Банктің қаржы жағдайы, оны бағалау және банк операцияларын басқару (АҚ «Нурбанк» Алматы қ.мысалында)
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министірлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Экономика және бизнес Жоғары мектебі
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № ____________ 2013ж.
Кафедра меңгерушісі
міндетін атқарушы _______ Мустафина А.Қ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Банктің қаржы жағдайы, оны бағалау және банк операцияларын
басқару (АҚ Нурбанк Алматы қ.мысалында)
мамандығы 050509 – Қаржы
Орындаушы _________________________________ А.М. Полатбекова
Ғылыми жетекші ____________________________ Кукиев А.Ж
(қолы,күні)
Норма бақылаушы _________________________ Д.А.Садыханова
(қолы,күні)
Алматы, 2013
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес Жоғары мектебі
мамандығы 050509 – Қаржы
Қаржы кафедрасы
дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студентке__________________________ _______________________________
Жұмыстың тақырыбы___________________________ ____________________
№____________ _____________________________бұйр ықпен бекітілді
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі ______________________________
Жұмыстың негізгі мәселелері_________________________ _______________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тізімі немесе жұмыстың қысқаша
сипаттамасы:
a)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ______________________
ә)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ______________________
б)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ______________________
дипломдық жұмысты дайындауға арналған
КЕСТЕ
№ Бөлімдердің атауы, құрастырылатынҒылыми жетекшігеЕскертпелер
сұрақтар тізімі ұсыну мерзімі
Әдебиетті анықтау, оны зерттеу
және өңдеу. Негізгі ақпарат
көздері бойынша библиография
құрастыру
Дипломдық жұмыстың жоспарын құру
және оны жетекшімен мақұлдау
Бірінші бөлімін құрастыру және
тексеруге ұсыну
Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау
Жетекшімен қорытындылар мен
ұсыныстарды мақұлдау
Ескертулерге сәйкес дипломдық
жұмысты қайта өңдеу (соңына дейін
өңдеу). Соңғы және нақты нұсқасын
кафедраға өткізу
Пікір және сын-пікірмен танысу
Пікір және сын-пікірді ескере
отырып қорғауға дайындықты аяқтау
Тапсырманы өткізу мерзімі 10.01.2013
Кафедра меңгерушісі __________________________ А.Қ.Мустафина
міндетін атқарушы (қолы)
Жұмыстың жетекшісі ___________________________ Кукиев А.Ж.
(қолы)
Орындауға алған студент ______________________ А.М. Полатбекова
(қолы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
I БАНКТІҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫ, ОНЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАНК 7
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Банктің қаржы жағдайын бағалау мен банк 7
операцияларын басқарудың қажеттілігі мен
экономикалық мәні
1.2. Банк қаржы жағдайын бағалаудың бағыттары мен 9
әдістері
1.3. Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларын 11
басқару
II БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАНК 27
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ АҚ НУРБАНК
МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ЖАСАУ ЖҮРГІЗУ
2.1. АҚ Нурбанк -тің қаржылық жағдайын талдау 27
2.2. АҚ Нурбанк-тің инвестициялық операцияларына талдау41
2.3. АҚ Нурбанк -тің кассалық операцияларына талдау 55
III БАНКТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ТӘУЕКЕЛІН ДҰРЫС БАСҚАРУ – 61
БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫНЫҢ КЕПІЛІ
3.1. Банктік операцияларды басқаруда туындайтын мәселелер61
3.2. Банктік операциялардың тәуекелдерін төмендету 64
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 70
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан республикасының банк
жүйесі – ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда нарық
талабына сай өзгерістерді жедел қабылдайтын экономикалық базистегі
өндірістік қатынастар мен өндірістік күштердің даму заңдылықтарына тез
сыңай танытатын салыстырмалы дербестігі бар қаржы секторы. Қазақстанның
алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін,
табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің
клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны
белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер
және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді,
клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
ҚР-ң қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне банк жүйесінің тұрақтылығымен
байланысты болып келеді. Қарыз алушылар мен әріптес банктердегі қаржы
қиыншылықтары, төлемеу дағдарыстары көптеген банктердің сенімділігіне қатер
келтіреді, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттыққа
ұшырайды.Сондықтанда банктің қаржы жағдайын дұрыс бағалау мен банк
операцияларын басқарудың маңызы жоғары. Сол тұрғысынан алғанда өзекі болап
табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – әрбір банктің табыстылығын денгейінің жоғары
болуының себепкері банктердің қаржы жағдайын бағалаудың мен банк
операцияларын басқарудың маңыздылығын ашып көрсетету.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылып отыр:
• Банктің қаржы жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
қажеттілігі мен экономикалық мәнін қарастыру;
• Банк қаржы жағдайын бағалаудың бағыттары мен әдістері қарастыру;
• Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларын басқару негіздеріне
тоқталу;
• Нурбанк -тің қаржылық жағдайын талдау;
• Нурбанк-тің инвестициялық операцияларына талдау;
• АҚ Нурбанк -тің кассалық операцияларына талдау;
• Банктік операцияларды басқаруда туындайтын мәселелерді қарастыру;
• Банктік операциялардың тәуекелдерін төмендету жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының объектісі болып Нұрбанк АҚ табылады.
Диплом жұмысы негізгі бөлімі кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде Банктің қаржы жағдайы, оны бағалау және
банк операцияларын басқарудың теориялық аспектілері қарастырылған. Сонымен
қатар бұл бөлімде банктің қаржылық жағдайын бағалаудың қажеттілігі, маңызы
мен ролі, бағыттары мен информациялық базасы, түрлері мен әдістері, банктің
қаржылық операцияларын басқару қамтылған. Екінші бөлімде, Қазақстан
Республикасындағы Нұрбанк АҚ мәліметтері негізінде банктің қаржылық
жағдайына, инвистициялық операцияларына, кассалық операцияларына кешенді
талдау жүргізілген. Үшінші бөлімде, коммерциялық банктердің операцияларды
басқаруда туындайтын мәселелерді қарастырылып, оларды тәуекелдерін
төмендету жолдарын ұсыныстар жасалған.
Диплом жұмысың орындау кезінде заңдық, нормативтік актілер, әдістемелік
сілтемелер мен нұсқаулықтар, отандық және шетел экономистерінің ғылыми
еңбектері мен білікті банк мамандарының баспа бетінде жарияланған
мақалалары,өзім өндірістік тәжірибеде болған НурбанкАҚ-ның статистикалық
материалдары мен жылдық есептері пайдаланылған.
I БАНКТІҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫ,ОНЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАНК ОПЕРАЦИЯЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Банктің қаржы жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
қажеттілігі мен экономикалық мәні
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс
базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату
үшін клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтыла
отырып банк операцияларын дұрыс басқара отырып, банктің қаржылық жағдайын
жақсартуға жол табуға тырысады.
Жалпы банк қызметтерін қаржылық жағдайын бағалау дегеніміз банктердің
қаржылық нәтижесін зерттеумен, банк қызметтеріне және олардың тиімділігіне,
әсер ететін факторларды анықтаумен, банктің қызмет ететін макроэкономикалық
ортаны болжау мен және банктің қызметтерінің негізгі бағыттарын айқындаумен
байланысты арнайы ғылыми практикалық білімдер жүйесі.
Банк қызметтерінің қаржылық жағдайын бағалау обьектілеріне әрбір банк
қызметтерінің және банктік операциялардың түрлері жатады. Ал қаржылық
бағалау субьектілеріне коммерциялық банктер, Ұлттық банк, ресми қаржылық
қадағалау агенттігі, клиенттертер, соның ішінде жеке, заңды тұлғалар
кірістіріледі
Ұлттық банк: мемлекеттік бағалы қағаздар, Ұлттық нота, міндетті
резервтік норма, корреспонденттік шот, резервтік шот арқылы әсер етеді.
Коммерциялық банктің қаржылық талдаудың ерекшеліктері мыналармен
түсіндіріледі:
1) коммерциялық банктер саяси, экономикалық және әлеуметтік
тәуекелдерге жиі ұшырап отыратын қаржы институты. Себебі коммерциялық
банктің қызметі басқа да экономика секторымен өте тығыз байланысты. Атап
айтқанда, өндірістік сектор, қаржы секторы, мемлекеттің экономикалық
саясатымен, тіпті әлемдік валюта нарығымен, капитал нарығымен және ақша
нарығымен тығыз байланысты.
2) Банк қызметтеріне кез келген мемлекетте сыртқы шектеулер де, ішкі
шектеулер де бар. Сыртқы шектеулер базель стандартынан бастау алады, ал
ішкі шектеулер арнайы монетарлық бақылау органдары мен қаржылық қадағалау
органдары тарапынан қойылып отырады.
3) Коммерциялық банктердің қызметтерінің негізі болып табылатын
ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп бөлігі сырттан тартылатын
қаражаттар. Олай болса коммерциялық банктер өз міндеттемелерін тез орындай
алатындай клиенттердің талбын бірден қанағаттандыра алатындай деңгейде
өтімділігін демеп және реттеп отыруы керек. Міне, сондықтан болса керек
соңғы кезеңдерде коммерциялық банктердің өтімділігін реттеуге деген талап
күшейе түсті, яғни өтімділік коэффициенттерінің қатары өсті.
4) Банктік операциялардың түрлері өте көп болғанымен, олардың барлығы
да бір-бірімен өте тығыз байланыста.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын экономиканың дербес
саласы немесе немесе сегменті. Банк секторындағы шұғыл және өте тез
өзгерістер мына банктік қызметтерден көріністі табады:
1. Коммерциялық банктің менеджментінің сапасынан, яғни өзін өзі
басқару процесінен;
2. Корпоративтік клиенттерге және жеке азаматтарға банктік қызметтерді
көрсетуден, банктік тәуекелдерді басқарудан, банк қызметтерін
макроэкономикалық деңгейде реттеуден;
3. Әрбір коммерциялық банктердің нарықтық ортаға бейімделу
қабілетінен;
Қазіргі кезде кез келген мемлекетте банк қызметіне қатысты біраз
шектеулер алынып банктік бизнеске үлкен мүмкіндік жасалды. Мұны мыналардан
көруге болады:
а) территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып тастауы.
б) коммерциялық ьанктер үшін заң негізінде мемлекет тарапынан
проценттік ставкалардың деңгейіне қойылатын ресми шектеулер жоқ.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық нарықта өзара бәсекеге
еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық бәсекені асқындыра
түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке жатпайтын, бірақ лицензия
негізінде банктік операциялардың кейбір түрлерімен айналыса алатын қаржы
институттары пайда болды. Мысалы, несиелік серіктестіктер, ломбардтар,
микронесиелеу қорлары, несиелік корпорациялар тағы басқалар болып табылады.
Банкаралық бәсекенің қатая түсуі банк қызметтерінің жаңа түрлерін
ұсынуды мәжбүр етеді. Атап айтсақ, қаржылық инновация, қаржылық туынды
инструменттер тағы басқалары. Қазіргі кезде коммерциялық банк қызметтерін
қаржылық талдауды қажет ететін тағы бір үлкен процесс-нарықтық жаһандану.
Бұл процесс коммерциялық банктер үшін сыртқы нарыққа экспансия жасауға
үлкен мүмкіндік туғызды. Міне, осының нәтижесінде коммерциялық банктерде
ішкі де, сыртқы да активтер портфелі пайда болды. Ал бұл процесс өз
кезегінде коммерциалық банктердің қызметтерін алдын-ала талдап мүмкін
болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерді болжауға жағдай туғызды. Әдетте,
коммерциялық банктерде шешім қабылдау интуицияға емес, керісінше өте
салқын, қатаң логикаға негізделеді, үлкен математикалық есептеулерге
негізделеді. Міне, осы аталып өткендердің барлығы банктің қаржылық жағдайын
бағалаудың, банк операцияларын басқарудың маңызын сипаттайды.
Банктің қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың ролі
мынамен сипатталады:
1. банк қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
нәтижесінде өзінің экономикалық әлеуметін нарықтың сұранысымен
салыстырады;
2. қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
нәтижесінде клиенттерге әр түрлі қызметтің түрлерін қолайлы бағамен
ұсынады;
3. банк қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
нәтижесінде клиенттердің сұранысын зерттей отырып, оны
қанағаттандырудың жолын анықтайды.
Банк қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқару оның
менеджментіне банктік операциялады дамытудың бағдарламасын жасауға
мүмкіндік береді. Банк қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын
басқару банктің қаржылық жағдайын одан ары жақсарту жөнінде тиімді,
экономикалық негізделген шешімдер қабылдауға жағдай жасайды.Сонымен қатар
мақсатты нарықтық ортада коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын тұрақты
ете отырып, бәсеке қабілетін артырады.
1.2. Банк қаржы жағдайын бағалаудың бағыттары мен әдістері
Банк қызметтерін қаржылық жағдайын бағыттары мен информациялық
базасына, сонымен қатар әдістеріне келетін келетін болсақ,ол ең алдымен
коммерциялық банктердің қызметтерін талдаудың түрлерінен тұрады. Атап
айтсақ оған келесілер жатады:
1. толық талдау
2. тематикалық талдау
3. операциялық талдау
4. алдын-ала талдау
5. кейінгі талдау
6. қорытынды талдау
7. аралық талдау
8. функционалдық талдау
9. болжамдық талдау
Қаржылық талдаудың түрлерінің мақсаттары әртүрлі болуы мүмкін және бірыңғай
болуы мүмкін. Қаржылық талдаудың әдістері:
1. дәстүрлі
2. статистикалық
3. математикалық
Дәстүрлі әдістер:
1. статистикалық
2. салыстырмалы
3. нормативтік
4. құрылымдық
5. графикалық
6. кесте
Статистикалық әдістер:
1. динамикалық
2. индекстік
3. регрессиялық
4. корреляциялық
5. баланстық
6. коэффициенттер
Математикалық әдіс:
1. математикалық программа жасау
2. имитациялық модельдеу
3. сызықтық модельдеу
4. факторлық талдау
5. ықтималдар теориясы.
Қаржылық талдаудың бағыттары:
1. клиенттің қаржылық жағдайын талдау
2. банктың табыстылығын талдау
3. банктың меншікті капиталының динамикасы мен құрылымын талдау
4. банктың балансын талдау
5. банк ресурстарын талдау
6. өтімділігін талдау.
Сонымен қатар коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын бағалаудың
бағыттары мен информациялық базасына келетін болсақ, ол келесідей жіктеуге
болады.
Коммерциялық банк қаржылық талдаудың информациялық базасы:
а) сыртқы
б) ішкі
Сыртқы иформациялық база:
1. сыртқы нарықтық ортаға баға беру.
2. нарықтық бәсекелес туралы мәлімет алу.
3. ОБ-тің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын білу.
4. мемлекеттің өндірісті бағдарламасы мен фискалды саясатының негізгі
бағыттарын білуге көмектеседі.
Сыртқы информациялық көздері:
1. БАҚ: а)мерзімді басылымдар
б)теледидар
в)радио
2. Банктердің жылдық қарыздық есептері.
3. Өндірістік статистикалық мәләмет.
4. Тұтыну нарығы туралы статистикалық мәліметтер.
5. Клиенттермен жеке сөйлесу.
6. Басқа банктің қызметтерімен сұхбаттасу.
Ішкі информациялық базаның банк қызметтерін талдауда мынандай маңызы бар:
1. Банктің өзінің ішкі экономикасының жағдайы анықталады.
2. Банктің ағымдағы жағдайы анықталады.
3. Банктің қызметін сипаттайтын оперативтік мәліметтер анықталады.
Оперативтік мәліметтерге жататыгдар:
1. Банктің валюталық позициясы туралы.
2. Өтімділік коэффициенттері
3. Банктің капиталының жеткіліктігі туралы.
4. Банктің активтерінің сапасы туралы.
Көздері:
1. бухгалтерлік есеп формалары
2. статистикалық есеп формалары
3. жылдық қаржылық есеп
а) бухгалтерлік есеп формалары
б) кірістер мен шығыстар туралы есеп
в) ақша ағыны туралы есеп
г) банктің резерві туралы есеп
д) банктің өтімділігі туралы есеп
е) несиелік портфель сапасы туралы есеп
1.3 Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларын басқару
Банктік қызмет – бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға
мыналар жатады:
– заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
– жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
– банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын aшy және жүргізу;
– заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
– кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
– аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен
байланысты тапсырмаларын орындау;
– есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін
және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
– заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай нысанда несиелер беру;
– заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент - банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операцияларын жүргізу;
– сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша
және оның мүддесіне сай ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы
қағаздарын басқару;
– клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза ұстанымын анықтау;
– сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін керсету,
сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
– ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
– төлем карточкаларын шығару;
– банкнот пен монеталарды және бағалы заттарды инкассациялау және
жөнелту;
– шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
– төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);
– чек кітапшаларын шығару;
– бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
– аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
– ақшалай нысанда орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
– үшінші тұлғаның атынан ақшалай нысанда орындалуды көздейтін
банктік кепілдеме беру [ 1].
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің өнім қатары өте
кең және сәйкес өнім стратегиясын жоспарлау түсімді көбейтуге және қаржы
операцияларын жүзеге асыру үрдісінде туындайтын тәуекелдіктерді азайтуға
мүмкіндік береді.
Осылайша, Қазақстандағы банк бизнесінің негізгі мәселелері жоғары заң
шығарушылық деңгейде, еліміздің қаржы саласында қабылданған және әрекет
ететін нормативті-құқықтық актілермен реттеледі.
Жалы банктің қаржылық операцияларына –лизинг,факторинг және
форфейтинг,трасталық операциялар жатады.Ал енді оларды ашып қарастыратын
болсақ:
Лизинг операцияларын жүргізу үшін жалдау келісім шарты жасалады, ол
бойынша лизинг беруші (жалға беруші) өзіне тиесілі жабдықтарды, машиналарды
және транспорттық құралдарды, ғимараттар мен үйлерді белгілі мерзімге,
сыйақымен, яғни жалдау ақысымен лизинг алушыға (жалға алушыға) ұсынады.
Соңғысы пайыздық мөлшерлеме мен мүлік амортизациясын өз мойнына алады.
Лизинг беруші мен лизинг алушы капиталды тек ақшалай нысанда емес, сондай
ақ өндірістік нысанда да игереді, бұл лизингті инвестициялаумен
байланыстырады.
Лизингтік мәмілелер несиелік операцияларға жатады. Алайда лизингтің
несиелен айырмашылығы, лизинг келісім шартында көрсетілген барлық сомалар
төленген соң және мерзім аяқталған соң лизинг объектісінің лизинг берушіде
қалуында, егер келісім шартта лизинг объектісін қалдық құны бойынша сатып
алу немесе лизинг алушының меншігіне беру туралы қарастырылмаса.
Ал несие ұсынк кезінде банк объектке құқығын тек қарыз кепілдігі
ретінде қалдыра алады.
Лизингті қолдану, өндіріс бәсекеқабілеттілік пен өнімді қолданушыдағы
қаражаттың болуымен байланысты болатын дайын өнім шығаратын салаларда
неғұрлым тиімді.
Лизингтік мәмілелер екі түрлі болу мүмкін: оперативті лизинг және
қаржылық лизинг. Оперативті лизинг - қысқа және орта мерзімге жасалатын
келісім (әдетте амортизациялық кезеңнен қысқа), ол бойынша жалға алушы
келісімді кез клеген уақытта тоқтатуға құқылы. Бұл мүлікті жалға
алушылардың бір-бірін тез ауыстыруымен байланысты болады. Жалға беруші
әдетте өздеріне жоғары тәуекелдік қабылдайды, ал жалға алушылар лизингтік
компанияны лизинг затына аса қызығушылық тудыруға итермелейді.
Олар өздеріне лизинг объектісін техникалық қамсыздандыруды белгілейді,
яғни жөндеу жүргізеді, сақтандыру жасайды. Осылайша олар сервистік лизингті
жүзеге асырады.
Келісім мерзімі аяқталған соң лизинг заты иесіне қайтарылуы немесе
қайтадан жалға берілуі мүмкін.
Қаржылық лизинг келісімнің ұзақ мерзімімен (5 жылдан 10 жылға дейін)
және жабдықтың амортизациялық барлық құнымен ерекшеленеді.
Шын мәнісінде қаржылық лизинг сатып алуды ұзақ мерзімді несиелеуді
білдіреді. Мерзім аяқталған соң жалға алушы объектті қайтара алады,
келісімді ұзартып, жаңа келісімдер жасап, лизинг объектісін қалдық құнымен
сатып ала алады.
Екі түрлі лизинг әрекет етеді: жаңа мүлік және қолданыста болған мүлік
лизингі, бір сөзбен кәсіпкер өз меншігіндегі мүлікті сатып өткізеді.
Мәміле объектісіне сәйкес, жылжымалы (жол, әуе және теңіз
транспорттары, вагондар, контейнерлер, байланыс техникалары) және
жылжымайтын (сауда және кеңсе үйлері, өндірістік ғимараттар, қоймалар және
т.б.) мүлік лизингтері болады. Жылжымалы мүлік лизингін жүзеге асыруда
коммерциялық және өндірістік мақсаттарда қолдануы үшін жалға алушының
тапсырысы бойынша, жалға беруші жылжымалы мүлікті ұсынады.
Жылжымалы мүлікпен лизингті жүзеге асырудағы сыяқты, коммерциялық және
өндірістік мақсаттарда қолдануы үшін жалға алушының тапсырысы бойынша жалға
беруші жылжымайтын мүлікті ұсынады. Жылжымалы мүлік мәмілесіндегі сыяқты,
лизинг бойынша келісім объекттің амортизациялық кезеңіне сәйкес немесе одан
қысқа мерзімге жасалады, жалға алушы келісімнің әрекет ету уақытындағы
шығындарды, салықтар мен тәуекелдерді өздеріне қабылдайды.
Лизингтің кең қолданылуының қарызбен салыстырғанда негізгі себептері
болып:
біріншіден, лизинг толық несиелеуді қарастырады және төлемдердің тез
басталуын талап етпейді, несиеде қарызшы мүлік сатып алу үшін алынатын
мүліктің белгіленген көлемін өз қаржылары есебінен төлеуі тиіс;
екіншіден, ұсақ және орта кәсіпкерлерге несиелік келісімге қарағанда лизинг
келісімін жасау жеңіл.
Лизингтік компаниялар жалға алушыдан ешқандай қосымша кепілдіктер талап
етпейді, өйткені мәмілені қамсыздандыру құралы боылп мүліктің өзі саналады.
Жалға алушы өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда, лизингтік компания өз
мүлкін қайтарып алады;
үшіншіден, лизингтік келісім несиелік келісімге қарағанда неғұрлым икемді,
өйткені сатып алушы үшін қаржыландырудың неғұрлым тиімді схемасынтаңдау
мүмкіндігі берілген;
төртіншіден, ескірген мүлікке қатысты тәуекелділіктерді жалға беруші өзіне
қабылдайды, ал арендатор мүмкіндігіне байланысты өзінің жабдықтар алаңын
біртіндеп, жаңартып отыруы тиіс;
жалға берілетін мүліктің қарапайым есебі. Мұнда лизинг операцияларының
есебінің негізгі қағидалары болып, жалға алушының өзінің лизинг
операцияларынан туындайтын қаржылық міндеттемелерін жариялауы және баланс
бойынша лизинг мүлікінің есебі мен амортизациясын жүргізуі болыр саналады;
алтыншыдан, лизинг бойынша жалдық және салық төлемдері қолданыстағы
жабдықтан түсетін пайданың есебінен жүзеге асырылады. Лизинг бойынша
төлемдердің өлшемі келісім жасау кезінде анықталады және валюта бағамы мен
ұзақ мерзімді несие бойынша банктік пайыздар төлеу деңгейінің өзгерістеріне
тәуелсіз болады;
жетіншіден халықаралық лизинг операцияларын жүргізуде, жалға алушы
төлемдерді азайтуға мүмкіндік беретін, жалға беруші-елдің салықтық
жеңілдіктеріне ие болады және жалға беруші мен оның өкілдерінен қосымша
қызметтерді (негізінен оперативті лизингте) пайдалана алады (жалға алынған
мүлікті жөндеу, техникалық қызмет көрсету, оны пайдалану бойынша кеңестер
беру, ноу-хауды жолдау, қосалқы бөлшектерді ұсыну және т.с.с.). халықаралық
валюта қоры ұлттық берешекті санауда лизинг төлемдерін санамайды, яғни
жекелеген елдердің Қорларымен бекітілген несилік берешек лимитін көтеру
мүмкіндігі бар.
Лизинг салықтық және салықтық емес негізде құрылу мүмкін. Салықсыз
лизинг әдеттегі несиеге ұқсас. Салықтық лизинг лизинг бизнесінің аздаған
үлесін құрайды, жалға берушіге әдеттегі несиемен салыстырғанда өте төмен
пайыздар арқылы қосымша тиімділіктер береді. Меншік құқығы жалға берушіде
қалатын болғандықтан, сатып алу құнын жартылай компенсировать ету үшін
салық арқылы амортизация бойынша жеңілдікті, инвестициялық жеңілдікті
қолданады және соңынан осы артықшылықтарды неғұрлым төмен арендалық
төлемдер арқылы жалға берушімен бөліседі.
Егер шаруашылық субъект несие көмегімен жабдықты сатып алса немесе
лизингке алса, онда несиелеудің әр тәсілі бойынша шығындарын салыстыруға
болады. Бұл жағдайда салыстыру жасауға тура келеді, төлемдер бірдей
болғанымен уақыт тұрғысынан қарағанда мерзімдер тіптен бірде йболмаулары
мүмкін. Мұнда төлемдердің қаржылық баламасы қағидасы әрекет етеді, яғни
төлемдер уақыт бойынша бірдей.уақытқа мұндай келтіруді дисконттау дейді, ал
алынған тиімділікті - таза ағымдық құн деп атайды. Таза ағымдық құнды
анықтауда дисконттаудың келесі формуласы қолданылады:
Ст = Сб × Кд
мұнда: Ст – ағымды құн;
Сб – келешектегі құн;
Кд – дисконттау коэффициенті.
Қаржыландырудың екі нұсқасын салыстыру үшін, әр жағдайдағы салықтық
жеңілдіктерді ескере отырып таза ағымдық құнды есептеп алу қажет, егер
объект жеке меншік болып саналамаса, онда амортизациялық жеңілдіктерді
пайдалануға болмайды, егер объект сатып алынса, онда фирма техникалық
қызметтер көрсету (көптеген елдерде бұл шығындар салық салынатын пайдадан
ұсталады) бойынша шығындарды төлеуі қажет, ал объект лизингке ұсынылса онда
әр жағдай нақтымәмілелерге қатысты болсады, егер мүлік жалға алушыға
тиесілі болмаса, онда ол қалдық құнға байланысты барлық құқығын жояды.
Лизинг жоғарыда аталғандай оперативті және қаржылық болып бөлінеді.
Автокөліктердің оперативті лизингінде, жалға алушыдан жалдау мерзімі
аяқталғанда, көліктің белгіленген қалдық құнға ие болуы талап етіледі.
Мұндай кепілдікпен жалдау жалға берудің ашық түрін (open-end) ұсынады, ал
кепілдіксіз - жабық түрін (closed-end). Қатысушылардың бірі резидент емес
тұлға болып табылатын лизинг - халықаралық болып саналады, ол экспорттық
және импорттық болып бөлінеді. Халықаралық салада қолданылатын лизингтің
бір түрі дабл дип мәмілес, оның мәні екі немесе одан да көп елдердегі
салық жеңілдіктерін аралас пайдалануды білдіреді.
Лизинг операциялары техникасына байланысты әр түрлі сызбалармен жүзеге
асырылады:
Солардың бірі лизинг операцияларын жүргізудегі контрагентпен арадағы
қарым-қатынас сызбасы келесідей
Сызба1.Лизинг операцияларын жүргізудегі контрагентпен арадағы қарым-
қатынас сызбасы.
Дерек көзі: автормен құрастырылған
Ескертулер:
1. Клиенттің лизинг компаниясына өтініш жасауы
2. Жобаны сараптау бойынша Лизинг беруші мен Лизинг алушының өзара
әрекеті, Лизинг беруші мен Жабдықтаушы арасында келіссөздер жүргізу
3. Несиелік комитетте шешімдер қабылдауПринятие решения на
Кредитном комитете.
4. Келісім шарт жасау
5. Лизинг алушымен аванс аудару
6. Келісім бойынша жабдықтаушыға төлеу
7. Жабдықтарды жеткізу.
Меншікті қаражаттар жетіспеген жағддайда лизингтік компания лизинг
операцияларын жүзеге асыру үшін несиелер тарта алады. Мұндай операция
қосымша қаржы құралдарын тартумен лизинг деп аталады.
Әдетте, әлемдік тәжірибеде жалға беруші жалға берілетін активтердің
құнының 80% көлемінде ұзақ мерзімді несие алады, мұнда жалды төлеу және
жабдықтар қарызды қамту нысаны болып қарастырылады.
Негізгі жалға беруші жалдау ақысының төлемін алуда айтарлықтай
құқықтарға ие болады, әдетте келісімде үшінші тұлғаның банкроттығы
жағдайында жалдау ақысының төлемінің негізгі жалға берушіге төленетіндігін
көрсетеді.
Мұндай мәмілелер сублизинг атауына ие. Кәсіпорында жабыдықтар бола
тұрып, өндірістік қызметтер үшін қаражат жетіспеген жағдайда қолданылатын
лизингтің түрі - кері лизинг (lease-back) деп аталады. Ол жабдықтарды
лизинг компаниясына сатады, ал соңғысы жабдықтарды осы компанияға лизинг
түрінде ұсынады.
Кәсіпорында уақытша бос ақша қаржылары пайда болады. Аталған мәмілеге
кәсіпорын кірісі төмен болып, соған сәйкес ол жеделдетілген амортизация
және пайдаға салық салудағы жеңілдіктерді қолдана алмайды. Кәсіпорын мәміле
жасасады, ал лизингтік компания салық жеңілдіктеріне ие болады, соған
сәйкес жалға төлеу ақысын төмендетеді.
Соңғы жылдары жабдық өндірушілер мен лизингтік компаниялар арасында
мәмілелер жасасу тәжірибесі кең тараған. Осы мәмілелерге сәйкес, лизингтік
компания атынан өндіруші өз клиенттеріне, лизинг көмегімен өз өнімдерін
қаржыландыруды ұсынады.
Лизингтік компания жабдықтаушының сауда желісін қолданады, ал
жабдықтаушы өз өнімдерін өндіру аясын кеңейтеді. Бұл мәмілелер, сатуға
көмек (sales-aid) деген атқа ие, әдетте құны төмен жабдықтар үшін
қолданлады. Лизингтік компания мен кәсіпорынның тұрақты және тығыз іскерлік
қатынасы кезінде, лизинг желісін ұсыну туралы келісім шарт жасалуы мүмкін
(lease-line). Бұл мәмілелер банктік несие желісіне ұқсас және әр кезекте
жаңа келісімдер жасамай, жалға алушыға лизингке қосымша жабдықтар алуға
мүмкіндік береді.
Қазақстанда лизинг соңғы жылдары айтарлықтай дамыды.
Лизинг бизнесінің дамуы, қымбат бағалы жабдықтар, техника лизингі мен
халықаралық лизинг операцияларын жүзеге асыруда айтарлықтай ақша қаржыларын
орналастыру проблемасымен байланысты.
Шетелдің лизингтік компаниялары инвестициялау үшін тартылған
қаржылардың 80%-на дейінгі мөлшерін орналастырады. Қазақстанда лизингтік
қатынастар Лизингтік қатынастар жүйесі туралы ережемен, Лизинг туралы
Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі. Аталғандармен қатар лизинг
бизнесін ынталандыру туралы шаралар Салықтар және бюджетке басқа да
төлемдер туралы Заңда бекітілген, мұнда лизинг (қаржылық жалдау)
түсінігі және салық салу жеңілдіктері мақсатында мәміле лизинг болып
саналатын шарттар аталған, негізгі құралдар амортизациясының нормативтік
мерзімдері айтарлықтай қысқарған.
Лизингтің жеке импортталатын пәні (Қазақстан Республикасының Үкіметімен
бекітілген тізімге сәйкес) толықтай ҚҚС-тан босатылады, бұл қаржылық
лизингке беру мақсатымен алынатын негізгі құралдар импортының арзандайтынын
және келешекте қайталап берілгенде де ҚҚс-тан босатылады.
Лизингте лизинг алушы шығындарды оңтайландыру мен азайтудың екі арна
бойынша мүмкіндігіне ие болады: салық салынатын кірістің өлшемін төмендету
және импорт бойынша ҚҚС-тан босатылу.
Ал факторинг және форфейтинг қызметтері және олардың ерекшеліктері
келетін болсақ:
Коммерциялық банктердің кең тараған делдалдық қызметтерінің бірі болып
факторинг табылады. Факторинг алғашқыда АҚШ-та, содан кейін Батыс Еуропа
елдерінің өнеркәсіптік дамыған елдерінде қолдау тапты. Коммерциялық банктер
соңғы 25-30 жылда факторингті кең қолдана бастады. Батыс елдерінің тұрақты
экономикалық өсуіндегі өткен ғасырдың 80-ші жылдары факторинг айтарлықтай
таралды.
Шетелде факторинг ұсақ және шағын фирмалар үшін қаржыландыру көзі.
Несиелік мекемелер олардан әдеттегіден көп кепілдіктер талап ете бастайды,
барлық уақытта мөлшерлемелер ірі фирмалар несиелерінен жоғары белгіленеді.
Факторинг компаниялары керісінше ұсақ және шағын кәсіпорындарға
қызметтер көрсетуге маманданады. Факторинг операциялары тауар (қызмет)
жабдықтаушыларынан төлем талаптарын сатып алуды білдіреді. Факторингтің
мақсаты кез келген несиелік операцияның бөлігі болып табылатын тәуекелдерді
жою болып саналады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде төлем мерзімдерін сақтауға ерекше
назар аударылады.
Факторинг компаниялары мен банктің факторинг бөлімдері сатушы мен сатып
алушы арасындағы төлем мерзімдері мен тәуекелдер проблемасын шешіп, осы
қатынасқөа үлкен тұрақтылық беруге шақырылады. Ғactor сөзі ағылшын
тілінен алғанда маклер, делдал дегенді білдіреді.
Экономикалық ұстанымда ол делдалдық операция сыяқты ұсынылады.
Факторинг – жабдықтаушы-клиенттің жабдықтаған тауары мен көрсеткен
қызметтері үшін төленбеген төлем талабын (шот-фактурасын) банкке сатумен
байланысты комиссиондық-делдалдық операция. Банк төленбеген төлем талабының
иесі ретінде, борышқордың несиелік қабілетін тексергенімен де олардың
төленбей қалуына байланысты тәуекелге барады.
Келісімшартқа сәйкес банк жабдықтаушының контрагенттері өздерінің
қарызын өтегеніне қарамастан төлем талабындағы соманы төлеуге міндеттеме
алады. Осы жерде факторинг пен банктік кепілдеменің арасындағы айырмашылық
байқалады.
Банктік кепілдеме бойынша банк өзінің есебінен, оған тиісті соманы
клиент төлемеген жағдайда төлеуге міндетті болып табылады. Факторингтік
қызметтің мақсаты төлеушінің төлем қабілеттілігіне байланыссыз
(факторингтік келісім-шартта көрсетілген мерзімде) тез арада қаржыларды
инкассалау болып табылады.
Факторинг операциясына үш тарап қатысады: факторингтік компания
(банктің факторинг бөлімі) – өздерінің клиенттерінен шот-фактураны сатып
алатын арнайы мекеме; клиент (тауарды жабдықтаушы, кредитор) – факторинг
компаниясымен келісім-шарт жасаған өнеркәсіптік немесе сауда фирмасы;
кәсіпорын (қарыз алушы) - тауарды сатып алушы-фирма.
Әлемдік тәжірибеде факторинг қызметінің құны мынадай екі элементтен
тұрады: берілген құжаттарды мерзімінен бұрын төлеу барысында алынатын
комиссия және пайыздан.
Комиссия шот-фактура сомасынан белгілі мөлшерде (әдетте, 1,5-2,5 %)
деңгейінде белгіленеді. Мәміленің көлеміне қарай комиссия сомасы да өсіп
отырады. Факторинг ережесі бойынша несие үшін төленетін пайыз мөлшерлемесі
ақша нарығындағы (қысқа мерзімді несиелер нарығындағы) мөлшерлемеден 1-2%
жоғары болып келеді.
Бұл кезде банк шот-фактураның құнының 80-90%-ын төлейді, ал дебитор
қарыздың барлық сомасын төлегеннен кейін қалпына келтірілетін резерв10–20%
құрайды.
Айдың соңында банк өзіне тиесілі комиссиондық пайыздарды есептейді,
сондай ақ инкасацияланбаған фактуралардың қалдығын анықтап шот жазады да,
клиентке жолдайды.
Қарызды іздестіруге құқық сатып алғанбанктер қызметтері үшін
комиссиондық ақы түрінде сыйақы және инкассалнған сомаға қарсы клиентке
төленген аванстың күнделікті қалдығынан қарыз пайызын алады. Пайыз аванс
берілгеннен бастап қарызды өтеу мерзімі аяқталғанға дейін ұсталады.
Комиссиондық ақының көлемі клиенттің сауда айналымына, тәуекелділік
дәрежесіне және қажетті ұйымдастырушылық жұмыс көлеміне байланысты. банктік
тәуекелділік көлеміне қарыз алушының төлемқабілеттілігі әсер етеді.
Банктік тәжірибеде шекті сома белгілеудің келесі әдістері қолданылады:
1. Жалпы лимитті анықтау. Әр төлеушіге лимит белгіленеді,оның
көлемінде факторинг бөлімі автоматты түрде өзіне белгіленген төлем талабын
төлейді.
2. Жолдаудың айлық лимиттерін анықтау. Бір ағымды ай ішінде
төлеушіге өнім жолданатын сома анықталады.
3. Жекелеген мәмілелер бойынша сақтандыру. Сатушының қызмет саласы
бір сатып алушыға тұрақты жолдауларды емес, ір сомада белгіленген мерзіммен
жүргізілетін жекелеген мәмілелерді ұсынады.
Факторинг операцияларын жүргізудің құқылық негіздері болып, факторинг
операциясын жүзеге асырудың шарттары, төлем құжаттарының ревизиттері,
факторинг операциялары бойынша сомадан үлес, компенсациялық сыйақылар
мөлшері, факторинг келісімді бұзудың шарттары және басқа да шарттра
көрсетілетін факторинг келісімі саналады. Осымен қатар келісімде, әр
тараптың өздеріне қабылдаған міндеттемелерін орындамаған немесе жеткілікті
орындамаған жағдайлардағы жауапкершіліктері көрсетіледі.
Факторингтің екі түрі болады: ауқымды (конвенционды) және шектеулі
(конфедиенциалды). Тарихта оның ауқымды түрі бірінші пайда болған. Казіргі
жағдайда бұл – бухгалтерлік есеп, жабдықтаушылар және сатып алушылармен
есеп айырысу, несиені сақтандыру және т.б. қамтитын клиенттерге қаржылық
қызмет көрсетудің әмбебап жүйесін сипаттайды. Клиенттің мұндағы қызметі тек
қана өндіру болып табылады. Бұл жүйе клиент-кәсіпорынға өндіріс пен
өнімдерді сату шығындарын қысқартады. Өзінің мәні жағынан факторингтің бұл
түрі жөнелтілген тауарларға берілетін несиені білдіреді.
Мұндай факторлық қызмет фактураны дисконттаумен сәйкес келеді, ол өз
клиентінен-сатып алушыдан ақша алуға құқық берілгендігін білдіреді және
бірден оынң шотына телген тауар құнының 80%-на жуығын бірден аударады, ал
қалған соманы келісілген мерзімде дебитордан ақшаның түскен-тіспегеніне
қарамастан сатушының шотына аударады. Бұл негізінен тиелген тауар несиесі,
мұнда клиент клісілген соманы төлейді.
Факторинг үшін қаржыларды құрау көзі болып, банктің меншікті, тартылған
және қарыз қаражаттары табылады.
Сонымен қатар, факторинг бөлімінде өз міндеттемелерін орындау үшін,
жоспардан тыс үстеме несиелер тартудағы мүмкінідктер артады, ал банк бұл
бөлімге қысқа мерзімді несиелер бере алады.
Шаруашылық ұйымдар факторинг бөліміне бос ақша қаражаттарын белгіленген
мерзімге, тараптардың келісімінде анықталған ақымен ұсына алады. Сондай ақ
факторинг бөлімінің ңқызметтері үшін қаражаттар тартудың басқа да тәсілдері
бар, мысалы мерзімді депозиттер тарту немесе жылдық тұрақты пайыздық
мөлшерлемемен облигациялар шығару және сату.
Факторинг бөлімінде жабдықтаушымен факторинг қызметтерін ұсыну туралы
мәміле жасауда келесі ақпараттарға мән берген жөн: фирма сұранысқа ие тауар
шығара ма немесе ол қызметтерін, жұмыстарын жоғары сапада орындай ма,
өндіріс қарқынының өсу қарқыны қандай және олардың перспективалары тұрақты
ма, фирманың басқарушы мамандарының біліктілігі қандай, қалыптасқан ішкі
бақылау бар ма, контрагенттермен саудаласудың қатаң анықталған шарттары бар
ма және т.б.
Факторингтің ашық және жабық түрлері болады. Ашық факторингте
берешекке, мәмілеге факторинг бөлімінің қатысатындығы туралы алдына ала
хабардар етіледі. Жабық факторингте берешекке факторингтік келісім-шарттың
болуы туралы айтып жеткізеді.
Форфейтингтің факторингтен айырмашылығы - форфейтинг сатқан тауарлар
мен қызметтерге деген құқықтарды қайта сату арқылы ақшалай қаражатттарды
қарызға алумен байланысты бір рет жасалатын операцияны білдіреді.
Форфейтинг операцияларының есебі факторинг есебімен ұқсас. Форфейтирлеу -
тез жетілдіріліп келе жатқан, банктің қалыпты құрылымының ішінде арнайы
бөлім ашуды талап ететін операция.
Мәмілелер көлемінің өсімімен әр түрлі бағыттардағы қызметтерді кеңейту
және банктік тәжірибеден тыс қаржыландыру бойынша жасалған ұсыныстар
нәтижесіне байланысты пайда болған.
Форфейтирлеу - бұл тауар және қызметтерді жолдау процесінде пайда
болатын, міндеттемелерді келешекте өтеумен байланысты сатып алуда
қолданылатын термин. әдетте форфетирлеуге сауда тратталары немесе жай
вексельдер жатады, теориялық жағынан кез келген нысандағы берешек
форфейтирленуі тиіс.
Аз қолданылатын нысандар ретінде аккредитив және одан шығатын мерзімі
ұзарытлған төлемдерді қолдану жатады. Жай және аударма вексельдердің
таралуы олардың ұзақ уақыт аралығында сауданы қаржыландыру санатында
қолданылуы мен өзіне тән қарапайымдылығы. Халықаралық сауда және несие
мәмілелерінде төлем құралдарын таңдау көптеген құқылық, экономикалық және
саяси факторларға тәуелді.
Форфейтирлеу - жиі қолданылатын және 6 айдан 5-6 жылға дейінгі аралықты
құрайтын орта мерзімді маңызды мәміле.
Әрбір форфейтер белгілі мәміле үшін нарық шарттарын ескере отырып, өз
мерзімдерін белгілейді. Форфейтирлеу кезінде вексельдерді сатып алу
несиенің барлық уақытында пайыздарды аванстық (дисконтпен)шегеру арқылы
орындалады. Экспортер осы арқылы сауда мәмілесі бойынша өзінің несиелік
операциясын қолма қол ақша операциясына айналдыра алады.
Бұл жағадайда ол тауарлардың дайындалуы мен жолдануын қанағаттандыруға,
міндеттемелер бойынша құжаттардың дұрыс рісәмделуіне ғана жауап береді.
Соңғы міндеттеме, барлық операция үшін басында алынтаын тұрақты
пайыздық мөлшерлемесімен, форфейтирлеуді экспортер үшін қолданбалы ете
алады және коммерциялық қайта қаржыландырудың басқа нысандарымен
салыстырғанда заманауи арзан альтернативасына айналдырады.
Форфейтирлеу коммерциялық несиенің қайта қаржыландыру әдісі ретінде
экспортер үшін салмақты артықшылықтары бар: мүмкін міндеттемелердің
балансытқ қатынасын қарапайымдау, өтімділік жағдайын жақсарту (бұл екі
жағдай экспортердің өсіп жетқан берешегі жағдайында тиімді), өтімділікпен
байланысты мүмкін болатын қиындықтарды және мемлекеттік және жеке жартылай
сақтандырумен байланысты шығындарды азайту, пайыз мөлшерлемелерінің, валюта
бағамдарының ауытқуына және қатысты, қарызшының қаржылық жағдайына
байланысты тәуекелдердің болмауы, несиелік қызметтермен, вексельдер бойынша
және басқа да төлем құжаттары бойынша ақша іздестірумен бйаланысты
тәуекелдер мен шығындардың болмауы.
Экспортер-фирма стратегиялық көзқарасы тұрғысынан форфейтирлеу
қызметтеріне сүйенеді, осы тұрғыда форфейтирлеу ол үшін тиімді болып
саналады.
Форфейтирлеу мәмілесінің жалпы шарттарын қарасытра отырып, басты
назарды өтеу, дисконттау, форфейтирленетін құжаттар түрлері, банктік
кепілдеме түрлері сыяқты құжаттарға аудару керек.
Несенің шарты оны бөлшектеп өтеу болып саналады. Кредитордың
тәуекелділігі орта мерзімді қысқартумен байланысты азаяды.
Берешек жай және аудармалы вексель түрінде болса, оған вексельдерді
анықталған мерзімге, әдетте 6 айға дейін қоюмен сипатталады.
Ал траст операциясына келетін болсақ:
Банктің немесе қаржылық институтардың траст операциялары болып
клиенттің сеніиді тұлғасы құқығымен мүліктерді басқару және оның
тапсырыстары бойынша басқа да қызметтерді қызығушылықтарын сақтай отырып
орындау бойынша операциялар табылады.
Траст құрылтайшысы (немесе оның негізін қалаушы) - трастты құрған және
(немесе) оған айтарлықтай мүлікті жолдаған жеке немесе заңды тұлға,
құрылтайшымен осы мүліктерді басқаруға бекітілген тұлға - таратушы
(распорядитель) тұлға болып саналады.
Мүлік болып жылыжымайтын және жылжымалы мүліктермен немесе мүліктік
құқықтармен қатар, ұсақ салымшылардың ақша қаражаттарын, акциялары мен
басқа да бағалы қағаздарын болашақта табысты жобаларға инвестициялау үшін
тарту. Таратушылардың құқтары мен міндеттемелері заңмен немесе траст
келісімімен бекітіледі.
Траст мекемесі туралы пайдасына келісім жасалған тұлға бенефициар деп
аталады, ол үшінші тұлға немесе трасттың құрылтайшысы болуы мүмкін. Банктің
траст-бөлімдерінің функциялары операциялардың келесі топтарын орындайды:
клиенттің мұрасы бойынша басқару, сенімхат бойынша, асырап алу туралы және
агенттік қызметтер көрсету болып саналады.
АҚШ-та сенімділік мәмілесі көптеген жылдар қатарынан, тіптен мерзімісз
әрекет етеді, сондықтан траст операциялары тиімді жұмыс жасауы үшін,
сенімді тұлға үздіксіз қызмет етуі тиіс.
АҚШ-та траст операциялары жалпы әкімшілік заңмен реттеледі, ол
сенушінің трасттық қатынастағы өмірін 21 жылмен шектейді.
Американың коммерциялық банктері траст операцияларын коммерциялық
банктердің инвестициялық қызметтерді жүргізуге қойылған шектеулерді айналып
өту құралы ретінде қарастырады. Трасттық қызметтер жеке тұлғалармен қатар
фирмаларға да ұсынылады.
Жеке тұлғалардың траст қызметтеріне мұрагерлікті басқару, сот шешімін
алу үшін, мұрагердің активтерін жинау және қауіпсіздендіру, әкімшілік
шығындарды және қарыздарды, салықтарды төлеу, қалған мүлікті бөлу және
жанұя мүшелеріне жеке қызметтер көрсету, келісім бойынша клиенттің мүлкін
басқару. Бұл операциялар сенімді тұлға мен сенуші тұлға арасындағы келісім
нәтижесінде пайда болады және мүлікті жауапты тұлғаға жолдаумен байланысты
мүлікті басқарып, оны сенуші тұлға немесе бенефициар арасында таратып,
агенттік (делдалдық) қызметтерді жүзеге асырады, оның ішінде активтерді
сақтау, бағалы қағаздарды сақтауға қабылдау, бағалы қағаздар бойынша
кірістер алады, бағалы қағаздар бойынша шоттағы түсімдер туралы хабарлау,
бағалы қағаздарды айырбастау,мерзімі аяқталған облигацияларды өтеу,
активтердің (табыстың жалпы сомасын) сақталуын қамтамасыз ету үшін бағалы
қағаздарды сатып-өткізу, закладной бойынша сомаларды алу, клиенттерге
бағалы қағаздарды жеткізу, сейфтерді жалдау, клиенттің активтерін агент
немесе өкіл ретінде басқару, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, портфелде
сақтаудағы бағалы қағаздардың бағамдарын бақылау, табыстардың барлық
түрлерін алу, сенуші тұлғаның шоттарын төлеу, сақтандыру полистерін
рәсімдеу.
Клиент коммерциялық банкке өз атынан мәміле немесе сенім хат бойынша
агенттік функцияларды орындауда талап етілетін көлемде операцияларды жүзеге
асыруды тапсырады. Ол үшін банк (сенімді тұлға) клиент атынан келесі
құқықтарды орындайды: келісім жасайды, акция, облигацияларды жолдайды,
қарыздар алады, чектер жазып, вексельдерді жолдайды және т.с.с.
Агент - бұл басқа тұлғаның атынан немесе тапсырыс бойынша әрекет ететін
кез келген тұлға. өкілеттік беретін тұлға - принципал, ал тапсырысты
орындаушы - агент болып саналады, ал олардың арасындағы қатынас - агенттік
функциялар деп аталады. Банк көрсеткен трасстық қызметтері үшін
комиссиондық сыйақы алады. Комиссия траст сомасына, одан алынатын
кірістерге немесе осы екі көрсеткішке де негізделеді. Компенсация өлшемі әр
түрлі банктер үшін көптеген факторларға қатысты әр түрлі белгіленеді.
Сенімділікпен басқару институты қолдана алмайтын, ал траст институты толық
қолданатын әр түрлі жағдайлар бар.
Басында траст бір жанұя мүшелерінің арасында мұрагерлік қатынасты
реттеу үшін қолданылған.
Одан кейін траст қатынастары әр түрлі бағыттағы қорлардың құрылуымен
дами бастады, онда құрылтайшы мен бенефициар жиі бір тұлғаға айналды, ол
салықтарды жеңілдетіп, траст заңдылықтарының ерекшеліктерін пайдалануға
мүмкіндіктер берді. Трасттық қатынастардың дамуының келесі кезеңі -
айтарлықтай салық жеңілдіктерін беретін үшінші елде фирманы тіркеу
мүмкіндігі. Бұл аталмыш оффшорлық фирмалар, олар қызметтерін тіркелген
елдерінде емес, оның талаптарын жеңілдетілген салық салынатын елдерде
орындайды (Багам, Бермуд, Кайман аралдары, Лихтенштейн мемлекеті).
Бүгінгі күні Қазақстан банктері клиент тапсырысы бойынша орындалатын
траст операцияларының кейбір қарапайым түрлерін қоладнады.
Банктің арнайы бөлімінің функцияларына келесі операциялар кіреді:
зейнетақы активтерін басқару, облигациялар шығару, инвестициялау және
қорлар құру, акционерлерінің саны көп ірі кәсіпорындар мен ұйымдардың
тапсырыстары бойынша дивидендтер төлеу және т.б.
Траст қатынастарының тағы бір тараған нысаны жылжымайтын мүлік бойынша
трасттар. Мұндай трасттар өзара салымдар жасау жолымен ұйымдастырылады, ол
инвесторларға салық салуда қосымша жеңілдіктерді пайдалануға мүмкіндік
береді. жылжымайтын мүлік бойынша траст түрлері болып ірі кірісі бар
мүліктерді біріктіру нәтижесінде құрылып және оның есебінен акциялар
шығаратын, акционерлік түрде құрылатын, закладнойларды және жылжымайтын
мүлікті сату-сатып алу негізінде кірістер алатын - акционерлік түрі, ал
аралас- бұл траст операцияларының неғұрлым тұрақты түрі, қаржылары
жылжымайтын мүліктерге де және қарыздар кепілдігіне де салынады.
Әдетте, мұндай трасттар оның қатысушылары үшін енгізілетін мүліктің
төменгі шегін белгілейді. Сонымен қатар жылжымайиын мүліктер бойынша траст
қатынастарының бірнеше түрлері бар, олардың арасында маңызды орын алатыны -
тресттер, яғни кәсіпорындардың мүліктерін біріктіру нысаны, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Экономика және бизнес Жоғары мектебі
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № ____________ 2013ж.
Кафедра меңгерушісі
міндетін атқарушы _______ Мустафина А.Қ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Банктің қаржы жағдайы, оны бағалау және банк операцияларын
басқару (АҚ Нурбанк Алматы қ.мысалында)
мамандығы 050509 – Қаржы
Орындаушы _________________________________ А.М. Полатбекова
Ғылыми жетекші ____________________________ Кукиев А.Ж
(қолы,күні)
Норма бақылаушы _________________________ Д.А.Садыханова
(қолы,күні)
Алматы, 2013
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес Жоғары мектебі
мамандығы 050509 – Қаржы
Қаржы кафедрасы
дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студентке__________________________ _______________________________
Жұмыстың тақырыбы___________________________ ____________________
№____________ _____________________________бұйр ықпен бекітілді
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі ______________________________
Жұмыстың негізгі мәселелері_________________________ _______________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тізімі немесе жұмыстың қысқаша
сипаттамасы:
a)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ______________________
ә)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ______________________
б)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ______________________
дипломдық жұмысты дайындауға арналған
КЕСТЕ
№ Бөлімдердің атауы, құрастырылатынҒылыми жетекшігеЕскертпелер
сұрақтар тізімі ұсыну мерзімі
Әдебиетті анықтау, оны зерттеу
және өңдеу. Негізгі ақпарат
көздері бойынша библиография
құрастыру
Дипломдық жұмыстың жоспарын құру
және оны жетекшімен мақұлдау
Бірінші бөлімін құрастыру және
тексеруге ұсыну
Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау
Жетекшімен қорытындылар мен
ұсыныстарды мақұлдау
Ескертулерге сәйкес дипломдық
жұмысты қайта өңдеу (соңына дейін
өңдеу). Соңғы және нақты нұсқасын
кафедраға өткізу
Пікір және сын-пікірмен танысу
Пікір және сын-пікірді ескере
отырып қорғауға дайындықты аяқтау
Тапсырманы өткізу мерзімі 10.01.2013
Кафедра меңгерушісі __________________________ А.Қ.Мустафина
міндетін атқарушы (қолы)
Жұмыстың жетекшісі ___________________________ Кукиев А.Ж.
(қолы)
Орындауға алған студент ______________________ А.М. Полатбекова
(қолы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
I БАНКТІҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫ, ОНЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАНК 7
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Банктің қаржы жағдайын бағалау мен банк 7
операцияларын басқарудың қажеттілігі мен
экономикалық мәні
1.2. Банк қаржы жағдайын бағалаудың бағыттары мен 9
әдістері
1.3. Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларын 11
басқару
II БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАНК 27
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ АҚ НУРБАНК
МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ЖАСАУ ЖҮРГІЗУ
2.1. АҚ Нурбанк -тің қаржылық жағдайын талдау 27
2.2. АҚ Нурбанк-тің инвестициялық операцияларына талдау41
2.3. АҚ Нурбанк -тің кассалық операцияларына талдау 55
III БАНКТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ТӘУЕКЕЛІН ДҰРЫС БАСҚАРУ – 61
БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫНЫҢ КЕПІЛІ
3.1. Банктік операцияларды басқаруда туындайтын мәселелер61
3.2. Банктік операциялардың тәуекелдерін төмендету 64
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 70
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан республикасының банк
жүйесі – ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда нарық
талабына сай өзгерістерді жедел қабылдайтын экономикалық базистегі
өндірістік қатынастар мен өндірістік күштердің даму заңдылықтарына тез
сыңай танытатын салыстырмалы дербестігі бар қаржы секторы. Қазақстанның
алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін,
табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің
клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны
белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер
және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді,
клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
ҚР-ң қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне банк жүйесінің тұрақтылығымен
байланысты болып келеді. Қарыз алушылар мен әріптес банктердегі қаржы
қиыншылықтары, төлемеу дағдарыстары көптеген банктердің сенімділігіне қатер
келтіреді, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттыққа
ұшырайды.Сондықтанда банктің қаржы жағдайын дұрыс бағалау мен банк
операцияларын басқарудың маңызы жоғары. Сол тұрғысынан алғанда өзекі болап
табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – әрбір банктің табыстылығын денгейінің жоғары
болуының себепкері банктердің қаржы жағдайын бағалаудың мен банк
операцияларын басқарудың маңыздылығын ашып көрсетету.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылып отыр:
• Банктің қаржы жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
қажеттілігі мен экономикалық мәнін қарастыру;
• Банк қаржы жағдайын бағалаудың бағыттары мен әдістері қарастыру;
• Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларын басқару негіздеріне
тоқталу;
• Нурбанк -тің қаржылық жағдайын талдау;
• Нурбанк-тің инвестициялық операцияларына талдау;
• АҚ Нурбанк -тің кассалық операцияларына талдау;
• Банктік операцияларды басқаруда туындайтын мәселелерді қарастыру;
• Банктік операциялардың тәуекелдерін төмендету жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының объектісі болып Нұрбанк АҚ табылады.
Диплом жұмысы негізгі бөлімі кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде Банктің қаржы жағдайы, оны бағалау және
банк операцияларын басқарудың теориялық аспектілері қарастырылған. Сонымен
қатар бұл бөлімде банктің қаржылық жағдайын бағалаудың қажеттілігі, маңызы
мен ролі, бағыттары мен информациялық базасы, түрлері мен әдістері, банктің
қаржылық операцияларын басқару қамтылған. Екінші бөлімде, Қазақстан
Республикасындағы Нұрбанк АҚ мәліметтері негізінде банктің қаржылық
жағдайына, инвистициялық операцияларына, кассалық операцияларына кешенді
талдау жүргізілген. Үшінші бөлімде, коммерциялық банктердің операцияларды
басқаруда туындайтын мәселелерді қарастырылып, оларды тәуекелдерін
төмендету жолдарын ұсыныстар жасалған.
Диплом жұмысың орындау кезінде заңдық, нормативтік актілер, әдістемелік
сілтемелер мен нұсқаулықтар, отандық және шетел экономистерінің ғылыми
еңбектері мен білікті банк мамандарының баспа бетінде жарияланған
мақалалары,өзім өндірістік тәжірибеде болған НурбанкАҚ-ның статистикалық
материалдары мен жылдық есептері пайдаланылған.
I БАНКТІҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫ,ОНЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАНК ОПЕРАЦИЯЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Банктің қаржы жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
қажеттілігі мен экономикалық мәні
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс
базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату
үшін клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтыла
отырып банк операцияларын дұрыс басқара отырып, банктің қаржылық жағдайын
жақсартуға жол табуға тырысады.
Жалпы банк қызметтерін қаржылық жағдайын бағалау дегеніміз банктердің
қаржылық нәтижесін зерттеумен, банк қызметтеріне және олардың тиімділігіне,
әсер ететін факторларды анықтаумен, банктің қызмет ететін макроэкономикалық
ортаны болжау мен және банктің қызметтерінің негізгі бағыттарын айқындаумен
байланысты арнайы ғылыми практикалық білімдер жүйесі.
Банк қызметтерінің қаржылық жағдайын бағалау обьектілеріне әрбір банк
қызметтерінің және банктік операциялардың түрлері жатады. Ал қаржылық
бағалау субьектілеріне коммерциялық банктер, Ұлттық банк, ресми қаржылық
қадағалау агенттігі, клиенттертер, соның ішінде жеке, заңды тұлғалар
кірістіріледі
Ұлттық банк: мемлекеттік бағалы қағаздар, Ұлттық нота, міндетті
резервтік норма, корреспонденттік шот, резервтік шот арқылы әсер етеді.
Коммерциялық банктің қаржылық талдаудың ерекшеліктері мыналармен
түсіндіріледі:
1) коммерциялық банктер саяси, экономикалық және әлеуметтік
тәуекелдерге жиі ұшырап отыратын қаржы институты. Себебі коммерциялық
банктің қызметі басқа да экономика секторымен өте тығыз байланысты. Атап
айтқанда, өндірістік сектор, қаржы секторы, мемлекеттің экономикалық
саясатымен, тіпті әлемдік валюта нарығымен, капитал нарығымен және ақша
нарығымен тығыз байланысты.
2) Банк қызметтеріне кез келген мемлекетте сыртқы шектеулер де, ішкі
шектеулер де бар. Сыртқы шектеулер базель стандартынан бастау алады, ал
ішкі шектеулер арнайы монетарлық бақылау органдары мен қаржылық қадағалау
органдары тарапынан қойылып отырады.
3) Коммерциялық банктердің қызметтерінің негізі болып табылатын
ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп бөлігі сырттан тартылатын
қаражаттар. Олай болса коммерциялық банктер өз міндеттемелерін тез орындай
алатындай клиенттердің талбын бірден қанағаттандыра алатындай деңгейде
өтімділігін демеп және реттеп отыруы керек. Міне, сондықтан болса керек
соңғы кезеңдерде коммерциялық банктердің өтімділігін реттеуге деген талап
күшейе түсті, яғни өтімділік коэффициенттерінің қатары өсті.
4) Банктік операциялардың түрлері өте көп болғанымен, олардың барлығы
да бір-бірімен өте тығыз байланыста.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын экономиканың дербес
саласы немесе немесе сегменті. Банк секторындағы шұғыл және өте тез
өзгерістер мына банктік қызметтерден көріністі табады:
1. Коммерциялық банктің менеджментінің сапасынан, яғни өзін өзі
басқару процесінен;
2. Корпоративтік клиенттерге және жеке азаматтарға банктік қызметтерді
көрсетуден, банктік тәуекелдерді басқарудан, банк қызметтерін
макроэкономикалық деңгейде реттеуден;
3. Әрбір коммерциялық банктердің нарықтық ортаға бейімделу
қабілетінен;
Қазіргі кезде кез келген мемлекетте банк қызметіне қатысты біраз
шектеулер алынып банктік бизнеске үлкен мүмкіндік жасалды. Мұны мыналардан
көруге болады:
а) территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып тастауы.
б) коммерциялық ьанктер үшін заң негізінде мемлекет тарапынан
проценттік ставкалардың деңгейіне қойылатын ресми шектеулер жоқ.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық нарықта өзара бәсекеге
еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық бәсекені асқындыра
түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке жатпайтын, бірақ лицензия
негізінде банктік операциялардың кейбір түрлерімен айналыса алатын қаржы
институттары пайда болды. Мысалы, несиелік серіктестіктер, ломбардтар,
микронесиелеу қорлары, несиелік корпорациялар тағы басқалар болып табылады.
Банкаралық бәсекенің қатая түсуі банк қызметтерінің жаңа түрлерін
ұсынуды мәжбүр етеді. Атап айтсақ, қаржылық инновация, қаржылық туынды
инструменттер тағы басқалары. Қазіргі кезде коммерциялық банк қызметтерін
қаржылық талдауды қажет ететін тағы бір үлкен процесс-нарықтық жаһандану.
Бұл процесс коммерциялық банктер үшін сыртқы нарыққа экспансия жасауға
үлкен мүмкіндік туғызды. Міне, осының нәтижесінде коммерциялық банктерде
ішкі де, сыртқы да активтер портфелі пайда болды. Ал бұл процесс өз
кезегінде коммерциалық банктердің қызметтерін алдын-ала талдап мүмкін
болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерді болжауға жағдай туғызды. Әдетте,
коммерциялық банктерде шешім қабылдау интуицияға емес, керісінше өте
салқын, қатаң логикаға негізделеді, үлкен математикалық есептеулерге
негізделеді. Міне, осы аталып өткендердің барлығы банктің қаржылық жағдайын
бағалаудың, банк операцияларын басқарудың маңызын сипаттайды.
Банктің қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың ролі
мынамен сипатталады:
1. банк қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
нәтижесінде өзінің экономикалық әлеуметін нарықтың сұранысымен
салыстырады;
2. қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
нәтижесінде клиенттерге әр түрлі қызметтің түрлерін қолайлы бағамен
ұсынады;
3. банк қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқарудың
нәтижесінде клиенттердің сұранысын зерттей отырып, оны
қанағаттандырудың жолын анықтайды.
Банк қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын басқару оның
менеджментіне банктік операциялады дамытудың бағдарламасын жасауға
мүмкіндік береді. Банк қаржылық жағдайын бағалау мен банк операцияларын
басқару банктің қаржылық жағдайын одан ары жақсарту жөнінде тиімді,
экономикалық негізделген шешімдер қабылдауға жағдай жасайды.Сонымен қатар
мақсатты нарықтық ортада коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын тұрақты
ете отырып, бәсеке қабілетін артырады.
1.2. Банк қаржы жағдайын бағалаудың бағыттары мен әдістері
Банк қызметтерін қаржылық жағдайын бағыттары мен информациялық
базасына, сонымен қатар әдістеріне келетін келетін болсақ,ол ең алдымен
коммерциялық банктердің қызметтерін талдаудың түрлерінен тұрады. Атап
айтсақ оған келесілер жатады:
1. толық талдау
2. тематикалық талдау
3. операциялық талдау
4. алдын-ала талдау
5. кейінгі талдау
6. қорытынды талдау
7. аралық талдау
8. функционалдық талдау
9. болжамдық талдау
Қаржылық талдаудың түрлерінің мақсаттары әртүрлі болуы мүмкін және бірыңғай
болуы мүмкін. Қаржылық талдаудың әдістері:
1. дәстүрлі
2. статистикалық
3. математикалық
Дәстүрлі әдістер:
1. статистикалық
2. салыстырмалы
3. нормативтік
4. құрылымдық
5. графикалық
6. кесте
Статистикалық әдістер:
1. динамикалық
2. индекстік
3. регрессиялық
4. корреляциялық
5. баланстық
6. коэффициенттер
Математикалық әдіс:
1. математикалық программа жасау
2. имитациялық модельдеу
3. сызықтық модельдеу
4. факторлық талдау
5. ықтималдар теориясы.
Қаржылық талдаудың бағыттары:
1. клиенттің қаржылық жағдайын талдау
2. банктың табыстылығын талдау
3. банктың меншікті капиталының динамикасы мен құрылымын талдау
4. банктың балансын талдау
5. банк ресурстарын талдау
6. өтімділігін талдау.
Сонымен қатар коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын бағалаудың
бағыттары мен информациялық базасына келетін болсақ, ол келесідей жіктеуге
болады.
Коммерциялық банк қаржылық талдаудың информациялық базасы:
а) сыртқы
б) ішкі
Сыртқы иформациялық база:
1. сыртқы нарықтық ортаға баға беру.
2. нарықтық бәсекелес туралы мәлімет алу.
3. ОБ-тің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын білу.
4. мемлекеттің өндірісті бағдарламасы мен фискалды саясатының негізгі
бағыттарын білуге көмектеседі.
Сыртқы информациялық көздері:
1. БАҚ: а)мерзімді басылымдар
б)теледидар
в)радио
2. Банктердің жылдық қарыздық есептері.
3. Өндірістік статистикалық мәләмет.
4. Тұтыну нарығы туралы статистикалық мәліметтер.
5. Клиенттермен жеке сөйлесу.
6. Басқа банктің қызметтерімен сұхбаттасу.
Ішкі информациялық базаның банк қызметтерін талдауда мынандай маңызы бар:
1. Банктің өзінің ішкі экономикасының жағдайы анықталады.
2. Банктің ағымдағы жағдайы анықталады.
3. Банктің қызметін сипаттайтын оперативтік мәліметтер анықталады.
Оперативтік мәліметтерге жататыгдар:
1. Банктің валюталық позициясы туралы.
2. Өтімділік коэффициенттері
3. Банктің капиталының жеткіліктігі туралы.
4. Банктің активтерінің сапасы туралы.
Көздері:
1. бухгалтерлік есеп формалары
2. статистикалық есеп формалары
3. жылдық қаржылық есеп
а) бухгалтерлік есеп формалары
б) кірістер мен шығыстар туралы есеп
в) ақша ағыны туралы есеп
г) банктің резерві туралы есеп
д) банктің өтімділігі туралы есеп
е) несиелік портфель сапасы туралы есеп
1.3 Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларын басқару
Банктік қызмет – бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға
мыналар жатады:
– заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
– жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
– банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын aшy және жүргізу;
– заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
– кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
– аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен
байланысты тапсырмаларын орындау;
– есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін
және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
– заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай нысанда несиелер беру;
– заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент - банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операцияларын жүргізу;
– сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша
және оның мүддесіне сай ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы
қағаздарын басқару;
– клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза ұстанымын анықтау;
– сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін керсету,
сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
– ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
– төлем карточкаларын шығару;
– банкнот пен монеталарды және бағалы заттарды инкассациялау және
жөнелту;
– шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
– төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);
– чек кітапшаларын шығару;
– бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
– аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
– ақшалай нысанда орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
– үшінші тұлғаның атынан ақшалай нысанда орындалуды көздейтін
банктік кепілдеме беру [ 1].
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің өнім қатары өте
кең және сәйкес өнім стратегиясын жоспарлау түсімді көбейтуге және қаржы
операцияларын жүзеге асыру үрдісінде туындайтын тәуекелдіктерді азайтуға
мүмкіндік береді.
Осылайша, Қазақстандағы банк бизнесінің негізгі мәселелері жоғары заң
шығарушылық деңгейде, еліміздің қаржы саласында қабылданған және әрекет
ететін нормативті-құқықтық актілермен реттеледі.
Жалы банктің қаржылық операцияларына –лизинг,факторинг және
форфейтинг,трасталық операциялар жатады.Ал енді оларды ашып қарастыратын
болсақ:
Лизинг операцияларын жүргізу үшін жалдау келісім шарты жасалады, ол
бойынша лизинг беруші (жалға беруші) өзіне тиесілі жабдықтарды, машиналарды
және транспорттық құралдарды, ғимараттар мен үйлерді белгілі мерзімге,
сыйақымен, яғни жалдау ақысымен лизинг алушыға (жалға алушыға) ұсынады.
Соңғысы пайыздық мөлшерлеме мен мүлік амортизациясын өз мойнына алады.
Лизинг беруші мен лизинг алушы капиталды тек ақшалай нысанда емес, сондай
ақ өндірістік нысанда да игереді, бұл лизингті инвестициялаумен
байланыстырады.
Лизингтік мәмілелер несиелік операцияларға жатады. Алайда лизингтің
несиелен айырмашылығы, лизинг келісім шартында көрсетілген барлық сомалар
төленген соң және мерзім аяқталған соң лизинг объектісінің лизинг берушіде
қалуында, егер келісім шартта лизинг объектісін қалдық құны бойынша сатып
алу немесе лизинг алушының меншігіне беру туралы қарастырылмаса.
Ал несие ұсынк кезінде банк объектке құқығын тек қарыз кепілдігі
ретінде қалдыра алады.
Лизингті қолдану, өндіріс бәсекеқабілеттілік пен өнімді қолданушыдағы
қаражаттың болуымен байланысты болатын дайын өнім шығаратын салаларда
неғұрлым тиімді.
Лизингтік мәмілелер екі түрлі болу мүмкін: оперативті лизинг және
қаржылық лизинг. Оперативті лизинг - қысқа және орта мерзімге жасалатын
келісім (әдетте амортизациялық кезеңнен қысқа), ол бойынша жалға алушы
келісімді кез клеген уақытта тоқтатуға құқылы. Бұл мүлікті жалға
алушылардың бір-бірін тез ауыстыруымен байланысты болады. Жалға беруші
әдетте өздеріне жоғары тәуекелдік қабылдайды, ал жалға алушылар лизингтік
компанияны лизинг затына аса қызығушылық тудыруға итермелейді.
Олар өздеріне лизинг объектісін техникалық қамсыздандыруды белгілейді,
яғни жөндеу жүргізеді, сақтандыру жасайды. Осылайша олар сервистік лизингті
жүзеге асырады.
Келісім мерзімі аяқталған соң лизинг заты иесіне қайтарылуы немесе
қайтадан жалға берілуі мүмкін.
Қаржылық лизинг келісімнің ұзақ мерзімімен (5 жылдан 10 жылға дейін)
және жабдықтың амортизациялық барлық құнымен ерекшеленеді.
Шын мәнісінде қаржылық лизинг сатып алуды ұзақ мерзімді несиелеуді
білдіреді. Мерзім аяқталған соң жалға алушы объектті қайтара алады,
келісімді ұзартып, жаңа келісімдер жасап, лизинг объектісін қалдық құнымен
сатып ала алады.
Екі түрлі лизинг әрекет етеді: жаңа мүлік және қолданыста болған мүлік
лизингі, бір сөзбен кәсіпкер өз меншігіндегі мүлікті сатып өткізеді.
Мәміле объектісіне сәйкес, жылжымалы (жол, әуе және теңіз
транспорттары, вагондар, контейнерлер, байланыс техникалары) және
жылжымайтын (сауда және кеңсе үйлері, өндірістік ғимараттар, қоймалар және
т.б.) мүлік лизингтері болады. Жылжымалы мүлік лизингін жүзеге асыруда
коммерциялық және өндірістік мақсаттарда қолдануы үшін жалға алушының
тапсырысы бойынша, жалға беруші жылжымалы мүлікті ұсынады.
Жылжымалы мүлікпен лизингті жүзеге асырудағы сыяқты, коммерциялық және
өндірістік мақсаттарда қолдануы үшін жалға алушының тапсырысы бойынша жалға
беруші жылжымайтын мүлікті ұсынады. Жылжымалы мүлік мәмілесіндегі сыяқты,
лизинг бойынша келісім объекттің амортизациялық кезеңіне сәйкес немесе одан
қысқа мерзімге жасалады, жалға алушы келісімнің әрекет ету уақытындағы
шығындарды, салықтар мен тәуекелдерді өздеріне қабылдайды.
Лизингтің кең қолданылуының қарызбен салыстырғанда негізгі себептері
болып:
біріншіден, лизинг толық несиелеуді қарастырады және төлемдердің тез
басталуын талап етпейді, несиеде қарызшы мүлік сатып алу үшін алынатын
мүліктің белгіленген көлемін өз қаржылары есебінен төлеуі тиіс;
екіншіден, ұсақ және орта кәсіпкерлерге несиелік келісімге қарағанда лизинг
келісімін жасау жеңіл.
Лизингтік компаниялар жалға алушыдан ешқандай қосымша кепілдіктер талап
етпейді, өйткені мәмілені қамсыздандыру құралы боылп мүліктің өзі саналады.
Жалға алушы өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда, лизингтік компания өз
мүлкін қайтарып алады;
үшіншіден, лизингтік келісім несиелік келісімге қарағанда неғұрлым икемді,
өйткені сатып алушы үшін қаржыландырудың неғұрлым тиімді схемасынтаңдау
мүмкіндігі берілген;
төртіншіден, ескірген мүлікке қатысты тәуекелділіктерді жалға беруші өзіне
қабылдайды, ал арендатор мүмкіндігіне байланысты өзінің жабдықтар алаңын
біртіндеп, жаңартып отыруы тиіс;
жалға берілетін мүліктің қарапайым есебі. Мұнда лизинг операцияларының
есебінің негізгі қағидалары болып, жалға алушының өзінің лизинг
операцияларынан туындайтын қаржылық міндеттемелерін жариялауы және баланс
бойынша лизинг мүлікінің есебі мен амортизациясын жүргізуі болыр саналады;
алтыншыдан, лизинг бойынша жалдық және салық төлемдері қолданыстағы
жабдықтан түсетін пайданың есебінен жүзеге асырылады. Лизинг бойынша
төлемдердің өлшемі келісім жасау кезінде анықталады және валюта бағамы мен
ұзақ мерзімді несие бойынша банктік пайыздар төлеу деңгейінің өзгерістеріне
тәуелсіз болады;
жетіншіден халықаралық лизинг операцияларын жүргізуде, жалға алушы
төлемдерді азайтуға мүмкіндік беретін, жалға беруші-елдің салықтық
жеңілдіктеріне ие болады және жалға беруші мен оның өкілдерінен қосымша
қызметтерді (негізінен оперативті лизингте) пайдалана алады (жалға алынған
мүлікті жөндеу, техникалық қызмет көрсету, оны пайдалану бойынша кеңестер
беру, ноу-хауды жолдау, қосалқы бөлшектерді ұсыну және т.с.с.). халықаралық
валюта қоры ұлттық берешекті санауда лизинг төлемдерін санамайды, яғни
жекелеген елдердің Қорларымен бекітілген несилік берешек лимитін көтеру
мүмкіндігі бар.
Лизинг салықтық және салықтық емес негізде құрылу мүмкін. Салықсыз
лизинг әдеттегі несиеге ұқсас. Салықтық лизинг лизинг бизнесінің аздаған
үлесін құрайды, жалға берушіге әдеттегі несиемен салыстырғанда өте төмен
пайыздар арқылы қосымша тиімділіктер береді. Меншік құқығы жалға берушіде
қалатын болғандықтан, сатып алу құнын жартылай компенсировать ету үшін
салық арқылы амортизация бойынша жеңілдікті, инвестициялық жеңілдікті
қолданады және соңынан осы артықшылықтарды неғұрлым төмен арендалық
төлемдер арқылы жалға берушімен бөліседі.
Егер шаруашылық субъект несие көмегімен жабдықты сатып алса немесе
лизингке алса, онда несиелеудің әр тәсілі бойынша шығындарын салыстыруға
болады. Бұл жағдайда салыстыру жасауға тура келеді, төлемдер бірдей
болғанымен уақыт тұрғысынан қарағанда мерзімдер тіптен бірде йболмаулары
мүмкін. Мұнда төлемдердің қаржылық баламасы қағидасы әрекет етеді, яғни
төлемдер уақыт бойынша бірдей.уақытқа мұндай келтіруді дисконттау дейді, ал
алынған тиімділікті - таза ағымдық құн деп атайды. Таза ағымдық құнды
анықтауда дисконттаудың келесі формуласы қолданылады:
Ст = Сб × Кд
мұнда: Ст – ағымды құн;
Сб – келешектегі құн;
Кд – дисконттау коэффициенті.
Қаржыландырудың екі нұсқасын салыстыру үшін, әр жағдайдағы салықтық
жеңілдіктерді ескере отырып таза ағымдық құнды есептеп алу қажет, егер
объект жеке меншік болып саналамаса, онда амортизациялық жеңілдіктерді
пайдалануға болмайды, егер объект сатып алынса, онда фирма техникалық
қызметтер көрсету (көптеген елдерде бұл шығындар салық салынатын пайдадан
ұсталады) бойынша шығындарды төлеуі қажет, ал объект лизингке ұсынылса онда
әр жағдай нақтымәмілелерге қатысты болсады, егер мүлік жалға алушыға
тиесілі болмаса, онда ол қалдық құнға байланысты барлық құқығын жояды.
Лизинг жоғарыда аталғандай оперативті және қаржылық болып бөлінеді.
Автокөліктердің оперативті лизингінде, жалға алушыдан жалдау мерзімі
аяқталғанда, көліктің белгіленген қалдық құнға ие болуы талап етіледі.
Мұндай кепілдікпен жалдау жалға берудің ашық түрін (open-end) ұсынады, ал
кепілдіксіз - жабық түрін (closed-end). Қатысушылардың бірі резидент емес
тұлға болып табылатын лизинг - халықаралық болып саналады, ол экспорттық
және импорттық болып бөлінеді. Халықаралық салада қолданылатын лизингтің
бір түрі дабл дип мәмілес, оның мәні екі немесе одан да көп елдердегі
салық жеңілдіктерін аралас пайдалануды білдіреді.
Лизинг операциялары техникасына байланысты әр түрлі сызбалармен жүзеге
асырылады:
Солардың бірі лизинг операцияларын жүргізудегі контрагентпен арадағы
қарым-қатынас сызбасы келесідей
Сызба1.Лизинг операцияларын жүргізудегі контрагентпен арадағы қарым-
қатынас сызбасы.
Дерек көзі: автормен құрастырылған
Ескертулер:
1. Клиенттің лизинг компаниясына өтініш жасауы
2. Жобаны сараптау бойынша Лизинг беруші мен Лизинг алушының өзара
әрекеті, Лизинг беруші мен Жабдықтаушы арасында келіссөздер жүргізу
3. Несиелік комитетте шешімдер қабылдауПринятие решения на
Кредитном комитете.
4. Келісім шарт жасау
5. Лизинг алушымен аванс аудару
6. Келісім бойынша жабдықтаушыға төлеу
7. Жабдықтарды жеткізу.
Меншікті қаражаттар жетіспеген жағддайда лизингтік компания лизинг
операцияларын жүзеге асыру үшін несиелер тарта алады. Мұндай операция
қосымша қаржы құралдарын тартумен лизинг деп аталады.
Әдетте, әлемдік тәжірибеде жалға беруші жалға берілетін активтердің
құнының 80% көлемінде ұзақ мерзімді несие алады, мұнда жалды төлеу және
жабдықтар қарызды қамту нысаны болып қарастырылады.
Негізгі жалға беруші жалдау ақысының төлемін алуда айтарлықтай
құқықтарға ие болады, әдетте келісімде үшінші тұлғаның банкроттығы
жағдайында жалдау ақысының төлемінің негізгі жалға берушіге төленетіндігін
көрсетеді.
Мұндай мәмілелер сублизинг атауына ие. Кәсіпорында жабыдықтар бола
тұрып, өндірістік қызметтер үшін қаражат жетіспеген жағдайда қолданылатын
лизингтің түрі - кері лизинг (lease-back) деп аталады. Ол жабдықтарды
лизинг компаниясына сатады, ал соңғысы жабдықтарды осы компанияға лизинг
түрінде ұсынады.
Кәсіпорында уақытша бос ақша қаржылары пайда болады. Аталған мәмілеге
кәсіпорын кірісі төмен болып, соған сәйкес ол жеделдетілген амортизация
және пайдаға салық салудағы жеңілдіктерді қолдана алмайды. Кәсіпорын мәміле
жасасады, ал лизингтік компания салық жеңілдіктеріне ие болады, соған
сәйкес жалға төлеу ақысын төмендетеді.
Соңғы жылдары жабдық өндірушілер мен лизингтік компаниялар арасында
мәмілелер жасасу тәжірибесі кең тараған. Осы мәмілелерге сәйкес, лизингтік
компания атынан өндіруші өз клиенттеріне, лизинг көмегімен өз өнімдерін
қаржыландыруды ұсынады.
Лизингтік компания жабдықтаушының сауда желісін қолданады, ал
жабдықтаушы өз өнімдерін өндіру аясын кеңейтеді. Бұл мәмілелер, сатуға
көмек (sales-aid) деген атқа ие, әдетте құны төмен жабдықтар үшін
қолданлады. Лизингтік компания мен кәсіпорынның тұрақты және тығыз іскерлік
қатынасы кезінде, лизинг желісін ұсыну туралы келісім шарт жасалуы мүмкін
(lease-line). Бұл мәмілелер банктік несие желісіне ұқсас және әр кезекте
жаңа келісімдер жасамай, жалға алушыға лизингке қосымша жабдықтар алуға
мүмкіндік береді.
Қазақстанда лизинг соңғы жылдары айтарлықтай дамыды.
Лизинг бизнесінің дамуы, қымбат бағалы жабдықтар, техника лизингі мен
халықаралық лизинг операцияларын жүзеге асыруда айтарлықтай ақша қаржыларын
орналастыру проблемасымен байланысты.
Шетелдің лизингтік компаниялары инвестициялау үшін тартылған
қаржылардың 80%-на дейінгі мөлшерін орналастырады. Қазақстанда лизингтік
қатынастар Лизингтік қатынастар жүйесі туралы ережемен, Лизинг туралы
Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі. Аталғандармен қатар лизинг
бизнесін ынталандыру туралы шаралар Салықтар және бюджетке басқа да
төлемдер туралы Заңда бекітілген, мұнда лизинг (қаржылық жалдау)
түсінігі және салық салу жеңілдіктері мақсатында мәміле лизинг болып
саналатын шарттар аталған, негізгі құралдар амортизациясының нормативтік
мерзімдері айтарлықтай қысқарған.
Лизингтің жеке импортталатын пәні (Қазақстан Республикасының Үкіметімен
бекітілген тізімге сәйкес) толықтай ҚҚС-тан босатылады, бұл қаржылық
лизингке беру мақсатымен алынатын негізгі құралдар импортының арзандайтынын
және келешекте қайталап берілгенде де ҚҚс-тан босатылады.
Лизингте лизинг алушы шығындарды оңтайландыру мен азайтудың екі арна
бойынша мүмкіндігіне ие болады: салық салынатын кірістің өлшемін төмендету
және импорт бойынша ҚҚС-тан босатылу.
Ал факторинг және форфейтинг қызметтері және олардың ерекшеліктері
келетін болсақ:
Коммерциялық банктердің кең тараған делдалдық қызметтерінің бірі болып
факторинг табылады. Факторинг алғашқыда АҚШ-та, содан кейін Батыс Еуропа
елдерінің өнеркәсіптік дамыған елдерінде қолдау тапты. Коммерциялық банктер
соңғы 25-30 жылда факторингті кең қолдана бастады. Батыс елдерінің тұрақты
экономикалық өсуіндегі өткен ғасырдың 80-ші жылдары факторинг айтарлықтай
таралды.
Шетелде факторинг ұсақ және шағын фирмалар үшін қаржыландыру көзі.
Несиелік мекемелер олардан әдеттегіден көп кепілдіктер талап ете бастайды,
барлық уақытта мөлшерлемелер ірі фирмалар несиелерінен жоғары белгіленеді.
Факторинг компаниялары керісінше ұсақ және шағын кәсіпорындарға
қызметтер көрсетуге маманданады. Факторинг операциялары тауар (қызмет)
жабдықтаушыларынан төлем талаптарын сатып алуды білдіреді. Факторингтің
мақсаты кез келген несиелік операцияның бөлігі болып табылатын тәуекелдерді
жою болып саналады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде төлем мерзімдерін сақтауға ерекше
назар аударылады.
Факторинг компаниялары мен банктің факторинг бөлімдері сатушы мен сатып
алушы арасындағы төлем мерзімдері мен тәуекелдер проблемасын шешіп, осы
қатынасқөа үлкен тұрақтылық беруге шақырылады. Ғactor сөзі ағылшын
тілінен алғанда маклер, делдал дегенді білдіреді.
Экономикалық ұстанымда ол делдалдық операция сыяқты ұсынылады.
Факторинг – жабдықтаушы-клиенттің жабдықтаған тауары мен көрсеткен
қызметтері үшін төленбеген төлем талабын (шот-фактурасын) банкке сатумен
байланысты комиссиондық-делдалдық операция. Банк төленбеген төлем талабының
иесі ретінде, борышқордың несиелік қабілетін тексергенімен де олардың
төленбей қалуына байланысты тәуекелге барады.
Келісімшартқа сәйкес банк жабдықтаушының контрагенттері өздерінің
қарызын өтегеніне қарамастан төлем талабындағы соманы төлеуге міндеттеме
алады. Осы жерде факторинг пен банктік кепілдеменің арасындағы айырмашылық
байқалады.
Банктік кепілдеме бойынша банк өзінің есебінен, оған тиісті соманы
клиент төлемеген жағдайда төлеуге міндетті болып табылады. Факторингтік
қызметтің мақсаты төлеушінің төлем қабілеттілігіне байланыссыз
(факторингтік келісім-шартта көрсетілген мерзімде) тез арада қаржыларды
инкассалау болып табылады.
Факторинг операциясына үш тарап қатысады: факторингтік компания
(банктің факторинг бөлімі) – өздерінің клиенттерінен шот-фактураны сатып
алатын арнайы мекеме; клиент (тауарды жабдықтаушы, кредитор) – факторинг
компаниясымен келісім-шарт жасаған өнеркәсіптік немесе сауда фирмасы;
кәсіпорын (қарыз алушы) - тауарды сатып алушы-фирма.
Әлемдік тәжірибеде факторинг қызметінің құны мынадай екі элементтен
тұрады: берілген құжаттарды мерзімінен бұрын төлеу барысында алынатын
комиссия және пайыздан.
Комиссия шот-фактура сомасынан белгілі мөлшерде (әдетте, 1,5-2,5 %)
деңгейінде белгіленеді. Мәміленің көлеміне қарай комиссия сомасы да өсіп
отырады. Факторинг ережесі бойынша несие үшін төленетін пайыз мөлшерлемесі
ақша нарығындағы (қысқа мерзімді несиелер нарығындағы) мөлшерлемеден 1-2%
жоғары болып келеді.
Бұл кезде банк шот-фактураның құнының 80-90%-ын төлейді, ал дебитор
қарыздың барлық сомасын төлегеннен кейін қалпына келтірілетін резерв10–20%
құрайды.
Айдың соңында банк өзіне тиесілі комиссиондық пайыздарды есептейді,
сондай ақ инкасацияланбаған фактуралардың қалдығын анықтап шот жазады да,
клиентке жолдайды.
Қарызды іздестіруге құқық сатып алғанбанктер қызметтері үшін
комиссиондық ақы түрінде сыйақы және инкассалнған сомаға қарсы клиентке
төленген аванстың күнделікті қалдығынан қарыз пайызын алады. Пайыз аванс
берілгеннен бастап қарызды өтеу мерзімі аяқталғанға дейін ұсталады.
Комиссиондық ақының көлемі клиенттің сауда айналымына, тәуекелділік
дәрежесіне және қажетті ұйымдастырушылық жұмыс көлеміне байланысты. банктік
тәуекелділік көлеміне қарыз алушының төлемқабілеттілігі әсер етеді.
Банктік тәжірибеде шекті сома белгілеудің келесі әдістері қолданылады:
1. Жалпы лимитті анықтау. Әр төлеушіге лимит белгіленеді,оның
көлемінде факторинг бөлімі автоматты түрде өзіне белгіленген төлем талабын
төлейді.
2. Жолдаудың айлық лимиттерін анықтау. Бір ағымды ай ішінде
төлеушіге өнім жолданатын сома анықталады.
3. Жекелеген мәмілелер бойынша сақтандыру. Сатушының қызмет саласы
бір сатып алушыға тұрақты жолдауларды емес, ір сомада белгіленген мерзіммен
жүргізілетін жекелеген мәмілелерді ұсынады.
Факторинг операцияларын жүргізудің құқылық негіздері болып, факторинг
операциясын жүзеге асырудың шарттары, төлем құжаттарының ревизиттері,
факторинг операциялары бойынша сомадан үлес, компенсациялық сыйақылар
мөлшері, факторинг келісімді бұзудың шарттары және басқа да шарттра
көрсетілетін факторинг келісімі саналады. Осымен қатар келісімде, әр
тараптың өздеріне қабылдаған міндеттемелерін орындамаған немесе жеткілікті
орындамаған жағдайлардағы жауапкершіліктері көрсетіледі.
Факторингтің екі түрі болады: ауқымды (конвенционды) және шектеулі
(конфедиенциалды). Тарихта оның ауқымды түрі бірінші пайда болған. Казіргі
жағдайда бұл – бухгалтерлік есеп, жабдықтаушылар және сатып алушылармен
есеп айырысу, несиені сақтандыру және т.б. қамтитын клиенттерге қаржылық
қызмет көрсетудің әмбебап жүйесін сипаттайды. Клиенттің мұндағы қызметі тек
қана өндіру болып табылады. Бұл жүйе клиент-кәсіпорынға өндіріс пен
өнімдерді сату шығындарын қысқартады. Өзінің мәні жағынан факторингтің бұл
түрі жөнелтілген тауарларға берілетін несиені білдіреді.
Мұндай факторлық қызмет фактураны дисконттаумен сәйкес келеді, ол өз
клиентінен-сатып алушыдан ақша алуға құқық берілгендігін білдіреді және
бірден оынң шотына телген тауар құнының 80%-на жуығын бірден аударады, ал
қалған соманы келісілген мерзімде дебитордан ақшаның түскен-тіспегеніне
қарамастан сатушының шотына аударады. Бұл негізінен тиелген тауар несиесі,
мұнда клиент клісілген соманы төлейді.
Факторинг үшін қаржыларды құрау көзі болып, банктің меншікті, тартылған
және қарыз қаражаттары табылады.
Сонымен қатар, факторинг бөлімінде өз міндеттемелерін орындау үшін,
жоспардан тыс үстеме несиелер тартудағы мүмкінідктер артады, ал банк бұл
бөлімге қысқа мерзімді несиелер бере алады.
Шаруашылық ұйымдар факторинг бөліміне бос ақша қаражаттарын белгіленген
мерзімге, тараптардың келісімінде анықталған ақымен ұсына алады. Сондай ақ
факторинг бөлімінің ңқызметтері үшін қаражаттар тартудың басқа да тәсілдері
бар, мысалы мерзімді депозиттер тарту немесе жылдық тұрақты пайыздық
мөлшерлемемен облигациялар шығару және сату.
Факторинг бөлімінде жабдықтаушымен факторинг қызметтерін ұсыну туралы
мәміле жасауда келесі ақпараттарға мән берген жөн: фирма сұранысқа ие тауар
шығара ма немесе ол қызметтерін, жұмыстарын жоғары сапада орындай ма,
өндіріс қарқынының өсу қарқыны қандай және олардың перспективалары тұрақты
ма, фирманың басқарушы мамандарының біліктілігі қандай, қалыптасқан ішкі
бақылау бар ма, контрагенттермен саудаласудың қатаң анықталған шарттары бар
ма және т.б.
Факторингтің ашық және жабық түрлері болады. Ашық факторингте
берешекке, мәмілеге факторинг бөлімінің қатысатындығы туралы алдына ала
хабардар етіледі. Жабық факторингте берешекке факторингтік келісім-шарттың
болуы туралы айтып жеткізеді.
Форфейтингтің факторингтен айырмашылығы - форфейтинг сатқан тауарлар
мен қызметтерге деген құқықтарды қайта сату арқылы ақшалай қаражатттарды
қарызға алумен байланысты бір рет жасалатын операцияны білдіреді.
Форфейтинг операцияларының есебі факторинг есебімен ұқсас. Форфейтирлеу -
тез жетілдіріліп келе жатқан, банктің қалыпты құрылымының ішінде арнайы
бөлім ашуды талап ететін операция.
Мәмілелер көлемінің өсімімен әр түрлі бағыттардағы қызметтерді кеңейту
және банктік тәжірибеден тыс қаржыландыру бойынша жасалған ұсыныстар
нәтижесіне байланысты пайда болған.
Форфейтирлеу - бұл тауар және қызметтерді жолдау процесінде пайда
болатын, міндеттемелерді келешекте өтеумен байланысты сатып алуда
қолданылатын термин. әдетте форфетирлеуге сауда тратталары немесе жай
вексельдер жатады, теориялық жағынан кез келген нысандағы берешек
форфейтирленуі тиіс.
Аз қолданылатын нысандар ретінде аккредитив және одан шығатын мерзімі
ұзарытлған төлемдерді қолдану жатады. Жай және аударма вексельдердің
таралуы олардың ұзақ уақыт аралығында сауданы қаржыландыру санатында
қолданылуы мен өзіне тән қарапайымдылығы. Халықаралық сауда және несие
мәмілелерінде төлем құралдарын таңдау көптеген құқылық, экономикалық және
саяси факторларға тәуелді.
Форфейтирлеу - жиі қолданылатын және 6 айдан 5-6 жылға дейінгі аралықты
құрайтын орта мерзімді маңызды мәміле.
Әрбір форфейтер белгілі мәміле үшін нарық шарттарын ескере отырып, өз
мерзімдерін белгілейді. Форфейтирлеу кезінде вексельдерді сатып алу
несиенің барлық уақытында пайыздарды аванстық (дисконтпен)шегеру арқылы
орындалады. Экспортер осы арқылы сауда мәмілесі бойынша өзінің несиелік
операциясын қолма қол ақша операциясына айналдыра алады.
Бұл жағадайда ол тауарлардың дайындалуы мен жолдануын қанағаттандыруға,
міндеттемелер бойынша құжаттардың дұрыс рісәмделуіне ғана жауап береді.
Соңғы міндеттеме, барлық операция үшін басында алынтаын тұрақты
пайыздық мөлшерлемесімен, форфейтирлеуді экспортер үшін қолданбалы ете
алады және коммерциялық қайта қаржыландырудың басқа нысандарымен
салыстырғанда заманауи арзан альтернативасына айналдырады.
Форфейтирлеу коммерциялық несиенің қайта қаржыландыру әдісі ретінде
экспортер үшін салмақты артықшылықтары бар: мүмкін міндеттемелердің
балансытқ қатынасын қарапайымдау, өтімділік жағдайын жақсарту (бұл екі
жағдай экспортердің өсіп жетқан берешегі жағдайында тиімді), өтімділікпен
байланысты мүмкін болатын қиындықтарды және мемлекеттік және жеке жартылай
сақтандырумен байланысты шығындарды азайту, пайыз мөлшерлемелерінің, валюта
бағамдарының ауытқуына және қатысты, қарызшының қаржылық жағдайына
байланысты тәуекелдердің болмауы, несиелік қызметтермен, вексельдер бойынша
және басқа да төлем құжаттары бойынша ақша іздестірумен бйаланысты
тәуекелдер мен шығындардың болмауы.
Экспортер-фирма стратегиялық көзқарасы тұрғысынан форфейтирлеу
қызметтеріне сүйенеді, осы тұрғыда форфейтирлеу ол үшін тиімді болып
саналады.
Форфейтирлеу мәмілесінің жалпы шарттарын қарасытра отырып, басты
назарды өтеу, дисконттау, форфейтирленетін құжаттар түрлері, банктік
кепілдеме түрлері сыяқты құжаттарға аудару керек.
Несенің шарты оны бөлшектеп өтеу болып саналады. Кредитордың
тәуекелділігі орта мерзімді қысқартумен байланысты азаяды.
Берешек жай және аудармалы вексель түрінде болса, оған вексельдерді
анықталған мерзімге, әдетте 6 айға дейін қоюмен сипатталады.
Ал траст операциясына келетін болсақ:
Банктің немесе қаржылық институтардың траст операциялары болып
клиенттің сеніиді тұлғасы құқығымен мүліктерді басқару және оның
тапсырыстары бойынша басқа да қызметтерді қызығушылықтарын сақтай отырып
орындау бойынша операциялар табылады.
Траст құрылтайшысы (немесе оның негізін қалаушы) - трастты құрған және
(немесе) оған айтарлықтай мүлікті жолдаған жеке немесе заңды тұлға,
құрылтайшымен осы мүліктерді басқаруға бекітілген тұлға - таратушы
(распорядитель) тұлға болып саналады.
Мүлік болып жылыжымайтын және жылжымалы мүліктермен немесе мүліктік
құқықтармен қатар, ұсақ салымшылардың ақша қаражаттарын, акциялары мен
басқа да бағалы қағаздарын болашақта табысты жобаларға инвестициялау үшін
тарту. Таратушылардың құқтары мен міндеттемелері заңмен немесе траст
келісімімен бекітіледі.
Траст мекемесі туралы пайдасына келісім жасалған тұлға бенефициар деп
аталады, ол үшінші тұлға немесе трасттың құрылтайшысы болуы мүмкін. Банктің
траст-бөлімдерінің функциялары операциялардың келесі топтарын орындайды:
клиенттің мұрасы бойынша басқару, сенімхат бойынша, асырап алу туралы және
агенттік қызметтер көрсету болып саналады.
АҚШ-та сенімділік мәмілесі көптеген жылдар қатарынан, тіптен мерзімісз
әрекет етеді, сондықтан траст операциялары тиімді жұмыс жасауы үшін,
сенімді тұлға үздіксіз қызмет етуі тиіс.
АҚШ-та траст операциялары жалпы әкімшілік заңмен реттеледі, ол
сенушінің трасттық қатынастағы өмірін 21 жылмен шектейді.
Американың коммерциялық банктері траст операцияларын коммерциялық
банктердің инвестициялық қызметтерді жүргізуге қойылған шектеулерді айналып
өту құралы ретінде қарастырады. Трасттық қызметтер жеке тұлғалармен қатар
фирмаларға да ұсынылады.
Жеке тұлғалардың траст қызметтеріне мұрагерлікті басқару, сот шешімін
алу үшін, мұрагердің активтерін жинау және қауіпсіздендіру, әкімшілік
шығындарды және қарыздарды, салықтарды төлеу, қалған мүлікті бөлу және
жанұя мүшелеріне жеке қызметтер көрсету, келісім бойынша клиенттің мүлкін
басқару. Бұл операциялар сенімді тұлға мен сенуші тұлға арасындағы келісім
нәтижесінде пайда болады және мүлікті жауапты тұлғаға жолдаумен байланысты
мүлікті басқарып, оны сенуші тұлға немесе бенефициар арасында таратып,
агенттік (делдалдық) қызметтерді жүзеге асырады, оның ішінде активтерді
сақтау, бағалы қағаздарды сақтауға қабылдау, бағалы қағаздар бойынша
кірістер алады, бағалы қағаздар бойынша шоттағы түсімдер туралы хабарлау,
бағалы қағаздарды айырбастау,мерзімі аяқталған облигацияларды өтеу,
активтердің (табыстың жалпы сомасын) сақталуын қамтамасыз ету үшін бағалы
қағаздарды сатып-өткізу, закладной бойынша сомаларды алу, клиенттерге
бағалы қағаздарды жеткізу, сейфтерді жалдау, клиенттің активтерін агент
немесе өкіл ретінде басқару, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, портфелде
сақтаудағы бағалы қағаздардың бағамдарын бақылау, табыстардың барлық
түрлерін алу, сенуші тұлғаның шоттарын төлеу, сақтандыру полистерін
рәсімдеу.
Клиент коммерциялық банкке өз атынан мәміле немесе сенім хат бойынша
агенттік функцияларды орындауда талап етілетін көлемде операцияларды жүзеге
асыруды тапсырады. Ол үшін банк (сенімді тұлға) клиент атынан келесі
құқықтарды орындайды: келісім жасайды, акция, облигацияларды жолдайды,
қарыздар алады, чектер жазып, вексельдерді жолдайды және т.с.с.
Агент - бұл басқа тұлғаның атынан немесе тапсырыс бойынша әрекет ететін
кез келген тұлға. өкілеттік беретін тұлға - принципал, ал тапсырысты
орындаушы - агент болып саналады, ал олардың арасындағы қатынас - агенттік
функциялар деп аталады. Банк көрсеткен трасстық қызметтері үшін
комиссиондық сыйақы алады. Комиссия траст сомасына, одан алынатын
кірістерге немесе осы екі көрсеткішке де негізделеді. Компенсация өлшемі әр
түрлі банктер үшін көптеген факторларға қатысты әр түрлі белгіленеді.
Сенімділікпен басқару институты қолдана алмайтын, ал траст институты толық
қолданатын әр түрлі жағдайлар бар.
Басында траст бір жанұя мүшелерінің арасында мұрагерлік қатынасты
реттеу үшін қолданылған.
Одан кейін траст қатынастары әр түрлі бағыттағы қорлардың құрылуымен
дами бастады, онда құрылтайшы мен бенефициар жиі бір тұлғаға айналды, ол
салықтарды жеңілдетіп, траст заңдылықтарының ерекшеліктерін пайдалануға
мүмкіндіктер берді. Трасттық қатынастардың дамуының келесі кезеңі -
айтарлықтай салық жеңілдіктерін беретін үшінші елде фирманы тіркеу
мүмкіндігі. Бұл аталмыш оффшорлық фирмалар, олар қызметтерін тіркелген
елдерінде емес, оның талаптарын жеңілдетілген салық салынатын елдерде
орындайды (Багам, Бермуд, Кайман аралдары, Лихтенштейн мемлекеті).
Бүгінгі күні Қазақстан банктері клиент тапсырысы бойынша орындалатын
траст операцияларының кейбір қарапайым түрлерін қоладнады.
Банктің арнайы бөлімінің функцияларына келесі операциялар кіреді:
зейнетақы активтерін басқару, облигациялар шығару, инвестициялау және
қорлар құру, акционерлерінің саны көп ірі кәсіпорындар мен ұйымдардың
тапсырыстары бойынша дивидендтер төлеу және т.б.
Траст қатынастарының тағы бір тараған нысаны жылжымайтын мүлік бойынша
трасттар. Мұндай трасттар өзара салымдар жасау жолымен ұйымдастырылады, ол
инвесторларға салық салуда қосымша жеңілдіктерді пайдалануға мүмкіндік
береді. жылжымайтын мүлік бойынша траст түрлері болып ірі кірісі бар
мүліктерді біріктіру нәтижесінде құрылып және оның есебінен акциялар
шығаратын, акционерлік түрде құрылатын, закладнойларды және жылжымайтын
мүлікті сату-сатып алу негізінде кірістер алатын - акционерлік түрі, ал
аралас- бұл траст операцияларының неғұрлым тұрақты түрі, қаржылары
жылжымайтын мүліктерге де және қарыздар кепілдігіне де салынады.
Әдетте, мұндай трасттар оның қатысушылары үшін енгізілетін мүліктің
төменгі шегін белгілейді. Сонымен қатар жылжымайиын мүліктер бойынша траст
қатынастарының бірнеше түрлері бар, олардың арасында маңызды орын алатыны -
тресттер, яғни кәсіпорындардың мүліктерін біріктіру нысаны, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz