Шығындар есебін ұйымдастыру және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау негізінде басқару есебін тиімді ұйымдастыру және бюджет жасауды жетілдіру ("АГС сервис" ЖШС мысалында)
Кіріспе
1 Кәсіпорындағы өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың теориялық негізі
1.1Кәсіпорын шығындарын есептеуді басқару мен ұйымдастырудың теориялық негізі
1.2 Кәсіпорындағы өндірістік шығындарды есепке алу мақсатында жіктеу және оның экономикалық маңызы.
1.3 «АГС сервис» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің құрылымы мен экономикалық сипаттамасы.
1.4 Ұйымның есеп саясаты мен шығындардың қарастырылуы
2 Өндірісте өнімнің өзіндік құнын есептеу түрлері мен калькуляциялаудың абзорпшен.костинг әдісін қолдану
2.1 Өндірістік үрдістер басқару есебінің объектісі . шығындар есебінің мәнін анықтау
2.2 Өндірістік есеп . өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығын есебінің біртұтас үрдісі.
2.3 Өндіріс шығындарын бухгалтерлік есепте абзорпшен.костинг әдісін пайдалану тәсілі.
2.4 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялаудың түрлері
3 "АГС сервис" ЖШС.нің өндірістік шығындарды азайту жолдарын анықтауды жетілдіру шаралары
3.1 Ұйымның өндірістік шығындарын талдау және оны азайту резервтерін анықтау жолдары
3.2 Кәсіпорындағы өндіріс шығындарын талдау және оны жетілдіру жолдары
3.3 Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын талдау шаралары және оны жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1 Кәсіпорындағы өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың теориялық негізі
1.1Кәсіпорын шығындарын есептеуді басқару мен ұйымдастырудың теориялық негізі
1.2 Кәсіпорындағы өндірістік шығындарды есепке алу мақсатында жіктеу және оның экономикалық маңызы.
1.3 «АГС сервис» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің құрылымы мен экономикалық сипаттамасы.
1.4 Ұйымның есеп саясаты мен шығындардың қарастырылуы
2 Өндірісте өнімнің өзіндік құнын есептеу түрлері мен калькуляциялаудың абзорпшен.костинг әдісін қолдану
2.1 Өндірістік үрдістер басқару есебінің объектісі . шығындар есебінің мәнін анықтау
2.2 Өндірістік есеп . өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығын есебінің біртұтас үрдісі.
2.3 Өндіріс шығындарын бухгалтерлік есепте абзорпшен.костинг әдісін пайдалану тәсілі.
2.4 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялаудың түрлері
3 "АГС сервис" ЖШС.нің өндірістік шығындарды азайту жолдарын анықтауды жетілдіру шаралары
3.1 Ұйымның өндірістік шығындарын талдау және оны азайту резервтерін анықтау жолдары
3.2 Кәсіпорындағы өндіріс шығындарын талдау және оны жетілдіру жолдары
3.3 Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын талдау шаралары және оны жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Елбасының Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикадағы дағдарысқа бағытталған мемлекеттік саясат қабылданып, онда көрсетілген міндеттердің орындалуы баяндалып келеді.
Әрбір облыстағы пилоттық жобалар бойынша бой көтеріп жатқан өндіріс орындары жолдауда көрсетілген басты міндеттердің орындалуының айғағы.
Бүгінде нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізуші субъектілер заңды және экономикалық дербестік алды. Бұл олардың өзіндік және әлеуметтік даму бағдарламалары мен жоспарларын құру әрекеттеріне, баға белгілеудегі стратегиясын анықтаудан, ұйым басшыларының басқарушылық шешімді қабылдауға асқан жауапкершілікпен қарауынан байқауға болады.
Қазақстан халықаралық есеп жүйесіне көшкеннен кейін жағдай жақсы жағына өзгеріп, бухгалтерлік – басқарушылық есептің біртұтас жүйесіндегі әдістерді интеграциялауға мүмкіндік алды. Бүгінгі күні әртүрлі оперативті экономикалық шешімдерді қабылдау үшін менеджерлер мен басшыларға кәсіпорынның өндірістік әрі қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды мәліметтер керек екені бәрімізге мәлім. Міне осы жағдай бухгалтерлік есептің екіге (қаржы және басқару есебі) тармақталуына әкеліп отыр.
Алайда, барлық елдерде қаржы есебін жүргізу арнайы жалпыға бірдей қабылданған қағидалармен, жағдайлар тәртіптер мен стандарттармен реттеледi, оларды сақтау есепті мәліметтерді қалыптастыру кезінде міндетті болады. Ал, қаржылық есеппен салыстырғанда, басқару есебін жүргізу заңмен немесе басқалай жағдайлармен реттелiнбеген.
Басқару есебі ұйымдастырудың әдістері мен қағидаларын енгізу қиын, күрделі және жауапты қызметті талап етеді. Бұл Қазақстанда біріңғай нормативті-құқықтық базаның және басқару есебінің даму концепциясының болмауына байланысты. ҚР «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңында бухгалтерлік есепті қаржылық және басқару деп бөлу қарастырылмаған. Осыған орай, ТМД елдерінің тәжірибелі экономистері кәсіпорынның өндірісіне басқару есебін енгiзудiң әр түрлі нұсқаларын жасаған. Бірақ Қазақстанда қазіргі таңда өндірістік кәсіпорындарда басқару есебін ұйымдастырудың қандай да бір жобалары жоқ.
Біздің пікіріміз бойынша, басқару есебін ұйымдастыру деп ұйым басшыларының, басқару функцияларын тиімді атқарулары үшін, ішкі пайдаланушыларды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында, басқару (өндірістік) есеп жүйесін үнемі реттеу мен жетілдіруге арналған мақсатты бағытты қызметі болып табылады.
Әрбір облыстағы пилоттық жобалар бойынша бой көтеріп жатқан өндіріс орындары жолдауда көрсетілген басты міндеттердің орындалуының айғағы.
Бүгінде нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында шаруашылық жүргізуші субъектілер заңды және экономикалық дербестік алды. Бұл олардың өзіндік және әлеуметтік даму бағдарламалары мен жоспарларын құру әрекеттеріне, баға белгілеудегі стратегиясын анықтаудан, ұйым басшыларының басқарушылық шешімді қабылдауға асқан жауапкершілікпен қарауынан байқауға болады.
Қазақстан халықаралық есеп жүйесіне көшкеннен кейін жағдай жақсы жағына өзгеріп, бухгалтерлік – басқарушылық есептің біртұтас жүйесіндегі әдістерді интеграциялауға мүмкіндік алды. Бүгінгі күні әртүрлі оперативті экономикалық шешімдерді қабылдау үшін менеджерлер мен басшыларға кәсіпорынның өндірістік әрі қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды мәліметтер керек екені бәрімізге мәлім. Міне осы жағдай бухгалтерлік есептің екіге (қаржы және басқару есебі) тармақталуына әкеліп отыр.
Алайда, барлық елдерде қаржы есебін жүргізу арнайы жалпыға бірдей қабылданған қағидалармен, жағдайлар тәртіптер мен стандарттармен реттеледi, оларды сақтау есепті мәліметтерді қалыптастыру кезінде міндетті болады. Ал, қаржылық есеппен салыстырғанда, басқару есебін жүргізу заңмен немесе басқалай жағдайлармен реттелiнбеген.
Басқару есебі ұйымдастырудың әдістері мен қағидаларын енгізу қиын, күрделі және жауапты қызметті талап етеді. Бұл Қазақстанда біріңғай нормативті-құқықтық базаның және басқару есебінің даму концепциясының болмауына байланысты. ҚР «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңында бухгалтерлік есепті қаржылық және басқару деп бөлу қарастырылмаған. Осыған орай, ТМД елдерінің тәжірибелі экономистері кәсіпорынның өндірісіне басқару есебін енгiзудiң әр түрлі нұсқаларын жасаған. Бірақ Қазақстанда қазіргі таңда өндірістік кәсіпорындарда басқару есебін ұйымдастырудың қандай да бір жобалары жоқ.
Біздің пікіріміз бойынша, басқару есебін ұйымдастыру деп ұйым басшыларының, басқару функцияларын тиімді атқарулары үшін, ішкі пайдаланушыларды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында, басқару (өндірістік) есеп жүйесін үнемі реттеу мен жетілдіруге арналған мақсатты бағытты қызметі болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы. 28.02.2007 жыл.
2. Қазақстан Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы» №436- 16-шілде 1999 жылғы Заңы.
3. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2009 жылғы
9 тамыздағы № 233-ө өкімімен бекітілген Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын жедел енгізу жөніндегі 2009 жылға арналған іс-шаралар Жоспары
4. Бухгалтерлiк есептiң типтiк жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы 2009ж.
5. Бухгалтерлiк есептiң ұлттық стандарттары-2. Алматы, 2009 ж.
6. Қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттары, 2005 ж.
8. Ахапов С.А. Эффективность общественного производства. Три уровня анализа: народнохозяйственный, региональный, хозрасчётный. М., 1987. -165с.
9. Абалкин JI.H. Конечные народнохозяйственные результаты: сущность, показатели, пути повышения. М., 1982. -184 с.
10. Әбдіманапов Ә., «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері». Оқулық, - Алматы 2009 ж
11. Бланк И. А. Управление прибылью. -К.: «Ника-Центр», 1998. 544 с.
12. Буздалов И.Н. Собственность и рынок // АПК: Экономика, управление.1993. №. 1. - С.41 -50.
13. В.Г. Артеменко, В.В. Остапова «Анализ финансовой отчетности – Москва: Омега-Л, 2007
14. Ван Хорн Джеймс К., Вахович мл. Джон М. Основы финансового менеджмента, 11-е издание. Пер. с англ. М.: Издательский дом «Вильяме», 2001.-С.575-585.
15. Васина А. А. Финансовая диагностика и оценка проектов. С-Пб.: Питер, 2004.-С.148-152.
16. Назарова В. Л., Фурсов Д. А., Фурсова С. Д. Управленческий учет:
Учебник. Алматы: Экономика, 2004. - 308 с.
17. Вечканов B.C., Вечканов Г.С. Ускорение и эффективность производства. -Ленинград. -1989. 207 с.
18. Горбашко Е., Ленквист Р. Калькулирование себестоимости на предприятиях // Транзитная экономика. -1999. №1. - С.27.
19. Дасковский В.Б., Киселёв В.Б. Измерение экономической эффективности производственно-хозяйственной деятельности. М.: изд. Колос ИТЧПП, 1986,68
20. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет: Учеб. пособие для вузов – М.: Аудит,ЮНИТИ, 1998. – 783 с.
21. Друри К. Управленческий и производственный учет: Учебник. Пер. с англ. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. -1071 с.
22. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
23. Жапаров К. Ж., Ладаненко Е. И, Жапаров Т. К. Бухгалтерский учет в условиях рынка. Талгар: Республиканский издательско-методический центр, 1998.-208 с.
24. Жумагалиева Ж. Г., Манапова Ш. М. Издержки производства и принятие управленческих решений // Бухгалтерский учет и аудит. 1999. - №6. -С.37-41.
25. Скоун Т. Управленческий учет. Пер. с ант. / Под ред. Эриашвили. М: Ауцит, ЮНИТИ, 1997. - С.27.
26. Калденбергер А. Учет затрат на производство и формирование себестоимости продукции.Файл бухгалтера №34, август 2009г.
27. Карпова Т. П. Управленческий учет: Учебник для вузов. М.: ЮНИТИ, 2003.-350 с.
28. Каверина О. Д. Управленческий учет: системы, методы, процедуры. М.: Финансы и статистика, 2003. - 352 с.
29. Кейлер В. А. Экономика предприятия: Курс лекций. М.: ИНФРА-М; Новосибирск: НГАЭиУ, «Сибирское соглашение», 1999. -132 с.
30. Коллас Б. Управление финансовой деятельностью предприятия: проблемы, концепции и методы. -М.: Финансы, 1997. 576 с.
31. Кондраков Н. П., Иванова М. А. Бухгалтерский управленческий учет: Учеб. пособие. М.: ИНФРА-М, 2003. - 368 с.
32. Курс переходной экономики/ под ред. Абалкина Л.И. М.: 1997. - 640 с.
33. Львов Д. К обновлению ориентиров экономической политики // РЭЖ. 1996 -№ 10.-С.З-15.
34. Курс экономического анализа/Под ред. М.И. Баканова и А.Д. Шеремета. - М.: Финансы и статистика, 2004.
35. Липсиц И. В. Коммерческое ценообразование: Учебник для вузов. М.: Издательство БЕК, 1997. - 368 с.
36. Майданчик Б.И., Карпунин М.Б., Любенецкий Л.Г. и др. Анализ и обоснование управленческих решений. - М.: Финансы и статистика, 2003.
37. Майталь Ш. Экономика для менеджеров: десять важных инструментов для руководителей. М. :-Дело, 1996. - 416 с.
38. Мишин Ю. А. Управленческий учет: управление затратами и результатами производственной деятельности: Монография. М.: Издательство «Дело и Сервис», 2002.-176 с.
39. Мюллер Г., Гернон X., Миик Г. Учет: международная перспектива: Пер. с англ. – М.: Финансы и статистика,1992.-136 с
40. Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета / Б. Ниддз, X. Андерсон, Д. Колдуэлл. Пер. с ант. / Под ред. Я.В. Соколова. Изд. 2-е, стереотип. М.: Финансы и статистика, 1999. - 496 с.
41. Higgns Н.А. Responsibility Accounting // The Arthur Andersen's Chronicle. Chicago. April, 1952. C.8-9.
42. Николаева О. Е., Шишкова Т. В. Управленческий учет. М.: УРСС, 2000. -368 с.
43. Нуреев Р. М. Курс микроэкономики: Учебник для вузов. М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА-М, 1999. - С.192-200.
44. Нурсеитов Э.О. Учебно-праткическое пособие по применению МСФО.Алматы:ЦДБ, 2006.-416с.
45. Сатенов Б. И. Классификация затрат по системе «директ-костинг» // Бухгалтерский учет и аудит. 2002. - №3. - С.42-54.
46. Сатмурзаев А. О некоторых подходах к калькулированию себестоимости в системе управленческого учета // Транзитная экономика. 2004. - №3. -С.33-45.
47. Сатубалдин С. Учетные системы транзитной экономики. Том 2. Избранные научные труды. Алматы: «GAUHAR», 2003. - 320 с
48. Современная экономика: Общедоступный учебн. курс. Ростов-на-Дону: Издательство «Феникс», 1996. - 608 с.
49. Стуков С. А. Система производственного учета и контроля. М.: Финансы и статистика, 1988. - 223 с
50.Тайгашинова К.Т. Управленческий учет: Учебное пособие.-Алматы:Экономика, 2008. -333с.
51. Тулегенов Е.Т. Басқару есебі. - Алматы: Экономика, 2008.
52. Управление затратами на предприятии: учебное пособие. Изд. 2-е, перераб. и доп. / Лебедев В. Г., Дроздова Т. Г., Кустарев В. П., Асаул А. Н., Осорьева И. Б. / Под общ. ред. Г.А. Краюхина. С-Пб.: Издательский дом «Бизнес-пресса», 2003.-256 с.
53. Управленческий учет / Под ред. В. Палия и Р.Вандер Вила. - М.: ИНФРА-М,1997 – 480 с.
54. Управленческий учет: Учебное пособие / Под ред. А. Д. Шеремета. М.: ФБК-ПРЕСС, 1999. - 512 с. (Серия «Академия бухгалтера и менеджера»).
55. Хайман Д. И. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х т. Т. 1. Пер. с ант. М.: Финансы и статистика, 1992. - С.236-247.
56. Хамидуилина Г. Р. Управление затратами: планирование, учет, контроль и анализ издержек обращения.-М.: Издательство «Экзамен», 2004.-352 с.
57. Хейне П. Экономический обзор мышления. М. Изд.Новости, 1991,9 с.
58. Долан Э. Дж., Линдсней Д. Микроэкономика. Санкт-Петербург,1994, -448с
59. Хорнгрен Ч. Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект. Пер. с ант. / Под ред. Я.В. Соколова. М.: Финансы и статистика, 2000. -416 с.
60. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. с англ./Под ред. Я.В.Соколова. М.: Финансы и статистика, 1995,- 416 с.
61. Шмидт О. И. Организация учета затрат на производство и калькуляция себестоимости продукции // Бухгалтерский учет и аудит. 1999. - №2. -С.25-30.
62. Дюсембаев К. Ш., Сатенов Б. И. "Дирекг-костинг": Теория, методология и практика. -Ал маты: Экономика, 2002.
63. Шебалин Е.М., Кричевский Н.А., Карп М.В Как избежать банкротства. - М.: ИНФРА - М, 2002.
64. Шеремет А. Д., Сайфулин Р. С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА - М, 1997.-343 с.
65. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
66. Энтони Р., Рис Дж. Учет: ситуации и примеры. Пер. с англ. / Под ред. и с предисл. А. М. Петрачкова. Изд. 2-е, стереотип. М.: Финансы и статистика, 2001. - 560 е.: ил. - (Серия по бухгалтерскому учету и аудиту).
67. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. проф. Н.А. Сафронова. М.: «Юристъ», 1998.-584 с.
68. Управление затратами на предприятии // Г.Г. Серебренников, учебное пособие// Тамбов, изд. ТГТУ, 2007г.,25с
2. Қазақстан Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы» №436- 16-шілде 1999 жылғы Заңы.
3. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2009 жылғы
9 тамыздағы № 233-ө өкімімен бекітілген Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын жедел енгізу жөніндегі 2009 жылға арналған іс-шаралар Жоспары
4. Бухгалтерлiк есептiң типтiк жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы 2009ж.
5. Бухгалтерлiк есептiң ұлттық стандарттары-2. Алматы, 2009 ж.
6. Қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттары, 2005 ж.
8. Ахапов С.А. Эффективность общественного производства. Три уровня анализа: народнохозяйственный, региональный, хозрасчётный. М., 1987. -165с.
9. Абалкин JI.H. Конечные народнохозяйственные результаты: сущность, показатели, пути повышения. М., 1982. -184 с.
10. Әбдіманапов Ә., «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері». Оқулық, - Алматы 2009 ж
11. Бланк И. А. Управление прибылью. -К.: «Ника-Центр», 1998. 544 с.
12. Буздалов И.Н. Собственность и рынок // АПК: Экономика, управление.1993. №. 1. - С.41 -50.
13. В.Г. Артеменко, В.В. Остапова «Анализ финансовой отчетности – Москва: Омега-Л, 2007
14. Ван Хорн Джеймс К., Вахович мл. Джон М. Основы финансового менеджмента, 11-е издание. Пер. с англ. М.: Издательский дом «Вильяме», 2001.-С.575-585.
15. Васина А. А. Финансовая диагностика и оценка проектов. С-Пб.: Питер, 2004.-С.148-152.
16. Назарова В. Л., Фурсов Д. А., Фурсова С. Д. Управленческий учет:
Учебник. Алматы: Экономика, 2004. - 308 с.
17. Вечканов B.C., Вечканов Г.С. Ускорение и эффективность производства. -Ленинград. -1989. 207 с.
18. Горбашко Е., Ленквист Р. Калькулирование себестоимости на предприятиях // Транзитная экономика. -1999. №1. - С.27.
19. Дасковский В.Б., Киселёв В.Б. Измерение экономической эффективности производственно-хозяйственной деятельности. М.: изд. Колос ИТЧПП, 1986,68
20. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет: Учеб. пособие для вузов – М.: Аудит,ЮНИТИ, 1998. – 783 с.
21. Друри К. Управленческий и производственный учет: Учебник. Пер. с англ. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. -1071 с.
22. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
23. Жапаров К. Ж., Ладаненко Е. И, Жапаров Т. К. Бухгалтерский учет в условиях рынка. Талгар: Республиканский издательско-методический центр, 1998.-208 с.
24. Жумагалиева Ж. Г., Манапова Ш. М. Издержки производства и принятие управленческих решений // Бухгалтерский учет и аудит. 1999. - №6. -С.37-41.
25. Скоун Т. Управленческий учет. Пер. с ант. / Под ред. Эриашвили. М: Ауцит, ЮНИТИ, 1997. - С.27.
26. Калденбергер А. Учет затрат на производство и формирование себестоимости продукции.Файл бухгалтера №34, август 2009г.
27. Карпова Т. П. Управленческий учет: Учебник для вузов. М.: ЮНИТИ, 2003.-350 с.
28. Каверина О. Д. Управленческий учет: системы, методы, процедуры. М.: Финансы и статистика, 2003. - 352 с.
29. Кейлер В. А. Экономика предприятия: Курс лекций. М.: ИНФРА-М; Новосибирск: НГАЭиУ, «Сибирское соглашение», 1999. -132 с.
30. Коллас Б. Управление финансовой деятельностью предприятия: проблемы, концепции и методы. -М.: Финансы, 1997. 576 с.
31. Кондраков Н. П., Иванова М. А. Бухгалтерский управленческий учет: Учеб. пособие. М.: ИНФРА-М, 2003. - 368 с.
32. Курс переходной экономики/ под ред. Абалкина Л.И. М.: 1997. - 640 с.
33. Львов Д. К обновлению ориентиров экономической политики // РЭЖ. 1996 -№ 10.-С.З-15.
34. Курс экономического анализа/Под ред. М.И. Баканова и А.Д. Шеремета. - М.: Финансы и статистика, 2004.
35. Липсиц И. В. Коммерческое ценообразование: Учебник для вузов. М.: Издательство БЕК, 1997. - 368 с.
36. Майданчик Б.И., Карпунин М.Б., Любенецкий Л.Г. и др. Анализ и обоснование управленческих решений. - М.: Финансы и статистика, 2003.
37. Майталь Ш. Экономика для менеджеров: десять важных инструментов для руководителей. М. :-Дело, 1996. - 416 с.
38. Мишин Ю. А. Управленческий учет: управление затратами и результатами производственной деятельности: Монография. М.: Издательство «Дело и Сервис», 2002.-176 с.
39. Мюллер Г., Гернон X., Миик Г. Учет: международная перспектива: Пер. с англ. – М.: Финансы и статистика,1992.-136 с
40. Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета / Б. Ниддз, X. Андерсон, Д. Колдуэлл. Пер. с ант. / Под ред. Я.В. Соколова. Изд. 2-е, стереотип. М.: Финансы и статистика, 1999. - 496 с.
41. Higgns Н.А. Responsibility Accounting // The Arthur Andersen's Chronicle. Chicago. April, 1952. C.8-9.
42. Николаева О. Е., Шишкова Т. В. Управленческий учет. М.: УРСС, 2000. -368 с.
43. Нуреев Р. М. Курс микроэкономики: Учебник для вузов. М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА-М, 1999. - С.192-200.
44. Нурсеитов Э.О. Учебно-праткическое пособие по применению МСФО.Алматы:ЦДБ, 2006.-416с.
45. Сатенов Б. И. Классификация затрат по системе «директ-костинг» // Бухгалтерский учет и аудит. 2002. - №3. - С.42-54.
46. Сатмурзаев А. О некоторых подходах к калькулированию себестоимости в системе управленческого учета // Транзитная экономика. 2004. - №3. -С.33-45.
47. Сатубалдин С. Учетные системы транзитной экономики. Том 2. Избранные научные труды. Алматы: «GAUHAR», 2003. - 320 с
48. Современная экономика: Общедоступный учебн. курс. Ростов-на-Дону: Издательство «Феникс», 1996. - 608 с.
49. Стуков С. А. Система производственного учета и контроля. М.: Финансы и статистика, 1988. - 223 с
50.Тайгашинова К.Т. Управленческий учет: Учебное пособие.-Алматы:Экономика, 2008. -333с.
51. Тулегенов Е.Т. Басқару есебі. - Алматы: Экономика, 2008.
52. Управление затратами на предприятии: учебное пособие. Изд. 2-е, перераб. и доп. / Лебедев В. Г., Дроздова Т. Г., Кустарев В. П., Асаул А. Н., Осорьева И. Б. / Под общ. ред. Г.А. Краюхина. С-Пб.: Издательский дом «Бизнес-пресса», 2003.-256 с.
53. Управленческий учет / Под ред. В. Палия и Р.Вандер Вила. - М.: ИНФРА-М,1997 – 480 с.
54. Управленческий учет: Учебное пособие / Под ред. А. Д. Шеремета. М.: ФБК-ПРЕСС, 1999. - 512 с. (Серия «Академия бухгалтера и менеджера»).
55. Хайман Д. И. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х т. Т. 1. Пер. с ант. М.: Финансы и статистика, 1992. - С.236-247.
56. Хамидуилина Г. Р. Управление затратами: планирование, учет, контроль и анализ издержек обращения.-М.: Издательство «Экзамен», 2004.-352 с.
57. Хейне П. Экономический обзор мышления. М. Изд.Новости, 1991,9 с.
58. Долан Э. Дж., Линдсней Д. Микроэкономика. Санкт-Петербург,1994, -448с
59. Хорнгрен Ч. Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект. Пер. с ант. / Под ред. Я.В. Соколова. М.: Финансы и статистика, 2000. -416 с.
60. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. с англ./Под ред. Я.В.Соколова. М.: Финансы и статистика, 1995,- 416 с.
61. Шмидт О. И. Организация учета затрат на производство и калькуляция себестоимости продукции // Бухгалтерский учет и аудит. 1999. - №2. -С.25-30.
62. Дюсембаев К. Ш., Сатенов Б. И. "Дирекг-костинг": Теория, методология и практика. -Ал маты: Экономика, 2002.
63. Шебалин Е.М., Кричевский Н.А., Карп М.В Как избежать банкротства. - М.: ИНФРА - М, 2002.
64. Шеремет А. Д., Сайфулин Р. С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА - М, 1997.-343 с.
65. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
66. Энтони Р., Рис Дж. Учет: ситуации и примеры. Пер. с англ. / Под ред. и с предисл. А. М. Петрачкова. Изд. 2-е, стереотип. М.: Финансы и статистика, 2001. - 560 е.: ил. - (Серия по бухгалтерскому учету и аудиту).
67. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. проф. Н.А. Сафронова. М.: «Юристъ», 1998.-584 с.
68. Управление затратами на предприятии // Г.Г. Серебренников, учебное пособие// Тамбов, изд. ТГТУ, 2007г.,25с
Кіріспе
Елбасының Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту
жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар
қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикадағы дағдарысқа бағытталған
мемлекеттік саясат қабылданып, онда көрсетілген міндеттердің орындалуы
баяндалып келеді.
Әрбір облыстағы пилоттық жобалар бойынша бой көтеріп жатқан өндіріс
орындары жолдауда көрсетілген басты міндеттердің орындалуының айғағы.
Бүгінде нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында
шаруашылық жүргізуші субъектілер заңды және экономикалық дербестік алды.
Бұл олардың өзіндік және әлеуметтік даму бағдарламалары мен жоспарларын
құру әрекеттеріне, баға белгілеудегі стратегиясын анықтаудан, ұйым
басшыларының басқарушылық шешімді қабылдауға асқан жауапкершілікпен
қарауынан байқауға болады.
Қазақстан халықаралық есеп жүйесіне көшкеннен кейін жағдай жақсы жағына
өзгеріп, бухгалтерлік – басқарушылық есептің біртұтас жүйесіндегі әдістерді
интеграциялауға мүмкіндік алды. Бүгінгі күні әртүрлі оперативті
экономикалық шешімдерді қабылдау үшін менеджерлер мен басшыларға
кәсіпорынның өндірістік әрі қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды
мәліметтер керек екені бәрімізге мәлім. Міне осы жағдай бухгалтерлік
есептің екіге (қаржы және басқару есебі) тармақталуына әкеліп отыр.
Алайда, барлық елдерде қаржы есебін жүргізу арнайы жалпыға бірдей
қабылданған қағидалармен, жағдайлар тәртіптер мен стандарттармен реттеледi,
оларды сақтау есепті мәліметтерді қалыптастыру кезінде міндетті болады.
Ал, қаржылық есеппен салыстырғанда, басқару есебін жүргізу заңмен немесе
басқалай жағдайлармен реттелiнбеген.
Басқару есебі ұйымдастырудың әдістері мен қағидаларын енгізу қиын,
күрделі және жауапты қызметті талап етеді. Бұл Қазақстанда біріңғай
нормативті-құқықтық базаның және басқару есебінің даму концепциясының
болмауына байланысты. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы
Заңында бухгалтерлік есепті қаржылық және басқару деп бөлу қарастырылмаған.
Осыған орай, ТМД елдерінің тәжірибелі экономистері кәсіпорынның өндірісіне
басқару есебін енгiзудiң әр түрлі нұсқаларын жасаған. Бірақ Қазақстанда
қазіргі таңда өндірістік кәсіпорындарда басқару есебін ұйымдастырудың
қандай да бір жобалары жоқ.
Біздің пікіріміз бойынша, басқару есебін ұйымдастыру деп ұйым
басшыларының, басқару функцияларын тиімді атқарулары үшін, ішкі
пайдаланушыларды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында, басқару
(өндірістік) есеп жүйесін үнемі реттеу мен жетілдіруге арналған мақсатты
бағытты қызметі болып табылады.
Басқару есебін ұйымдастыру, ұлттық қажеттілікке сәйкес және өндірістік
кәсіпорындарының салалық ерекшеліктерін есепке алатын ғылыми қағидаларға
негізделуі керек. Жалпы шығындар мен табысты талдау негізінде өндірістік
кәсіпорындарда басқару есебін ұйымдастырудың негізгі қағидаларын
қалыптасыруға мүмкіндік берді. Кәсiпорында әр түрлi деңгейдегi
менеджерлерге нарықта күшейген бәсекелестiк жағдайда, басқарушылық шешiмдi
қабылдауға мүмкiндiк беретiн, iшкi есеп және есептеулер жүйесiн жасаудың
объективтi қажеттiлiгi де бар. Есеп, ең алдымен, кәсiпорын оның құрылымдық
бөлiмшелерiн басқару мақсаты үшiн қажет мәлiметтердi беруi керек. Осы
талаптарға басқару есебінің негізі жауап бередi. Сондықтан ақпаратты iшкi
пайдаланушылардың, олардың басқару есебінiң әдiстемелiк және
ұйымдастырушылық негiзiн жасау сұрақтары ерекше өзектi және маңызды болып
отыр. Тақырыптың өзектiлiгi, Қазақстанның жеке меншiк иелiгiндегi және өз
қызметiнiң ерекше салалық, өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерiне
ие, шағын кәсіпорындар және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшiн
оның шешім қабылдауда жеткiлiксiз ақпараттар бойынша жасалған шешімнің кері
әсері ететіндігі.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ
халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы
талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі
нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп,
олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап
көрсетті. Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік
деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту
қажеттігі мен өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды
жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды.
Дегенмен, бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті
жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе болғандықтан
өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге,
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып , өндіруге кеткен шығындардың
ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын дұрыс
жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі тура, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс. Бүгінгі таңда, шығындар есебінің екі
үлкен өзекті мәселелері бар:
Біріншісі – отандық теория мен практикалық тәжірибенің Қазақстан
Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында басқару жүйесінің
алдында тұрған жаңа міндеттерді шешуге қайта бағытталуында.
Екінші маңызды мәселе – шығындар есебін ұйымдастырудың шетелдік
тәжірибесін зерттеу, өндірістік шығындар туралы ақпараттар алудың дәстүрлі
емес жаңа жүйесін құру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың, қаржылық
нәтижелерді анықтаудың қазіргі тәсілдерін қолдану, сондай-ақ бұл
ақпараттардың өндірістік қызметті басқару, талдау, болжау және реттеу үшін
қолданылуы. Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз Кеден Одағына кіру барысында
бәсекеге қабілетті өндірілетін өнімдердің үлгісін таңдай отырып,
бәсекелестікке жарайтын басым салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға
кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі
және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды
шарттарының бірі шаруашылық құрылымдардың тиімді және бәсекеге қабілетті
қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады. Олардың тиімділігін көтерудің
бірден бір жолы – оның қызметін жан-жақты талдап, қалыпты жағдайдан
ауытқуын дер кезінде шығындар көлемін реттеуге уақытылы шара қолдану
болып табылады.
Сонымен, кез-келген шаруашылықтың экономикалық қызметінің нәтижесі мен
жалпы жағдайына кешенді шығындар көлемін реттеуге қажетті. Бұған қоса,
жалпы бүкіл әлемдік дағдарыс кезінде кез келген шаруашылықтың қызметіне
уақытылы шығындар көлемін реттеуге, сондай-ақ калькуляциялауға және оның
тиімді әдістерін қолдану – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Кәсіпорындағы өндірістік шығындарды басқару, есептеуді ұйымдастыру мен
оны бөлу мәселелерін көптеген ғалымдар мен мамандар еңбектерінде арқау
етті. Олар С.С. Сатубалдин, Л.И. Абдильдина, К.К. Абуов, К.Ш. Дюсембаев,
Ж.Т. Жумагалиева, И.Л. Петренко, A.A. Сатыбалдин, Ж.С. Сундетов, Ф.С.
Сейдахметова, К.Т.Тайғашынова, A.C. Тлепова, ресейлік ғалымдар - В.М.
Габов, М.П. Гриценко, Г.М. Гриценко, М.З. Головатюк, И.Г. Ушачев, Т.П.
Карпова, О.Д. Каверина, Г.М. Лисович, В.Г. Лебедев, Ю.А. Мишин, O.E. А.Д.
Шеремет, Т.В. Шишкова және шетелдік ғалым - зерттеушілер - К. Друри, Дж.
Фостер, Ч.Т. Хорнгрен, Р. Энтони, А. Ярушва және тағы басқалар
Жұмыстың мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты теориялық зерттеу және
практикалық ұсыныстар жасау, шығындар есебін ұйымдастыру және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау негізінде басқару есебін тиімді ұйымдастыру
және бюджет жасауды жетілдіру болып табылады.
Зерттеудің пәні мен объектісі "АГС сервис" жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің басқаруды есепке алу және шығындарды есептеу жүйесін
анықтайтын әдiстемелiк және практикалық сұрақтарының жиынтығы болып
табылады.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер.Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша 1 ғылыми мақала жарияланды.
Зерттеуге әдiстемелiк және экономика теориясының төңiрегiндегi
ақпараттық материалдар, басқаруды есепке алу, экономикалық талдау,
менеджмент, экономика, отандық және шетел ғалымдарының еңбегi, Қазақстан
қаржы есеп беруiнiң халықаралық стандарттары, қаржы есеп беруiнiң ұлттық
стандарттары, республикадағы бухгалтерлiк есеп, есеп беру және салық
өндiруді реттейтiн нормативтiк құжаттары қызмет еттi.
Диссертациялық жұмыс экономикалық әдебиеттерді пайдалану арқылы, жұмыс
iстейтiн нормативтiк құжаттарды талдау негiзінде, "АГС сервис"
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің нақты материалдары негізінде
жасалған.
Қорғауға шығарылатын жағдайлар. Өткiзiлген диссертациялық зерттеудiң
үрдісiнде қорғауға шығарылатын келесi нәтижелер алынған:
– кәсіпорынның жедел мәлiмет әзiрлеуiндегi басқару есебі, оның рөлi
және функциясының ұғымы анықталынып алынған;
– басқаруды есепке алу жүйесiн құрастыруға арналған ақпараттық базасын
жасау алгоритмы;
– кәсіпорын шығындарының классификациясы анықталып алынған;
– аналитикалық мүмкiндiктерді және басқаруды есепке алу бақылау
функциясын жоғарылататын стандарт-кост қағидасы бойынша
жауапкершiлiктiң орталықтары және қолдану бойынша шығындардың есепке
алуды ұйымдастыру дәлелденген және шығындарды басқарудың әдiстемесі
және газ құбырларын жөндеу жұмысының бәсекелестігін қамтамасыз етудегi
шығындардың есепке алуының перспективалық жүйелерiн қолдану мүмкiндiгi
және есептеуі бойынша ұсыныс жасалынған;
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудiң ғылыми-
тәжірибелік маңыздылығы кәсіпорынның өнімнің өзіндік құнын
қалькуляциялаудың әдiстемесін енгiзуiне оның бағытталғандығында және қызмет
көрсету шығындарын есепке алу жүйесi және бюджет жасауды толығымен
жетiлдiруде болып саналады. Кәсіпорын жұмысының тәжiрибесiне
диссертациядағы теориялық және практикалық ұсыныстарды енгiзу жөндеу
жұмыстары басқару есебінің ақпараттық мүмкiндiктерiн жоғарылатуға мүмкiндiк
туғызады.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі диссертациялық жұмыс тақырыбының
таңдалуына себепші бола отырып, қазіргі нарық жағдайында ұйымның
динамикалық дамуына әсер етуші тұрақты шығындарына бақылау жасау
бәсекеге қабілетті болудың қажетті шарты екендігінде, сондықтан
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің динамикалық дамуын болжау, оның
шығындарының нормалы жағдайынан ауытқуын саралап және оның ауытқу
себептерін анықтап шаралар жоспарлау және мөлшерленген жағдайға жеткізу.
Аталған мақсатқа сәйкес диссертациялық жұмыста келесi мiндеттер алға
қойылды:
- басқару есебінің теориялық негізін қарастыру;
- кәсіпорынның өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерiнің
басқарушылық есептi ұйымдастыруға және оның қағидаларының қалыптасуына
тигізетін әсерін анықтау;
- кәсiпорындарында абзорпшен-костинг әдісі бойынша есеп жүргізу
әдістемесін ұсыну;
- басқарушылық есеп қызметi жағдайында өнiмнiң өзiндiк құнын
калькуляциялау жүйесiн жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- басқарушылық есепте талдау негізінде шығындардың жолдарын анықтау.
Яғни, осы міндеттердің орындалуы қаншалықты кәсіпорын қызметінің
тиімділігін арттыру екендігіне зерттеу арқылы көз жеткіземіз.
1 Кәсіпорындағы өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың теориялық негізі
1.1Кәсіпорын шығындарын есептеуді басқару мен ұйымдастырудың теориялық
негізі
Бүгінгі күні еліміздегі экономикалық өзгерістердің қалыптасу тұрғысында
кəсіпорын қаржылық жағдайын реттеу алдымыздағы үлкен міндет. Міндетті
орындау мақсаты кəсіпорынның ішкі жəне сыртқы əсер етуші факторларын ескере
отырып орындалады. Яғни қаржылық талдау үрдісінде нақты жасалған есептің
ақпараттық деректері негіз болуы тиіс.
Шығарылатын өнімге сұраныс, белгілі бір жағдайлар мен талаптарда өнімді
өткізу мүмкіншілігі, бұл өнімнің өндірісін материалдық – техникалық
қамтамасыз етілуі, негізгі өндіріс, өндірістің техникалық дайындығы,
өндірістік шығындар мен белгілі бір өнімді шығарудың тиімділігі жəне т.с.с.
жайлы ақпарат көздері болашақта кəсіпорынның табыстылығының кепілі болады.
Кəсіпорынның қызметін басқару табыс алуға негізделген кəсіпкерлікті дамыту
жəне қазіргі нарықта тауар өндірушінің бəсекеге қабылетті болуымен
байланысты басқару есебінің теориялық жəне əдістемелік негізінің мəселелері
қажетті ақпаратты қалыптастыруға нақты көзқарасты талап етті.
Кеңес үкіметі кезеңінде кəсіпорындар жоспарлау, бухгалтерлік есеп жəне
экономикалық талдаудан көп тəжірибе жинақтады. Бірақ бұл тəжірибе нарықтық
экономика ұстамдарынан едəуір ерекшеленетін теориялық негіздегі
орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында қалыптасқанмен
жекешелендіру жəне мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, кəсіпорындар өз
қызметінің нəтижесіне толық жауап беретін дербестік алып, экономикалық жəне
құқықтық жағынан да оқшауланды. Ұйымның өндірістік – қаржылық қызметінің
тиімділігін арттыруда басқарудың жауапкершілігі арта түсті. Кəсіпорынды
банкроттық пен қаржылық дағдарыстан құтқаруға қол ұшын беру мүмкіндігі
азайды. Өндірістік – шаруашылық қызметтің келелі мəселелерін тиісті ақпарат
негіздерінде жəне оларды талдау арқылы, сонымен қатар өндірістік қызмет
түрлерін түбегейлі қайта құру негізінде шешуге тура келді.
Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан кəсіпорындар ішінде бұрынғыдай
жоспарлау сақталып қана қоймай, тіпті оның мəні күшейе түсті, бухгалтерлік
есеп, сонымен бірге өндірістік-қаржылық қызметтегі басқару есебінің ролі
күшейтілді[17].
Дегенмен де, түбегейлі өзгерістер, ең алдымен бұрынғы жоспарлау, есеп,
бақылау жəне талдау əдістемесінде басқару үшін экономикалық ақпаратты
қалыптастыру мен пайдалану жүйесінде қажет болды. Қазіргі жағдайда өндіріс
шығындары мен қаржылық нəтижелер туралы ақпараттарды қалыптастырудың,
оларды басқарудың жаңа жолдарын құру, жедел талдау үшін алынатын
мəліметтердің жеделдігі мен құндылығын арттырудың дəстүрлі емес жүйесін
құру – қазіргі шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі мен бақылауының жəне
талдаудың өзекті мəселелерінің бірі болып табылады.
Бухгалтерлік есептің қазіргі жүйесі барлық деңгейдегі менеджерлерді
жедел ақпараттармен қамтамасыз етеді. Қаржылық есеп, өзінің ерекшеліктеріне
орай, құрылымдарды ішкі басқару үшін жедел ақпарат ұсынуға мүмкіндігі
төмен. Кəсіпкерлік қызметті басқару механизмі технологиялық, жоспарлы,
есептік – талдамалы ақпараттар негізінде іске асырылады. Ұйымдарда оның
құрылымдық бөлімшелерінің болашақтағы дамуын бюджеттеу, жоспарлау
аналитикалық есептеулер, ішкі есеп берулер негізінде жүргізіледі. Сонымен
қатар, басқаруды қамтамасыз етуге арналған ақпараттар жүйесі бүгінгі күнге
қарағанда көлемді түрде ұсынылуы керек. Өндірістік ұйымдар ішінде
ақпараттық қамтамасыз етуге бағытталған бухгалтерлік есепті жетілдіру,
автоматтандыру қажет. Бүгінде ақпарат кəсіпорындарда, соның ішінде, оның
құрылымдық бөлімдеріндегі процестердің ағымдағы жағдайы туралы есеп
мəліметтері бойынша дайындалатындықтан ақпарат өндірістік, технологиялық
операцияларды табысты орындау үшін, тек қана ішкі емес, сонымен қатар
сыртқы жағдайлардың қысқа жəне ұзақ мерзімді кезеңдегі өндірісіне болжам
жүргізу үшін қажет бірден-бір құрал болып табылады.
Ресей ғалымдары А.Д.Шеремет пен Н.П.Кондраков осы мəселе жөнінде:
“Отандық тəжірибеде казіргі басқару есебі ұғымының элементтері кеңінен
қолданылмайды” деп атап көрсетеді. Мысалы, оған:
− бухгалтерлік есепке (өндіріс шығындарының есебі жəне өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау);
− жедел есепке (жедел есеп беру);
− экономикалық талдауға (өнімнің өзіндік құнын талдау, қабылданған
шешімдердің негізделуі, жоспарлы тапсырмаларды орындауды бағалау жəне т.б.)
кіреді.
Сонымен бірге, отандық тəжірибеде басқару есебі маркетингпен əлі де
үйлеспеген, нақты шығындардың болжамды шығындардан ауытқуы анықталмайды.
Басқару есебінің қалыптасуы, ол калькуляциялық есептің базасында
(негізінде) қалыптасқан, сондықтан оның негізгі мазмұны болашақтағы жəне
өткен кезеңдердегі өндіріс шығындарының əр түрлі жіктелімдік аспектідегі
есебін құрайды.
Кеңестік бухгалтерлік есептің кері əсері, бұл басқарау есебіне жетік мəн
берілмеуінде болып отыр. Бұл ақпараттық қамтамасыз етудің жалпылай
кəсіпорын, министрлік бойынша жоспардың орындалуына бақылау жасаудың
орталықтандырылуына бағытталуымен түсіндірілсе, жұмыс түрі бойынша шығындар
мен кірістерді басқару мақсаты анықталмаған. Кəсіпкерлік қызметтің
тиімділігін жоғарлату, қатаң бəсекелестік жағдайында өмір сүру жолдары,
коммерциялық құпияны сақтау жəне т.б. ізденістер қолға алынбады.
“Шығындарды, жұмыс, қызметті есепке алудың тиімділігі мен оның орындалуы”
ұғымы болмады. Есептің басқару аспекті тоталитарлық сипатта болып,
бухгалтер мемлекеттік бақылаушы статусына ие болды. Бұл тұрғыда
Өзбекстандық ғалым О. Алдабергенованың осы мəселе жөнінде көзқарасымен
келісеміз, себебі ол: “Бухгалтерлік есептің негізгі функциясы кəсіпорынның
қаржылық жағдайына баға беруден гөрі, жоспардың орындалуына баға беру үшін
қажетті нақты мəліметтерді жазумен ғана шектелді” деп көрсеткен.
Дегенмен Ресейлік ғалымдар, мəселен А.Д.Ларионов бұған кері дəлел
айтады: “Бухгалтерлік есеп өзінің мəні, табиғаты жəне логикасы тұрғысынан
бастапқыда кезеңде басқарушы болып табылды. А.Д. Ларионовтың пікірімен
келісуге болады, себебі кеңестік есеп жүргізуде басқару аспектілері де орын
алды. Бірақ біртіндеп кеңестік дəуірдегі есеп орталықтандырылған басқару
жəне мемлекеттік бақылау құралынан мемлекетті басқару құралына айнала
бастады. Отандық экономикада басқару есебін жаңа құбылыс түрінде қарау
қателік болар. Бухгалтерлік қызметтің атқаратын жұмысы кеңес өкіметінің
кейінгі жылдарымен салыстырып қарағанда, 20-30 жылдардың басында едəуір
кеңірек болған. Сол заманның бухгалтері есептік те, сондай-ақ жоспарлы –
талдамалық жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу
жүйесі мен орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму
деңгейлерінде біртіндеп бухгалтерлік қызметтен жоспарлы жəне қаржылық
бөлімдерінің бөлінуі, оларға бухгалтерлік өкілеттіктің бір бөлігін беру
орын алды. Осының нəтижесінде бухгалтердің бұл қызметі іс жүзінде
кəсіпорынның шаруашылық өмірінің фактілерін есептік тіркеумен ғана
шектелгені баршаға мəлім.
Қайта құру кезінде, нарықтық экономиканың пайдасына орталықтандырылған
басқару жүйесінен бас тартып, бірақ жоспарлаудың ролін дəлелсіз
төмендетудің салдарынан –кəсіпорынның техникалық - өнеркəсіптік – қаржылық
жоспарының мəні жойыла бастағаны байқалды. Басқару есебіндегі бюджеттеу,
көбінесе отандық тəжірибеде қолданылған техникалық – өнеркəсіптік –
қаржылық жоспарды жасаудың тəртібін көрсеткен болатын. Кеңестік экономика
тұсында басқару есебінің бір тұжырымдамасы концепциясы) – жауапкершілік
орталықтары бойынша басқару болып табылды, яғни осының бір белесіндей
көрінген, ішкі шаруашылықтың есеп айырысуды енгізуге бірқатар табанды
талпыныстар жүргізілгенін байқаймыз.
Бірақ, қазіргі кезде тек шығындарды ғана басқарып қоймай, жабдықтау
процесі, өндіру жəне өткізу немесе қызмет көрсетуді де басқаруға болады.
Сондай-ақ, əрбір процестің аумағында нақты жұмыстар жүргізіледі, сондықтан
ақпаратты дайындауды əр процестің ішіндегі жұмыс түрлері бойынша жүргізу
қажет. Осыған орай, біздің пікірімізше, бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланумен қатар,жоспарлауға, талдауға, бақылау мен болжауға жатқызылатын
жұмыс түрлеріне сəйкес аналитикалық есеп шоттары бойынша аналитикалық
ақпараттардың кең кəлемін дайындау қажеттігі туындайды. Мұндай функцияларды
басқару есебі орындайды. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жəне жетілдіру
мəселелерін шешу үшін, қаржылық есеп пен өндірістік есепті бөлу арқылы
басқару есебін қалыптастыру қажет[20]..
Басқару есебін қалыптастыру мен дамытуда сəтті қадам болып, кəсіпорынның
жалпы бухгалтерлік есебінен калькуляциялық (басқарушылық) есепті бөлу қажет
болды. Екі дербес бухгалтерлік есепті (қаржылық жəне калькуляциялық) құру
ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, оны шоғырландырудың өсуімен, капиталды
орталықтандырумен, ірі компанияларды құрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық
құпияларды сақтау кажеттілігімен байланысты болып келеді. Бұл белгілі бір
жағдайда біртұтас ұлттық шоттарды қалыптастыруға əсер етті.
“Батыстық бухгалтерлік есебінің бағалауы бойынша, - деп жазады” А.М.
Карминский жəне т.б. – тек басқару есебінің дұрыс жолға қойылуы мен
жүргізілуі ресурстар мен уақыттың 90 пайызына жуығы кетеді, ал дəстүрлі
қаржы есебіне қалған уақыт бөлігі кетеді”. Осыған ұқсас пікірлерді
профессорлар П.С.Безруких пен Н.П. Кондраковта растайды, жалпы экономикалық
ақпараттардың жиынтығында, 23 жуығын бухгалтерлік есептің мəліметтерін
құрайды”, жəне олар басқару шешімдерін қабылдау үшін қажеттігін атап өткен.
Дегенмен, есептің екі түрі де өз кезегінде мынадай жүйелік элементтерінен
тұрады:
– алғашқы құжаттау мəліметтері бойынша ақпараттарды өңдеу;
– əртүрлі өндіріс сипатын немесе оның жекелеген бөліктерін өлшеу;
– бақылау қызметтерін орындау кезінде тура жəне кері байланысты
көздейтін жəне тағы басқа реттеуші ролін атқарады.
Жоғарыда атап өткендей оны растау үшін бухгалтерлік есеп пен кəсіпорын
қызметтерінің жəне бөлімшелерінің арасындағы есеп беру құжаттамасының
қозғалысын айтсақ болғаны. Одан басқа, соңғы жылдары ақпаратпен хабардар
басшылар шаруашылық субъектінің ішіндегі есептік пен қаржылық қызметтердің
интеграциялануына байланысты, бухгалтерлік есептің дəстүрлі процедурасының
тиімділігін арттыру мəселелеріне басты назар аударып отыр. Бүгінде
зерттеушілердің басым көпшілігі басқару мен қаржы есебінің өзара байланысты
екендігін мойындағаны жөнінде айтуға болады, ал ол өз кезегінде
басқарушылық процестерді ынталандырады. Бұл есептің екі түрінің өзара
байланысты екеніне саяды, бірақ сонымен қатар есептің əр қайсысы өздеріне
тəн функционалдық қызметтерді атқаруға арналған.
Қазақстандық тəжірибеде көрсеткендей, қаржы есебі сыртқа есеп берулерді
(негізінен салық салу мақсатында) жасауға арналған, ал басқару есебі болса
басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қажет. Қаржы есебінің мəліметтері
басқарушылық мəліметтерінен ерекшелігі бар, бірақ дəл қазір қазақстандық
есепте ол жоқ. Қаржылық және басқару есептері бухгалтерлік есептің өзара
тəуелді жəне өзара уəделескен біртұтас компоненттерін білдіреді. Есептік
екі түрін біріктіретін маңызды ерекшелігі болып, олардың ақпараттары
негізінен шешім қабылдау үшін пайдаланады.
Есеп түрінің əр қайсысында өзіндік ерекшеліктердің болуына қарамастан,
оның құру қағидаларында, қолданылатын əдістерінде ортақ сипаты болады,
еңбастысы басқару жəне қаржы есебінде ағымдағы өндірісті басқару процесінде
біртұтас объектілер ретінде еңбек құралы жəне еңбектің өзі, яғни
материалдық жəне еңбек ресурстары негізге алынған. Сонымен, басқару есебі
өндіріс қызметін басқарудың негізгі механизмі болғандықтан нарықтық
экономиканың қалыптасуын ескере отырып, есеп жүйесін жетілдіру қажеттілігі
туындады. Осыған орай, басқару есебінің өзі əрдайым басқарманың өскелең
талаптарына жауап беруі керек[23].
Қазақстан Республикасында кəсіпорындарда қаржылық есеп берудің
халықаралық стандартына сəйкес бухгалтерлік есепті қайта құру қажеттілігі
туындады. Қайта құрудың мақсаты, нарықтық экономиканың талаптары мен қаржы
есебінің халықаралық стандарттарына сəйкес ұлттық бухгалтерлік есеп
жүйесін, аталған талапқа сəйкес келтіру болып табылады.
Бұл мақсатқа – кəсіпорын өзін-өзі тиімді басқару үшін қажет ақпараттар
жүйесін қалыптастыра алса ғана жетеді.
Есеп жүйесін жетілдіру процесінде, біздің пікіріміз, басқару есебінің
мақсаты жалпы нарық жүйесінде басқару есебінің орны мен ролін анықтау
болатын болса, онда төмендегідей міндеттер тұрғанын,яғни:
– шетелдік тəжірибенің озық үлгілерін пайдалану;
– теориялық мəселелерді шешуде қажеттілігі;
– əдістемелік мəселелерді қолданылуы;
– ұйымдастыру мəселелері.
Егер қаржылық есеп шаруашылық субъектінің есеп саясатында жəне қаржылық
есеп берудің халықаралық стандартында белгіленгендерді қатаң сақтаса,
басқару есебі бойынша маман есеп жəне талдаудың тəсілдерін, формалары мен
əдістерін өз еркімен таңдауы тиіс.
Осыған орай, басқару есебі бір жағынан – бұл шаруашылық субъектісінің
ақпараттық жүйесінің бір бөлігі, басқа жағынан – қызметтер немесе
жұмыстарды жоспарлау мен басқарушылық шешім қабылдау үшін қажет
ақпараттармен қамтамасыз ету, жедел түрде басқару мен бақылауға көмек беру,
белгіленген бағдарламаны орындау барысында шаруашылық субъектінің
қызметкерлерін ынталандыру, ұйым ішіндегі басқару аппаратының, жеке
қызметкерлердің, бөлімшелердің қызметтерін (жұмыстарын) бағалау
мақсатындағы жасалатын іс-шара.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда басқару есебі қаржы есебімен тығыз
интегралданған, өйткені шоттардың стандартты жоспарында өндірістік шығындар
есебі мен қызметтерінің нəтижесі үшін арнайы шоттар қарастырылған. Біздің
елдегі нарықтық қатынастарға, барлық меншік нысандарын дамытуға жəне
шаруашылықты жүргізудің жаңа əдістерін енгізуге бағытталып жасалып жатқан
шаруашылық механизм, сондай-ақ өндіріс аясында басқару есебінің барлық
басты элементтерінің пайда болуы жəне басқарушылық пен қаржылық немесе
қаржылы-экономикалық талдаудың қалыптаса бастағанын білеміз[24].
Жалпы бухгалтерлік есептің жүргізілінуінің бірнеше салаға ерекшелінуі,
яғни бұларда жəне басқалары да, өндірісті басқарудың экономикалық
механизмін жасаудан тұратындықтан (немесе туындайтындықтан), олар міндетті
түрде аталған салаға күрделі өзгерістерді əкеледі.
1.2 Кәсіпорындағы өндірістік шығындарды есепке алу мақсатында жіктеу
және оның экономикалық маңызы.
Елімізде бухгалтерлік есепті реформалауда жасалған тұжырымдама
міндеттерінің бірі – ішкі ақпараттық жүйе арқылы кәсіпорынды басқаруды
жетілдіру болып табылады. Тиімді басқару принциптері мен есепті
ұйымдастырудың жаңа амал-тәсілдерінің негізі ретінде Қазақстанда отандық
өнім өндірушілерге неғұрлым жақын еуропалық құрылым алынды.
Нарықтық экономика ресурстың барлық материалдық, еңбек және қаржылық
түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік іс-әрекеттің
күтілетін нәтижесін қамтамасыз етуі тиіс. Демек, жалпы есепті екіге бөліп
қарастыра отырып шығындарды есептеу жодарын анықтауға мүмкіншіліктерді
анықтаймыз.
Cурет 1-Шығындар есебінің анықталуы
Кәсіпорындағы басқару есебі қолда бар ресурстарын пайдалануды меншік
иесі тарапынан бақылауға бағытталған, яғни қызметінің нәтижесі шығындарды
және оларды азайтудың тиімділігін арттыру маңызды.
Басқару есебінің негізінде қаржылық, материалдық және еңбек ресурстарын
тиімді басқару жүйесін жетілдіру бағытталған.
Кәсіпорындағы басқару есебі міндетті іс-қызмет процестеріне тығыз
байланысты әдістемелерге негізделеді, оның үстіне, басты назар, мысалы,
бөлімшелер қызметін бағалау және өнім мен өндірістің өзара тығыз байланысты
болғандықтан оның пайдалылығын бағалау сияқты аспектілерге байланысты
шығындарды басқару есебіне аударылады.
Басқару есебі – экономикалық субъектіні жоспарлау, бақылау және басқару
іс-әрекетін реттеу мен шешім қабылдау процесі арқылы басқару. Бұрын
көрсетілгендей, отандық бухгалтерлік теория мен практикада Басқару есебі
ұғымын, салыстырмалы түрде алғанда, соңғы жылдары ғана пайда болғанын
білеміз.
Басқару есебінің мәні – шығындар мен кірістерді, мөлшерлеуді,
жоспарлауды, бақылауды және кәсіпорынның болашақ даму мәселелерін үйлестіру
мен шұғыл басқару шешімдері үшін ақпаратты жүйелендіретін талдауға есеп
жүйесін бірыңғай қалыпқа келтіру болып табылады.
Дегенмен, кәсіпорын – түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан
(негізгі, көмекші, қосымша, қосалқы және эксперименттік) тұратын күрделі
механизм. Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және
шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне
қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге
бөлінеді[42].
Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға
және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу – машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ
өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-
механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және
т.б.).
Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру жөніндегі
цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Қосалқы цехтар (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды
және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын
ұжымының тұрмыстық қажеттілігін қанағаттандыратын шаруашылықтар (тұрғын-үй
коммуналдық шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл
кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды
атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастырудың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы
зор. Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына
(типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс
болып үш топқа (тұрпатқа) бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс – өнім жекелеген даналарымен немесе
қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр
машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге
тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға
мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар
мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-
қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда
алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда
өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды
есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық
әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке
алынады.
Сериялық өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудын оқтын-оқтын
қайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән:
- шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі;
- жұмыс орындарының салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы;
- мамандандырылған машиналардың, аспаптар мен қондырғыларының
колданылуының шектеулілігі.
Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғүрлым
кең тараған. Бұл кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы
бұйымдарға тән етіп қолданылады, бірақ ол бұйымдарды кұрастыратын
партияларға қолданылмайды.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді:
- ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады);
- сериялық (мамандану анағүрлым тар, ал өндірістік желілер мен цехтар
бойынша және технологиялық жағынан мамандырылған);
- ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім
шығаруға арналған). Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін
қолданады.
Жаппай өндіріс — ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын
өндіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп
болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін,
белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің
жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып
табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің
өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі
қолданылады[28].
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен
бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.
Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы
ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ
сериялық өндірістерде – жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне
маршруттық парақтарына жазылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету
белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі
керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын
есептеу (калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген
өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ
жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау
үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
2007 жылғы 28-ақпандағы №234-ІІІ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңында: Кірістер мен шығыстар пайда
мен зиян туралы есепте қызмет нәтижелерінің өлшемімен тікелей байланысты
элементтер болып табылады. Кірістер – есепті кезең ішінде активтердің
түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында экономикалық
пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты
ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады. Ал шығыстар – есепті кезең
ішінде активтердің қолдан кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің пайда
болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы
тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюына әкеп
соғады деп атап көрсетілген.
Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты алу мүмкін емес. Өз кезегінде
табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді
табысты шешу мүмкін емес.
Әрбір іс немесе жұмыс белгілі бір шығындармен байланысты болады.
Шығындар болып кәсіпорыннның өнімді дайындауға және өткізуге немесе қызмет
көрсетуге кеткен барлық ақша ресурстары танылады. Яғни, шығын – ол
меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды сатуға, жұмысты
орындауға, қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға байланысты шығындарды
қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттары, материалды қорлар, қозғалмайтын
мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немесе
пайдалану нысанында болады[31].
Шаруашылық жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі көрсеткіштерінің
бірі – жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді (жұмыс қызмет)
сату шығындары мен оның өзіндік құны.
Өзіндік құн және оның өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде
негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын,
тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды
көрсетеді. Өзіндік құн құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сондай-
ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені
бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Сонымен, өзіндік құнның калькуляциясы кәсіпорынға:
- өнімнің бағасын белгілеуге;
- шығындарды төмендетуге және оған бақылау жасауға;
- кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында сапалы шешімдер
қабылдауға;
- кәсіпорынның болашағын жоспарлауға көмектеседі.
Бухгалтерлік есепте шығындар белгілі бір қасиеттері бойынша топталады.
Өндірістік шығындарды топтаудың тәсілдері бірнеше факторларға негізделген:
кәсіпорын қызметінің өзіндік ерекшелігі, өндірісті ұйымдастыру және
технология ерекшеліктеріне, өндірілетін өнім наменклатурасына,
ұйымдастырылу құрылымына, нарықтық экокномикаға өту кезеңіне және т.б.
Өндірістік шығындар сипаттамасы бойынша төмендегідей жіктеледі:
1. Құрамы мен тағайындалуына байланысты шығындар негізгі және үстеме
болып бөлінеді:
- Негізгі шығындар – технологиялық үрдіспен тікелей байланысты шығындар
(материалдар, еңбекақы, амортизация және т.б.);
- Үстеме шығындарға – негізгі және көмекші өндірістерге қызмет көрсету
бойынша, сондай-ақ, басқару және шаруашылық шығындар жатады.
2. Экономикалық біртектілік бойынша өндірістік шығындар элементтік және
комплексті болып бөлінеді:
- Элементті деп – құраушы бөліктерге жатқызыла алмайтын өндірістік өнім
шығындарының біртекті түрлерін айтамыз (шикізат пен материалдар, еңбекақы,
жанармай, энергия, т.б.);
- Кешенді шығындар деп – құрамы біртекті емес шығындарды айтады.
Олардың құрамына шығындардың әртүрлі түрлері кіреді, бірақ калькуляцияда
жалпы бір сомамен көрсетіледі.
3. Өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша шығындар тікелей және
жанама болып бөлінеді:
- Тікелей шығындар – өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни
жекелеген өнім түрлерін өндірумен байланысты шығындар. Тікелей шығындар
өнімнің өзіндік құнына олардың пайда болу сәтінде енеді (шикізаттар мен
материалдар, жартылай фабрикаттар, еңбекақы және т.б.);
- Жанама шығындар – өнімнің өзіндік құнына таратылып бөлінетін, яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болады. Жанама шығындар өнімнің
өзіндік құнына соңында енеді, ал олардың пайда болу сәтінде өнімнің жеке
түрлерінің өзіндік құнына енбейді, өйткені өнім мен бұйымдардың бірнеше
түрлеріне жалпы болып табылады.
4. Өндіріс көлеміне қатысты шығындар айнымалы және тұрақты болып екіге
бөлінеді:
- Тұрақты шығындар – бұл өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі
өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен
шығыстар, негізгі құралдардың амортизациясы).
- Айнымалы – шығарылған өнім көлемінің өзгеруімен шығынның да өсуі
немесе азаюы мүмкін (негізгі материалдар мен шикізаттың шығысы,
технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы);
5. Құрамы бойынша өндіріс шығындары келесідей баптар және элементтер
бойынша топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- еңбек ақыдан аударылатын аударымдар;
- негізгі құралдардың және материалды емес активтердің тозуы;
- басқа да шығыстар[51].
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымша - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болған шығындар.
Тікелей - өнімнің,қызметтің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар,аударымдар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары).
Жанама - өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама
(шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанама
шығындар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама
шығындары) деп аталады. Шығындарды жіктеуді кесте негізінде суреттейтін
болсақ:
Кесте 1-Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелу тобы бойынша Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша Негізгі
Қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша Тікелей
Жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік
Кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару өндірістік
міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды жатқызу өнімге
тәртібі бойынша кезеңге
Ескерту-автормен құрастырылған
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (ұйым
инженерінің еңбекақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл ұйым үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне
(құрылыста, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).
Бірэлементті – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
аударымдар).
Кешенді – бірнеше элементтен тұратындар (құрамында тиісті риск құрамының
еңбекақысы,материалдар, аударымдар, амортизация мен басқадай бірэлементті
шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелі – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретіндер
(өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б)
және осы кезеңдегі өнімге біркелкі бөлінеді.
Өндіріске кеткен шығындар бойынша ақпаратты негізінде шешім қабылдау
бірқатар кедергілер туғызуы мүмкін.
Мысалы, мынандай екі түрлі - өнімге кетен шығындар туралы ақпарат
негізінде теріс шешім қабылдауы мүмкін:
- кәсіпорынға табыс әкелетін өнім өндіруге қызмет көрсетуден бас
тартқанда;
- көрсетілетін қызметің бағасын кателесіп зиян шектік деген
желеумен жоғарылатқанда. Осы негізде өндірілген өнімге толық есептелген
шығындарды шектеу талап етіледі.
Өндірісте өнімге кеткен толық шығындарды бөлудің аса маңыздылығы оның
шығындар сипатына және қалыптасуына байланысты талдай отырып бөлуді шектеу
бойынша төмендегідей жіктеледі:
Сурет 2-Өнімге кеткен толық шығындарды бөлуді шектеу бойынша жіктелім
Осы шығындарды жіктеу жалпы басқару есебінде маңызы өте зор, яғни жіктеу
арқылы:
- басқарушылық бақылау жеке құрылымдық бөлімшелер бойынша кірістер мен
шығыстарды реттеу мен бақылау үшін менеджерлер қолданатын ережелер мен
олардың бірқатарын өзіне алуына;
- сегменттік есептің нақты мәліметтері мен жоспарды экономикалық талдау
негізінде олар жауапкершілік орталықтарының қызмет нәтижелерін өлшеуіне;
- жоспарланған көрсеткіштepгe мәліметтері сәйкес келетіндігі анықтауына
септігін тигізеді[68].
1.3 АГС сервис жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің құрылымы мен
экономикалық сипаттамасы.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік АГС сервис Қазақстан
Республикасында 2003 жылдың 29-қарашасында мемлекеттік тіркеуден өтіп, өз
қызметін атқарып келеді.
ЖШС АГС сервис (әрі қарай мәтін бойынша Серіктестік) Қазақстан
Республикасының 1-сәуір 2000 жылғы Азаматтық Кодексіне, 16-шілде 1998 жылғы
22 сәуірдег, №436 Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер
туралы Заңына және басқа да Қазақстан Республикасының заң актілеріне
сәйкес жеке меншік негізінде құрылған.
Серіктестік коммерциялық ұйым және меншік құқығында оқшауландырылған
мүлкі бар заңды тұлға болып табылады және осы мүлкімен өз міндеттері
бойынша жауап береді, өз атынан мүлікті және жеке мүлікті емес құқықтарын
жүзеге асырады және сатып алады, серіктестіктің дербес балансы және өз
атауымен мөрі бар.
Серіктестікті басқару органы болып табылады:
- жоғарғы орган – қатысушы немесе оның өкілі;
- атқарушы орган – директор.
Серіктестіктің заңды мәртебесі. Серіктестік мемлекеттік тіркелу кезінен
бастап заңды тұлға құқығын иемденеді. Серіктестік Қазақстан
Республикасының аумағында және шетелдерде филиал ашуға құқығы бар.
Серіктестік өз қызметінің мақсаттарына жету үшін өз атынан келісімдерге
отырады, мүліктік және жеке мүлікті емес құқықтар алуға, міндеттерін
көтеруге, сотта талап қоюшы және жауап беруші болуға, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы территориясында және одан тыс жерлерде бөлімшелер мен
өкілдіктер құруға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге кіруге, сондай-ақ
басқа заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы.
Серіктестік өз міндеттемелері бойынша оған тиесілі барлық мүлкімен жауап
береді. Мемлекет серіктестіктің қарыздарына жауапты емес. Серіктестік
мемлекеттің қарыздары бойынша жауап бермейді. Серіктестік заңда қаралған
жағдайлардан басқа жағдайда қатысушының міндеттемелері бойынша жауап
бермейді. Қатысушы серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауап бермейді
және өзі қосқан үлес құны шамасында серіктестіктің қызметіне байланысты
шығындар тәуекелін алады.
Серіктестік қызметінің мақсаты мен мәні. Серіктестік қызметінің негізгі
мақсаты болып келесі қызмет түрлерін жүзеге асырудан табыс табу табылады:
- газбен қамтамасыз ету;
- тұрғын және коммуналды-тұрмыстық обьектілерінің газдандыру
жүйелерін жөндеу;
- газ құбырларына және газ жабдықтарына, электрхимиялық қорғау
құралдарына, үй ішіндегі газ жабдықтарына, қызмет көрсету,
сондай ақ алдын ала қызмет көрсету және жіберуді реттеу
жұмыстарын келісім негізінде өткізу;
- қозғалыстағы газ құбырларына қосылу бойынша жұмыстар;
- жөндеу құрылыс жұмыстары;
- газбен жабдықтандыру жүйелерін жобалау;
- газбен жабдықтандыру жүйелерін және электрхимиялық құралдарын
монтаждау;
газ есептеу жүйелерінің өлшеу приборларын монтаждау;
- көлік қызметтерін көрсету;
- өнеркәсіптерге, ұйымдарға, мекемелерге және азаматтарға қызмет
көрсету;
- сауда саттық, коммерциялық қызметі;
- құнды қағаздарға ғимараттарға, жерге және басқа да жылжымайтын
және жылжыйтын мүліктерге ақша құралдарын инвестициялау, сондай
ақ оны жалға немесе ақысыз пайдалануға беру;
- Қазақстан Республикасының басқа да экономикалық салаларына,
мәдениет және басқа да кәсіпорындық айналымдардың әртүрлі
аспектілері бойынша құралдарды инвестициялау;
- Әртүрлі жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар өткізу, тендерлерге
қатысу;
- Қазақстан Республикасының Заңдарымен рұқсат етілген басқа да
қызмет түрлері.
Серіктестіктің жарғылық капиталы. Өз қызметін жүзеге асыру үшін
серіктестікте қатысушының үлесімен 92 000 000 (тоқсан екі миллион) теңге
көлеміне тең сомада жарғылық капитал құрылған. Серіктестіктің жарғылық
капиталы Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарына сәйкес құрылады.
Серіктестіктің жарғылық капиталына салым ретінде ақша, бағалы қағаздар,
заттар, мүліктік құқықтар, сондай-ақ интеллектуалды қызметтің объектіленген
нәтижелеріне құқықтар және басқа да мүлік бола алады. Салым құны заңға
сәйкес бағаланады. Жарғылық капиталды көбейту немесе азайту туралы шешімді
қатысушы қабылдайды. Серіктестік мүлкіндегі қатысушының үлесі тек салымы
төленіп қойған бөлігінде ғана иеліктен шығарылуы немесе кепілге берілуі
мүмкін.
Серіктестік өз қызметін Қазақстан Республикасының Заңдары шегінде жүзеге
асырады. Серіктестік тек қана лицензия негізінде жұмыс істей алады.
Серіктестік қатысушысының айрықша құзыреті. Серіктестікті басқарудың
жоғарғы органы болып қатысушы немесе оның өкілі табылады.
Серіктестік қатысушысының айрықша құзыретіне жатады:
- серіктестік жарғысының өзгеруі, сондай-ақ оның жарғылық
капиталының мөлшерінің, орналасқан жері мен Кәсіпорынлық
атауының өзгерілуі немесе серіктестік жарғысының жаңа редакцияда
бекітілуі;
- серіктестіктің атқарушы органының құрылуы және оның
өкілеттігінің мерзімнен бұрын тоқтатылуы, сондай-ақ
жауапкершілігі шектеулі серіктестікті немесе оның мүлкін сенімді
басқаруға табыстау туралы шешім қабылдау және мұндай табыстаудың
шарттарын анықтау;
- серіктестіктің бақылаушы кеңесін және тексеру комиссиясының
сайлануы және оның өкілеттігінің мерзімнен бұрын тоқтатылуы;
- жылдық қаржылық есептіліктің бекітілуі және таза табыстың
бөлінуі;
- ішкі ережелерді, тіртіпті және олардың қабылдануын, сондай-ақ
серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін құжаттардың бекітілуі;
- серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктерге, сондай-ақ
коммерциялық емес мекемелерге қатысуы туралы шешім;
- жою комиссиясын тағайындау және жою баланстарын бекіту;
- заңға сәйкес серіктестік қатысушысының үлесін мәжбүрлі түрде
сатып алу туралы шешім;
- серіктестіктің барлық мүлкінің кепілдігі туралы шешім;
- заңға сәйкес серіктестік мүлкіне қосымша жарна енгізу туралы
шешім;
- жарғы ережелеріне түсіндірме.
Серіктестік директоры. Серіктестіктің атқарушы органы болып директор
саналады. Директор тек заңды тұлға ғана бола алады. Ол серіктестіктің
қатысушысы болмауы да мүмкін. Өз қызметтерін атқару барысында, директор
серіктестіктің мүддесіне шын және дұрыс әрекет ету керек. Директор
қатысушының шешімі бойынша белгіленген мерзімге, яғни 5 жылдан аспайтын
мерзімге тағайындалады. Директор серіктестіктің ағымдағы жұмысын
ұйымдастырады және оның қызметіне жауапты болады. Директор серіктестік
қатысушысына есеп беру керек.
Серіктестік директорының құзыретіне осы жарғымен және басқа да
құжаттармен анықталған, қатысушы мен бақылаушы органдардың құзыретіне
жатпайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Елбасының Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту
жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар
қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикадағы дағдарысқа бағытталған
мемлекеттік саясат қабылданып, онда көрсетілген міндеттердің орындалуы
баяндалып келеді.
Әрбір облыстағы пилоттық жобалар бойынша бой көтеріп жатқан өндіріс
орындары жолдауда көрсетілген басты міндеттердің орындалуының айғағы.
Бүгінде нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында
шаруашылық жүргізуші субъектілер заңды және экономикалық дербестік алды.
Бұл олардың өзіндік және әлеуметтік даму бағдарламалары мен жоспарларын
құру әрекеттеріне, баға белгілеудегі стратегиясын анықтаудан, ұйым
басшыларының басқарушылық шешімді қабылдауға асқан жауапкершілікпен
қарауынан байқауға болады.
Қазақстан халықаралық есеп жүйесіне көшкеннен кейін жағдай жақсы жағына
өзгеріп, бухгалтерлік – басқарушылық есептің біртұтас жүйесіндегі әдістерді
интеграциялауға мүмкіндік алды. Бүгінгі күні әртүрлі оперативті
экономикалық шешімдерді қабылдау үшін менеджерлер мен басшыларға
кәсіпорынның өндірістік әрі қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды
мәліметтер керек екені бәрімізге мәлім. Міне осы жағдай бухгалтерлік
есептің екіге (қаржы және басқару есебі) тармақталуына әкеліп отыр.
Алайда, барлық елдерде қаржы есебін жүргізу арнайы жалпыға бірдей
қабылданған қағидалармен, жағдайлар тәртіптер мен стандарттармен реттеледi,
оларды сақтау есепті мәліметтерді қалыптастыру кезінде міндетті болады.
Ал, қаржылық есеппен салыстырғанда, басқару есебін жүргізу заңмен немесе
басқалай жағдайлармен реттелiнбеген.
Басқару есебі ұйымдастырудың әдістері мен қағидаларын енгізу қиын,
күрделі және жауапты қызметті талап етеді. Бұл Қазақстанда біріңғай
нормативті-құқықтық базаның және басқару есебінің даму концепциясының
болмауына байланысты. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы
Заңында бухгалтерлік есепті қаржылық және басқару деп бөлу қарастырылмаған.
Осыған орай, ТМД елдерінің тәжірибелі экономистері кәсіпорынның өндірісіне
басқару есебін енгiзудiң әр түрлі нұсқаларын жасаған. Бірақ Қазақстанда
қазіргі таңда өндірістік кәсіпорындарда басқару есебін ұйымдастырудың
қандай да бір жобалары жоқ.
Біздің пікіріміз бойынша, басқару есебін ұйымдастыру деп ұйым
басшыларының, басқару функцияларын тиімді атқарулары үшін, ішкі
пайдаланушыларды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында, басқару
(өндірістік) есеп жүйесін үнемі реттеу мен жетілдіруге арналған мақсатты
бағытты қызметі болып табылады.
Басқару есебін ұйымдастыру, ұлттық қажеттілікке сәйкес және өндірістік
кәсіпорындарының салалық ерекшеліктерін есепке алатын ғылыми қағидаларға
негізделуі керек. Жалпы шығындар мен табысты талдау негізінде өндірістік
кәсіпорындарда басқару есебін ұйымдастырудың негізгі қағидаларын
қалыптасыруға мүмкіндік берді. Кәсiпорында әр түрлi деңгейдегi
менеджерлерге нарықта күшейген бәсекелестiк жағдайда, басқарушылық шешiмдi
қабылдауға мүмкiндiк беретiн, iшкi есеп және есептеулер жүйесiн жасаудың
объективтi қажеттiлiгi де бар. Есеп, ең алдымен, кәсiпорын оның құрылымдық
бөлiмшелерiн басқару мақсаты үшiн қажет мәлiметтердi беруi керек. Осы
талаптарға басқару есебінің негізі жауап бередi. Сондықтан ақпаратты iшкi
пайдаланушылардың, олардың басқару есебінiң әдiстемелiк және
ұйымдастырушылық негiзiн жасау сұрақтары ерекше өзектi және маңызды болып
отыр. Тақырыптың өзектiлiгi, Қазақстанның жеке меншiк иелiгiндегi және өз
қызметiнiң ерекше салалық, өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерiне
ие, шағын кәсіпорындар және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшiн
оның шешім қабылдауда жеткiлiксiз ақпараттар бойынша жасалған шешімнің кері
әсері ететіндігі.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ
халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы
талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі
нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп,
олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап
көрсетті. Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік
деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту
қажеттігі мен өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды
жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды.
Дегенмен, бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті
жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе болғандықтан
өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге,
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып , өндіруге кеткен шығындардың
ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын дұрыс
жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі тура, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс. Бүгінгі таңда, шығындар есебінің екі
үлкен өзекті мәселелері бар:
Біріншісі – отандық теория мен практикалық тәжірибенің Қазақстан
Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында басқару жүйесінің
алдында тұрған жаңа міндеттерді шешуге қайта бағытталуында.
Екінші маңызды мәселе – шығындар есебін ұйымдастырудың шетелдік
тәжірибесін зерттеу, өндірістік шығындар туралы ақпараттар алудың дәстүрлі
емес жаңа жүйесін құру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың, қаржылық
нәтижелерді анықтаудың қазіргі тәсілдерін қолдану, сондай-ақ бұл
ақпараттардың өндірістік қызметті басқару, талдау, болжау және реттеу үшін
қолданылуы. Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз Кеден Одағына кіру барысында
бәсекеге қабілетті өндірілетін өнімдердің үлгісін таңдай отырып,
бәсекелестікке жарайтын басым салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға
кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі
және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды
шарттарының бірі шаруашылық құрылымдардың тиімді және бәсекеге қабілетті
қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады. Олардың тиімділігін көтерудің
бірден бір жолы – оның қызметін жан-жақты талдап, қалыпты жағдайдан
ауытқуын дер кезінде шығындар көлемін реттеуге уақытылы шара қолдану
болып табылады.
Сонымен, кез-келген шаруашылықтың экономикалық қызметінің нәтижесі мен
жалпы жағдайына кешенді шығындар көлемін реттеуге қажетті. Бұған қоса,
жалпы бүкіл әлемдік дағдарыс кезінде кез келген шаруашылықтың қызметіне
уақытылы шығындар көлемін реттеуге, сондай-ақ калькуляциялауға және оның
тиімді әдістерін қолдану – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Кәсіпорындағы өндірістік шығындарды басқару, есептеуді ұйымдастыру мен
оны бөлу мәселелерін көптеген ғалымдар мен мамандар еңбектерінде арқау
етті. Олар С.С. Сатубалдин, Л.И. Абдильдина, К.К. Абуов, К.Ш. Дюсембаев,
Ж.Т. Жумагалиева, И.Л. Петренко, A.A. Сатыбалдин, Ж.С. Сундетов, Ф.С.
Сейдахметова, К.Т.Тайғашынова, A.C. Тлепова, ресейлік ғалымдар - В.М.
Габов, М.П. Гриценко, Г.М. Гриценко, М.З. Головатюк, И.Г. Ушачев, Т.П.
Карпова, О.Д. Каверина, Г.М. Лисович, В.Г. Лебедев, Ю.А. Мишин, O.E. А.Д.
Шеремет, Т.В. Шишкова және шетелдік ғалым - зерттеушілер - К. Друри, Дж.
Фостер, Ч.Т. Хорнгрен, Р. Энтони, А. Ярушва және тағы басқалар
Жұмыстың мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты теориялық зерттеу және
практикалық ұсыныстар жасау, шығындар есебін ұйымдастыру және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау негізінде басқару есебін тиімді ұйымдастыру
және бюджет жасауды жетілдіру болып табылады.
Зерттеудің пәні мен объектісі "АГС сервис" жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің басқаруды есепке алу және шығындарды есептеу жүйесін
анықтайтын әдiстемелiк және практикалық сұрақтарының жиынтығы болып
табылады.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер.Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша 1 ғылыми мақала жарияланды.
Зерттеуге әдiстемелiк және экономика теориясының төңiрегiндегi
ақпараттық материалдар, басқаруды есепке алу, экономикалық талдау,
менеджмент, экономика, отандық және шетел ғалымдарының еңбегi, Қазақстан
қаржы есеп беруiнiң халықаралық стандарттары, қаржы есеп беруiнiң ұлттық
стандарттары, республикадағы бухгалтерлiк есеп, есеп беру және салық
өндiруді реттейтiн нормативтiк құжаттары қызмет еттi.
Диссертациялық жұмыс экономикалық әдебиеттерді пайдалану арқылы, жұмыс
iстейтiн нормативтiк құжаттарды талдау негiзінде, "АГС сервис"
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің нақты материалдары негізінде
жасалған.
Қорғауға шығарылатын жағдайлар. Өткiзiлген диссертациялық зерттеудiң
үрдісiнде қорғауға шығарылатын келесi нәтижелер алынған:
– кәсіпорынның жедел мәлiмет әзiрлеуiндегi басқару есебі, оның рөлi
және функциясының ұғымы анықталынып алынған;
– басқаруды есепке алу жүйесiн құрастыруға арналған ақпараттық базасын
жасау алгоритмы;
– кәсіпорын шығындарының классификациясы анықталып алынған;
– аналитикалық мүмкiндiктерді және басқаруды есепке алу бақылау
функциясын жоғарылататын стандарт-кост қағидасы бойынша
жауапкершiлiктiң орталықтары және қолдану бойынша шығындардың есепке
алуды ұйымдастыру дәлелденген және шығындарды басқарудың әдiстемесі
және газ құбырларын жөндеу жұмысының бәсекелестігін қамтамасыз етудегi
шығындардың есепке алуының перспективалық жүйелерiн қолдану мүмкiндiгi
және есептеуі бойынша ұсыныс жасалынған;
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудiң ғылыми-
тәжірибелік маңыздылығы кәсіпорынның өнімнің өзіндік құнын
қалькуляциялаудың әдiстемесін енгiзуiне оның бағытталғандығында және қызмет
көрсету шығындарын есепке алу жүйесi және бюджет жасауды толығымен
жетiлдiруде болып саналады. Кәсіпорын жұмысының тәжiрибесiне
диссертациядағы теориялық және практикалық ұсыныстарды енгiзу жөндеу
жұмыстары басқару есебінің ақпараттық мүмкiндiктерiн жоғарылатуға мүмкiндiк
туғызады.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі диссертациялық жұмыс тақырыбының
таңдалуына себепші бола отырып, қазіргі нарық жағдайында ұйымның
динамикалық дамуына әсер етуші тұрақты шығындарына бақылау жасау
бәсекеге қабілетті болудың қажетті шарты екендігінде, сондықтан
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің динамикалық дамуын болжау, оның
шығындарының нормалы жағдайынан ауытқуын саралап және оның ауытқу
себептерін анықтап шаралар жоспарлау және мөлшерленген жағдайға жеткізу.
Аталған мақсатқа сәйкес диссертациялық жұмыста келесi мiндеттер алға
қойылды:
- басқару есебінің теориялық негізін қарастыру;
- кәсіпорынның өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерiнің
басқарушылық есептi ұйымдастыруға және оның қағидаларының қалыптасуына
тигізетін әсерін анықтау;
- кәсiпорындарында абзорпшен-костинг әдісі бойынша есеп жүргізу
әдістемесін ұсыну;
- басқарушылық есеп қызметi жағдайында өнiмнiң өзiндiк құнын
калькуляциялау жүйесiн жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- басқарушылық есепте талдау негізінде шығындардың жолдарын анықтау.
Яғни, осы міндеттердің орындалуы қаншалықты кәсіпорын қызметінің
тиімділігін арттыру екендігіне зерттеу арқылы көз жеткіземіз.
1 Кәсіпорындағы өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың теориялық негізі
1.1Кәсіпорын шығындарын есептеуді басқару мен ұйымдастырудың теориялық
негізі
Бүгінгі күні еліміздегі экономикалық өзгерістердің қалыптасу тұрғысында
кəсіпорын қаржылық жағдайын реттеу алдымыздағы үлкен міндет. Міндетті
орындау мақсаты кəсіпорынның ішкі жəне сыртқы əсер етуші факторларын ескере
отырып орындалады. Яғни қаржылық талдау үрдісінде нақты жасалған есептің
ақпараттық деректері негіз болуы тиіс.
Шығарылатын өнімге сұраныс, белгілі бір жағдайлар мен талаптарда өнімді
өткізу мүмкіншілігі, бұл өнімнің өндірісін материалдық – техникалық
қамтамасыз етілуі, негізгі өндіріс, өндірістің техникалық дайындығы,
өндірістік шығындар мен белгілі бір өнімді шығарудың тиімділігі жəне т.с.с.
жайлы ақпарат көздері болашақта кəсіпорынның табыстылығының кепілі болады.
Кəсіпорынның қызметін басқару табыс алуға негізделген кəсіпкерлікті дамыту
жəне қазіргі нарықта тауар өндірушінің бəсекеге қабылетті болуымен
байланысты басқару есебінің теориялық жəне əдістемелік негізінің мəселелері
қажетті ақпаратты қалыптастыруға нақты көзқарасты талап етті.
Кеңес үкіметі кезеңінде кəсіпорындар жоспарлау, бухгалтерлік есеп жəне
экономикалық талдаудан көп тəжірибе жинақтады. Бірақ бұл тəжірибе нарықтық
экономика ұстамдарынан едəуір ерекшеленетін теориялық негіздегі
орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында қалыптасқанмен
жекешелендіру жəне мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, кəсіпорындар өз
қызметінің нəтижесіне толық жауап беретін дербестік алып, экономикалық жəне
құқықтық жағынан да оқшауланды. Ұйымның өндірістік – қаржылық қызметінің
тиімділігін арттыруда басқарудың жауапкершілігі арта түсті. Кəсіпорынды
банкроттық пен қаржылық дағдарыстан құтқаруға қол ұшын беру мүмкіндігі
азайды. Өндірістік – шаруашылық қызметтің келелі мəселелерін тиісті ақпарат
негіздерінде жəне оларды талдау арқылы, сонымен қатар өндірістік қызмет
түрлерін түбегейлі қайта құру негізінде шешуге тура келді.
Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан кəсіпорындар ішінде бұрынғыдай
жоспарлау сақталып қана қоймай, тіпті оның мəні күшейе түсті, бухгалтерлік
есеп, сонымен бірге өндірістік-қаржылық қызметтегі басқару есебінің ролі
күшейтілді[17].
Дегенмен де, түбегейлі өзгерістер, ең алдымен бұрынғы жоспарлау, есеп,
бақылау жəне талдау əдістемесінде басқару үшін экономикалық ақпаратты
қалыптастыру мен пайдалану жүйесінде қажет болды. Қазіргі жағдайда өндіріс
шығындары мен қаржылық нəтижелер туралы ақпараттарды қалыптастырудың,
оларды басқарудың жаңа жолдарын құру, жедел талдау үшін алынатын
мəліметтердің жеделдігі мен құндылығын арттырудың дəстүрлі емес жүйесін
құру – қазіргі шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі мен бақылауының жəне
талдаудың өзекті мəселелерінің бірі болып табылады.
Бухгалтерлік есептің қазіргі жүйесі барлық деңгейдегі менеджерлерді
жедел ақпараттармен қамтамасыз етеді. Қаржылық есеп, өзінің ерекшеліктеріне
орай, құрылымдарды ішкі басқару үшін жедел ақпарат ұсынуға мүмкіндігі
төмен. Кəсіпкерлік қызметті басқару механизмі технологиялық, жоспарлы,
есептік – талдамалы ақпараттар негізінде іске асырылады. Ұйымдарда оның
құрылымдық бөлімшелерінің болашақтағы дамуын бюджеттеу, жоспарлау
аналитикалық есептеулер, ішкі есеп берулер негізінде жүргізіледі. Сонымен
қатар, басқаруды қамтамасыз етуге арналған ақпараттар жүйесі бүгінгі күнге
қарағанда көлемді түрде ұсынылуы керек. Өндірістік ұйымдар ішінде
ақпараттық қамтамасыз етуге бағытталған бухгалтерлік есепті жетілдіру,
автоматтандыру қажет. Бүгінде ақпарат кəсіпорындарда, соның ішінде, оның
құрылымдық бөлімдеріндегі процестердің ағымдағы жағдайы туралы есеп
мəліметтері бойынша дайындалатындықтан ақпарат өндірістік, технологиялық
операцияларды табысты орындау үшін, тек қана ішкі емес, сонымен қатар
сыртқы жағдайлардың қысқа жəне ұзақ мерзімді кезеңдегі өндірісіне болжам
жүргізу үшін қажет бірден-бір құрал болып табылады.
Ресей ғалымдары А.Д.Шеремет пен Н.П.Кондраков осы мəселе жөнінде:
“Отандық тəжірибеде казіргі басқару есебі ұғымының элементтері кеңінен
қолданылмайды” деп атап көрсетеді. Мысалы, оған:
− бухгалтерлік есепке (өндіріс шығындарының есебі жəне өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау);
− жедел есепке (жедел есеп беру);
− экономикалық талдауға (өнімнің өзіндік құнын талдау, қабылданған
шешімдердің негізделуі, жоспарлы тапсырмаларды орындауды бағалау жəне т.б.)
кіреді.
Сонымен бірге, отандық тəжірибеде басқару есебі маркетингпен əлі де
үйлеспеген, нақты шығындардың болжамды шығындардан ауытқуы анықталмайды.
Басқару есебінің қалыптасуы, ол калькуляциялық есептің базасында
(негізінде) қалыптасқан, сондықтан оның негізгі мазмұны болашақтағы жəне
өткен кезеңдердегі өндіріс шығындарының əр түрлі жіктелімдік аспектідегі
есебін құрайды.
Кеңестік бухгалтерлік есептің кері əсері, бұл басқарау есебіне жетік мəн
берілмеуінде болып отыр. Бұл ақпараттық қамтамасыз етудің жалпылай
кəсіпорын, министрлік бойынша жоспардың орындалуына бақылау жасаудың
орталықтандырылуына бағытталуымен түсіндірілсе, жұмыс түрі бойынша шығындар
мен кірістерді басқару мақсаты анықталмаған. Кəсіпкерлік қызметтің
тиімділігін жоғарлату, қатаң бəсекелестік жағдайында өмір сүру жолдары,
коммерциялық құпияны сақтау жəне т.б. ізденістер қолға алынбады.
“Шығындарды, жұмыс, қызметті есепке алудың тиімділігі мен оның орындалуы”
ұғымы болмады. Есептің басқару аспекті тоталитарлық сипатта болып,
бухгалтер мемлекеттік бақылаушы статусына ие болды. Бұл тұрғыда
Өзбекстандық ғалым О. Алдабергенованың осы мəселе жөнінде көзқарасымен
келісеміз, себебі ол: “Бухгалтерлік есептің негізгі функциясы кəсіпорынның
қаржылық жағдайына баға беруден гөрі, жоспардың орындалуына баға беру үшін
қажетті нақты мəліметтерді жазумен ғана шектелді” деп көрсеткен.
Дегенмен Ресейлік ғалымдар, мəселен А.Д.Ларионов бұған кері дəлел
айтады: “Бухгалтерлік есеп өзінің мəні, табиғаты жəне логикасы тұрғысынан
бастапқыда кезеңде басқарушы болып табылды. А.Д. Ларионовтың пікірімен
келісуге болады, себебі кеңестік есеп жүргізуде басқару аспектілері де орын
алды. Бірақ біртіндеп кеңестік дəуірдегі есеп орталықтандырылған басқару
жəне мемлекеттік бақылау құралынан мемлекетті басқару құралына айнала
бастады. Отандық экономикада басқару есебін жаңа құбылыс түрінде қарау
қателік болар. Бухгалтерлік қызметтің атқаратын жұмысы кеңес өкіметінің
кейінгі жылдарымен салыстырып қарағанда, 20-30 жылдардың басында едəуір
кеңірек болған. Сол заманның бухгалтері есептік те, сондай-ақ жоспарлы –
талдамалық жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу
жүйесі мен орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму
деңгейлерінде біртіндеп бухгалтерлік қызметтен жоспарлы жəне қаржылық
бөлімдерінің бөлінуі, оларға бухгалтерлік өкілеттіктің бір бөлігін беру
орын алды. Осының нəтижесінде бухгалтердің бұл қызметі іс жүзінде
кəсіпорынның шаруашылық өмірінің фактілерін есептік тіркеумен ғана
шектелгені баршаға мəлім.
Қайта құру кезінде, нарықтық экономиканың пайдасына орталықтандырылған
басқару жүйесінен бас тартып, бірақ жоспарлаудың ролін дəлелсіз
төмендетудің салдарынан –кəсіпорынның техникалық - өнеркəсіптік – қаржылық
жоспарының мəні жойыла бастағаны байқалды. Басқару есебіндегі бюджеттеу,
көбінесе отандық тəжірибеде қолданылған техникалық – өнеркəсіптік –
қаржылық жоспарды жасаудың тəртібін көрсеткен болатын. Кеңестік экономика
тұсында басқару есебінің бір тұжырымдамасы концепциясы) – жауапкершілік
орталықтары бойынша басқару болып табылды, яғни осының бір белесіндей
көрінген, ішкі шаруашылықтың есеп айырысуды енгізуге бірқатар табанды
талпыныстар жүргізілгенін байқаймыз.
Бірақ, қазіргі кезде тек шығындарды ғана басқарып қоймай, жабдықтау
процесі, өндіру жəне өткізу немесе қызмет көрсетуді де басқаруға болады.
Сондай-ақ, əрбір процестің аумағында нақты жұмыстар жүргізіледі, сондықтан
ақпаратты дайындауды əр процестің ішіндегі жұмыс түрлері бойынша жүргізу
қажет. Осыған орай, біздің пікірімізше, бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланумен қатар,жоспарлауға, талдауға, бақылау мен болжауға жатқызылатын
жұмыс түрлеріне сəйкес аналитикалық есеп шоттары бойынша аналитикалық
ақпараттардың кең кəлемін дайындау қажеттігі туындайды. Мұндай функцияларды
басқару есебі орындайды. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жəне жетілдіру
мəселелерін шешу үшін, қаржылық есеп пен өндірістік есепті бөлу арқылы
басқару есебін қалыптастыру қажет[20]..
Басқару есебін қалыптастыру мен дамытуда сəтті қадам болып, кəсіпорынның
жалпы бухгалтерлік есебінен калькуляциялық (басқарушылық) есепті бөлу қажет
болды. Екі дербес бухгалтерлік есепті (қаржылық жəне калькуляциялық) құру
ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, оны шоғырландырудың өсуімен, капиталды
орталықтандырумен, ірі компанияларды құрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық
құпияларды сақтау кажеттілігімен байланысты болып келеді. Бұл белгілі бір
жағдайда біртұтас ұлттық шоттарды қалыптастыруға əсер етті.
“Батыстық бухгалтерлік есебінің бағалауы бойынша, - деп жазады” А.М.
Карминский жəне т.б. – тек басқару есебінің дұрыс жолға қойылуы мен
жүргізілуі ресурстар мен уақыттың 90 пайызына жуығы кетеді, ал дəстүрлі
қаржы есебіне қалған уақыт бөлігі кетеді”. Осыған ұқсас пікірлерді
профессорлар П.С.Безруких пен Н.П. Кондраковта растайды, жалпы экономикалық
ақпараттардың жиынтығында, 23 жуығын бухгалтерлік есептің мəліметтерін
құрайды”, жəне олар басқару шешімдерін қабылдау үшін қажеттігін атап өткен.
Дегенмен, есептің екі түрі де өз кезегінде мынадай жүйелік элементтерінен
тұрады:
– алғашқы құжаттау мəліметтері бойынша ақпараттарды өңдеу;
– əртүрлі өндіріс сипатын немесе оның жекелеген бөліктерін өлшеу;
– бақылау қызметтерін орындау кезінде тура жəне кері байланысты
көздейтін жəне тағы басқа реттеуші ролін атқарады.
Жоғарыда атап өткендей оны растау үшін бухгалтерлік есеп пен кəсіпорын
қызметтерінің жəне бөлімшелерінің арасындағы есеп беру құжаттамасының
қозғалысын айтсақ болғаны. Одан басқа, соңғы жылдары ақпаратпен хабардар
басшылар шаруашылық субъектінің ішіндегі есептік пен қаржылық қызметтердің
интеграциялануына байланысты, бухгалтерлік есептің дəстүрлі процедурасының
тиімділігін арттыру мəселелеріне басты назар аударып отыр. Бүгінде
зерттеушілердің басым көпшілігі басқару мен қаржы есебінің өзара байланысты
екендігін мойындағаны жөнінде айтуға болады, ал ол өз кезегінде
басқарушылық процестерді ынталандырады. Бұл есептің екі түрінің өзара
байланысты екеніне саяды, бірақ сонымен қатар есептің əр қайсысы өздеріне
тəн функционалдық қызметтерді атқаруға арналған.
Қазақстандық тəжірибеде көрсеткендей, қаржы есебі сыртқа есеп берулерді
(негізінен салық салу мақсатында) жасауға арналған, ал басқару есебі болса
басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қажет. Қаржы есебінің мəліметтері
басқарушылық мəліметтерінен ерекшелігі бар, бірақ дəл қазір қазақстандық
есепте ол жоқ. Қаржылық және басқару есептері бухгалтерлік есептің өзара
тəуелді жəне өзара уəделескен біртұтас компоненттерін білдіреді. Есептік
екі түрін біріктіретін маңызды ерекшелігі болып, олардың ақпараттары
негізінен шешім қабылдау үшін пайдаланады.
Есеп түрінің əр қайсысында өзіндік ерекшеліктердің болуына қарамастан,
оның құру қағидаларында, қолданылатын əдістерінде ортақ сипаты болады,
еңбастысы басқару жəне қаржы есебінде ағымдағы өндірісті басқару процесінде
біртұтас объектілер ретінде еңбек құралы жəне еңбектің өзі, яғни
материалдық жəне еңбек ресурстары негізге алынған. Сонымен, басқару есебі
өндіріс қызметін басқарудың негізгі механизмі болғандықтан нарықтық
экономиканың қалыптасуын ескере отырып, есеп жүйесін жетілдіру қажеттілігі
туындады. Осыған орай, басқару есебінің өзі əрдайым басқарманың өскелең
талаптарына жауап беруі керек[23].
Қазақстан Республикасында кəсіпорындарда қаржылық есеп берудің
халықаралық стандартына сəйкес бухгалтерлік есепті қайта құру қажеттілігі
туындады. Қайта құрудың мақсаты, нарықтық экономиканың талаптары мен қаржы
есебінің халықаралық стандарттарына сəйкес ұлттық бухгалтерлік есеп
жүйесін, аталған талапқа сəйкес келтіру болып табылады.
Бұл мақсатқа – кəсіпорын өзін-өзі тиімді басқару үшін қажет ақпараттар
жүйесін қалыптастыра алса ғана жетеді.
Есеп жүйесін жетілдіру процесінде, біздің пікіріміз, басқару есебінің
мақсаты жалпы нарық жүйесінде басқару есебінің орны мен ролін анықтау
болатын болса, онда төмендегідей міндеттер тұрғанын,яғни:
– шетелдік тəжірибенің озық үлгілерін пайдалану;
– теориялық мəселелерді шешуде қажеттілігі;
– əдістемелік мəселелерді қолданылуы;
– ұйымдастыру мəселелері.
Егер қаржылық есеп шаруашылық субъектінің есеп саясатында жəне қаржылық
есеп берудің халықаралық стандартында белгіленгендерді қатаң сақтаса,
басқару есебі бойынша маман есеп жəне талдаудың тəсілдерін, формалары мен
əдістерін өз еркімен таңдауы тиіс.
Осыған орай, басқару есебі бір жағынан – бұл шаруашылық субъектісінің
ақпараттық жүйесінің бір бөлігі, басқа жағынан – қызметтер немесе
жұмыстарды жоспарлау мен басқарушылық шешім қабылдау үшін қажет
ақпараттармен қамтамасыз ету, жедел түрде басқару мен бақылауға көмек беру,
белгіленген бағдарламаны орындау барысында шаруашылық субъектінің
қызметкерлерін ынталандыру, ұйым ішіндегі басқару аппаратының, жеке
қызметкерлердің, бөлімшелердің қызметтерін (жұмыстарын) бағалау
мақсатындағы жасалатын іс-шара.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда басқару есебі қаржы есебімен тығыз
интегралданған, өйткені шоттардың стандартты жоспарында өндірістік шығындар
есебі мен қызметтерінің нəтижесі үшін арнайы шоттар қарастырылған. Біздің
елдегі нарықтық қатынастарға, барлық меншік нысандарын дамытуға жəне
шаруашылықты жүргізудің жаңа əдістерін енгізуге бағытталып жасалып жатқан
шаруашылық механизм, сондай-ақ өндіріс аясында басқару есебінің барлық
басты элементтерінің пайда болуы жəне басқарушылық пен қаржылық немесе
қаржылы-экономикалық талдаудың қалыптаса бастағанын білеміз[24].
Жалпы бухгалтерлік есептің жүргізілінуінің бірнеше салаға ерекшелінуі,
яғни бұларда жəне басқалары да, өндірісті басқарудың экономикалық
механизмін жасаудан тұратындықтан (немесе туындайтындықтан), олар міндетті
түрде аталған салаға күрделі өзгерістерді əкеледі.
1.2 Кәсіпорындағы өндірістік шығындарды есепке алу мақсатында жіктеу
және оның экономикалық маңызы.
Елімізде бухгалтерлік есепті реформалауда жасалған тұжырымдама
міндеттерінің бірі – ішкі ақпараттық жүйе арқылы кәсіпорынды басқаруды
жетілдіру болып табылады. Тиімді басқару принциптері мен есепті
ұйымдастырудың жаңа амал-тәсілдерінің негізі ретінде Қазақстанда отандық
өнім өндірушілерге неғұрлым жақын еуропалық құрылым алынды.
Нарықтық экономика ресурстың барлық материалдық, еңбек және қаржылық
түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік іс-әрекеттің
күтілетін нәтижесін қамтамасыз етуі тиіс. Демек, жалпы есепті екіге бөліп
қарастыра отырып шығындарды есептеу жодарын анықтауға мүмкіншіліктерді
анықтаймыз.
Cурет 1-Шығындар есебінің анықталуы
Кәсіпорындағы басқару есебі қолда бар ресурстарын пайдалануды меншік
иесі тарапынан бақылауға бағытталған, яғни қызметінің нәтижесі шығындарды
және оларды азайтудың тиімділігін арттыру маңызды.
Басқару есебінің негізінде қаржылық, материалдық және еңбек ресурстарын
тиімді басқару жүйесін жетілдіру бағытталған.
Кәсіпорындағы басқару есебі міндетті іс-қызмет процестеріне тығыз
байланысты әдістемелерге негізделеді, оның үстіне, басты назар, мысалы,
бөлімшелер қызметін бағалау және өнім мен өндірістің өзара тығыз байланысты
болғандықтан оның пайдалылығын бағалау сияқты аспектілерге байланысты
шығындарды басқару есебіне аударылады.
Басқару есебі – экономикалық субъектіні жоспарлау, бақылау және басқару
іс-әрекетін реттеу мен шешім қабылдау процесі арқылы басқару. Бұрын
көрсетілгендей, отандық бухгалтерлік теория мен практикада Басқару есебі
ұғымын, салыстырмалы түрде алғанда, соңғы жылдары ғана пайда болғанын
білеміз.
Басқару есебінің мәні – шығындар мен кірістерді, мөлшерлеуді,
жоспарлауды, бақылауды және кәсіпорынның болашақ даму мәселелерін үйлестіру
мен шұғыл басқару шешімдері үшін ақпаратты жүйелендіретін талдауға есеп
жүйесін бірыңғай қалыпқа келтіру болып табылады.
Дегенмен, кәсіпорын – түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан
(негізгі, көмекші, қосымша, қосалқы және эксперименттік) тұратын күрделі
механизм. Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және
шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне
қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге
бөлінеді[42].
Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға
және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу – машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ
өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-
механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және
т.б.).
Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру жөніндегі
цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Қосалқы цехтар (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды
және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын
ұжымының тұрмыстық қажеттілігін қанағаттандыратын шаруашылықтар (тұрғын-үй
коммуналдық шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл
кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды
атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастырудың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы
зор. Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына
(типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс
болып үш топқа (тұрпатқа) бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс – өнім жекелеген даналарымен немесе
қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр
машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге
тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға
мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар
мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-
қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда
алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда
өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды
есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық
әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке
алынады.
Сериялық өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудын оқтын-оқтын
қайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән:
- шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі;
- жұмыс орындарының салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы;
- мамандандырылған машиналардың, аспаптар мен қондырғыларының
колданылуының шектеулілігі.
Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғүрлым
кең тараған. Бұл кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы
бұйымдарға тән етіп қолданылады, бірақ ол бұйымдарды кұрастыратын
партияларға қолданылмайды.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді:
- ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады);
- сериялық (мамандану анағүрлым тар, ал өндірістік желілер мен цехтар
бойынша және технологиялық жағынан мамандырылған);
- ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім
шығаруға арналған). Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін
қолданады.
Жаппай өндіріс — ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын
өндіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп
болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін,
белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің
жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып
табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің
өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі
қолданылады[28].
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен
бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.
Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы
ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ
сериялық өндірістерде – жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне
маршруттық парақтарына жазылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету
белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі
керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын
есептеу (калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген
өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ
жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау
үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
2007 жылғы 28-ақпандағы №234-ІІІ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңында: Кірістер мен шығыстар пайда
мен зиян туралы есепте қызмет нәтижелерінің өлшемімен тікелей байланысты
элементтер болып табылады. Кірістер – есепті кезең ішінде активтердің
түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында экономикалық
пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты
ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады. Ал шығыстар – есепті кезең
ішінде активтердің қолдан кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің пайда
болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы
тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюына әкеп
соғады деп атап көрсетілген.
Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты алу мүмкін емес. Өз кезегінде
табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді
табысты шешу мүмкін емес.
Әрбір іс немесе жұмыс белгілі бір шығындармен байланысты болады.
Шығындар болып кәсіпорыннның өнімді дайындауға және өткізуге немесе қызмет
көрсетуге кеткен барлық ақша ресурстары танылады. Яғни, шығын – ол
меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды сатуға, жұмысты
орындауға, қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға байланысты шығындарды
қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттары, материалды қорлар, қозғалмайтын
мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немесе
пайдалану нысанында болады[31].
Шаруашылық жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі көрсеткіштерінің
бірі – жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді (жұмыс қызмет)
сату шығындары мен оның өзіндік құны.
Өзіндік құн және оның өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде
негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын,
тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды
көрсетеді. Өзіндік құн құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сондай-
ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені
бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Сонымен, өзіндік құнның калькуляциясы кәсіпорынға:
- өнімнің бағасын белгілеуге;
- шығындарды төмендетуге және оған бақылау жасауға;
- кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында сапалы шешімдер
қабылдауға;
- кәсіпорынның болашағын жоспарлауға көмектеседі.
Бухгалтерлік есепте шығындар белгілі бір қасиеттері бойынша топталады.
Өндірістік шығындарды топтаудың тәсілдері бірнеше факторларға негізделген:
кәсіпорын қызметінің өзіндік ерекшелігі, өндірісті ұйымдастыру және
технология ерекшеліктеріне, өндірілетін өнім наменклатурасына,
ұйымдастырылу құрылымына, нарықтық экокномикаға өту кезеңіне және т.б.
Өндірістік шығындар сипаттамасы бойынша төмендегідей жіктеледі:
1. Құрамы мен тағайындалуына байланысты шығындар негізгі және үстеме
болып бөлінеді:
- Негізгі шығындар – технологиялық үрдіспен тікелей байланысты шығындар
(материалдар, еңбекақы, амортизация және т.б.);
- Үстеме шығындарға – негізгі және көмекші өндірістерге қызмет көрсету
бойынша, сондай-ақ, басқару және шаруашылық шығындар жатады.
2. Экономикалық біртектілік бойынша өндірістік шығындар элементтік және
комплексті болып бөлінеді:
- Элементті деп – құраушы бөліктерге жатқызыла алмайтын өндірістік өнім
шығындарының біртекті түрлерін айтамыз (шикізат пен материалдар, еңбекақы,
жанармай, энергия, т.б.);
- Кешенді шығындар деп – құрамы біртекті емес шығындарды айтады.
Олардың құрамына шығындардың әртүрлі түрлері кіреді, бірақ калькуляцияда
жалпы бір сомамен көрсетіледі.
3. Өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша шығындар тікелей және
жанама болып бөлінеді:
- Тікелей шығындар – өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни
жекелеген өнім түрлерін өндірумен байланысты шығындар. Тікелей шығындар
өнімнің өзіндік құнына олардың пайда болу сәтінде енеді (шикізаттар мен
материалдар, жартылай фабрикаттар, еңбекақы және т.б.);
- Жанама шығындар – өнімнің өзіндік құнына таратылып бөлінетін, яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болады. Жанама шығындар өнімнің
өзіндік құнына соңында енеді, ал олардың пайда болу сәтінде өнімнің жеке
түрлерінің өзіндік құнына енбейді, өйткені өнім мен бұйымдардың бірнеше
түрлеріне жалпы болып табылады.
4. Өндіріс көлеміне қатысты шығындар айнымалы және тұрақты болып екіге
бөлінеді:
- Тұрақты шығындар – бұл өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі
өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен
шығыстар, негізгі құралдардың амортизациясы).
- Айнымалы – шығарылған өнім көлемінің өзгеруімен шығынның да өсуі
немесе азаюы мүмкін (негізгі материалдар мен шикізаттың шығысы,
технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы);
5. Құрамы бойынша өндіріс шығындары келесідей баптар және элементтер
бойынша топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- еңбек ақыдан аударылатын аударымдар;
- негізгі құралдардың және материалды емес активтердің тозуы;
- басқа да шығыстар[51].
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымша - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болған шығындар.
Тікелей - өнімнің,қызметтің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар,аударымдар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары).
Жанама - өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама
(шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанама
шығындар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама
шығындары) деп аталады. Шығындарды жіктеуді кесте негізінде суреттейтін
болсақ:
Кесте 1-Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелу тобы бойынша Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша Негізгі
Қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша Тікелей
Жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік
Кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару өндірістік
міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды жатқызу өнімге
тәртібі бойынша кезеңге
Ескерту-автормен құрастырылған
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (ұйым
инженерінің еңбекақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл ұйым үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне
(құрылыста, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).
Бірэлементті – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
аударымдар).
Кешенді – бірнеше элементтен тұратындар (құрамында тиісті риск құрамының
еңбекақысы,материалдар, аударымдар, амортизация мен басқадай бірэлементті
шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелі – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретіндер
(өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б)
және осы кезеңдегі өнімге біркелкі бөлінеді.
Өндіріске кеткен шығындар бойынша ақпаратты негізінде шешім қабылдау
бірқатар кедергілер туғызуы мүмкін.
Мысалы, мынандай екі түрлі - өнімге кетен шығындар туралы ақпарат
негізінде теріс шешім қабылдауы мүмкін:
- кәсіпорынға табыс әкелетін өнім өндіруге қызмет көрсетуден бас
тартқанда;
- көрсетілетін қызметің бағасын кателесіп зиян шектік деген
желеумен жоғарылатқанда. Осы негізде өндірілген өнімге толық есептелген
шығындарды шектеу талап етіледі.
Өндірісте өнімге кеткен толық шығындарды бөлудің аса маңыздылығы оның
шығындар сипатына және қалыптасуына байланысты талдай отырып бөлуді шектеу
бойынша төмендегідей жіктеледі:
Сурет 2-Өнімге кеткен толық шығындарды бөлуді шектеу бойынша жіктелім
Осы шығындарды жіктеу жалпы басқару есебінде маңызы өте зор, яғни жіктеу
арқылы:
- басқарушылық бақылау жеке құрылымдық бөлімшелер бойынша кірістер мен
шығыстарды реттеу мен бақылау үшін менеджерлер қолданатын ережелер мен
олардың бірқатарын өзіне алуына;
- сегменттік есептің нақты мәліметтері мен жоспарды экономикалық талдау
негізінде олар жауапкершілік орталықтарының қызмет нәтижелерін өлшеуіне;
- жоспарланған көрсеткіштepгe мәліметтері сәйкес келетіндігі анықтауына
септігін тигізеді[68].
1.3 АГС сервис жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің құрылымы мен
экономикалық сипаттамасы.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік АГС сервис Қазақстан
Республикасында 2003 жылдың 29-қарашасында мемлекеттік тіркеуден өтіп, өз
қызметін атқарып келеді.
ЖШС АГС сервис (әрі қарай мәтін бойынша Серіктестік) Қазақстан
Республикасының 1-сәуір 2000 жылғы Азаматтық Кодексіне, 16-шілде 1998 жылғы
22 сәуірдег, №436 Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер
туралы Заңына және басқа да Қазақстан Республикасының заң актілеріне
сәйкес жеке меншік негізінде құрылған.
Серіктестік коммерциялық ұйым және меншік құқығында оқшауландырылған
мүлкі бар заңды тұлға болып табылады және осы мүлкімен өз міндеттері
бойынша жауап береді, өз атынан мүлікті және жеке мүлікті емес құқықтарын
жүзеге асырады және сатып алады, серіктестіктің дербес балансы және өз
атауымен мөрі бар.
Серіктестікті басқару органы болып табылады:
- жоғарғы орган – қатысушы немесе оның өкілі;
- атқарушы орган – директор.
Серіктестіктің заңды мәртебесі. Серіктестік мемлекеттік тіркелу кезінен
бастап заңды тұлға құқығын иемденеді. Серіктестік Қазақстан
Республикасының аумағында және шетелдерде филиал ашуға құқығы бар.
Серіктестік өз қызметінің мақсаттарына жету үшін өз атынан келісімдерге
отырады, мүліктік және жеке мүлікті емес құқықтар алуға, міндеттерін
көтеруге, сотта талап қоюшы және жауап беруші болуға, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы территориясында және одан тыс жерлерде бөлімшелер мен
өкілдіктер құруға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге кіруге, сондай-ақ
басқа заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы.
Серіктестік өз міндеттемелері бойынша оған тиесілі барлық мүлкімен жауап
береді. Мемлекет серіктестіктің қарыздарына жауапты емес. Серіктестік
мемлекеттің қарыздары бойынша жауап бермейді. Серіктестік заңда қаралған
жағдайлардан басқа жағдайда қатысушының міндеттемелері бойынша жауап
бермейді. Қатысушы серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауап бермейді
және өзі қосқан үлес құны шамасында серіктестіктің қызметіне байланысты
шығындар тәуекелін алады.
Серіктестік қызметінің мақсаты мен мәні. Серіктестік қызметінің негізгі
мақсаты болып келесі қызмет түрлерін жүзеге асырудан табыс табу табылады:
- газбен қамтамасыз ету;
- тұрғын және коммуналды-тұрмыстық обьектілерінің газдандыру
жүйелерін жөндеу;
- газ құбырларына және газ жабдықтарына, электрхимиялық қорғау
құралдарына, үй ішіндегі газ жабдықтарына, қызмет көрсету,
сондай ақ алдын ала қызмет көрсету және жіберуді реттеу
жұмыстарын келісім негізінде өткізу;
- қозғалыстағы газ құбырларына қосылу бойынша жұмыстар;
- жөндеу құрылыс жұмыстары;
- газбен жабдықтандыру жүйелерін жобалау;
- газбен жабдықтандыру жүйелерін және электрхимиялық құралдарын
монтаждау;
газ есептеу жүйелерінің өлшеу приборларын монтаждау;
- көлік қызметтерін көрсету;
- өнеркәсіптерге, ұйымдарға, мекемелерге және азаматтарға қызмет
көрсету;
- сауда саттық, коммерциялық қызметі;
- құнды қағаздарға ғимараттарға, жерге және басқа да жылжымайтын
және жылжыйтын мүліктерге ақша құралдарын инвестициялау, сондай
ақ оны жалға немесе ақысыз пайдалануға беру;
- Қазақстан Республикасының басқа да экономикалық салаларына,
мәдениет және басқа да кәсіпорындық айналымдардың әртүрлі
аспектілері бойынша құралдарды инвестициялау;
- Әртүрлі жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар өткізу, тендерлерге
қатысу;
- Қазақстан Республикасының Заңдарымен рұқсат етілген басқа да
қызмет түрлері.
Серіктестіктің жарғылық капиталы. Өз қызметін жүзеге асыру үшін
серіктестікте қатысушының үлесімен 92 000 000 (тоқсан екі миллион) теңге
көлеміне тең сомада жарғылық капитал құрылған. Серіктестіктің жарғылық
капиталы Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарына сәйкес құрылады.
Серіктестіктің жарғылық капиталына салым ретінде ақша, бағалы қағаздар,
заттар, мүліктік құқықтар, сондай-ақ интеллектуалды қызметтің объектіленген
нәтижелеріне құқықтар және басқа да мүлік бола алады. Салым құны заңға
сәйкес бағаланады. Жарғылық капиталды көбейту немесе азайту туралы шешімді
қатысушы қабылдайды. Серіктестік мүлкіндегі қатысушының үлесі тек салымы
төленіп қойған бөлігінде ғана иеліктен шығарылуы немесе кепілге берілуі
мүмкін.
Серіктестік өз қызметін Қазақстан Республикасының Заңдары шегінде жүзеге
асырады. Серіктестік тек қана лицензия негізінде жұмыс істей алады.
Серіктестік қатысушысының айрықша құзыреті. Серіктестікті басқарудың
жоғарғы органы болып қатысушы немесе оның өкілі табылады.
Серіктестік қатысушысының айрықша құзыретіне жатады:
- серіктестік жарғысының өзгеруі, сондай-ақ оның жарғылық
капиталының мөлшерінің, орналасқан жері мен Кәсіпорынлық
атауының өзгерілуі немесе серіктестік жарғысының жаңа редакцияда
бекітілуі;
- серіктестіктің атқарушы органының құрылуы және оның
өкілеттігінің мерзімнен бұрын тоқтатылуы, сондай-ақ
жауапкершілігі шектеулі серіктестікті немесе оның мүлкін сенімді
басқаруға табыстау туралы шешім қабылдау және мұндай табыстаудың
шарттарын анықтау;
- серіктестіктің бақылаушы кеңесін және тексеру комиссиясының
сайлануы және оның өкілеттігінің мерзімнен бұрын тоқтатылуы;
- жылдық қаржылық есептіліктің бекітілуі және таза табыстың
бөлінуі;
- ішкі ережелерді, тіртіпті және олардың қабылдануын, сондай-ақ
серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін құжаттардың бекітілуі;
- серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктерге, сондай-ақ
коммерциялық емес мекемелерге қатысуы туралы шешім;
- жою комиссиясын тағайындау және жою баланстарын бекіту;
- заңға сәйкес серіктестік қатысушысының үлесін мәжбүрлі түрде
сатып алу туралы шешім;
- серіктестіктің барлық мүлкінің кепілдігі туралы шешім;
- заңға сәйкес серіктестік мүлкіне қосымша жарна енгізу туралы
шешім;
- жарғы ережелеріне түсіндірме.
Серіктестік директоры. Серіктестіктің атқарушы органы болып директор
саналады. Директор тек заңды тұлға ғана бола алады. Ол серіктестіктің
қатысушысы болмауы да мүмкін. Өз қызметтерін атқару барысында, директор
серіктестіктің мүддесіне шын және дұрыс әрекет ету керек. Директор
қатысушының шешімі бойынша белгіленген мерзімге, яғни 5 жылдан аспайтын
мерзімге тағайындалады. Директор серіктестіктің ағымдағы жұмысын
ұйымдастырады және оның қызметіне жауапты болады. Директор серіктестік
қатысушысына есеп беру керек.
Серіктестік директорының құзыретіне осы жарғымен және басқа да
құжаттармен анықталған, қатысушы мен бақылаушы органдардың құзыретіне
жатпайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz