Еліміздің тарихи-құқықтық дамуының жалпы заңдылықтарының көрсеткіші ретіндегі дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институтының қалыптасу тарихын және әртүрлі кезеңдердегі оның дамуын зерттеу

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

1.1 Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы ... ... ... 13
1.2 Меншік институтының қазақ әдет.ғұрып құқығы жүйесіндегі орны мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

2 Қазақ әдет.ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы ... 59

2.1 Көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы ... ... .. 59
2.2 Қауымдық меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 72
2.3 Отбасылық меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
2.4 Жеке меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92

3 Қазақ әдет.ғұрып құқығы бойынша меншік салалары (нысандары) және оны қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94

3.1 Меншік қатынастары нысандарының құқықтық сипаты ... ... ... ... ... ... .94
3.2 Малға және мүлікке меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
3.3 Жерге меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 107
3.4 Құл иелену ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 124
3.5 Меншікті қамтамасыз ету және қорғаудың кейбір мәселелері ... ... ... .. 129

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 148

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 150

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс жалпы көлемі 153 беттен тұратын кіріспеден, бөлімшелерге бөлінген 3 бөлімнен, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған. Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, зерттеу тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, диссертациялық зерттеудің нысаны, зерттеу пәні, жұмыстың мақсаты, диссертацияның теориялық негізі, зерттеудің деректемелік негізі, жұмыстың методологиялық негізі, жұмыстың міндеттері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар, жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы, зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі, жұмыстың құрылымы берілді. Бірінші бөлімде дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу ерекшеліктері: Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы, меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі орны мен маңызы қарастырылды. Екінші бөлімде Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы: көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы, қауымдық меншік, отбасылық меншік, жеке меншік қарастырылды. Үшінші бөлімде қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік салалары (нысандары) және оны қорғау мәселелері: меншік қатынастары нысандарының құқықтық сипаты, малға және мүлікке меншік, жерге меншік, құл иелену, меншікті қамтамасыз ету және қорғаудың кейбір мәселелері қарастырылды. Қорытынды бөлімде жұмыстың нәтижелері мен осыған дейінгі жазылған еңбектерден айырмашылығы жайлы жазылған, сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институты мәселесі заң ғылымының мемлекет және құқық тарихы, мемлекет және құқық теориясы салаларында өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Меншік институтының даму мәселесі мемлекет және құқық теориясында методологиялық мәселелермен тығыз байланысты. Бұл орайда И.М. Дьяконов пен В.А. Якобсонның пікірі қызықты болып табылады, яғни олар: «Проблема структуры древнего общества многократно обсуждалась в нашей науке. Когда же марксистская идеология перестала быть “единственно верной”, интерес к указанной проблеме оказался в значительной мере утраченным. Стадиальный (формационный) подход к изучению истории многими теперь объявляется устаревшим, заменяется подходом цивилизованным. Сразу же выяснилось что и такой подход имеет свои слабости. Если при формационном подходе, стремящемся к широким обобщениям, нередко допускались натяжки в угоду господствующей идеологии, то при подходе цивилизованном господствует сознательный отказ от всяких обобщений, игнорирование очевидных общих черт многих цивилизаций. А это ничуть не меньшая натяжка, причем тоже вполне идеологического свойства”, – деген пікірі дұрыс-ақ 1, 25 б..

1 Дьяконов И.М. Якобсон В.А. Гражданское общество в древности // Вопросы древней истории. – М., 1998. – № 1. – С. 14-18.
2 Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // Соч. – М., 1925 г. - 2-изд. - Т. 3. - С. 147-159.
3 Розов Н.С. Структура цивилизаций и тенденций мирового развития. Новосибирск, 1992. – 254 с.
4 Якобсон И.Ф. К вопросу о формационном подходе к изучению Древней истории // Вопросы древней истории. – М., 1991. - № 5. - С. 40-45.
5 Тоинби А. Постижение истории. – М., 1991. – 356 с.
6 Гуревич А.Я. Теория формации и реальность историй // Вопросы философии. – М., 1990. - № 11. - С. 31-43.
7 Росляков А.А. Военное искусство народов Средней Азии и Казахстана в VІ-XІ веках // Ученые записки Туркменского государственного университета им. А.М. Горького. – М., 1962. – Вып. ХХІ. - С. 61.
8 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. - Алматы-М., 1995. – 287 с.
9 Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 192 б.
10 Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // Соч. - М., 1886 г. Т. 6. - с. 258.; Т. 47, ч. 1. - С. 199.
11 Шапиро А.Л. О природе феодальной собственности на землю // Вопросы истории. – М., 1969. - № 12. - С. 56-60.
12 Мякутин А.И. Юридический быт киргизов // Труды Оренбургской ученой архивной комиссий. – Оренбург, 1910. – Вып. XXV. - С. 46.
13 Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких или киргиз-казацких орд и степей. – СПб., 1832. - Ч. ІІІ. – С. 465.
14 Самоквасов Д.Я. Сборник обычного права Сибирских инородцев. Обычай киргизов. – Варшава, 1876. – С. 268.
15 Баллюзек Л.Ф. Народные обычай, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой киргизской орде силу закона // Записки Оренбургского отдела ИРГО. – Казань, 1871. - Вып. ІІ. - С. 153-154.
16 Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр Даринской области. – Ташкент, 1889. - Т. І. – С. 147.
17 Маковецкий П.Е. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Материальное право. – Омск, 1886. - Вып. І, ІІ. – 254 с.
18 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. – Алматы: Қазақстан, 1998. – С. 156.
19 Гейнс А.К. Киргизские очерки // Военный сборник. – 1866. - № 3. - С. 12-19.
20 Козлов И.А. Обычное право киргизов // Памятная книжка Западной Сибири. – Омск, 1882. – С. 150.
21 Ибрагимов И. Очерки быта киргизов // Древняя и новая Россия. - 1876. - № 9. - С. 59.
22 Алекторов А.Е. Барымта // Оренбургский листок. – 1890. - № 22-23. – С. 49.
23 Словохотов Л.А. Народный суд обычного права киргиз Малой орды // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. – Оренбург, 1905. - Вып. XV. – С. 169.
24 Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. - СПб., 1898. - Т. 2. – 251 с.
25 Ковалевский М. Современный обычай и древний закон. – М., 1886. - Т. 1. – С. 146.
26 Из историй казахов // Казахский республиканский исторический архив. Ф. 119; Оп. 1, д. 269. Л. 4.
27 Нофаль И. Шариат и суд. – Ташкент, 1911. - Т. 2, - Кн. 10. – 150 с.
28 Нофаль И. Курс мусульманского права. О собственности. – СПб., 1886. - Вып. 1. – 300 с.
29 Комментарии мусульманского права / Пер. с англ. яз.; под ред. Н. Гродекова. – Ташкент, 1893. - Кн. 2. – С. 125.
30 Торнау А.Е. О праве собственности по мусульманскому законодательству. – СПб., 1892. – 300 с.
31 Антаки // Сборник постановлений шариата по семейному и наследственному праву. – СПб., 1912. - Вып. 2. – С. 200.
32 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. – Алматы, 1955. – С. 190.
33 Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVІІІ первой половине XІX века. – Алматы: Наука Каз ССР, 1981. – 264 с.
34 Материалы по казахскому обычному праву: Сб. Научно-популярное издание / Сост.: научные сотрудники сектора права АН РК: Т.М. Культелеев, М.Г. Масевич, Г.Б. Шакаев. – Алматы: ТОО “Жалын баспасы”, 1998. – 464 с.
35 Васильев Л.С., Стучевский И.А. Три модели возникновения и эволюции докапиталистических обществ // Вопросы истории. – М., 1966. - № 5. - С. 87.
36 Адрианов Б.В., Марков Г.Е. Хозяйственно-культурные типы и способы производства // Вопросы истории. – М., 1990. – № 8. - С. 14.
37 Хрустов Г.Ф. К вопросу об отношениях собственности в первобытном обществе. О характере земельной собственности у австралийцев // Советская энциклопедия. – М., 1959. – № 6. - С. 28.
38 Рулан Н. Юридическая антропология. – М., 1999. – 560 с.
39 Давидович Е.А. Феодальный земельный милк в Средней Азии XV-XVІІІ вв.: сущность и трансформация // Государство в докапиталистических обществах Азии. – М., 1987. - С. 39.
40 Формы феодальной земельной собственности и владения на Ближнем и Среднем Востоке: Бартольдовские чтения. – М., 1979. – 250 с.
41 Толыбеков С.Е. Общественно-экономический строй казахов XVІІ-XІX вв. – Алматы, 1959. – 317 с.
42 Зиманов С.З. К вопросу о праве феодальной собственности в Казахстане // Вестник АН КазССР. – 1952. - № 4. - С. 95-104.
43 Федоров-Давидов Г.А. Общественный строй в средневековую эпоху // Вопросы истории. – М., 1976. - № 8. - С. 39-42.
44 Гумилев Л.Н. Тюркский каганат. – М., 1998. – 367 с.
45 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – Алматы: Рауан, 1994. – 234 с.
46 Меняев С.С. Сюнну // Изчезнувшие народы. – М., 1988. - С. 113-125.
47 Каняшин Ю.Н. Право собственности в средние века. – Алматы, 1999. – 135 с.
48 Потапов Л.Я. О сущности патриархально-феодальных отношений у кочевых народов Средней Азии и Казахстана (Доклад на научной сессии в Ташкенте в 1954 г.) // Вопросы истории. – М., 1954. – №6. - С. 156.
49 Абрамзон С.М. Категории семейно-групповой, семейной и индивидуальной собственности у кочевников. – М., 1973. – 65 с.
50 Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти к президентской республике. – Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 198 с.
51 Бартольд В.В. Киргизы. – Фрунзе, 1943. – C. 167.
52 Вяткин М. Батыр Сырым. – Алматы, 2000. – 269 c.
53 Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.-Л., 1950. - Т. І. - C. 46-47.
54 Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. – Л., 1934. - C. 160.
55 Формы предшествующие капиталистическому производству. – М., 1910. – C. 159.
56 История монголов. – СПб., 1911. – 258 c.
57 Путешествие в восточные страны. – СПб., 1911. – 365 c.
58 Малов С.Е. Памятники древне-тюркской письменности. – М.-Л., 1951. – 214 c.
59 Потанин Г.Н. Материалы для историй Сибири. Чтения в обществе историй и древности российских. – М., 1866. - Кн. 4. – 567 c.
60 Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. – Л., 1934. - C. 40,43, 65, 79, 83, 192 -195.
61 История КазССР. 2-изд. – Алматы, 1967. - C. 249.
62 Кисляков И.А. - C. 67.
63 Рашид-Ад-Дин. – М., 1952. - C. 280.
64 Проблемы казахского обычного права. – Алматы: Наука, 1989. – 159 c.
65 Толыбеков С.Е. Вопросы экономики и организаций кочевого скотоводческого хозяйства казахов в конце ХІХ - начале ХХ вв. // Труды Института экономики АН КазССР. – Алматы, 1957. - Т. 2. - C. 13.
66 Шахматов В.Ф. К вопросу о причинах относительной застойности патриархально-феодальных отношений у кочевников // Вестник АН КазССР. – Алматы, 1959. - № 5. - C. 39.
67 Цинман М.З. Методологические проблемы отношений собственности у кочевников. – Алматы, 1992. – 354 с.
68 Петрушевский И. К вопросу прикрепления крестьян к земле в Иране в эпоху монгольского владычества // Вопросы истории. – 1947. - № 4. - С. 65.
69 Зиманов С.З. О патриархально-феодальных отношениях у кочевников-скотоводов // Вопросы истории. – 1955. – № 12. - С. 65.
70 Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XІX в. – Алматы, 1958. – С. 47.
71 Кенарский Л. Колонизация и переселение в киргизский край // Советская Киргизия. - 1924. - № 11-12. - С. 124.
72 Косвен М.О. Семейная община // Известия АН СССР. – Серия истории и философии. – М., 1946. – № 4. - С. 362.
73 Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов // Живая старина. – 1894. - Вып. 3-4. - С. 410.
74 Соколов Д.Н. О башкирских тамгах. // Труды Оренбургской Ученой архивной комиссии. – Оренбург, 1904. - Вып. ХІІІ. – C. 147.
75 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967. – C. 159.
76 Кызласов Л.Р. История Тувы в средние века. – М., 1969. - C. 126.
77 История Сибири. Т. 1. – М., 1968. – C. 289.
78 Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрков VІ-VІІІ веков. – М.-Л., 1946. – 106 c.
79 История Туркменской ССР. - Т. 1. кн. 1. - С. 192.
80 Чулошников А.П. Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. – Оренбург, 1924. - Ч. 1. - С. 111.
81 Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. – СПб., 1900. - Ч. 2. – С. 147.
82 Соколов Д.Н. О башкирских тамгах. // Вопросы колонизаций. – 1910. - № 7. - С. 28.
83 Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Туркестанский край. – СПб., 1913. Т. ХІХ.. - С. 320.
84 Рашид-Ад-Дин. Сборник летописей / Пер. с перс. яз. Л.А. Хетагурова, ред. и примеч. проф. А.А. Семенова. – М.-Л., 1952. - Т. 1. Кн. 1,2. – С. 147.
85 Юшков С.В. Общественно-политический строй и право Киевского государства. – М., 1949. – C. 157.
86 История Казахской ССР. Т. 1. – C. 167.
87 Вяткин М. Очерки по истории Казахской ССР. – М., 1941. – C. 241.
88 Сиасет-наме. Книга о правлении Визиря ХІ столетия Низам-аль-Мулька / Пер. на рус. яз. Б.Н. Заходера. – М.-Л., 1949. - C. 35.
89 История средних веков. – М., 1952. - Т. 1. – 241 c.
90 Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М., 1950. - C. 124.
91 Абул-Гази. Родословное древо тюрков. – М.-Ташкент-Бухара, 1996. – 231 c.
92 Торнау Н. Мусульманское право. О праве наследства по закону. – СПб., 1866. - Вып. 1. – C. 24.
93 Юшков С.В. Общественно-политический строй и право Киевского государства. – М., 1949. – 247 c.
94 Земельные правоотношения в классово-антогонистическом обществе. – Л., 1954. – 245 c.
95 Греков Б.Д. Крестьяне на Руси. – М., 1952. - Кн. 1. – C. 4
96 Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922 гг. – Харьков, 1956. – C. 21.
97 История Узбекской ССР. Т. 1. кн. 1. - C. 204; также C. 205-206.
98 Крафт И. Уничтожение рабства в Киргизской степи. / Из киргизской старины. – Оренбург, 1900. – C. 124.
99 Зобнин Ф. Рабство в Киргизской степи // Сибирский наблюдатель. – 1904. – № 5. Его же. К вопросу о невольниках, рабах и туленгутах в Киргизской степи. / Памятная книжка Семипалатинской области на 1902 г. – Семипалатинск, 1902. – C. 241.
100 Бекмаханов Е.Б. О зависимых феодальных категориях – рабах и туленгутах // Вестник АН КазССР. – Алма-Ата, 1947. - №6. – C. 210.
101 Семенюк Г.И. Рабство в Казахстане в XV-XІX веках // Труды Института историй, археологий и этнографий АН КазССР. – Алматы, 1959. - Т. 6. - C. 120.
102 Толстов С.П. Военная демократия и проблема “генетической революции” // Проблемы истории докапиталистических обществ. – 1935. - № 7-8. - C. 205 и сл; Семенов Ю.И. О периодизации первобытной истории // Советская энциклопедия. – 1965. – № 5. - С. 79.
103 Токарев С.А. Происхождения общественных классов на островах Тонга // Советская энциклопедия. – 1958. – № 1. - С. 151-152.
104 Першиц А.И., Монгайт А.Л., Алексеев В.П. История первобытного общества. – М., 1974. – C. 120.
105 Дополнения к Актам историческим, собранные и изданные Археографическою комиссиею. – СПб., 1867. - Т. 10. – С. 110.
106 Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. – СПб., 1884. - Т. 1. – C. 59.
107 Дженкинсон Л. Путешествие в Среднюю Азию. // Английские путешественники в Московском государстве в XVІ веке. – Л., 1937. – C. 67.
108 Народы Средней Азии и Казахстана. – М., 1963. - Т. 2. – C. 147.
109 Материалы по историй Казахских ханств XV-XVІІІ вв. / Извлечения из персидских и тюркских сочинений. – Алматы, 1969. – C. 125.
110 Материалы по историй Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. – Л., 1933. - Ч.1. - C. 289.
111 Шашков С.С. Исторические этюды. – СПб., 1872. - Т. 2. - C. 103.
112 Герберштейн С. Записки о Московских делах. / Введение, перевод и примечания А.И. Малейна. – СПб., 1908. – C. 145.
113 Қосжанов А.С. Сырым бидің құқықтық шешімдері. – Қарағанды, 1996. - 157 б.
114 Краснов Б.И. Власть как явление общественной жизни // Социально-политические науки. - 1991. – №11. – C. 2.
115 Кенжалиев З.Ж. Дәстүрлі мемлекеттік билік // Заң газеті. - 2000. – 19 қаңтар.
116 Бектаев Қ., Қалдыбаев М. Ұлы бабаларды ұрпақ ұмытпайды. – Шымкент, 1993. – 49 б.
117 Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. – Алматы: «Ер-Даулет», 1994. – 238 б.
118 Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 232 б.
119 Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. – Алматы, 1958. – C. 247.
120 Халықтың “хан” деп отырғаны – правитель-аға сұлтан.
121 Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1996. – 267 б.
122 Валиханов Ч.Ч. Суд биев в древней народной форме / Избранные произведения. – Алматы, 1958. – C. 257.
123 Шакаев Г.Б. Судебные разбирательства по обычному праву казахов // Ученые труды КазГУ. - Серия Юридических наук. - Т. 8. - Вып. 8. – Алматы, 1967. – С. 123.
124 Материалы по истории государства и права Казахстана. – Алматы, 1994. – С. 97.
125 Крафт И.И. Судебная часть в Туркестанском крае и степных областях. – Оренбург, 1898. – 247 с.
126 Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства / Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. – СПб., 1865. - C. 256-257.
127 Мейер Л. Киргизы зайсанского приставства // Сибирская газета. – 1881. – 21 сентября.
128 Леонтьев А.А. Обычное право киргизов // Юридический вестник. – 1890. - Т. V. – 105 c.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 145 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

1. Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы ... ... ... 13
2. Меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі орны мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

2 Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы ... 59

2.1 Көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы ... ... .. 59
2.2 Қауымдық меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 72
2.3 Отбасылық меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
2.4 Жеке меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92

3 Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік салалары (нысандары) және оны
қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94

3.1 Меншік қатынастары нысандарының құқықтық сипаты ... ... ... ... ... ... .94
3.2 Малға және мүлікке меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
3.3 Жерге меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 107
3.4 Құл иелену ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 124
3.5 Меншікті қамтамасыз ету және қорғаудың кейбір мәселелері ... ... ... .. 129

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 148

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 150

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс жалпы көлемі 153 беттен
тұратын кіріспеден, бөлімшелерге бөлінген 3 бөлімнен, қорытынды бөлімнен
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған. Кіріспеде жұмыстың жалпы
сипаттамасы, зерттеу тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі,
диссертациялық зерттеудің нысаны, зерттеу пәні, жұмыстың мақсаты,
диссертацияның теориялық негізі, зерттеудің деректемелік негізі, жұмыстың
методологиялық негізі, жұмыстың міндеттері, зерттеудің ғылыми жаңалығы,
қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар, жұмыстың теориялық және
тәжірибелік құндылығы, зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі, жұмыстың құрылымы
берілді. Бірінші бөлімде дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының
құқықтық айналымға түсу ерекшеліктері: Қазақ халқының дәстүрлі тарихи
санасындағы меншік ұғымы, меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы
жүйесіндегі орны мен маңызы қарастырылды. Екінші бөлімде Қазақ әдет-ғұрып
құқығы бойынша меншік институтының дамуы: көшпелі қазақ қоғамындағы меншік
иелерінің құқықтық жағдайы, қауымдық меншік, отбасылық меншік, жеке меншік
қарастырылды. Үшінші бөлімде қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік
салалары (нысандары) және оны қорғау мәселелері: меншік қатынастары
нысандарының құқықтық сипаты, малға және мүлікке меншік, жерге меншік, құл
иелену, меншікті қамтамасыз ету және қорғаудың кейбір мәселелері
қарастырылды. Қорытынды бөлімде жұмыстың нәтижелері мен осыған дейінгі
жазылған еңбектерден айырмашылығы жайлы жазылған, сондай-ақ пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік
институты мәселесі заң ғылымының мемлекет және құқық тарихы, мемлекет және
құқық теориясы салаларында өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Меншік институтының даму мәселесі мемлекет және құқық теориясында
методологиялық мәселелермен тығыз байланысты. Бұл орайда И.М. Дьяконов пен
В.А. Якобсонның пікірі қызықты болып табылады, яғни олар: Проблема
структуры древнего общества многократно обсуждалась в нашей науке. Когда же
марксистская идеология перестала быть “единственно верной”, интерес к
указанной проблеме оказался в значительной мере утраченным. Стадиальный
(формационный) подход к изучению истории многими теперь объявляется
устаревшим, заменяется подходом цивилизованным. Сразу же выяснилось что и
такой подход имеет свои слабости. Если при формационном подходе,
стремящемся к широким обобщениям, нередко допускались натяжки в угоду
господствующей идеологии, то при подходе цивилизованном господствует
сознательный отказ от всяких обобщений, игнорирование очевидных общих черт
многих цивилизаций. А это ничуть не меньшая натяжка, причем тоже вполне
идеологического свойства”, – деген пікірі дұрыс-ақ (1, 25 б.(.
Біздің елде белгілі себептерге сай марксизмге өзіндік бір “аллергия”
пайда болды, ал Батыста ол әрине, “жалғыз сенімді ілім” демесек те, жақсы
социологиялық және тарихи теория болып отыр. Онымен қатар тарихтың өзге де
теориялары бар және қолданылады да, ал кейбір кездері олардың негіздеулері
тарихи-материалистік теорияға қарағанда әлдеқайда сәтті шығып та жатады.
Тіпті кейбір жағдайларда дәл осы тарихи-материалистік теория ақиқатқа жақын
болып та жатады.
Жалпы алғанда, К. Маркс қоғамдық дамудың стадиялы (формациялық) теориясы
туралы айтқан бірінші ғалым емес. Ол туралы Ф. Энгельс те айтқан (2, 204
б.( Бірақ К. Маркстің еңбектерінен біз формациялар, яғни бірін-бірі
ауыстырып отыратын әлеуметтік кешендер ұғымын алғаш кездестіреміз. Бұл
формацияларды К. Маркс белгілі бір меншік формасы мен өндіріс әдісіне
негізделген қоғамдық-экономикалық формациялар деп айқындаған. Бірін-бірі
ауыстыратын формациялар концепциясын К. Маркс жасап үлгерген жоқ еді.
Жалпы алғанда, өз бастауын Вико, Тюрго, Кондорсе, Сен-Симон, Гердер,
Гегельдерден алатын стадиялы-формациялы көзқарастың екі негізгі тармағы бар
– формациялық (Маркс және Энгельс) және либералды-модернизациялық (Белл,
Тоффлер).
К. Маркс “капиталистік формация” моделін жасап, болашақта таптық қарама-
қайшылықтарды жоятын “коммунистік формацияның” пайда болатындығын болжаған
еді. Бірақ капиталистікке дейінгі формацияларда қиындықтар туды – алғашқы
қауымдықтан кейін меншіктің бірден екі үстем формасы (Маркстің айтуынша
формациялар) – антикалық және азиялық пайда болды және кейін феодализмге
ауысты (3, 16 б.(. Бұл екіұштылықты жою үшін К. Маркстің ілімін
жалғастырушылар көне заманда ешбір елде құлдар халықтың басым көпшілігін
құрамағандығына қарамастан антикалық дәуір мен азиялық деспотияларды
“құлиеленушілік формацияға” біріктірді (тіпті “құл иеленушілік” Грецияға да
қатысты өндірістің құлиеленушілік әдісі концепциясының жақтастары да мұны
мойындайды, ал Ежелгі Шығыс елдеріне қатысты бұл факт ешқандай күмән
тудырмайды).
Әрине, тарихқа деген мұндай қиянат Ежелгі Шығыстағы құл иеленушіліктің
қосымша ролін дәлелдеп жүрген практик-тарихшылар тарапынан қарсылықтар
тудырды (4, 91 б.(.
Олар көне дәуірде өндірістің екі әдісі қатар өмір сүрген деген немесе
капиталистікке дейінгі қанаушылық қоғамдардың барлығын капиталистікке
дейінгі біртұтас формацияға біріктіру керек деген концепцияларды ұсынды.
Бұрынғы концепцияның жақтастары “өндірістің құлиеленушілік әдісі” және
“құлиеленушілік формация” атаулары өзінің көп тұсында шартты ғана болып
табылатындығын, және мұнда құлиеленумен қатар мемлекеттің (басқарушылардың)
шаруа халықты қанаушылығы да маңызды роль атқаратындығын мойындайды.
Бірінен-соң бірі емес, қатар өмір сүрген екі формацияны бөліп көрсету керек
деген ұсыныс Батыс пен Шығыс елдерінің мәдени-географиялық әркелкілігі
туралы нақты бай материалдарға негізделген. Формациялық теория тегістеген
жергілікті ерекшеліктерді ресми идеологияның бағалауы көзге түсіп тұрды.
Өндірістің жеке “азиялық” әдісі теориясынан – қоғамдық дамудың (сондай-ақ
өндірістің азиялық әдісінің белгілерін анықтаудың) стадиялық (формациялық)
көзқарасына қарама-қайшы келетін цивилизациялық теорияға бір-ақ қадам.
Кеңес Одағы құлағаннан кейін, жасанды схемадан бас тартқан тарихи
публицистика, оның соңынан ғылым да формациялық көзқарастан толық бас
тартқан басқа көзқарасқа бет бұрды.
Формациялық көзқарасқа балама ретінде адамзат сатылы түрде емес, “шеңбер
бойынша” дамиды деген пікір ұсынылды. Әрбір этнос (немесе цивилизация,
немесе мәдениет) дамудың белгілі бір циклін өтеді де сөнеді. Оның орнына
дамудың дәл сондай циклдерін өтіп жатқан жасырақ цивилизациялар келеді. Бұл
концепцияның аса ірі өкілдері О. Шпенглер және А. Тойнби (5, 110 б.(. ТМД
территориясында, әсіресе Ресей мен Қазақстанда іс жүзінде өркениеттік
көзқарастың нұсқасы болып табылатын Л. Гумилевтың “этногенез” концепциясы
кең тарады (Евразиялық тұтастық идеясы да соныкі болып табылады).
Цивилизациялық концепциялар авторларының әрбір цивилизацияның дамуының
белгілі бір стадияларын бөліп көрсеткендігіне қарамастан, іс жүзінде
адамзат тұтастай дами алмайды, себебі әрбір цивилизация шеңбер бойынша
қозғалады. Бірақ индустриялық революция уақытымен байланысты нақты
шекараның бар екендігін маркстік емес те теоретиктер айтқан еді (6, 31-43
бб.(.
“Жаңа”, яғни индустриалды қоғамға көшу өзге әлемдік кеңістіктегі
“прогрессивті” мәдениеттердің экспансиясы ретінде ғана мүмкін болады
дегенді ұстанған модернизация идеясы индустриялық және индустриялыққа
дейінгі қоғамдар мәселесіне цивилизациялық теорияның өзіндік жауабы болып
табылады. Біртіндеп “модернизация” деп вестернизация түсініледі, ал өзінің
мәдени дәстүрлері бойынша “шығыстық” халықтар дербес дамуда ішкі қайнар
көздері жоқ деп жарияланды. Сонымен қатар Батыс еркіндік идеяларымен
байланыстырылса (батыс деспотизмі туралы кейбір тарихи фактілер ерекше
жағдайлар ретінде қарастырылады немесе олар туралы мүлдем айтылмайды),
Шығыс (яғни европалық бөліктің біразы және өзге мәдениеттердің барлығы) –
авторитарлықпен және этатизммен байланыстырылды. Батыс мәдениеті дамудың
әмбебап жолы, ал оның белгілі бір мемлекетте тарауы – “қазіргі заман”
критериі болып табылады (3, 23 б.(.
Көшпелі халықтардың тарихын зерттеудегі көзқарастардың көптігі жоғарыда
айтылған мәселелердің дәлелі болып табылады. “Формациялық” көзқарастың
мысалы ретінде біз А.А. Росляковтың мақаласынан үзінді келтіре аламыз: “В
настоящее время советская наука бесспорно установила, что степные племена и
народности Средней Азии и Казахстана в VІ-XV вв. н.э. находились на
феодальной ступени развития. Основу феодальных отношений у них, как и у
населения земледельческой полосы, составляла феодальная собственность на
землю, при этом феодальные отношения у кочевников сочетались с множеством
патриархальных институтов и пережитков в быту. В частности, у кочевников
стойко сохранялась родоплеменная организация. Большее значение, чем у
передовых земледельческих народов имело обычное право, сохранялось общинное
самоуправление и т.п.)” (7, 61 б.(. 90-шы жылдары цивилизациялық бағыт Н.
Масановтың “Кочевая цивилизация казахов” атты монографиясынан да көрініс
тапты. Мәселеге байланысты қазіргі заманғы историографияға нақты талдау
жасағаннан кейін Н. Масанов келесідей қорытындыға келген еді: “Мы вправе
зафиксировать наличие по меньшей мере трех основных концепций общественного
развития номадов: доклассовой, раннеклассовой и классовой (по преимуществу
феодальной) в самых различных вариантах” (8, 155, 212 бб.(. Ал шын мәнінде
мәселе өндіруші шаруашылықтың толық орнаған уақытынан бастап өнеркәсіптік
өнім өндіруіне дейін әмбебап аграрлық цивилизация ретінде белгіленуі мүмкін
еңбектің қоғамдық бөлінуі жүйесінің дамуындағы аграрлық кезең орын алған
болатын. Ұсынылып отырған аграрлық цивилизацияның ішінде өндірісті
жүргізудің әртүрлі ондаған әдістері бөлініп көрсетілуі мүмкін. Г.М. Марков
өзге мазмұнда болса да ерекше ғылыми категорияға бөлуді алғаш ұсынған
“номадтық” өндіріске тән белгілер деп: қоғамдық өндірістің табиғи-
автократиялық сипатын, тұтыну мақсатына ғана бағытталған қолөнер мен
сауданың бөлінбеуін, еңбектің қоғамдық бөлінуі жүйесі негізінен кооперация,
өзара көмек және біріккен еңбек деңгейінде жұмыс істеуі және нәтижесінде
әлеуметтік құрылыстың қауымдық формасының толық үстемдік етуін айтуға
болады. Ел ішіндегі билікке таласушылық тенденциялардың болуы қоғам
дамуындағы әлеуметтік-құқықтық институттар мен мемлекеттік-биліктік
инфраструктураның нашарлығы мен дамымағандығынан көрініп жатты. Өндірістің
номадтық әдісінің негізгі қарама-қайшылығы бір жағынан қауым ішіндегі
қоғамдық өндірістің ұжымдық ұйымдастырылуы мен біріккен еңбегінің
арасындағы қарама-қайшылығында, екінші жағынан, осы еңбекті жекелеген
адамдардың иемденуінде еді. Және ірі мал иеленушілерінің өндіріс процесін
монополиялап алуы, малы аз адамдардың шаруашылық жүргізе алмауы осының
нәтижесі болып табылды. Қарастырып отырған кезеңге келетін болсақ,
ертетаптық қатынастар туралы рулық меншікпен, малға монопольдік меншіктің
болмауымен, таптық күреспен, рулық-қауымдық демократияның болуымен
сипатталатын көшпенділер қоғамдық дамудың ертетаптық стадиясына ғана өз
бетінше жетеді деген ерекше концепция бар (мысалы, Г.М. Марковтың
концепциясы). Көшпенділердің әрі қарай дамуы олардың отырықшы-жерөңдеуші
халықтармен өзара қарым-қатынастарымен, әсіресе мемлекеттіліктің пайда
болуын сыртқы саяси басқыншылықтармен, жер өңдеуші халықты қанаушылық
жүйесімен және алым-салықтық қатынастардың орнауымен байланыстырылуымен
айқындалады. Бұл пікір соңғы кездері кең таралып жүр.
Өзінің мәні бойынша цивилизациялық және формациялық көзқарастар
арасындағы күрес – әртүрлі нәрселердің арасындағы күрес. Стадиялық
әртүрлілікті жоққа шығару – этномәдени ерекшеліктерді жоққа шығару сияқты
шектен шығу болып табылады. Сонымен қатар маркстік историографияда “алтын
орталықты” табуға мүмкіндік беретін “жалпы және ерекше” деген мәселе
көтерілген. Барлық елдер бірдей даму стадияларынан өтеді, бірақ әрбір ел
оған өз жолымен жетіп, өз жолымен өткереді.
Бұл орайда И. Дьяконов пен В. Якобсонның ескертуі дұрыс сияқты, олар:
“Историкам не следует ни стесняться, ни бояться этой теоретической
разноголосицы. С легкой руки основоположников и продолжателей советского
варианта марксизма слово “эклектика” стало ругательным. Но даже физика,
относящаяся, как известно, к точным наукам, пользуется для различных
случаев разными теориями, которые пока еще не удается согласовать между
собой, т.е. создать некое теоретическое единство; поэтому физики выбирают
теорию наиболее подходящую для данного случая, наиболее удобную и
обладающую максимальной объяснительной силой. История и другие общественные
науки имеют дело с объектами неизмеримо более сложными, чем те, которыми
занимаются науки естественные, и никаких надежд на создание единой
общепринятой теории в обозримом будущем не имеется. По этой причине
эклектический подход следует пока считать для историков неизбежным, но он
должен сочетаться со строгим учетом фактов, с недопущением каких-либо
искажений в угоду или назло какой-либо теории или идеологии” (1(, – деп
жазған болатын.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көшпелі қоғамдарды зерттеу деректерінің
барлығын үш топқа бөлуде болады. Біріншісін жазба деректер құрайды: ол
қытай және ортаазиялық авторлардың шығармалары, сондай-ақ европалық,
ресейлік саудагерлер мен саяхатшылардың жазып қалдырған деректері (XVІІ-
XVІІІ ғғ.). Екіншісін археологиялық деректермен бекітілген нарративті
қайнар көздерден алынған деректер құрайды. Үшіншісін этнология, лингвистика
және антропология ғылымдарынан алынған деректер құрайды. Қазақ әдет-ғұрып
құқығы Ресей империясы органдары мен олардың Қазақстандағы ресми
өкілдерінің де, елге келген орыс зерттеушілерінің де қызығушылығын
тудырады. Бұл бірқатар мән-жәйлармен байланысты болды, ең алдымен
жергілікті халықтың өміріндегі әдеттік-құқықтық нормалардың берік
орныққандығынан. М. Сперанскийдің “Сібір қырғыздарының Жарғысын” дайындаған
кезде (1820-1822 жж.) және Кіші және Орта жүздерде хандық билікті жою және
аға-сұлтан, сұлтан-правитель институттарын енгізу қарсаңында патша өкіметі
заңды және заңсыз жолдармен жүргізілетін реформаларға халықтың әртүрлі
топтары тарапынан болуы мүмкін наразылықтар туралы мәлімет жинады. Бұл
жылдары патша өкіметін қызықтырған негізгі сұрақтардың ішінде хандық билік
жүйесіне, оның қызметтік құндылығына қатысты, билер соты туралы және
билердің хандық билікпен байланысына қатысты әдеттік-құқықтық ережелер мен
дәстүрлер халықтың санасында қаншылықты деңгейде орнаған деген сұрақтар да
болды. Жиналған материалдардың негізінде хандық биліктің беделі түскен,
әдеттік-құқықтық саяси институттар әлсіреген деп болжамдаған патшалық
өкімет қазақ даласында өз реформасын жүргізе бастайды. ХІХ ғасырдың 40-60-
шы және 80-ші жылдарында патша өкіметі болуы мүмкін бағыттар мен
өзгерістерді анықтау мақсатында қазақтардың басқару жүйесі мен әдет-ғұрып
құқығын зерттеу жөнінде бірнеше рет комиссия құрған болатын. Бұл
комиссиялардың алдына қазақ қоғамының дамуының объективті тенденцияларын
анықтау мақсаты қойылған жоқ. Патша өкіметі Қазақстанды Ресей империясының
шикізаттық және орталық бөлігіне айналдыруға мүдделі болды. Бұл мақсатын ол
сол кездегі қазақ қоғамының құқықтық құрылымына ерекше көңіл аудара отырып,
ішкі өмірі мен құрылымының ерекшеліктерін ескере отырып жүргізуге тырысты.
Қазақ әдет-ғұрып құқығын зерттеу үшін патшалық Ресей өкіметі құрған
комиссиялардың, жіберген чиновниктер қызметінің нәтижесінде қазақтардың
әдеттік-құқықтық ережелері туралы, қоғамдық қарым-қатынастардың әртүрлі
топтарындағы, олардың шын мәніндегі реттеушілік күші туралы көптеген нақты
материалдар жиналған болатын. Бұл материалдар оларды жинаудағы саяси
мақсаттарға қарамастан ғылыми және танымдық өмірде өте құнды болып
табылады. Қазақтардың түп-тамырымен көне заманға кететін әдеттік-құқықтық
нормалары тез есте сақталатын, әдемі айшықталған қағидалар мен нормалар
түрінде ұрпақтан ұрпаққа ауызша беріліп отырғаны белгілі. Ал орыс
чиновниктері мен зерттеушілері оларды алғаш рет белгілі бір жүйесін жасап
жазып алған еді. Жиналған нормативті материалдардың біраз бөлігі кезінде
қазақ әдет-ғұрып құқығының нормаларының жинақтары түрінде жарияланған
болатын. Олардың авторларының көпшілігі Қазақстандағы көрнекті Ресей
чиновниктері болған және сол жинақтарды жасап, жүйеге келтіруге де
қатысқан. Революцияға дейінгі кезеңдегі қазақтардың әдеттік-құқықтық
ережелерін сипаттайтын көптеген нормалардың жазбалары, әртүрлі анықтамалар
мен есептер Орталық архивтерде Қазақстанның, Ташкент, Омск, Орынбор, Томск
қалаларының архивтерінде сақталып қалды. Қазақ әдет-ғұрып құқығын сипаттау
және зерттеу жөнінде революцияға дейінгі орыс зерттеушілері мен
саяхатшылары біраз мұра қалдырған болатын. Олар әдет-ғұрып құқығының
жүйесі, институттары және нормаларына әртүрлі тұрғыдан баға берді. Жалпы
алғанда қазақ әдет-ғұрып құқығын зерттеу сипаттаушы түрде болды. Қазақ әдет-
ғұрып құқығының өзекті мәселелерін жүйелі түрде зерттеу ХХ ғасырда ғана
басталды. Ол Қазақ ССР-нің Ғылым Академиясының және оның құрамында құқық
бөлімінің ашылуымен (1946 ж.) және Алматы Заң институтының ашылуымен (1938
ж.) байланысты болды. Революцияға дейінгі Қазақстанның әдеттік-құқықтық
жүйесі туралы алғашқы ғылыми зерттеулер 30-шы жылдардың ортасында басталған
болатын. Бұл салада алғаш еңбек жазғандардың бірі көрнекті заңгер-ғалым
Т.М. Күлтелеев еді. Ол 1939 ж. “Социалистическое уголовное право в борьбе с
пережитками патриархально-феодальных отношений в Казахстане” атты тақырыпта
кандидаттық диссертация қорғаған болатын. Оның көптеген беттері дәстүрлі
қазақ қоғамындағы әдеттік-құқықтық жүйе мәселелерін қарастыруға арналды. 40-
50-ші жылдарда қазақ әдет-ғұрып құқығын зерттеуге байланысты бірқатар
докторлық диссертациялар қорғалған болатын. Ғылым Академиясының құрамында
ашылған құқық бөлімі (1946 ж.) өзінің жоспарлы зерттеулерін осы қазақ әдет-
ғұрып құқығының мәселелерін зерттеуден бастады. Ол 1948 ж. “Материалы по
обычному праву казахов” деген еңбектің 1-ші томын жариялаған болатын.
Кейінгі 2-томын дайындау да жоспарланған еді. Бірақ ол сол бетінше жарыққа
шыққан жоқ. 1960 жылы екінші құжаттық жинақ: “Материалы по политическому
строю Казахстана” атты жинақтың бірінші бөлімі жарық көрді. Жинақтың екінші
бөлімін жариялау жоспарланып еді, ол да шықпай қалды. 40-50-ші жылдардағы
қазақ әдет-ғұрып құқығы мәселелерімен қызығушылық С.В. Юшков, С.Л. Фукс,
Т.М. Күлтелеев сияқты ірі заңгер-ғалымдардың тұлғаларымен және зерттеушілік
бастамаларымен байланысты болған еді. Бірақ 50-ші жылдардың аяғында бұл
жұмыс тоқтап қалып, 70-ші жылдарда ғана қайта қолға алынады.

90-шы жылдардың басынан бастап, тәуелсіздік алуымызға байланысты
Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы мәселелеріне ерекше көңіл аударыла
бастайды. Сондықтан да әрине, қазіргі күні идеологиялық тоқырау жылдарында
шешуі табылмаған көптеген мәселелерді шешу оңайырақ.

Диссертациялық зерттеудің нысаны. Зерттеудің нысанын қазақ даласында
қалыптасқан меншік құқығы құрайды.

Зерттеу пәні. Зерттеу пәнін дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік
қатынастары, оның дамуы, тұтастай институт ретінде қалыптасуы болып
табылады.

Жұмыстың мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты – еліміздің тарихи-
құқықтық дамуының жалпы заңдылықтарының көрсеткіші ретіндегі дәстүрлі қазақ
қоғамындағы меншік институтының қалыптасу тарихын және әртүрлі кезеңдердегі
оның дамуын зерттеу.

Диссертацияның теориялық негізін тарихи-теориялық және тәжірибелік заң
ғылымы саласындағы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері мен
ғылыми зерттеулерінде мазмұндалған қорытындылар мен ережелер құрайды.
Зерттеудің деректемелік негізін Қазақстан Республикасының Орталық
Мемлекеттік мұрағатының қорларында сақтаулы деректемелік құжаттар құрайды.
Мысалы, Қазақстанның Ресей империясына қосылғаннан кейінгі меншік
қатынастарының тарихын зерттеу мақсатында ҚР Орталық Мемлекеттік
мұрағатының келесідей қорлары зерттелді: № 413 (XVІІІ ғасырдың екінші
жартысындағы – XX ғасырдың басындағы билердің шешімдері туралы мәліметтері
бар); № 4 (патша шенеуніктерінің өзара жазысқан құжаттары және олардың XІX
ғасырдағы қазақтардың тұрмысын, мәдениетін, дәстүрін мазмұндайтын
рапорттары жазылған).

Жұмыстың методологиялық негізі. Диссертацияда жалпы ғылыми және арнайы
әдістерге негізделе отырып, тарихи-хронологиялық, тарихи-салыстырмалы,
функционалды жүйелеу әдістері қолданылды.

Диссертацияны жазу барысында заң ғылымы саласындағы белгілі ғалымдар –
С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, Ғ.С. Сапарғалиевтың, Т.М. Күлтелеевтің,
М.Т. Баймахановтың, А.Е. Ереновтың, З.Ж. Кенжалиевтің, С. Өзбекұлының, Н.
Өсеровтың, С.О. Даулетованың, Г.Б. Шакаевтың, С.Л. Фукстың еңбектері
қолданылды.
Қазақ халқының тарихын, дүниетанымын зерттеуші белгілі тарихшылар,
философтар, филологтар Б. Адамбаев, Н. Төреқұлов, М. Әуезов, С.Е.
Толыбеков, М. Цинман, т.б. еңбектері де қолданылды.
Жұмыстың міндеттері. Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер
қойылды:

дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институтының қалыптасуы мен
дамуының негізгі тарихи кезеңдерін анықтау;

- дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарын реттейтін әдеттік-
құқықтық нормаларды зерттеу, әдеттік меншік құқығының азаматтық-құқықтық
қырларын, олардың дамуы мен толықтығы деңгейін анықтау;
- әдеттік меншік құқығының Қазақстанның Ресей империясына қосылғаннан
кейінгі өзгеруінің тарихи маңызын анықтау;
- әртүрлі зерттеушілердің меншік қатынастары мәселесі жөніндегі
ұстанымдарын анықтау.
- дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институтының зерттелу деңгейін
анықтау.
- қазақ қоғамындағы меншікті зерттеу барысындағы отарлаудың әсері
зерделеу.
- меншік мәселесіне қатысты негізгі деректердің бағыты сыни тұрғыдан
қайтадан бағалау;
- тақырыпты зерттеудің бағыттарын анықтау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дәстүрлі қазақ қоғамында қолданылған әдет-
ғұрып құқығының ішінде меншік құқығының, меншік қатынастарының тұтастай
құқықтық институт ретінде жаңа ой, көзқарас тұрғысынан зерттелуі әрине оның
ғылыми жаңалығын құрайды. Осы уақытқа дейін дәстүрлі қазақ қоғамындағы
меншік институтын зерттеу мәселесі арнайы қойылмаған еді. Белгілеген
мақсатымызға жету үшін біз өте көп дерек-көздерді қолданғандығымыз да
ерекше мән-жай болып табылады. Сонымен бірге, жұмыстың жаңалығы,
маңыздылығы келесіден көрініс табады:

- дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастары мәселесі туралы
деректерге алғаш рет арнайы талдау жасалды;
- революцияға дейін және кеңестік дәуірде меншік институтын зерттеу
кезінде қолданылған методологиялық тенденциялар айқындалды.
- дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының меншік
қатынастарының өзгеру себептері сипатталды.
- әртүрлі зерттеушілердің меншік қатынастары мәселесі жөніндегі
ұстанымдары зерттелді.
- дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институтының зерттелу деңгейі
айқындалды.
- қазақ қоғамындағы меншікті зерттеу барысындағы отарлаудың әсері
зерделенді.
- меншік мәселесіне қатысты негізгі деректердің бағыты сыни тұрғыдан
қайтадан бағаланды.
- осы тақырып бойынша әрі қарай зерттеудің бағыттары анықталды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
1) кез келген тарихи құбылыс сияқты дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік
қатынастарының тарихы да кезеңдерге бөлінеді. Меншік құқығының тарихын
кезеңге бөлу критерийін (бір-бірінен ажыратылатын белгілерін) анықтау
үшін белгілі бір мемлекет типінің, басқару формасының, мемлекеттік
құрылым формасының және құқық нормалары жүйесінің болуын білдіретін
әлеуметтік-экономикалық және саяси факторлардың генезисі мен эволюциясына
олардың әсер етуін ескере отырып меншік құқығының азаматтық-құқықтық
сипаттамалары мен ерекшеліктерін пайдалану ұсынылып отыр. Осыған орай
дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік құқығының дамуының келесідей кезеңдерін
бөліп көрсетуге болады:
- бірінші кезең – қазақ қоғамында меншіктік-құқықтық қатынастарды
реттейтін әдеттік-құқықтық нормалардың пайда болуы және дамуы
кезеңі;
- екінші кезең – Қазақстанның Ресей империясына қосылуы кезіндегі
саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы меншік қатынастары.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары жалпыресейлік заңдармен қатар
өмір сүріп, өзіндік ерекшеліктерін сақтап қалды.
2) Қазақ әдет-ғұрып құқығында меншік қатынастарын реттейтін нормалар көп
болды. Сондықтан қазақ қоғамындағы азаматтық-құқықтық қатынастар
дамығандығымен сипатталады. Бұл қатынастардың дамығандығы Рим жеке құқығы
қағидаларына негізделген Ресей заңдарын қазақ даласына енгізу үшін
қолайлы болды.
3) Қазақстан Ресей империясына қосылғаннан кейін дәстүрлі қазақ қоғамындағы
меншік қатынастарын реттеуде нормалардың қолданылуы үш топқа бөлінді:
біріншіден, қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары дәстүрлі қазақ қоғамындағы
өзінің дербес өмірін жалғастырды; екіншіден, орыс заңдарының әсерімен
белгілі бір өзгерістерге ұшыраған әдеттік-құқықтық нормалар қолданылды;
үшіншіден, Рим жеке құқығындағы меншік құқығына байланысты құқықтық
ережелерді алған Ресей заңдарының нормалары қолданылды. Кейін Рим
құқығының тарихи-құқықтық және мәдени мұрасы кеңестік дәуірдегі және одан
кейінгі кезеңдердегі Қазақстанның меншік құқығының тарихына әсерін
сақтады.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы. Диссертациялық жұмыстың
нәтижелері Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихына, дәлірек
айтқанда, оның бір маңызды тарауы қазақ әдет-ғұрып құқығына жаңа көзқарас
тұрғысынан қарауға арқау болады. Жоғарғы заң оқу орындарында ҚР мемлекет
және құқық тарихы, мемлекет және құқық теориясы пәндерін оқытуға қосымша
арнайы материал ретінде қолдануға ұсынылады.
Жұмыстың өзекті түйіндері ҚР ҰҒА академигі, з.ғ.д., профессор С.З.
Зимановтың басшылығымен дайындалып жатқан 10-томдық “Қазақтың ата заңдары”
атты мемлекеттік тапсырыс бағдарламасын дайындау барысында пайдаланылады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жұмыстың негізгі нәтижелері ғылыми
баяндама ретінде Қаз МҰУ-де 2001 ж. 1-2 наурызда өткен “Адам құқықтарының
халықаралық стандарттары және ұлттық заңдарды дамыту мәселелері” атты
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының ІІ-бөлімінде
“Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билік институттары және адам құқықтары” атты
мақалада, “Қайнар” Университетінде 2001 ж., ақпанда өткен “10 лет
независимости Казахстана: итоги и перспективы развития” атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарында (2-бөлімі) “Дәстүрлі қазақ
қоғамындағы халық билігі” атты ғылыми баяндама ретінде жарияланды;
Халықаралық мамандықтар институтында 2001 ж., 25-26 мамырда өткен
“Қазақстан және әлемдік қауымдастық” атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдарында “Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құлиелену және оның
қайнар көздері” атты баяндамадан; Қазақ Гуманитарлы Заң Университетінде
2002 ж., ақпанда өткен “Қазақстанның ұлттық құқық жүйесін қалыптастырудың
өзекті мәселелері” атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдарында “Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі меншік құқығының орны
мен ролі” атты ғылыми баяндамадан көрініс тапты. Сондай-ақ “ҚазГЗУ жас
ғалымдары еңбектерінің” жинағында “Көшпелілердегі жерге меншік мәселесі
жайында” атты ғылыми мақала (Алматы, ҚазГЗУ, 2002 ж., 1-бөлім), ҚР ҰҒА
академигі, з.ғ.д., профессор С.З. Зимановтың басшылығымен дайындалып жатқан
10-томдық “Қазақтың ата заңдары” атты еңбектің 2-томында “Қазақ әдет-ғұрып
құқығы бойынша меншік құқығына ие болу және тоқтату әдістері” атты ғылыми
мақала жарық көрді.
Диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша 2 б.т. көлемінде тоғыз ғылыми
мақала жарық көрді.

Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс жалпы көлемі 153 беттен тұратын
кіріспеден, бөлімшелерге бөлінген 3 бөлімнен, қорытынды бөлімнен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.

1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДА МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АЙНАЛЫМҒА ТҮСУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы
Қазақ әдет-ғұрып құқығы – жазылмаған құқық, ол құқықтық дәстүрлер
жиынтығы болып табылады. Қазақ әдет-ғұрып құқығы ғасырлар бойы қалыптасты
және өзінің даму тарихы барысында бірқатар кезеңдерден өтті, оған басқа
құқықтық жүйелер, мысалы мұсылман құқықтық жүйесі, Ресей империялық
заңдары, көршілес монғол-ойрат заңдары көп әсер етті.
Егер қазақ әдет-ғұрып құқығының даму тарихын қарасақ, ол өзінің түп-
тамырымен өткен ғасырлар қойнауына кетеді. Қазақ әдет-ғұрып құқығы
нормаларының өзге де әлеуметтік нормалармен қатар пайда болып, дамуы,
қалыптасуы сонау сақ, үйсін, ғұн дәуірінен басталады. Қазақ әдет-ғұрып
құқығы XX ғасырға дейін, дәлірек айтсақ, 1917 жылға дейін қолданылып келді.

Қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көздері болып құқықтық дәстүрлер,
қазақ әдет-ғұрып құқығының кодификациясы, билердің соттық прецеденттері,
ереже, шариғат нормалары есептеледі.
Қандай да болмасын формада көрініс тапқанына қарамастан тәжірибеге
қарап, қазіргі заманғы демократиялық түрдегі қоғамды авторитарлы, тоқырауда
қалған қоғамнан қателеспестен ажырата аламыз. Бірақ өзін демократиялық деп
жариялаған қоғам, өзін жалпыхалықтық деп жариялаған мемлекет шын мәнінде өз
атына сай ма, жоқ па деген мәселе маңызды болып табылады.
Мәселен, әдет-ғұрып құқығы демократиялық қағидаларға негізделе отырып,
өзінің көптеген нақты байланыстары мен заңдылықтарының демократиялылығымен
сипатталады, бірақ әрқашан мемлекеттік идеологияға сәйкес келмейді. Бір
жағынан, әдет-ғұрып құқығы шын мәнінде халықтық болып табылады, дәлірек
айтқанда, демократиялық құқықтық жүйенің дамуының бастапқы стадиясы
қызметін атқарады. Екінші жағынан - әдет-ғұрып құқығын нақты бір тарихи
кезеңдегі рухани, құқықтық мәдениеттің тұтастығы, өзара байланыстылығы мен
сабақтастығы ретінде қарастыруға болады. Мұндай тұтастықтағы заңдылықтарды
дұрыс бағаламау жалпы алғандағы құқықтық мәдениетке төмен баға беруге
соқтырады.
Еліміздің тарихында, әсіресе Кеңес өкіметі дәуірінде әдет-ғұрып құқығы
мемлекет және құқық тарихы саласында да, мәдениеттану саласында да, құқық
философиясы саласында да қарастырылған жоқ. Бірақ өзге құқықтық жүйелерде
де мұндай түсініктемелер түпкілікті сипатта болған жоқ. Әдет-ғұрып құқығы
мәселелері жөнінде пікір-талас әдетте нақты мәселелерге қатысты болатын
немесе саяси бағыттағы ой-пікірлерге және нақты эмпирикалық тәжірибеге
байланысты болды.
Әдет-ғұрып құқығы көптеген әдебиеттерде өзіне ұқсас түсініктермен қатар
қолданылады, мысалы әдет-ғұрып құқығы дәстүр ұғымымен теңестіріледі. Бірақ
әдет-ғұрып құқығы әрқашан өз бастауын дәстүрлерден алмайды. Әдет-ғұрып
құқығы – мазмұны мен даму деңгейі, адамдардың іс-әрекеттері мен қарым-
қатынастары белгілі бір әлеуметтік топтың немесе қоғамның сана-сезімінің
көрінісі ретінде қарастыруға болатын тұтастықтағы ұғым. Әдет-ғұрып құқығы
терминінің өзінің көпқырлылығы мен көп мағыналылығы оны қолдануда және
зерттеуде елеулі қиындықтар тудырады.
Әдет-ғұрып құқығында адамдардың өзара қарым-қатынастарының құрылымы
нақты анықталған. Ол құрылым қазіргі заманғы құқықта да бар. Бұл құқықтық
дамудағы сабақтастықты анықтауға негіз болады. Әдет-ғұрып құқығында
құқықтар мен міндеттер ұғымы бөлінбеген, олардан жауапкершілік ұғымы да
бөлінбеген күйде еді. Бірақ жеке тұлғаның құқығы қауымның (рудың, тайпаның,
қоғамның) құқығынан бөлінбеген, ал жауапкершілік қоғамнан аластатушылық
сипатта болды, яғни Кеңес дәуіріндегі зерттеушілер арасында әдет-ғұрып
құқығында дамыған құқықтағыдай (қазіргі замандағыдай) мәмілегерлік шешімге
келу жоқ деген қате пікір орын алған. Сондықтан әдет-ғұрып құқығын алғашқы
қауымдық, ерте кездегі, көне сипаттағы деп, т.б. атайды. Бұл тұрғыдан алып
қарағанда, әдет-ғұрып құқығы деп әртүрлі негіздер бойынша (біріккен
еңбектің, күнделікті өмірдің, туыстықтың, көршілестіктің, ортақ этникалық
бірліктің, т.б.) біріккен адамдар арасында топтық негізде қалыптасқан
әрекеттердің жиынтығы түсініледі. Зерттеулерге қарағанда, бұл құқықтар
келісімнің негізінде, яғни олардың қажеттілігіне сенімнің негізінде
қалыптасады. Ол ережелерді орындау ерікті түрде болады, бірақ оған қоғам,
ру, тайпа қадағалау жасайды және орындалмаса әртүрлі сипаттағы шаралар
қолданады.
Әртүрлі нақты факторлардың әсер етуі, әдет-ғұрып құқығының жазылмаған
сипатта болуы, әрі бұл жөніндегі деректердің әртүрлілігі әдет-ғұрып құқығы
мәселелерін қарастыруда қиындықтар тудырады. Бірақ бірқатар ортақ
белгілердің: ортақ территорияның, тілдің, тарихи тәжірибенің, іс жүргізу
әдістерінің болуы әдет-ғұрып құқығын ұлттық мәдениеттің бөлігі ретінде
қарастыруға негіз болады.
Әдет-ғұрып құқығына төмен баға берудің бірқатар себептерін атап айтуға
болады: а) саяси себеп, дәлірек айтқанда Ресей империясының отарлау
саясатының жүргізген негізгі бағыттары, Кеңес өкіметі дәуірінің ұстанған
саясаты қазақ әдет-ғұрып құқығына жоғары баға беруге кедергі болды.
Дегенмен де, қазақ әдет-ғұрып құқығы өзінің өміршеңдігімен
сипатталатындығын естен шығармау қажет. Отарлаушылық саясаттың ықпалына
қарамастан, көптеген орыс, шетел зерттеушілері, саяхатшылары мен патша
тапсырмасымен келген орыс чиновниктері (А.И. Левшин, А. Янушкевич, И.
Крафт, Д,Андре, т.б.) қазақ құқығының басты қағидаларының демократиялық
сипатта болғандығын атап айтқан еді; б) құқық – мемлекеттің емес, қоғамның
туындысы болып табылады және осы қағиданы ескермеген заңгерлердің әдет-
ғұрып құқығына деген теріс көзқарасының болуы оған төмен баға беруге себеп
болды; в) Кеңес өкіметі дәуірінде әдет-ғұрып құқығын зерттеуші-ғалымдардың
өздері репрессияға ұшырап, еңбектері жойылғаны белгілі. Осының өзі әдет-
ғұрып құқығына оңды баға беруге кедергі болды. Сондықтанда қазақ әдет-ғұрып
құқығын зерттеуді кеңейту, әрі тереңдету қазіргі күннің өзекті мәселесі
болып табылады.
Әдет-ғұрыптар адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуші
ретінде бізге көне заманнан белгілі. Мемлекеттік билік тарапынан
мақұлданған әдет-ғұрыптар құқықтық мәнге ие болатын және осыдан кейін әдет
немесе заң деп аталатын. Сонымен қатар, қазақ әдет-ғұрып құқығында жол,
жора, жарғы терминдері де қолданылды. Қазақ Хандығының басқарушылары үнемі
қазақ әдет-ғұрып құқығының кодификациясын жасап отырған. Олардың ішінде XVІ
ғасырдың басында жасалған “Қасым ханның Қасқа жолы,” “Есім ханның Ескі
жолы,” Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” атты заң жинақтары белгілі. Бұл топқа
қазақ әдет-ғұрып құқығының кейінгі, XІX ғасырдағы қайнар көзі болып
табылатын “Ережелерді” де жатқызуға болады. Қазақ әдет-ғұрып құқығының бұл
жинақтары жайында қысқаша айтып өтетін болсақ.
“Қасым ханның Қасқа жолы” – Қасым хан (1511-1523) хандық құрған тұста
халыққа және билерге сүйеніп, бұрынғы заңға өзгерістер енгізіп, дамытып,
қабылданған құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл құқықтық актінің түпнұсқасы
бізге жетпеген, бірақ көптеген зерттеуші-ғалымдардың пікірінше ол бес
бөлімнен құралған:
1) Мүлік заңы (мал-мүлік, жер-су дауларына байланысты бөлім);
2) Қылмыс заңы;
3) Әскери заң;
4) Елшілік заң;
5) Жұртшылық заңы.
“Есім ханның Ескі жолы” – Есім хан (1598-1645 жж.) Қасым шығарған
заңдарға толықтырулар мен өзгерістер енгізіп, “Есім ханның Ескі жолы” деп
аталған заң жинағын жасады. Қазақ тарихындағы бұл заң жинағының да
түпнұсқасы бізге жеткен жоқ.
Бізге түгел болмаса да келіп жеткен қазақ әдет-ғұрып құқығының ірі
жинақтарының бірі – Тәуке ханның “Жеті Жарғы” заңы. Бірақ бізге бұл заң
жинағының XІX ғасырда Г. Спасский мен А.И. Левшин жазып қалдырған кейбір
фрагменттері ғана жеткен. Дегенмен де, XVІІІ-XІX ғасырлардағы қазақ
қоғамында қолданылған құқықтық нормалардың анализі кейбір зерттеушілерге
“Жеті Жарғы” жеті бөлімнен құралған деген негіз береді. Олар:
1) Жер дауы;
2) Жесір дауы;
3) Неке-отбасы қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар;
4) Сотта іс жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық нормалар;
5) Әскери іс және мемлекетті басқару саласындағы құқықтық нормалар;
6) Айып төлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары;
7) Құн төлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары;
“Жеті Жарғы” заң жинағын жасауға қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би,
Әйтеке би, т.б. қатысқандығы тарихтан белгілі. “Жеті Жарғы” адам құқықтарын
қорғаудағы ерекше құқықтық құжат болып табылғандығында дау жоқ.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы билер сотының практикасымен толықтырылып отырды.
Прецеденттік құқық – зерттеудің қызығушылық тудыратын объектілерінің бірі
болып табылады, ол нақты іс бойынша бидің шығарған шешімі және ол бұдан
былай ұқсас істерді шешуде басшылыққа алынды. Қазақта ауыр дауларды оңай
шешкен билер болды. Ол туралы қазақта “Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен”
деп билер жайында айтылған фольклорлық деректер көп. Әсіресе мұндай
шешімдерді Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б.
билердің практикасынан көп кездестіруге болады. Тіпті атақты билердің
биліктері (үкімдері) ұқсас істерді қарағанда міндетті басшылыққа алынып
отыратын болған. Билер соты практикасының мұндай сот прецеденті әдет-ғұрып
құқығының бастауларының біріне айналды. Оған, мысалы “Тапқан қуанады,
таныған алады,” “Қанжыға тон сақтайды, тон жан сақтайды,” “Тұсау ат
сақтайды, ат ер сақтайды, ер ел сақтайды,” “Қара халыққа хан ие, қара жерге
халық ие,” “Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ,” т.б. сөздері көптеген
билердің даулы істі шешкенде қолданып, кейінгі билерге өсиет ретінде
қалдыруын ерекше атап айтуға болады.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы үнемі қалыптасып, дамып отырды. Барлық әдет-
ғұрыптар құқықтың маңызды қайнар көзі болып табылатын билер сотының
практикасымен (бидің билігі) толықтырылып, өзгертіліп отырды. Билердің
шешімдері XІX ғасырдың екінші жартысына дейін ауызша сипатта болды. Олар
көбінесе фольклорлық деректерден көрініс тапты. XІX ғасырдың екінші
жартысынан бастап билердің үкім-шешімдерінің қысқаша мазмұны жазылған
кітаптар енгізілген еді. Билер сотының үкімдері кейде жазбаша құжат түрінде
жеке ресімделетін.
Қазақ даласындағы соттық прецеденттерге билер алқалы түрде қатысатын.
Билер шешімімен қабылданған үкімдер билер сотының практикасында ұқсас
істерді шешуде басқа билер үшін үлгі қызметін атқарған. Билер дауға үкім
айтқан кезде Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б.
атақты билердің шешімдеріне сілтеме жасайтын. Мұның өзі қазақ әдет-ғұрып
құқығындағы соттық жүйенің өте жоғары деңгейде болғандығының көрінісі,
себебі даулы істі алқалы түрде қарастырған кезде белгілі бір құқықбұзушының
кінәлі-кінәсіздігін анықтау оңайырақ.
Істі сотта қарастыру кезінде қазақ әдет-ғұрып құқығы айыпталушының
жасын, ақыл-есінің дұрыстығын ескерген. 1867 жылғы “Уақытша ережелер”
жобасы бойынша Батыс Сібірдің бас басқармасының ұйғарымында: “Билер
қылмыстық істерді қарастыруды екі жағдайда қолға алады:
а) тараптардың шағымы бойынша;
б) жеке тұлғалардың шағымына қарамастан қудалауға жататын қылмыстар мен
құқықбұзушылықтар туралы полициялық және өзге де биліктік өкілеттіктері бар
органдардың хабарлауы бойынша,” - делінген.
1893 жылы Тоқмақ төтенше билер съезінде бекітілген Ережеде: “Когда истца
нет, и преступление совершено и известно обществу, которое от этого
страдает ... считать подлежащим наказанию по заявлению должностных лиц о
совершенном преступлений,” – делінген.
Ғылыми әдебиетте Ережелердің пайда болу дәуірі жайлы екі түрлі
көзқарастың орын алғандығын белгілі заңгер-ғалым З.Ж. Кенжалиев орынды
ескертеді. Ол: “... зерттеушілердің бір тобы: Т.М. Күлтелеев, Ғ.С.
Сапарғалиев, Н. Өсеров, т.б. болжам-пікірінше ережелер көшпелі қазақ
қоғамына ежелден тән құбылыс. Сахара жұртының құқықтық өмірінің ұзына бойғы
тарихында Ережелердің алатын орны бөлек. Ережелердің даму эволюциясы
көшпелілердің құқықтық мәдениеті тарихының кішігірім бейнесін береді ...
десе, зерттеушілердің екінші тобы: С.З. Зиманов, С.С. Сартаев, С.
Созақбаев, Ш. Андабеков, т.б. Ережелер XІX ғасырдың ортасында ғана пайда
болған дейді. Яғни бұл Ережелер қазақтар Ресей империясының отары болған
дәуірінің туындысы мен көрінісі,” – деп тұжырымдайтынын айтады [9, 83 б.].
Қолда бар Ережелерге қарасақ, оларды екі топтан, бірі көлемді, екіншісі
кішігірім көлемде, мәселелер шешілуінің көп-аздығына байланысты екендігін
көреміз. Көлемді Ережелер қоғамдағы көкейкесті мәселелерді (жер, құн,
барымта, жесір, мал-мүлік) қамтыса, ал кіші-гірім Ережелер бірлі-жарым
мәселелерді (салауат, мал ұрлығы, т.б.) қамтыған. Ережелердің кейбірі
(Тоқмақ Ережесі, Шар Ережесі) 100-ден көп баптардан тұрса, кейбірі санаулы
ғана баптарды қамтыған. Демек, Ережелер қазақ қоғамында билер кеңесінің
ықпалына, әрі таралу ауқымына қарай қабылданып отырған деген қорытындыға
келуге болады.
Қазақ әдет-ғұрып құқығына бір жағынан, елеулі әсер еткен және екінші
жағынан оның қайнар көздерінің бірі болған – шариғат нормалары. “Жеті
Жарғыда” шариғатқа байланысты бірнеше қағидалар болды. Мәселен, онда
“Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі,
өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады” деген ережелер
болды және олардың орындалуы қатаң бақыланып отырды.
Дегенмен шариат нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық жағдайға
жете алмады. Олар көбінесе әдет-ғұрып құқығымен тұтастықта болды. Шариғат
нормаларының ықпалы әсіресе Қазақстанның отырықшы аудандарында үлкен болды.

Қазақ әдет-ғұрып құқығына Ресей империясының заңдары да, әсіресе
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, дәлірек айтсақ, отарлау саясатын
жүзеге асыру барысында Ресей империясының жүргізген реформаларын енгізу
кезінде көп әсер етті.
Ең алдымен жерге қатысты меншік құқығы өзгерді. Бұрын жер рулық-тайпалық
қауымның немесе қоғамның меншігі болып есептелген. Патша өкіметі 1868 жылғы
“Уақытша ереженің” 210-параграфы бойынша қазақ жерлері мемлекет меншігі
ретінде бекітілді. Қазақ жерлері тартып алынып, казак әскерлеріне,
бекіністер салуға, келімсек орыс шаруаларына, шетел капиталистеріне,
шіркеулерге беріле бастады.
Осы ереже бойынша қазақтың өз жерлері қазақтардың қоғамдық пайдалануына
беріледі деп көрсетілді, қазақтар көшіп-қонғанда әдет-ғұрып құқығы
қағидаларын басшылыққа алды. “Ереже” бойынша қыстаулар, егер онда үй-жай,
қора-қопсы болса қазақтардың жеке меншігінде бола алады деп көрсетілді.
(1868 ж. Ереженің 217-параграфы). Жеке меншікке күзгі жайылымдар,
шабындықтар, суғарымдар да беріле бастады.
Міндеттемелік құқыққа да өзгерістер енді. Міндеттемелік құқықта
толығымен Ресей империясының заңдары қолданылды.
Жерді жалға беру енді 1867-1868 жылдардағы Ережелер бойынша ауылдық,
болыстық қауымдар орыс өкілдері болып табылатын өнеркәсіпшілерге,
көпестерге өздеріне тиесілі жерлерін 30 жылға дейін жалға бере алды.
Келісім қағаз жүзінде жасалды. Қазақтардың өз арасында қыстауларды,
жайылымдарды жалға беру туралы келісімдер жасалып жатты. Төлем ақы ретінде
мал пайдаланылды. Ережеде жалға беруші қауым дегенмен іс жүзінде жалға беру
және оның ақысын пайдалану болыстар мен старшындар, билер қолында болды.
Төлеңгіттер мен құлдық институты жойылған соң байлардың малын бағуға
кедейленген қазақтар жалданды. Оларды жалшы деп атады. Жалдаушы байлар мен
жалшының арасында келісім ауызша жасалды. Еңбекақы мал түрінде төленді.
Жалшының еңбегі өте ауыр болды.
Неке-отбасы құқығына да өзгерістер енгізілді. Жесір даулары билер
сотының қарауында қала берді. Бірақ билер сотының шешіміне уезд бастығына
немесе әскери губернаторға шағым жасауға болатын.
1885 жылғы Семей облысы билерінің Қарамола Ережесінде әдет-ғұрып
заңдарына өзгерістер енді. Бұл билер съезіне Абай Құнанбаев қатысқан деген
дерек бар. 75-баптан тұратын бұл Ереже әдет-ғұрып құқығының барлық
салаларын жаңа кезеңге сай етуге әрекет етті.
Қылмыстық әдет-ғұрып құқығы үлкен өзгеріске ұшырады. Бұл саладағы
алғашқы өзгерістер 1822 жылғы “Сібір қырғыздарының (қазақтарының) Жарғысы”
бойынша жасалған. 1854 жылғы “Сібір қырғыздарына (қазақтарына) империяның
жалпы заңдарын қолдану туралы” заңға сәйкес империя заңдары бойынша
қаралатын қылмыстардың қатары кеңейтілді. Талион (“қанға-қан”) принципі,
кісі өліміне құн төлеу жойылды. Бірақ құн төлеу қазақтар арасында жалғаса
берді. Оған дәлел Қарамола Ережесіндегі (1885 ж.) құнның құрамы туралы 26-
бап.
Қарамола Ережесінде “Әркім өзі үшін өзі күйеді. Малы жоқ деген сөз
алынбасын. Бірақ құн турасындағы дауларда мал тартады. Өлтірісіп серік
болғандар”. (62-бап), “Кескен адамның малы жоқ болса, айып орнына абақты
бұйырады”. Бұл нормалардан қазақтардың бұрынғы қылмыс үшін ру болып ұжымдық
жауапты болудың орнына, әркім өзі үшін жауапты деген қағиданы көреміз.
Сондай-ақ абақтыға қамау да бұрын қазақта болмаған, тек Ресейге қосылғаннан
кейін ғана қолданылды. Дегенмен қазақтар өз ішіндегі дауларды өздері шешуге
тырысты. Қарамола Ережесінде: “Қазақтың өз арасында болатын дауларға
орыстан яки ноғайдан уәкілдік алып кіріспесін,” – делінді (70-бап).
Сонымен қатар, дәстүрлі қазақ қоғамында билер сотының да өзіндік
ерекшеліктері болғанын айта кеткен жөн.
Билер сотында әдет-ғұрып құқығын білумен қатар шешендік өнерді меңгеру
де өте маңызды болды. Және де билер сотының тағы бір ерекшелігі бұл соттың
негізгі мақсаты тараптардың істе жеңуі немесе жеңілуі емес, мәмілеге келуі
болып табылады. Ш. Уәлиханов жазғандай, би болу үшін көшпенді халықтың
алдында өзінің құқықтық білімі мен шешендік өнерін көрсетуі тиіс еді.
Осыдан кейін ол адамның аты бүкіл қазақ даласына жететін. Яғни би атағын
алу бұдан былай соттық және адвокаттық практикаға патент ретінде болған.
Соттық дауларды шешу көшпенді өмірінің ажырамас бөлігіне айналған.
Сондай-ақ ол даулар көшпенді өмір жағдайына байланысты, яғни көші-қон, жер-
суды иеленуге байланысты көп болған. Дау-шарлардың ендігі бір бөлігі жесір
дауына байланысты болған. Яғни ең ауыр даулар жер дауы мен жесір дауы
екендігі сөзсіз. Бұл жөнінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.