Кәсіпорын қаржысы туралы
Кіріспе
1. Кәсіпорын қаржысы
Кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздері
Жарғы капитал. Оперативті.қаржылық жұмыс
Инвестициялық қызмет.
Айналым қаражаттары.
Өнімдерді шығару мен өткізуге кеткен шығындар
Қаржылық жоспарлау
Кәсіпорын табысы мен рентабельдігі.
Кәсіпорынның ұйымдастыру.құқықтық түрлерінде қаржы ерекшеліктері
Коммерциялық қызметтің қаржысы
Қаржы жағдайын талдау.
2. Қаржы есебін талдау
Кәсіпорынның қаржылық есептілігі және оны талдау
Баланс өтімділігін талдау
Төлем қабілеттілігін талдау
Қаржылық тұрақтылықты талдау
Іскерслік белсендікті талдау
Табыстылықты талдау
Шаруашылық субъектісінің банкрот болу ықтималдылығын талдау және бағалау
3. Қаржылық есеп
Бухгалтерия құрылымы мен шаруашылық субъектілер есебін ұйымдастыру
Субъектілерді есептеу саясаты. Салықтық есеп саясаты.
Ақша қаражаттары мен есептеулердің есебі.
Негізгі қаражаттар мен материалдан тыс активтердің есебі
Тауар.материал қорлары мен жеткізушілер есептулерінің есебі
Еңбек және оның төлеу есебі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндірістегі шығындар есебі.
Дайын өнім және оны өткізу
Қаржы қорытындысы мен меншік капитал есебі
Қаржылық есеп беру
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Кәсіпорын қаржысы
Кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздері
Жарғы капитал. Оперативті.қаржылық жұмыс
Инвестициялық қызмет.
Айналым қаражаттары.
Өнімдерді шығару мен өткізуге кеткен шығындар
Қаржылық жоспарлау
Кәсіпорын табысы мен рентабельдігі.
Кәсіпорынның ұйымдастыру.құқықтық түрлерінде қаржы ерекшеліктері
Коммерциялық қызметтің қаржысы
Қаржы жағдайын талдау.
2. Қаржы есебін талдау
Кәсіпорынның қаржылық есептілігі және оны талдау
Баланс өтімділігін талдау
Төлем қабілеттілігін талдау
Қаржылық тұрақтылықты талдау
Іскерслік белсендікті талдау
Табыстылықты талдау
Шаруашылық субъектісінің банкрот болу ықтималдылығын талдау және бағалау
3. Қаржылық есеп
Бухгалтерия құрылымы мен шаруашылық субъектілер есебін ұйымдастыру
Субъектілерді есептеу саясаты. Салықтық есеп саясаты.
Ақша қаражаттары мен есептеулердің есебі.
Негізгі қаражаттар мен материалдан тыс активтердің есебі
Тауар.материал қорлары мен жеткізушілер есептулерінің есебі
Еңбек және оның төлеу есебі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндірістегі шығындар есебі.
Дайын өнім және оны өткізу
Қаржы қорытындысы мен меншік капитал есебі
Қаржылық есеп беру
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін еңгізуді және өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін талап етеді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық қатынастарға өту жағдайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне байқауы керек.
Экономикада қаржылық өндіріс тиімділігін талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық жағдайын өндіріс тиімділігін талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің қаражаттық тұрақтылығын, төлеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әріптестерді таңдау. Нарықтық экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін қамтамасыздандырады.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық қатынастарға өту жағдайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне байқауы керек.
Экономикада қаржылық өндіріс тиімділігін талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық жағдайын өндіріс тиімділігін талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің қаражаттық тұрақтылығын, төлеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әріптестерді таңдау. Нарықтық экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін қамтамасыздандырады.
1. Нұрсұлтан Назарбаев. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару долында. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы.
2. Бухгалтерлік есеп стандарттары. ҚР Ұлттық комиссиясы.-Алматы, 2009
3. Қаржылық есептеменің халықаралық стандарттары.-Алматы: Раритет, 2009
4. Қазақстандағы аудиттің халықаралық стандарттары.-Алматы: Раритет, 2009
5. Абленов Д.О. Основы аудита. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2008
6. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Терия экономического анализа. Учебник. 4-е изд.-М: Финансы и статистика, 2001 г
7. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности: теория, практика и интерпретация: пер. с англ./научн.ред.недевода чл.-корр. РАН И.И. Елисеева. Гл. редактор серии проф. Я.В. Соколов – М.: Финансы и статистика, 1996 .
8. Бочаров В.В. Финансовый анализ. – СПб: Пинтер, 2001 – 240с.
9. Вакуленко Т.Г., Фомина Л.Ф. Анализ бухгалтерской (финансовой) отчетности для принятия управленческих решений – СПб.: Издательский дом Герда: 2001.
10. Герасименко Г.П. и др. Управленческий, финансовый и инвестиционный анализ: Практикум,- Ростов на Дону: Издательский центр “Март”, 2002.
11. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001
12. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Анализ финансового положения предприятии. Алматы: Экономика, 1999
13. Ержанов М.С. Аудит – 1 – Алматы: издательство «Бастау» , 2005
14. Журавлев В.В., Савруков Н.Т. Анализ хозяйственной деятельности предприятий. конспект лекций.- СПБ. Политехника,2001.
15. Каньковская А.Р., Тарушкин А.Б. Экономический анализ. Учебно-методическое пособие.- Москва-Санкт-Петербург, 2003.
16. Кеулімжаев Қ.К,,Әжібаева З.Н.,Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Э. Қаржылық есеп. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001
17. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М: Центр экономики и маркетинга, 2000
18. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия.-М: ПБОЮЛ М.А. Захаров, 2001г.
19. Ковалев В.В. Сборник задач по финансовому анализу: Учебное пособие.- М: Финансы и статистка, 2008.
20. Любушин Н.П., Лещева В.В., Дъякова В.Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: учебное пособие для вузов. Под редакцией проф. Н.П. Любушина.-М:ЮНИТИ-Д,2001.
21. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2005
22. Нитецкий В.В., Гаврилов А.А. Финансовый анализ в аудите: теория и практика: учебное пособие – М.: Дело, 2001с.
23. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бузгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
24. Савицская Г.В. Анализ хозяйственной деятельности. Учебное пособие. Москва: Инфра – М, 2005
25. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Учебное пособие. Алматы: Экономика, 2009
26. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша – қазақша сөздік. – Алматы: Сөздік – Словарь, 1999
27. Тулешова Г.К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами (часть 1). Алматы, 2004
28. Экономический анализ: ситуации, тесты, примеры, задачи, выбор, оптимальных решений, финансовое прогнозирование: учебное пособие/под.ред. М.Н. Баканова, А.Д. Шеремета – М.: Финансы и статистика, 2000 – 656с.
2. Бухгалтерлік есеп стандарттары. ҚР Ұлттық комиссиясы.-Алматы, 2009
3. Қаржылық есептеменің халықаралық стандарттары.-Алматы: Раритет, 2009
4. Қазақстандағы аудиттің халықаралық стандарттары.-Алматы: Раритет, 2009
5. Абленов Д.О. Основы аудита. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2008
6. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Терия экономического анализа. Учебник. 4-е изд.-М: Финансы и статистика, 2001 г
7. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности: теория, практика и интерпретация: пер. с англ./научн.ред.недевода чл.-корр. РАН И.И. Елисеева. Гл. редактор серии проф. Я.В. Соколов – М.: Финансы и статистика, 1996 .
8. Бочаров В.В. Финансовый анализ. – СПб: Пинтер, 2001 – 240с.
9. Вакуленко Т.Г., Фомина Л.Ф. Анализ бухгалтерской (финансовой) отчетности для принятия управленческих решений – СПб.: Издательский дом Герда: 2001.
10. Герасименко Г.П. и др. Управленческий, финансовый и инвестиционный анализ: Практикум,- Ростов на Дону: Издательский центр “Март”, 2002.
11. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001
12. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Анализ финансового положения предприятии. Алматы: Экономика, 1999
13. Ержанов М.С. Аудит – 1 – Алматы: издательство «Бастау» , 2005
14. Журавлев В.В., Савруков Н.Т. Анализ хозяйственной деятельности предприятий. конспект лекций.- СПБ. Политехника,2001.
15. Каньковская А.Р., Тарушкин А.Б. Экономический анализ. Учебно-методическое пособие.- Москва-Санкт-Петербург, 2003.
16. Кеулімжаев Қ.К,,Әжібаева З.Н.,Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Э. Қаржылық есеп. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001
17. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М: Центр экономики и маркетинга, 2000
18. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия.-М: ПБОЮЛ М.А. Захаров, 2001г.
19. Ковалев В.В. Сборник задач по финансовому анализу: Учебное пособие.- М: Финансы и статистка, 2008.
20. Любушин Н.П., Лещева В.В., Дъякова В.Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: учебное пособие для вузов. Под редакцией проф. Н.П. Любушина.-М:ЮНИТИ-Д,2001.
21. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2005
22. Нитецкий В.В., Гаврилов А.А. Финансовый анализ в аудите: теория и практика: учебное пособие – М.: Дело, 2001с.
23. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бузгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
24. Савицская Г.В. Анализ хозяйственной деятельности. Учебное пособие. Москва: Инфра – М, 2005
25. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Учебное пособие. Алматы: Экономика, 2009
26. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша – қазақша сөздік. – Алматы: Сөздік – Словарь, 1999
27. Тулешова Г.К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами (часть 1). Алматы, 2004
28. Экономический анализ: ситуации, тесты, примеры, задачи, выбор, оптимальных решений, финансовое прогнозирование: учебное пособие/под.ред. М.Н. Баканова, А.Д. Шеремета – М.: Финансы и статистика, 2000 – 656с.
Мазмұны
Кіріспе
1. Кәсіпорын қаржысы
1. Кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздері
2. Жарғы капитал. Оперативті-қаржылық жұмыс
3. Инвестициялық қызмет.
4. Айналым қаражаттары.
5. Өнімдерді шығару мен өткізуге кеткен шығындар
6. Қаржылық жоспарлау
7. Кәсіпорын табысы мен рентабельдігі.
8. Кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық түрлерінде қаржы ерекшеліктері
9. Коммерциялық қызметтің қаржысы
10. Қаржы жағдайын талдау.
2. Қаржы есебін талдау
1. Кәсіпорынның қаржылық есептілігі және оны талдау
2. Баланс өтімділігін талдау
3. Төлем қабілеттілігін талдау
4. Қаржылық тұрақтылықты талдау
5. Іскерслік белсендікті талдау
6. Табыстылықты талдау
7. Шаруашылық субъектісінің банкрот болу ықтималдылығын талдау және
бағалау
3. Қаржылық есеп
1. Бухгалтерия құрылымы мен шаруашылық субъектілер есебін ұйымдастыру
2. Субъектілерді есептеу саясаты. Салықтық есеп саясаты.
3. Ақша қаражаттары мен есептеулердің есебі.
4. Негізгі қаражаттар мен материалдан тыс активтердің есебі
5. Тауар-материал қорлары мен жеткізушілер есептулерінің есебі
6. Еңбек және оның төлеу есебі
7. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндірістегі шығындар есебі.
8. Дайын өнім және оны өткізу
9. Қаржы қорытындысы мен меншік капитал есебі
10. Қаржылық есеп беру
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін
арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің
жетістіктерін еңгізуді және өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін
талап етеді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық
қатынастарға өту жағдайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы
заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі
жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің
тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне
байқауы керек.
Экономикада қаржылық өндіріс тиімділігін талдаудың мәні өте зор:
кәсіпорындардың қаржылық жағдайын өндіріс тиімділігін талдаудың маңызды
түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік жағдайын білмей, қанша табыс
және шығын бар екенін білмей және өндірістің қаражаттық тұрақтылығын, төлеу
қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және тиімділігін бағалауға арналған.
Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір біз жоспарлы жүйеден нарықтық
қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық экономикада қорлардың жатып, шіріп
қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект
болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде
сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әріптестерді таңдау. Нарықтық
экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз
жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың
объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен
көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы
қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы
қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді
қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін
қамтамасыздандырады.
1.Кәсіпорын қаржысы
1. Кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздері
Кәсіпорын жұмысын ұйымдастыру адам қызметінің барлық аясына, соның
ішінде қаржы қызметіне де тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін
субъектінің объектіге нысаналы ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің
жиынтығы.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық
заңдардың объективті зандылықтары мен талаптарына негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық
органдар арқылы қоғам қаржыны, бағаны, кредитті және тағы басқаларын қоса,
өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде басқарады.
Қаржыны ұйымдастыру — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізіңде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың
тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері
пайдаланылады. Қаржы жүйесіндс оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше
тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және
санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекетгік борыштың азаюыңца, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған: басқарудағы
демократизм; қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас); басқарудағы
экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі (ұштасуы);
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
басқарудағы жауапкершілік; шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білгсн жөн: біріншіден, мемлекет
қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметгік сфераны басқарудың
тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл
процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі болып
табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты,
яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржыны басқаруға ғылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір
сферасында, олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен
жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заңдарда, қаржылық болжамдар мен
жоспарларда, қаулыларда және басқаларда ресімделстін қаржылық сипаттағы
басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи заңдардың
талаптарын, өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен
бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-
математикалық әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін,
басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген
жөн. Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен тұтқаларын
енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз құбылыстарды уақтылы
жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық
ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және
ағымдағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау. Қаржылық ақпараттың ғылыми негізделген
жоспарлау мақсаты үшін де, сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті
басқару үшін де зор маңызы бар. Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері
қаржы ақпаратына талдау жасау негізінде қабылданады, ол осыған байланысты
жеткілікті толық әрі ақиқат болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен
уақытгылығы негізделген шешімдер қабылдауды қамтамасыз етеді. Қаржылық
ақпарат бухгалтерлік, статистикалық және оперативтік есеп беруге
негізделеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады. Бұл
— жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мелшерін
және оның көздерін анықтау; орталықтаңдырылған және орталықтандырылмаған
ақша қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақтық
бірліктері арасында қаражаттарды белудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын)
белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау және т.б.
Ұйымдастыру — басқарудың барлық буындарының жене салынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің — қаржы органдарының,
салық қомитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық
салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай
ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппаратының
ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының барлық
қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу — бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін аддын алуға және жоюға бағытталған; мұның өзі резервтіқ
(сақтық) қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған қаржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дұрыстығы мен
заңдылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын
басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау
қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы қөрсеткіштермен
салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға,
шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың
объекгілері мен субъекгілері бөлінеді. Объектілер ретінде қаржы
қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржы қатынастарын олардың
сфераларына сәйкес объектілсрдің екі тобын бөледі: шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларга басқарудың мына
субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды
жүзеге асыратын барлық ұйымдық құрылымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп
аталады.
Кәсіпорындарда және ұлттық шаруашылық саласыңда қаржыны басқаруды
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен
службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың
қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асырып отырады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару
қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгінде нашар пайдаланып
жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының — реттеудің, қаржы
рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын
есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық
экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік
жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір
сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары
жеткіліксіз пайдаланылды; бюджеттен төленетін субвснциялардан (мақсатты
жәрдем қаржыдан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге
байланысты қаржының ролі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа
қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа
әдістеріне қошуді талап етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші
ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге,
әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың
қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың
бастыларына мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметтік операциялардың едәуір болігі, биліктің аймақтық
және жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі
тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл толып
жаткан бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен
нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет
операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету
жөніндегі операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жасамау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл
проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасында салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіңдегі икемділікгі
белуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің
кемшіліктері.
Бұрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландырудың
дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері,
сондай-ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болып келді. Қазіргі кезде
бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде
пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін
кеңінен таралмай отыр. Мұның экономикалық дағдарыстар мен инфляция
жағдайыңда заңды екенін мойындауға тура келеді.
2. Жарғы капитал. Оперативті-қаржылық жұмыс
Жарғы капитал дегеніміз - бұл кәсіпорынның жарғысында тіркелген капиталдың
ең аз шамасы. Нарық жағдайында жарғы капитал бір жағынан кәсіпорын мүлкінің
құнын, екінші жақтан құрылтайшылардың инвесторлардың алдындағы
міндеттемелердің сомасын көрсетеді. Ол әрбір құрылтайшының (акционердің)
қатысу үлесін анықтайды және акционерлік қоғамның үшінші жақтың (тұлғаның)
алдындағы міндеттемелерінің орындалуына кепілдік береді. Сондықтан оның ең
төменгі шамасы заңмен белгіленеді. Мысалы, "Жауапкершілігі шектеулі және
қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы" заңның 23-бабына сәйкес
жарғы капиталдың бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салымдарына тең және
серіктестікті мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін құжаттарды тапсырған
мерзімге 100 айлық есептік көрсеткішке тең сомадан аз болмауға тиісті
105.
Акционерлік қоғамның жарғы капиталының ең төменгі мөлшері Қазақстан
Республикасының "Республикалық бюджет туралы" заңымен тиісті қаржылық жылға
белгіленген 50000 еселенген айлық есептік көрсеткішті құрайды 106, 10-6.
Жарғы капиталдың құралуының жинақтаушы (синтетикалық) есебіне тексеру
жүргізу кезінде аудитор төмендегі аудиторлық дәлелдеу жинау әдістерін
пайдалануына болады: құрылтайшылардың жарғы капиталға қаржы салу тәртібі
туралы құрылтайшылар мен акционерлерге ауызша және жазбаша сұрау беру.
Жарғы капиталдың құралуына құжаттық тексеру жүргізу дегеніміз кассалық
кіріс кұжаттарының, ұлттық және шетелдік валютамен ағымдағы шоттардан банк
үзінділерінің, басқа да бастапқы және растаушы құжаттардың мәліметгері
бойынша аудит өткізу болып табылады. Аудитор жарғы капиталға қосылған үлес
ретіңде салынған қаржылардың толық және өз уақытыңда кіріске алынуын
тексеруге міндетті.
Жарғы капиталдың құралуын тексере отырып, аудитор оның сомасының
дұрыстығына көз жеткізуге тиісті. Ол баланста және "Меншікті капиталдағы
өзгерістер туралы" қорытынды есепте көрсетіледі. Аудитор оны құрылтай
құжаттарының мәліметтерімен салыстырады. Жарғы капитал шоттары бойынша
сальдо кәсіпорынның (ұйымның) құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғы
капиталдың мөлшеріне сәйкес болуға тиісті. Құрылтай
құжаттарында көрсетілген жарғы капиталдың шамасының сәйкестігіне тексеру
жүргізу үшін баланс көрсеткіштерін Бас кітаптың 5020 жай ақциялар, 5010
Артықшылығы бар акциялар және 5030 Салымдар мен пайлар шоттарының
мәліметгерімен, сондай-ақ аталған шоттардың кредиті бойынша айналым сомасы
көрсетілетін есеп регистрлерінің мәліметтерімен салыстыру қажет.
Кәсіпорынның жарғы капиталына жарнаның нақты келіп түсу сәті: ақша
қаражаттары үшін — ақшаның банктегі ағымдағы шотқа есепке алыну немесе
кассаға салыну мерзімі; негізгі құралдар, материадлық құндылықтар үшін -
негізгі құралдарды, материалдық құндылықтарды қабылдау-тапсыру актісінің
немесс аталған объектілердің кәсіпорынға келіп түсуін растаушы басқа
құжаттардың жасалу мерзімі.
Жарғы капитал кәсіпорын мүліктерінің басқа құралу көздеріне қарағанда
тұрақты шама болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғы капиталының көбеюі төмендегі
жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін:
Серіктестіктің барлық қатысушыларының қосымша салған салымдары арқылы;
Серіктестіктің меншікгі капиталының, оның ішінде резервтік капиталдың
есебінен жарғы каиталдың көбеюі;
Серіктестіктің таза активтерінің (меншікті капиталдың) қайта бағалануы
нәтижесінде олардың нақты құнының баланстық құннан артық болуы. Қайта
бағалануды тек тәуелсіз сараптаушы ғана жүргізуі мүмкін;
Барлық қалған катысушылардың келісімі бойьшша бір немесе бірнеше
қатысушьшың қосымша салым салуы арқылы;
5. Серіктестікгің құрамына жаңа қатысушыларды қабылдау арқылы.
Жарғы капитал мөлшерінің 1-3 пункттерде қарастырылған тәртіп бойынша
көбеюі кезінде қатысушылар үлестерінің мөлшері өзгермейді.
Серіктестік қатысушыларының кайсыбірінің немесе жаңадан қабылданған
қатысушының қосымша салым салу жолымен жарғы капиталдың көбеюі кезінде (4-5
пункттер) ондай салымдардың мөлшері серіктестік капиталына олардың алдыңғы
салған жарналарының мөлшерін және барлық қатысушылардың жарғы капиталдағы
үлесін қайта есептеу кажеттілігін ескере отырып анықталады 104.
Акционерлік қоғамдағы жарғы капиталдың құралу тәртібінің шаруашылық
серіктестіктердегі жарғы капиталдық құралуымен салыстарғанда өзіндік
ерекшеліктері бар.
Карапайым акция оның иесіне акционерлердің жиналысына дауыс беру құқығымен
қатысуы арқылы жүзеге асырылатын, акционерлік қоғамды басқаруға қатысу
құқығын береді. Одан басқа, қарапайым акция акционерлік қоғамның таза
табысын бөліп таратуға құқық береді. Erep акционерлік қоғам өзінің
шаруашылық қызметінің нәтижесінде (жылдың аяғында) зиян шеккен болса, онда
қарапайым акция иелері дивиденд алмайды.
Артықшылығы бар акциялар акционерлік қоғамды басқаруға қатысу құқығын
бермейді, яғни акционерлердің жиналысында дауыс иелену құқығын бермейді.
Ондай акциялардың артықшылығы оның иелерінің акционерлік қоғам қызметінің
қаржылық нәтижесіне тәуелсіз тұрақты немесе белгіленген мөлшерде дивиденд
алу құқығында болып табылады. Артықшылығы бар акциялардың қарапайым
акциялардан артықшылығы табысты бөлу және акционерлік қоғамды жойған кезде
болады. Басқаша айтқанда, табыс алдын-ала артықшылығы бар акциялардың
арасында бөлінеді. Содан кейін ғана қарапайым акциялар иелерінің арасында
бөлінеді. Қарапайым акция дивиденттің есептелген-есептелмегендігіне
қарамастан, акционерлік қоғам қызметіне қатысты мәселелерді шешу кезінде
дауыс кұқығына ие болады.
Серіктестіктің жарғы капиталының мөлшерін көбейту кезінде мынадай
бухгалтерлік жазулар орындалуға тиісті: 5030 "Салымдар мен пайлар", шоты
кредиттеліп, 10 "Материалдық емес активтер", 2010 Негізгі құралдар, 2700
Материалдар, 1330 Тауарлар, 1040 "Аккредитивтегі, чектердегі,
картшотгардағы және банктердегі баска да шоттардағы ақша", 1030 "Ағымдағы,
корреспонденттік шоттардағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша",
бөлімшелері шоттары және 1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты
ақша" шоты дебеттеледі.
Серіктестіктің жарғы капиталының азаюы қатысушышың шығып кетуі кезінде
болады. Ол серіктестіктің барлық қатысушылары салымдарының мөлшерін тікелей
азайту жолымен немесе жекелеген қатысушылардың үлестерін толық және ішінара
жабу (жою) жолымен жүзеге асырыла алады. Қолданыстағы завдарға сәйкес жарғы
капиталдың азаюы тек барлық кредиторларды ол жөнінде жеке-жеке жазбаша
түрде хабардар еткеннен кейін ғана мүмкін болады. Серіктестіктің жалпы
жиналысында жарғы капиталды азайту туралы шешім қабылдағаннан кейін екі ай
мерзім ішіңде ол өзінің барлық кредиторларына жазбаша хабар жіберуге немесе
ресми серіктестік туралы мәліметтер басылатын ресми басылымдарға тиісті
хабарландыру беруге міндетгі. Серіктестік кредиторы хабарды алған немесе
хабарландыру басылып шығарылған күннен бастап бір ай мерзім ішінде
серіктестіктен қосымша кепілдіктерді талап етуге немесе мерзімі бітпей-ақ
келісім-шартты бұзуға (тоқтатуға) не болмаса, серіктестіктің тиісті
міндеттемелерін орындауын және зиянның орнын толтыруын талап етуге құқылы.
Талаптар серіктестікке жазбаша түрде жіберіледі, ал олардың көшірмелері
серіктестікті мемлекеттік тіркеуден өткізуді жүзеге асырған органға
жіберілуі мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғы капиталының азаюын
серіктестікке талаптарды мәлімдеу үшін кредиторларға берілген мерзім
өткеннен кейін мемлекеттік тіркеуді жүзеге асырушы орган тіркейді. Erep
серіктестікті мемлекеттік тіркеуден өткізуші органға оның кредиторлары
қойған талаптардың көшірмесі келіп түссе, жарғы капиталдың азаюы сол
талаптардың орындалғандығын серіктестік дәлелдеген немесе мәлімдеме жасаған
кредиторлардың серіктестік жарғы капиталының азаюына қарсылығы жоқ болған
жағдайда тіркеледі.
Белгіленген тәртіпті бұзу арқылы жарғы капиталдың азаюы мүдделі
тұлғалардың мәлімдеуі бойынша сот шешімімен серіктестіктің жойылуьша негіз
болып табылады.
Кәсіпорын құрылтайшыларына олардың жарғы капиталға салған салымдары мен
пайларын қайтарған кезде, яғни, серіктестікгің жарғы капиталының азаюы
кезінде мынадай бухгалтерлік жазу орындалады: 5030 "Салымдар және пайлар"
шоты дебеттеліп, ақша қаражаттарының, айналымнан тыс активтердің, тауарлы-
материалдық босалқылардың және т.б. шоттары кредиттеледі.
Акционерлік қоғамда қолданыстағы заңға сәйкес жарғы капиталдың құралуы мен
өзгеруінде бірқатар басқадай тәртіп белгіленген.
Акционерлік қоғамда "хабарланған капитал", "шығарылған (төленген) жарғы
капитал" деген ұғымдар енгізілген 105.
Акционерлік қоғамның хабарланған (белгіленген тәртіп бойынша тіркелген)
жарғы капиталының сомасына 5110 "Төленбеген капитал" шоты дебеттеліп, 5020
"Қарапайым акциялар" және 5010 "Артық-шылығы бар акциялар" шоттары
кредиттеледі. 5110 "Төленбеген капитал" активті шотында занды және жеке
тұлғалардың олардың жарғы капиталға салған салымдары бойынша борыштарының
(қарыздарының) сомасы туралы ақпараттар жинақталады. Жарғы капиталға
салымдардың жүзеге асырылуына қарай ақша қаражаттарының, айналымнан тыс
активтердің, тауарлы-материалдық босалқылардың шоттары және т.б. шоттар
дебеттеліп, 5110 "Төленбеген капитал" шоты кредиттеледі. Erep 5110
"Төленбеген капитал" шоты бойынша дебеттік қалдық жабылған болса, онда ол
акционерлік қоғамның өз жарғы капиталын толық құрағандығын куәландырады.
Хабарланған жарғы капиталдың өзгеруі (көбеюі немесе азаюы) акционерлердің
жалпы жиналысының шешімі бойынша, егер басқа еш нәрсе заңмен белгіленбеген
болса, тек барлық шығарылуы хабарланған акциялардың орналасуы және
төленуінен кейін ғана мүмкіндік алады. Хабарланған жарғы капиталдың
"Акционерлік қоғам туралы" заңда белгіленген ең төменгі мөлшерден аз
болуыңа жол берілмейтіндігін атап айту керек.
Акционерлік қоғамның жарғы капиталының құралу ерекшеліктері аудитордан
акцияларға өз уақытында төлем жасауын, олардың қозғалысы бойынша
операциялардың заңдылығын тексеру кезінде ерекше көніл аударуды талап
етеді. 5110 "Төленбеген капитал" шоты бойынша талдамалық (аналитикалык)
есеп акционерлік карточкалар бойьшша немесе жарғы капиталға салымдар
бойынша қарыздар сомасы, оны жою мерзімі, борышты жабуға салынған
активтердің сомалары көрсетілетін айналым ведомосында жүргізіледі.
Талдамалық есеп жүргізуге негіз болатын құрылтай құжаттары, негізгі
құралдарды және материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру актілері,
төлем тапсырмалары, кассалық кіріс ордерлері және т.б.
Акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша
акциялардың номиналдық құнын өсіру немесе қосымша акциялар шығару жолымен
жарғы капиталдың мөлшерін көбейтуге құқылы.
Акционерлік қоғамның жарғы капиталын көбейту тек толық төлем жасалынғаннан
кейін мүмкін болатындығын аудитор назарда ұстауға тиісті. Кәсіпорынның
шеккен зиянының орнын толтыру үшін қосымша акциялар шығаруға және олардың
номиналдық құнын өсіруге тыйым салынады.
Жарғы капиталды көбейту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында
акция иелерінің жалпы санының 23-нен кем емес дауыспен қабылданады.
Қолданыстағы заңға сәйкес акционерлік қоғам акционерлердің жалпы
жиналысының шешімі бойынша акциялардың номиналдық құнын азайту жолымен
немесе жою мақсатымен акциялардың бір бөлігін сатып алу арқылы жарғы
капиталды азайтуға құқылы. Акционерлік қоғамның жарғы капиталын акциялардың
бір белігін қайта сатып алу және оларды жою жолымен азайту тек ондай
мүмкіндік қоғамның жарғысында қарастырылса ғана мүмкін болады. Акционерлік
қоғамның жарғы капиталын азайту туралы шешім оны көбейту туралы төртіппен
бірдей қабылданады.
Акционерлік қоғамның жарғы капиталын азайту кезінде айналымнан шығарылып
алынған акциялардың сомасына 5020 "Қарапайым акциялар", 5010 "Артықшылығы
бар акциялар" шоттары дебеттеліп, 5110 "Қайтарып алынған капитал" шоты
кредиттеледі. 5110 "Қайтарып алынған капитал" шотының дебетінде
акционерлерден қайтарып сатьш алынған меншікгі акциялардың құны
көрсетіледі. Акцияларды қайтарып сатып алу кезінде бұл шот дебеттеледі және
ақша қаражаттарының шоттары және т.б. шоттар кредиттеледі.
Ары қарай жарғы капиталды тексеру сапасын көтеру үшін аудитордың
көсіпорынның жарғы капиталына қосқан үлес ретінде салынған мүліктер мен
басқадай мүліктік құқықтарға түгелдеу жүргізуді ұйымдастырғаны дұрыс.
Себебі жарғы капиталға жарна ретінде салынған мүліктердің құрамында
пайдалануға жарамай қалған негізгі құралдар және өндірістік босалқылардың
немесе басқадай мүліктік құқықтардың ішінде — тиімді пайдалану мерзімі әлде
қашан етіп кеткен интеллектуалдық меншіктің есепте тұратын фактілер
кездеседі.
Резервтік капиталдың, қосымша төленген және төленбеген капиталдың
аудиті
Резервтік капитал өндірісті дамытуға, кәсіпорынның қызметі тоқтаған
жағдайда аңбек ақы және бюджетке салық төлеуге инфляциялық зиянды жабуға,
акционерлік қоғам кеңесінің шешімі бойынша жарғы капиталды толықгыруға,
қайта бағалау сомаларын жабуға және акционерлік қоғамның дамуының басқа
бағыттарына пайдаланылады.
Аудитор резервтік капиталдың қаржылары материалдық көмек көрсетуге және
кәсіпорын персоналына еңбек ақы мен сый ақы төлеуге жұмсалатын фактілерге
кездесіп калуы мүмкін. Сондықтан аудитор резервтік капиталдың пайдаланылуын
барлық орыңдалған операцияларға талдау жасау жолымен егжей-тегжейлі
тексеруге тиісті.
Резервтік капиталдың құрылуы міндетті және ерікті сипатта болуы мүмкін.
Бірінші жағдайда ол Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, ал екіншіде –
кәсіпорынның құрылтай құжаттарында белгіленген тәртіпке немесе оның есеп
саясатына сәйкес құрылады.
ҚР Қаржы Министрлігінің "Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың
тұжырымдамалық (концептуалдык) негізін бекіту туралы" бұйрығының
(29.10.2002ж.) 16-тарауының 66-параграфыңда "Резервтік капиталдың құралуы
кәсіпорын (ұйым) мен оның кредиторларын зиянның зардаптарынан қосымша
қорғауды қамтамасыз ету үшін заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында
қарастырылады" делінген. Erep кәсіпорынның құрылтай құжаттарында резервтік
капиталды құру қарастырылмаған болса, онда кәсіпорынның оны құруға құқығы
жоқ.
Резервтік капитал бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарындағы "Резервтік
капитал" бөлімшесінің 551 "Заңмен белгіленген резервтік капитал" және 5460
Басқа да резервтік капитал" шоттарында есепке алынады. Бұл бөлімшенің
шоттары заңға және құрылтай құжаттарына сәйкес құрылған резервтік
капиталдың жағдайы туралы ақпараттарды жинақтауға арналған. Резервтік
капиталға аударым жасау 551 "Заңмен белгіленген резервтік капитал", 5460
"Басқа да резервтік капитал" шоттарының кредитінде және 5500 "Бөлінбеген
табыс (жабылмаған зиян)" шотының дебетінде көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының "Акционерлік қоғамдар туралы" заңында қоғамның
резервтік капиталын пайдалану тәртібін анықтау Директорлар кеңесінің ерекше
міндетіне жатқызылған 105, 53-6.. Сондықтан аудитор резервтік капиталға
бөлінбеген табыстан аударым жасау және оның мөлшері туралы Директорлар
кеңесі шешімінің бар екендігін, сонымен бірге осы резервтің есебінен зиянды
есептен шығарудың негізділігін анықтауға тиісті.
Резервтік капиталдың пайдаланылуы 5400 "Заңмен белгіленген резервтік
капитал", 5400 "Баска да резервтік капитал" шоттарының дебеті және 62
"Дивиденд және қатысушылардың табыстары бойынша есеп айырысу" бөлімшесі
шоттарының, 68 "Басқа да кредиторлық борыштар" бөлімшесінің 687 "Басқалары"
шотының кредиті бойынша көрсетіледі - есепті жылдың табысы болмаған
жағдайда резервтік капиталдың есебінен дивиденд және серіктестік
қатысушыларына табыс есептелгенде; 5500 "Бөлінбеген табыс (жабылмаған
зиян)" бөлімшесі шоттарының кредші бойынша көрсетіледі — есепті жылда
немесе өткен жылдарда кәсіпорынның шеккен зияны резервтік капиталдың
есебінен жабылғанда. Осы жазулардың негізінде резервтік капиталдың
пайдаланылуына бақылау жасалынады.
Резервтік капиталдың өзгеруі кұрылтай кұжаттарының ережелеріне сәйкес
жүзеге асырылады. Мысалы, резервтік капитал меншікті акцияларды қайтарып
сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Компанияның акцияларды қайтарып сатып алуы
оның қаржылық қызметінде келеңсіз жағдайлар болған кезде ақшаның едәуір
шығып кетуін болдырмау мақсатында, акциялардың санын және олардың бағамын
жасанды түрде реттеп отыру үшін қолданылуы мүмкін.
Акциялардың қайтарып сатып алынуы не осы мақсат үшін құрылған резервтің
есебінен не болмаса бөлінбеген табыстың есебінен жүзеге асырылады. Қайтарып
сатып алынған акциялар оларды төлеп алуға шығарылған нақты шығындар бойынша
есепке алынады.
Сонымен, аудиторға резервтік капиталға тексеру жүргізу кезінде оның
кұрылуы мен пайдаланылуының дұрыстығын, баланстың "Резервтік капитал"
бабында көрсетілген жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтардың Бас кітап
пен бухгалтерлік есеп регасірлеріндегі 5400 "Заңмен белгіленген резервтік
капитал", 5400 "Баска да резервтік капитал" шоттарының калдықтарымен
сәйкестігін анықтау қажет.
Меншікті капиталдың келесі негізгі элементі қосымша төленген капитал болып
табылады. Ол меншікгі акциялардың сатып-өткізу құнының олардың номиналдық
құнынан артық сомасы. Ол жөнінде ақпараттарды жинақтау үшін "Қосымша
төленген капитал" шоты пайдаланылады. Акциялар бойынша сыйақы, яғни,
меншікті капиталдың сатып-өткізу құнының олардың номиналдық құнынан артық
сомасы "Қосымша төленген капитал" шотының кредиті және ақша қаражаттары
шоттарының (10301060,1010) немесе 33 "Басқа да дебиторлық борыш"
бөлімшесінің 1440 "Басқалары" шотының дебетінде көрсетіледі. Аудиторға
қосымша төленген капиталдың мөлшерін анықтаудың дұрыстығын тексеру,
баланстағы осы бап бойынша қалдық " сомасын "Қосымша төленген капитал"
шотының кредиті бойынша есеп регастрлерінің мәліметтерімен салыстыру кажет.
Қосымша төленбеген капитал - негізгі құралдарды және ұзақ мерзімді
инвестицияларды қайта бағалау нәтижесінде олардың бастапқы құндарының өсу
сомасы. Негізгі құралдар мен инвестицияларды қайта бағалау сомаларының
нақты бары мен олардың қозғалысы жөніндегі ақпараттарды жинақтау үшін 5420
"Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал",
5430 "Инвестицияларды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал",
5460 "Баска да активтерді қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген
капитал" шоттары пайдаланылады.
Аудиторға осы ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалау операцияларының
жоғарыда аталған шоттарда көрсетілуінің дұрыстыгын тексеру керек.
Негізгі құралдарды және ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалау
нәтижесінде олардың бастапқы құндарының өсу сомасы 5420,5430,5440
шоттардың кредиті және 2410 "Негізгі құралдар", 14 "Инвестициялар" және 40
"Каржылық инвестициялар" бөлімшелері шоттарының дебеті бойынша көрсетіледі.
Аудитор баланстың "Қосымша төленбеген капитал" бабының қалдықтарын Бас
кітаптың және бухгалтерлік есеп регистрлерінің 5420,5430,5440 шоттар
бойынша мәліметтерімен салыстыруға тиісті.
Бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиянның) аудиті
Меншікті капиталдың бұл элементіне тексеру жүргізу кезінде аудиторға
жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтарды Бас кітаптың 5510 "Есепті
жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)", 563 "Өткен жылдың бөлінбеген
табысы (жабылмаған зияны)" шоттары айналымы көрсетілетін регистрлерімен
салыстыру қажет. Содан кейін шаруашылық операцияларының осы шоттарда
көрсетілуінің дұрыстығын тексеру керек. Бухгалтерлік есептің Тиіптік шоттар
жоспарына сәйкес есспті кезең ішіндегі табыстың (зиянның) жиышық сомасы
5610 "Жиынтық табыс (зиян)" шотыңда анықталады. Бұл шоттың кредиті бойынша
VII "Табыстар" бөлімі шоғарымен корреспонденциялана отырып, алынған
табыстың жиынтық сомасы, ал дебеті бойынша VIII "Шығыстар" бөлімінің
шоттарымен корреспонденциялана отырып, шығыстардың жиынтық сомасы
көрсетіледі.
5610 "Жиынтық табыс (зиян)" шотының дебеттік және кредиттік айналым
сомаларын салыстыру нәтижесінде 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы
(жабылмаған зияны)" шотына көшірілетін таза табыстың (зиянның) сомасын
анықтайды. Erep есепті кезенде табыс алынған болса, онда "Жиынтық табыс
(зиян)" шоты дебеттеліп, 5610 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған
зияны)" шоты
кредиттеледі, ал егер де зиян болса, онда керісінше бухгалтерлік жазу
орындалады, яғни, 5510 " Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған
зияны)" шоты дебеттеліп, 5610 "Жиынтық табыс (зияң)" шоты
кредиттеледі.
Жоғарыда заң және құрылтай құжаттарына сәйкес есепті жылдың бөлінбеген
табысының есебінен резервтік капиталға аударым жасалынатындығы айтылған
болатын. Есепті жылдың зиянын жабуға бағытталған резервтік капиталдың
қаражаттары сомасына 5400 "Резервтік капитал" бөлімшесінің тиісті шоттары
дебеттеліп, 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты
кредиттеледі. Есепті жылдың бөлінбеген табысының елеулі бөлігі дивиденд
және серіктестік қатысушыларына табыс есептеу үшін жұмсалынады, қалған сома
5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотынан 5610
"Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотына көшіріледі.
Қорыта айтқанда аудиторға бөлінбеген табыстың шамасын (мөлшерін) бағалау
қажет. Бұл бөлінбеген табыстың динамикасын көру және өзгеру тенденциясын
анықтау үшін оны өткен есепті кезендермен салыстыру жолымен жүргізіледі.
Талдау жасау үшін тек есепті жылдың қорытынды мәліметгері ғана емес, сондай-
ақ өткен кезендердің де мәліметтері алынады.
Меншікті капиталдың бухгалтерлік есебіңде болуы мүмкін бұрмалаушылықтар.
Құрылтайшылармен есеп айырысу және жарғы капиталдың кұралуының есебін
ұйымдастыру кезінде әртүрлі жіберілген қателер немесе әдейі
бұрмалаушылықтар туындайды. Солардың ішіндегі негізгілері:
-жарғы капиталға салынған материалдық құндылықтардың, материалдық емес
активтердің құнын өсіру нәтижесінде жартылық капиталды негізсіз көбейту;
-құрылтайшылардың жарғы капиталға өз үлестерін салмауы немесе толық салмауы
(қоспауы);
-өзгерістердің акционерлер тізімдемесіне өз уақытында енгізілмеуі;
-құрылтайшылардың шығуы мен жаңаларының қабылдануының өз уақытында
ресімделмеуі;
-артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтің төленбеуі;
- акционерлік қоғамдар үшін ірі мемілелердің дұрыс рәсімделмеуі;
-жарғы капиталдағы үлесінің құрылтайшыға қайтарылуының дұрыс рәсімделмеуі;
-орындалған қаржы-шаруашылық операциялары бойынша растаушы құжаттардың жоқ
болуы;
-қажетті негіздеулерсіз құжаттардағы жазулардың түзетілуі;
-түп нұсқаның немесе зандық құжаттарға сәйкес куәландырылған көшірмелердің
жоқ болуы;
-лицензиясыз қызмет жасау.
3. Инвестициялық қызмет.
Кәсіпорындардың экономикалық және қаржылық тұрақтылығын және әрі қарай
өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық
белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері
жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны
болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және
әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі
дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыраттты. Жеке меншікте, аралас,
акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар пайда болды және
қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында. Осылардың
барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және басқару
механизмінің өзгеруіне себеп болды. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі
олардың экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке
қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы сөзсіз.
Нарықтық қатынастардың дамуымен қатар барлық ұйымдық-құқықтық
кәсіпорындардың қаржылық-шаруалылық тәжірибесінде қаржылық инвестициялар да
кеңінен етек жайып келеді. Акционерлік қоғамдар жыл өткен сайын көптеп
ашылу үстінде, банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары,
кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ мемлекет те уақытша бос ақша
қаражаттарын тарту үшін қарыздық құнды қағаздарды кеңінен пайдаланатын
болды. Туынды құнды қағаздар (фьючерстер, опциондар және т.б.) нарығы да
дамып келе жатыр.
Осы айтылғандар кәсіпорындар тарапынан қазіргі заман талаптарына,
нарықтық экономика талаптарына сай инвестициялық саясат жүргізуді қажет
етеді. Кәсіпорындардың инвестициялық саясаты мүмкін болған инвестициялық
жобалардың ішінен өзінің стратегиялық мақсаттарына сай нұсқаларын таңдап
ала білумен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық саясат жобаларды
қаржыландырудың оңтайлы көздерін тартуды, оларды тиімді орналастыруды,
нәтжижесінде инвестициялық табыс табуды немесе капитал өсімін қамтамасыз
етуі керек. Сондықтан да инвестицияларды дұрыс басқару қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
4. Айналым қаражаттары.
Айналым қаражатының басты элементі – шикізат, былайша айтқанда,
материалдар. Бұл жұмыста өңделетңн өнңмге қажетті материалды ғана
есептейміз. Материалдар екі топқа бөлінеді – негізгі және көмекші.
Mk = 14000 · 6 = 84000 = 84 т
3 – кесте. Негізгі материалға жұмсалатын қаржының мөлшерін есептеу
Көрсеткіштердің атауы Белгісі Есептеу әдісі
1 негізгі материалдың аты, маркасы Сталь15
2 Өнімнің бірлігіне жұмсалатын материал.
Қара салмағы, кг Ск 6
таза салмағы, кг Ст 3,9
3 бағдарламаға жұмсалатын материалдың Мк Мк=Ск·N=84
көлемі, тонна
4 материалдың 1 тонң бағағасы , мың Бм 50000
теңге
5 бағдарламаға жұмсалатын материалдың Шм Шм= N· Бм=700 млн.
жалпы сомасы, мың теңге
6 өнімнің бірлігінің қалдығының салмағы,Кс Кс=Ск- Cт=2,1
кг
7 бағдарлама бойынша барлық қалдықтың Тк Тк=Кс·N=29400
салмағы, тонна
8 қалдықтың 1 тоннасының сату бағасы, Бс Бс=0,1·Бм=5000
мың теңге
9 қалдықты сатқандағы келетін табыс Тм Тм=Тк·Бс=147000000
мөлшері, мың теңгемен
10 негізгі материалдың құны мен Шт Шт=Шм-Тм=553 млн.
қалдықтар құнының айналымы, мың теңге
5. Өнімдерді шығару мен өткізуге кеткен шығындар
Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар мен құрал-жабдықтардың шығындарынан
тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған еңбек
шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің қандайына
болмасын жанды және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп тұжырымдалады. Өткен
еңбек білім, информация түрінде жинақталады.
Фирма өндіретін өнім белгілі бір түрде – зат немесе құн түрінде -
өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды. Өндірістің нәтижелерін,
оларды жасауға жұмсалған шығындармен салыстырғанда, өндіріс тиімділігі
айқындалады.
Өнімділік – осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген
өнімдерінің сол мерзімде жасалған немесе өндірілген өнімдер үшін тұтынылған
ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталаған бір түрінің
(еңбек, капитал, қуат, ақпарат, материалдар) өнімділігін есептеу қажет
болса, онда бұл есеп өнімділікьің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлемі Тірі еңбек шығындары
Басқа да көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер
жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді.
Өнімділіктің тар және кең мағынасы болады. Оның тар мағынасында өндірістің
негізгі мақсатына көзқарас бағытынан өндірістік процестің тиімділігін
сипататйтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік
процестен тыс өткізілуге тағайындалған өнімдермен және бір немесе бірнеше
негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс
шарттары көрсетілмейді.
Кәсіпорындардың мәселелері өнімділік өскен сайын бір көрсеткіш арқылы
оның іс-әрекетінің тиімділігіне баға беру қиындай түседі, сондықтан
көрсеткіштер жүйесін қолдануға көшкен ыңғайлы болады, яғни өнімділікті кеең
мағынада түсінуге.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар:
Біріншіге, өнімділіктің статикалық коэффиценттері жатады. Бұл жабайы
тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалған шығындардың өлшеміне
бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге, өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффицентіне бөлінген, белгілі
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффиценті. көрсеткіштері
Топтардың әрқайсысының ішінде өнімділіктің өлшеуіштерінің үш типі
болады: жеке, факторлық, көпфакторлық және жиынтық факторлық немесе
өнімділіктің жалпы көрсеткіштері. Өлшеуіштердің әрқайсысы өнімнің
шығындарға қатынасын сипаттайды, бірақ олар бөлгіште есепке алынатын
шығындардың элементтерінің саны немесе ресурстардың түрлері жағынан бір-
біріне ұқсамайды. Оны келесі суреттен көре аламыз:
Осы уақыт мерзімінде Өндіріске
тартылған ресурстар
пайдаланалған ресурстар
көлемін көрсетеді
көлемін көрсетеді
Сурет-1 - Өнімділікке байланысты шығындар
Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді
немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады.
Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің
өсу қарқынынан төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны
жоғары болады.
Кейбір салаларда өндіріс шығындарының айырмашылықтары табиғи,
жаратылыс жағдайлармен байланысты болады. Бұған мысал болатын – біздің елде
осыдан бұрын маусымдық немесе аймақтық бағалардың болғаны.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығы дүниеге әкелетін жағдайлар –
жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құру, өндіруге,
дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек
ресурстарының сапасы мен мамандану дәрежесі. Өндіріс шығындарының
құрылымында ресурстардың қандай түрінің басым болуына байланысты салалар
мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Бүгінгі заманда салалар масштабында шығындардың динамикасын екі
қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін
факторларға:
• Тұтынудың өсуі осы себепті өндірістің жекеленуін көздеу;
• Шығарылымдардың ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруы, алмастырудың
қажеттігі;
• НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату,
жарнама шығындары.
Екіншісі, жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді
көздейтінімен байланысты.
Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс
дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып
табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып
табылады.
Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері,
автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру
тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың
төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай
өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады.
Әрбір рыноктағы кәсіпорын келесідей шешім қабылдауға ынталы болады,
яғни жоғары пайданы қамтамасыз ету. Осы шартты орындауда негізгі
көрсеткіштің бірі шығындарды азайту болып табылады.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің
ақшалай көрінісі. Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн
формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде
өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-
келген қызмет түрі болып табылады.
Қорларды бағалау үшін шығындарды жіктеу
Өнім шығындары дайын өнім өндірумен байланысты. Бұл шығындарға негізгі
материалдар, негізгі еңбек шығындары және өндірістік жанама шығындар
жатады.
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға
қосылмайтын шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және административтік
шығындарды жатқызуға болады.
6. Қаржылық жоспарлау
Қаржылық жоспарлау мен болжау – бұл қаржы механизімінің қосалқы
жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементерінің бірі және
әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың
үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық
кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс
өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамассыз етуге, халықты әлеуметтік
қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол,
бұл жоспарлау өндірістің материялдық-заттай элеменнтері турасында,
ақшамен қоғамдық ұдайы өндірісте белсенді ықпал жасау турасында ақша
қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында
жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді
ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шарушылықты
жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын
ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процес тәртіпті (реттілікті)
анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді
жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті нысандарын
қолдануды қажет етеді.
Қаржылық көрсеткіштерді, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп
дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржылық
жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас ұғымдар
экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңестіріледі. Іс жүзінде
қаржылық болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды
бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және микро деңгейлерде қаржы
ресурстарының қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін анықтауы тиіс).
Қаржылық жоспарлаудың көмегімен белгілінітін болжамдар нақтыланады,
нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске
асырудың дәйектілігі, сондай-ақ таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін
әдістер анықталады.
Қаржылық жоспарлау – бұл қаржы жоспарларын (тапсырмаларын) әзірлеу,
құралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге
бағытталған прцесі. Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржы саясаты
құралдарының бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылық өзгерістерді байсалды
және елеусіз жасауға мүмкіндік туғызады.
Қаржылық жоспарлаудың объектісі шаруашылық жүргізуші субъектілері
мен мемлекеттің қаржылық қызметі, ал қорытынды нәтижесі қаржы жоспарлары
мен жеке мекеменің сметаларынан бастап мемлекеттің жиынтық қаржы
жоспарына дейінгі қаржы жоспарларын жасау болп табылады. Әрбір жоспарда
белгілі бір мерзімге белгіленген кірістер мен шығыстар, қаржы және кредит
жүйелерінің буындары мен байланыстары анықталады.
Қаржылық жоспарлаудың нақтылы міндеттері қаржы саясатымен
айқындалады. Бұл: жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның көлемі
мен олардың көздерін анықтау; кірістерді өсірудің, шығыстарды үнемдеудің
резервтерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар
арасында қаражаттарды бөлуде оңтайлы үйлесімдерді белгілеу және
басқалары.
Жоспарлау:
1) экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық
құбылыстардың кең шеңберін қамтиды);
2) қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды
түсінеді);
3) тиімділігімен (қорытындысында қаржыны басқару қойған міндеттерге
жетудің қажетілігін білдіреді) сипаталады.
Қаржылық жоспарлауда мына тәсілдемелермен пайдаланылады:
а) автоматтық өткен жылдың деректері келесі жылға
көшіріледі.инфляция кезінде деректер инфляцияның коеффиценттеріне
көбейтіледі.бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және,
әдеттегідей,уақыт жетіспеушілігі кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып,өткен жылдардың
санына бөледі);
б) нөлдік база тәсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі
тиіс бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Кәсіпорын қаржысы
1. Кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздері
2. Жарғы капитал. Оперативті-қаржылық жұмыс
3. Инвестициялық қызмет.
4. Айналым қаражаттары.
5. Өнімдерді шығару мен өткізуге кеткен шығындар
6. Қаржылық жоспарлау
7. Кәсіпорын табысы мен рентабельдігі.
8. Кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық түрлерінде қаржы ерекшеліктері
9. Коммерциялық қызметтің қаржысы
10. Қаржы жағдайын талдау.
2. Қаржы есебін талдау
1. Кәсіпорынның қаржылық есептілігі және оны талдау
2. Баланс өтімділігін талдау
3. Төлем қабілеттілігін талдау
4. Қаржылық тұрақтылықты талдау
5. Іскерслік белсендікті талдау
6. Табыстылықты талдау
7. Шаруашылық субъектісінің банкрот болу ықтималдылығын талдау және
бағалау
3. Қаржылық есеп
1. Бухгалтерия құрылымы мен шаруашылық субъектілер есебін ұйымдастыру
2. Субъектілерді есептеу саясаты. Салықтық есеп саясаты.
3. Ақша қаражаттары мен есептеулердің есебі.
4. Негізгі қаражаттар мен материалдан тыс активтердің есебі
5. Тауар-материал қорлары мен жеткізушілер есептулерінің есебі
6. Еңбек және оның төлеу есебі
7. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндірістегі шығындар есебі.
8. Дайын өнім және оны өткізу
9. Қаржы қорытындысы мен меншік капитал есебі
10. Қаржылық есеп беру
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін
арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің
жетістіктерін еңгізуді және өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін
талап етеді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық
қатынастарға өту жағдайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы
заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі
жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің
тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне
байқауы керек.
Экономикада қаржылық өндіріс тиімділігін талдаудың мәні өте зор:
кәсіпорындардың қаржылық жағдайын өндіріс тиімділігін талдаудың маңызды
түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік жағдайын білмей, қанша табыс
және шығын бар екенін білмей және өндірістің қаражаттық тұрақтылығын, төлеу
қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және тиімділігін бағалауға арналған.
Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір біз жоспарлы жүйеден нарықтық
қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық экономикада қорлардың жатып, шіріп
қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект
болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде
сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әріптестерді таңдау. Нарықтық
экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз
жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың
объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен
көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы
қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы
қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді
қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін
қамтамасыздандырады.
1.Кәсіпорын қаржысы
1. Кәсіпорында қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру негіздері
Кәсіпорын жұмысын ұйымдастыру адам қызметінің барлық аясына, соның
ішінде қаржы қызметіне де тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін
субъектінің объектіге нысаналы ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің
жиынтығы.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық
заңдардың объективті зандылықтары мен талаптарына негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық
органдар арқылы қоғам қаржыны, бағаны, кредитті және тағы басқаларын қоса,
өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде басқарады.
Қаржыны ұйымдастыру — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізіңде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың
тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері
пайдаланылады. Қаржы жүйесіндс оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше
тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және
санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекетгік борыштың азаюыңца, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған: басқарудағы
демократизм; қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас); басқарудағы
экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі (ұштасуы);
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
басқарудағы жауапкершілік; шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білгсн жөн: біріншіден, мемлекет
қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметгік сфераны басқарудың
тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл
процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі болып
табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты,
яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржыны басқаруға ғылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір
сферасында, олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен
жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заңдарда, қаржылық болжамдар мен
жоспарларда, қаулыларда және басқаларда ресімделстін қаржылық сипаттағы
басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи заңдардың
талаптарын, өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен
бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-
математикалық әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін,
басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген
жөн. Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен тұтқаларын
енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз құбылыстарды уақтылы
жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық
ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және
ағымдағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау. Қаржылық ақпараттың ғылыми негізделген
жоспарлау мақсаты үшін де, сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті
басқару үшін де зор маңызы бар. Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері
қаржы ақпаратына талдау жасау негізінде қабылданады, ол осыған байланысты
жеткілікті толық әрі ақиқат болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен
уақытгылығы негізделген шешімдер қабылдауды қамтамасыз етеді. Қаржылық
ақпарат бухгалтерлік, статистикалық және оперативтік есеп беруге
негізделеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады. Бұл
— жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мелшерін
және оның көздерін анықтау; орталықтаңдырылған және орталықтандырылмаған
ақша қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақтық
бірліктері арасында қаражаттарды белудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын)
белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау және т.б.
Ұйымдастыру — басқарудың барлық буындарының жене салынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің — қаржы органдарының,
салық қомитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық
салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай
ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппаратының
ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының барлық
қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу — бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін аддын алуға және жоюға бағытталған; мұның өзі резервтіқ
(сақтық) қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған қаржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дұрыстығы мен
заңдылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын
басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау
қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы қөрсеткіштермен
салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға,
шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың
объекгілері мен субъекгілері бөлінеді. Объектілер ретінде қаржы
қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржы қатынастарын олардың
сфераларына сәйкес объектілсрдің екі тобын бөледі: шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларга басқарудың мына
субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды
жүзеге асыратын барлық ұйымдық құрылымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп
аталады.
Кәсіпорындарда және ұлттық шаруашылық саласыңда қаржыны басқаруды
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен
службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың
қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асырып отырады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару
қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгінде нашар пайдаланып
жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының — реттеудің, қаржы
рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын
есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық
экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік
жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір
сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары
жеткіліксіз пайдаланылды; бюджеттен төленетін субвснциялардан (мақсатты
жәрдем қаржыдан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге
байланысты қаржының ролі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа
қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа
әдістеріне қошуді талап етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші
ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге,
әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың
қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың
бастыларына мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметтік операциялардың едәуір болігі, биліктің аймақтық
және жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі
тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл толып
жаткан бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен
нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет
операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету
жөніндегі операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жасамау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл
проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасында салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіңдегі икемділікгі
белуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің
кемшіліктері.
Бұрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландырудың
дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері,
сондай-ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болып келді. Қазіргі кезде
бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде
пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін
кеңінен таралмай отыр. Мұның экономикалық дағдарыстар мен инфляция
жағдайыңда заңды екенін мойындауға тура келеді.
2. Жарғы капитал. Оперативті-қаржылық жұмыс
Жарғы капитал дегеніміз - бұл кәсіпорынның жарғысында тіркелген капиталдың
ең аз шамасы. Нарық жағдайында жарғы капитал бір жағынан кәсіпорын мүлкінің
құнын, екінші жақтан құрылтайшылардың инвесторлардың алдындағы
міндеттемелердің сомасын көрсетеді. Ол әрбір құрылтайшының (акционердің)
қатысу үлесін анықтайды және акционерлік қоғамның үшінші жақтың (тұлғаның)
алдындағы міндеттемелерінің орындалуына кепілдік береді. Сондықтан оның ең
төменгі шамасы заңмен белгіленеді. Мысалы, "Жауапкершілігі шектеулі және
қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы" заңның 23-бабына сәйкес
жарғы капиталдың бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салымдарына тең және
серіктестікті мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін құжаттарды тапсырған
мерзімге 100 айлық есептік көрсеткішке тең сомадан аз болмауға тиісті
105.
Акционерлік қоғамның жарғы капиталының ең төменгі мөлшері Қазақстан
Республикасының "Республикалық бюджет туралы" заңымен тиісті қаржылық жылға
белгіленген 50000 еселенген айлық есептік көрсеткішті құрайды 106, 10-6.
Жарғы капиталдың құралуының жинақтаушы (синтетикалық) есебіне тексеру
жүргізу кезінде аудитор төмендегі аудиторлық дәлелдеу жинау әдістерін
пайдалануына болады: құрылтайшылардың жарғы капиталға қаржы салу тәртібі
туралы құрылтайшылар мен акционерлерге ауызша және жазбаша сұрау беру.
Жарғы капиталдың құралуына құжаттық тексеру жүргізу дегеніміз кассалық
кіріс кұжаттарының, ұлттық және шетелдік валютамен ағымдағы шоттардан банк
үзінділерінің, басқа да бастапқы және растаушы құжаттардың мәліметгері
бойынша аудит өткізу болып табылады. Аудитор жарғы капиталға қосылған үлес
ретіңде салынған қаржылардың толық және өз уақытыңда кіріске алынуын
тексеруге міндетті.
Жарғы капиталдың құралуын тексере отырып, аудитор оның сомасының
дұрыстығына көз жеткізуге тиісті. Ол баланста және "Меншікті капиталдағы
өзгерістер туралы" қорытынды есепте көрсетіледі. Аудитор оны құрылтай
құжаттарының мәліметтерімен салыстырады. Жарғы капитал шоттары бойынша
сальдо кәсіпорынның (ұйымның) құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғы
капиталдың мөлшеріне сәйкес болуға тиісті. Құрылтай
құжаттарында көрсетілген жарғы капиталдың шамасының сәйкестігіне тексеру
жүргізу үшін баланс көрсеткіштерін Бас кітаптың 5020 жай ақциялар, 5010
Артықшылығы бар акциялар және 5030 Салымдар мен пайлар шоттарының
мәліметгерімен, сондай-ақ аталған шоттардың кредиті бойынша айналым сомасы
көрсетілетін есеп регистрлерінің мәліметтерімен салыстыру қажет.
Кәсіпорынның жарғы капиталына жарнаның нақты келіп түсу сәті: ақша
қаражаттары үшін — ақшаның банктегі ағымдағы шотқа есепке алыну немесе
кассаға салыну мерзімі; негізгі құралдар, материадлық құндылықтар үшін -
негізгі құралдарды, материалдық құндылықтарды қабылдау-тапсыру актісінің
немесс аталған объектілердің кәсіпорынға келіп түсуін растаушы басқа
құжаттардың жасалу мерзімі.
Жарғы капитал кәсіпорын мүліктерінің басқа құралу көздеріне қарағанда
тұрақты шама болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғы капиталының көбеюі төмендегі
жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін:
Серіктестіктің барлық қатысушыларының қосымша салған салымдары арқылы;
Серіктестіктің меншікгі капиталының, оның ішінде резервтік капиталдың
есебінен жарғы каиталдың көбеюі;
Серіктестіктің таза активтерінің (меншікті капиталдың) қайта бағалануы
нәтижесінде олардың нақты құнының баланстық құннан артық болуы. Қайта
бағалануды тек тәуелсіз сараптаушы ғана жүргізуі мүмкін;
Барлық қалған катысушылардың келісімі бойьшша бір немесе бірнеше
қатысушьшың қосымша салым салуы арқылы;
5. Серіктестікгің құрамына жаңа қатысушыларды қабылдау арқылы.
Жарғы капитал мөлшерінің 1-3 пункттерде қарастырылған тәртіп бойынша
көбеюі кезінде қатысушылар үлестерінің мөлшері өзгермейді.
Серіктестік қатысушыларының кайсыбірінің немесе жаңадан қабылданған
қатысушының қосымша салым салу жолымен жарғы капиталдың көбеюі кезінде (4-5
пункттер) ондай салымдардың мөлшері серіктестік капиталына олардың алдыңғы
салған жарналарының мөлшерін және барлық қатысушылардың жарғы капиталдағы
үлесін қайта есептеу кажеттілігін ескере отырып анықталады 104.
Акционерлік қоғамдағы жарғы капиталдың құралу тәртібінің шаруашылық
серіктестіктердегі жарғы капиталдық құралуымен салыстарғанда өзіндік
ерекшеліктері бар.
Карапайым акция оның иесіне акционерлердің жиналысына дауыс беру құқығымен
қатысуы арқылы жүзеге асырылатын, акционерлік қоғамды басқаруға қатысу
құқығын береді. Одан басқа, қарапайым акция акционерлік қоғамның таза
табысын бөліп таратуға құқық береді. Erep акционерлік қоғам өзінің
шаруашылық қызметінің нәтижесінде (жылдың аяғында) зиян шеккен болса, онда
қарапайым акция иелері дивиденд алмайды.
Артықшылығы бар акциялар акционерлік қоғамды басқаруға қатысу құқығын
бермейді, яғни акционерлердің жиналысында дауыс иелену құқығын бермейді.
Ондай акциялардың артықшылығы оның иелерінің акционерлік қоғам қызметінің
қаржылық нәтижесіне тәуелсіз тұрақты немесе белгіленген мөлшерде дивиденд
алу құқығында болып табылады. Артықшылығы бар акциялардың қарапайым
акциялардан артықшылығы табысты бөлу және акционерлік қоғамды жойған кезде
болады. Басқаша айтқанда, табыс алдын-ала артықшылығы бар акциялардың
арасында бөлінеді. Содан кейін ғана қарапайым акциялар иелерінің арасында
бөлінеді. Қарапайым акция дивиденттің есептелген-есептелмегендігіне
қарамастан, акционерлік қоғам қызметіне қатысты мәселелерді шешу кезінде
дауыс кұқығына ие болады.
Серіктестіктің жарғы капиталының мөлшерін көбейту кезінде мынадай
бухгалтерлік жазулар орындалуға тиісті: 5030 "Салымдар мен пайлар", шоты
кредиттеліп, 10 "Материалдық емес активтер", 2010 Негізгі құралдар, 2700
Материалдар, 1330 Тауарлар, 1040 "Аккредитивтегі, чектердегі,
картшотгардағы және банктердегі баска да шоттардағы ақша", 1030 "Ағымдағы,
корреспонденттік шоттардағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша",
бөлімшелері шоттары және 1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты
ақша" шоты дебеттеледі.
Серіктестіктің жарғы капиталының азаюы қатысушышың шығып кетуі кезінде
болады. Ол серіктестіктің барлық қатысушылары салымдарының мөлшерін тікелей
азайту жолымен немесе жекелеген қатысушылардың үлестерін толық және ішінара
жабу (жою) жолымен жүзеге асырыла алады. Қолданыстағы завдарға сәйкес жарғы
капиталдың азаюы тек барлық кредиторларды ол жөнінде жеке-жеке жазбаша
түрде хабардар еткеннен кейін ғана мүмкін болады. Серіктестіктің жалпы
жиналысында жарғы капиталды азайту туралы шешім қабылдағаннан кейін екі ай
мерзім ішіңде ол өзінің барлық кредиторларына жазбаша хабар жіберуге немесе
ресми серіктестік туралы мәліметтер басылатын ресми басылымдарға тиісті
хабарландыру беруге міндетгі. Серіктестік кредиторы хабарды алған немесе
хабарландыру басылып шығарылған күннен бастап бір ай мерзім ішінде
серіктестіктен қосымша кепілдіктерді талап етуге немесе мерзімі бітпей-ақ
келісім-шартты бұзуға (тоқтатуға) не болмаса, серіктестіктің тиісті
міндеттемелерін орындауын және зиянның орнын толтыруын талап етуге құқылы.
Талаптар серіктестікке жазбаша түрде жіберіледі, ал олардың көшірмелері
серіктестікті мемлекеттік тіркеуден өткізуді жүзеге асырған органға
жіберілуі мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғы капиталының азаюын
серіктестікке талаптарды мәлімдеу үшін кредиторларға берілген мерзім
өткеннен кейін мемлекеттік тіркеуді жүзеге асырушы орган тіркейді. Erep
серіктестікті мемлекеттік тіркеуден өткізуші органға оның кредиторлары
қойған талаптардың көшірмесі келіп түссе, жарғы капиталдың азаюы сол
талаптардың орындалғандығын серіктестік дәлелдеген немесе мәлімдеме жасаған
кредиторлардың серіктестік жарғы капиталының азаюына қарсылығы жоқ болған
жағдайда тіркеледі.
Белгіленген тәртіпті бұзу арқылы жарғы капиталдың азаюы мүдделі
тұлғалардың мәлімдеуі бойынша сот шешімімен серіктестіктің жойылуьша негіз
болып табылады.
Кәсіпорын құрылтайшыларына олардың жарғы капиталға салған салымдары мен
пайларын қайтарған кезде, яғни, серіктестікгің жарғы капиталының азаюы
кезінде мынадай бухгалтерлік жазу орындалады: 5030 "Салымдар және пайлар"
шоты дебеттеліп, ақша қаражаттарының, айналымнан тыс активтердің, тауарлы-
материалдық босалқылардың және т.б. шоттары кредиттеледі.
Акционерлік қоғамда қолданыстағы заңға сәйкес жарғы капиталдың құралуы мен
өзгеруінде бірқатар басқадай тәртіп белгіленген.
Акционерлік қоғамда "хабарланған капитал", "шығарылған (төленген) жарғы
капитал" деген ұғымдар енгізілген 105.
Акционерлік қоғамның хабарланған (белгіленген тәртіп бойынша тіркелген)
жарғы капиталының сомасына 5110 "Төленбеген капитал" шоты дебеттеліп, 5020
"Қарапайым акциялар" және 5010 "Артық-шылығы бар акциялар" шоттары
кредиттеледі. 5110 "Төленбеген капитал" активті шотында занды және жеке
тұлғалардың олардың жарғы капиталға салған салымдары бойынша борыштарының
(қарыздарының) сомасы туралы ақпараттар жинақталады. Жарғы капиталға
салымдардың жүзеге асырылуына қарай ақша қаражаттарының, айналымнан тыс
активтердің, тауарлы-материалдық босалқылардың шоттары және т.б. шоттар
дебеттеліп, 5110 "Төленбеген капитал" шоты кредиттеледі. Erep 5110
"Төленбеген капитал" шоты бойынша дебеттік қалдық жабылған болса, онда ол
акционерлік қоғамның өз жарғы капиталын толық құрағандығын куәландырады.
Хабарланған жарғы капиталдың өзгеруі (көбеюі немесе азаюы) акционерлердің
жалпы жиналысының шешімі бойынша, егер басқа еш нәрсе заңмен белгіленбеген
болса, тек барлық шығарылуы хабарланған акциялардың орналасуы және
төленуінен кейін ғана мүмкіндік алады. Хабарланған жарғы капиталдың
"Акционерлік қоғам туралы" заңда белгіленген ең төменгі мөлшерден аз
болуыңа жол берілмейтіндігін атап айту керек.
Акционерлік қоғамның жарғы капиталының құралу ерекшеліктері аудитордан
акцияларға өз уақытында төлем жасауын, олардың қозғалысы бойынша
операциялардың заңдылығын тексеру кезінде ерекше көніл аударуды талап
етеді. 5110 "Төленбеген капитал" шоты бойынша талдамалық (аналитикалык)
есеп акционерлік карточкалар бойьшша немесе жарғы капиталға салымдар
бойынша қарыздар сомасы, оны жою мерзімі, борышты жабуға салынған
активтердің сомалары көрсетілетін айналым ведомосында жүргізіледі.
Талдамалық есеп жүргізуге негіз болатын құрылтай құжаттары, негізгі
құралдарды және материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру актілері,
төлем тапсырмалары, кассалық кіріс ордерлері және т.б.
Акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша
акциялардың номиналдық құнын өсіру немесе қосымша акциялар шығару жолымен
жарғы капиталдың мөлшерін көбейтуге құқылы.
Акционерлік қоғамның жарғы капиталын көбейту тек толық төлем жасалынғаннан
кейін мүмкін болатындығын аудитор назарда ұстауға тиісті. Кәсіпорынның
шеккен зиянының орнын толтыру үшін қосымша акциялар шығаруға және олардың
номиналдық құнын өсіруге тыйым салынады.
Жарғы капиталды көбейту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында
акция иелерінің жалпы санының 23-нен кем емес дауыспен қабылданады.
Қолданыстағы заңға сәйкес акционерлік қоғам акционерлердің жалпы
жиналысының шешімі бойынша акциялардың номиналдық құнын азайту жолымен
немесе жою мақсатымен акциялардың бір бөлігін сатып алу арқылы жарғы
капиталды азайтуға құқылы. Акционерлік қоғамның жарғы капиталын акциялардың
бір белігін қайта сатып алу және оларды жою жолымен азайту тек ондай
мүмкіндік қоғамның жарғысында қарастырылса ғана мүмкін болады. Акционерлік
қоғамның жарғы капиталын азайту туралы шешім оны көбейту туралы төртіппен
бірдей қабылданады.
Акционерлік қоғамның жарғы капиталын азайту кезінде айналымнан шығарылып
алынған акциялардың сомасына 5020 "Қарапайым акциялар", 5010 "Артықшылығы
бар акциялар" шоттары дебеттеліп, 5110 "Қайтарып алынған капитал" шоты
кредиттеледі. 5110 "Қайтарып алынған капитал" шотының дебетінде
акционерлерден қайтарып сатьш алынған меншікгі акциялардың құны
көрсетіледі. Акцияларды қайтарып сатып алу кезінде бұл шот дебеттеледі және
ақша қаражаттарының шоттары және т.б. шоттар кредиттеледі.
Ары қарай жарғы капиталды тексеру сапасын көтеру үшін аудитордың
көсіпорынның жарғы капиталына қосқан үлес ретінде салынған мүліктер мен
басқадай мүліктік құқықтарға түгелдеу жүргізуді ұйымдастырғаны дұрыс.
Себебі жарғы капиталға жарна ретінде салынған мүліктердің құрамында
пайдалануға жарамай қалған негізгі құралдар және өндірістік босалқылардың
немесе басқадай мүліктік құқықтардың ішінде — тиімді пайдалану мерзімі әлде
қашан етіп кеткен интеллектуалдық меншіктің есепте тұратын фактілер
кездеседі.
Резервтік капиталдың, қосымша төленген және төленбеген капиталдың
аудиті
Резервтік капитал өндірісті дамытуға, кәсіпорынның қызметі тоқтаған
жағдайда аңбек ақы және бюджетке салық төлеуге инфляциялық зиянды жабуға,
акционерлік қоғам кеңесінің шешімі бойынша жарғы капиталды толықгыруға,
қайта бағалау сомаларын жабуға және акционерлік қоғамның дамуының басқа
бағыттарына пайдаланылады.
Аудитор резервтік капиталдың қаржылары материалдық көмек көрсетуге және
кәсіпорын персоналына еңбек ақы мен сый ақы төлеуге жұмсалатын фактілерге
кездесіп калуы мүмкін. Сондықтан аудитор резервтік капиталдың пайдаланылуын
барлық орыңдалған операцияларға талдау жасау жолымен егжей-тегжейлі
тексеруге тиісті.
Резервтік капиталдың құрылуы міндетті және ерікті сипатта болуы мүмкін.
Бірінші жағдайда ол Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, ал екіншіде –
кәсіпорынның құрылтай құжаттарында белгіленген тәртіпке немесе оның есеп
саясатына сәйкес құрылады.
ҚР Қаржы Министрлігінің "Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың
тұжырымдамалық (концептуалдык) негізін бекіту туралы" бұйрығының
(29.10.2002ж.) 16-тарауының 66-параграфыңда "Резервтік капиталдың құралуы
кәсіпорын (ұйым) мен оның кредиторларын зиянның зардаптарынан қосымша
қорғауды қамтамасыз ету үшін заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында
қарастырылады" делінген. Erep кәсіпорынның құрылтай құжаттарында резервтік
капиталды құру қарастырылмаған болса, онда кәсіпорынның оны құруға құқығы
жоқ.
Резервтік капитал бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарындағы "Резервтік
капитал" бөлімшесінің 551 "Заңмен белгіленген резервтік капитал" және 5460
Басқа да резервтік капитал" шоттарында есепке алынады. Бұл бөлімшенің
шоттары заңға және құрылтай құжаттарына сәйкес құрылған резервтік
капиталдың жағдайы туралы ақпараттарды жинақтауға арналған. Резервтік
капиталға аударым жасау 551 "Заңмен белгіленген резервтік капитал", 5460
"Басқа да резервтік капитал" шоттарының кредитінде және 5500 "Бөлінбеген
табыс (жабылмаған зиян)" шотының дебетінде көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының "Акционерлік қоғамдар туралы" заңында қоғамның
резервтік капиталын пайдалану тәртібін анықтау Директорлар кеңесінің ерекше
міндетіне жатқызылған 105, 53-6.. Сондықтан аудитор резервтік капиталға
бөлінбеген табыстан аударым жасау және оның мөлшері туралы Директорлар
кеңесі шешімінің бар екендігін, сонымен бірге осы резервтің есебінен зиянды
есептен шығарудың негізділігін анықтауға тиісті.
Резервтік капиталдың пайдаланылуы 5400 "Заңмен белгіленген резервтік
капитал", 5400 "Баска да резервтік капитал" шоттарының дебеті және 62
"Дивиденд және қатысушылардың табыстары бойынша есеп айырысу" бөлімшесі
шоттарының, 68 "Басқа да кредиторлық борыштар" бөлімшесінің 687 "Басқалары"
шотының кредиті бойынша көрсетіледі - есепті жылдың табысы болмаған
жағдайда резервтік капиталдың есебінен дивиденд және серіктестік
қатысушыларына табыс есептелгенде; 5500 "Бөлінбеген табыс (жабылмаған
зиян)" бөлімшесі шоттарының кредші бойынша көрсетіледі — есепті жылда
немесе өткен жылдарда кәсіпорынның шеккен зияны резервтік капиталдың
есебінен жабылғанда. Осы жазулардың негізінде резервтік капиталдың
пайдаланылуына бақылау жасалынады.
Резервтік капиталдың өзгеруі кұрылтай кұжаттарының ережелеріне сәйкес
жүзеге асырылады. Мысалы, резервтік капитал меншікті акцияларды қайтарып
сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Компанияның акцияларды қайтарып сатып алуы
оның қаржылық қызметінде келеңсіз жағдайлар болған кезде ақшаның едәуір
шығып кетуін болдырмау мақсатында, акциялардың санын және олардың бағамын
жасанды түрде реттеп отыру үшін қолданылуы мүмкін.
Акциялардың қайтарып сатып алынуы не осы мақсат үшін құрылған резервтің
есебінен не болмаса бөлінбеген табыстың есебінен жүзеге асырылады. Қайтарып
сатып алынған акциялар оларды төлеп алуға шығарылған нақты шығындар бойынша
есепке алынады.
Сонымен, аудиторға резервтік капиталға тексеру жүргізу кезінде оның
кұрылуы мен пайдаланылуының дұрыстығын, баланстың "Резервтік капитал"
бабында көрсетілген жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтардың Бас кітап
пен бухгалтерлік есеп регасірлеріндегі 5400 "Заңмен белгіленген резервтік
капитал", 5400 "Баска да резервтік капитал" шоттарының калдықтарымен
сәйкестігін анықтау қажет.
Меншікті капиталдың келесі негізгі элементі қосымша төленген капитал болып
табылады. Ол меншікгі акциялардың сатып-өткізу құнының олардың номиналдық
құнынан артық сомасы. Ол жөнінде ақпараттарды жинақтау үшін "Қосымша
төленген капитал" шоты пайдаланылады. Акциялар бойынша сыйақы, яғни,
меншікті капиталдың сатып-өткізу құнының олардың номиналдық құнынан артық
сомасы "Қосымша төленген капитал" шотының кредиті және ақша қаражаттары
шоттарының (10301060,1010) немесе 33 "Басқа да дебиторлық борыш"
бөлімшесінің 1440 "Басқалары" шотының дебетінде көрсетіледі. Аудиторға
қосымша төленген капиталдың мөлшерін анықтаудың дұрыстығын тексеру,
баланстағы осы бап бойынша қалдық " сомасын "Қосымша төленген капитал"
шотының кредиті бойынша есеп регастрлерінің мәліметтерімен салыстыру кажет.
Қосымша төленбеген капитал - негізгі құралдарды және ұзақ мерзімді
инвестицияларды қайта бағалау нәтижесінде олардың бастапқы құндарының өсу
сомасы. Негізгі құралдар мен инвестицияларды қайта бағалау сомаларының
нақты бары мен олардың қозғалысы жөніндегі ақпараттарды жинақтау үшін 5420
"Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал",
5430 "Инвестицияларды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал",
5460 "Баска да активтерді қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген
капитал" шоттары пайдаланылады.
Аудиторға осы ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалау операцияларының
жоғарыда аталған шоттарда көрсетілуінің дұрыстыгын тексеру керек.
Негізгі құралдарды және ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалау
нәтижесінде олардың бастапқы құндарының өсу сомасы 5420,5430,5440
шоттардың кредиті және 2410 "Негізгі құралдар", 14 "Инвестициялар" және 40
"Каржылық инвестициялар" бөлімшелері шоттарының дебеті бойынша көрсетіледі.
Аудитор баланстың "Қосымша төленбеген капитал" бабының қалдықтарын Бас
кітаптың және бухгалтерлік есеп регистрлерінің 5420,5430,5440 шоттар
бойынша мәліметтерімен салыстыруға тиісті.
Бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиянның) аудиті
Меншікті капиталдың бұл элементіне тексеру жүргізу кезінде аудиторға
жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтарды Бас кітаптың 5510 "Есепті
жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)", 563 "Өткен жылдың бөлінбеген
табысы (жабылмаған зияны)" шоттары айналымы көрсетілетін регистрлерімен
салыстыру қажет. Содан кейін шаруашылық операцияларының осы шоттарда
көрсетілуінің дұрыстығын тексеру керек. Бухгалтерлік есептің Тиіптік шоттар
жоспарына сәйкес есспті кезең ішіндегі табыстың (зиянның) жиышық сомасы
5610 "Жиынтық табыс (зиян)" шотыңда анықталады. Бұл шоттың кредиті бойынша
VII "Табыстар" бөлімі шоғарымен корреспонденциялана отырып, алынған
табыстың жиынтық сомасы, ал дебеті бойынша VIII "Шығыстар" бөлімінің
шоттарымен корреспонденциялана отырып, шығыстардың жиынтық сомасы
көрсетіледі.
5610 "Жиынтық табыс (зиян)" шотының дебеттік және кредиттік айналым
сомаларын салыстыру нәтижесінде 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы
(жабылмаған зияны)" шотына көшірілетін таза табыстың (зиянның) сомасын
анықтайды. Erep есепті кезенде табыс алынған болса, онда "Жиынтық табыс
(зиян)" шоты дебеттеліп, 5610 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған
зияны)" шоты
кредиттеледі, ал егер де зиян болса, онда керісінше бухгалтерлік жазу
орындалады, яғни, 5510 " Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған
зияны)" шоты дебеттеліп, 5610 "Жиынтық табыс (зияң)" шоты
кредиттеледі.
Жоғарыда заң және құрылтай құжаттарына сәйкес есепті жылдың бөлінбеген
табысының есебінен резервтік капиталға аударым жасалынатындығы айтылған
болатын. Есепті жылдың зиянын жабуға бағытталған резервтік капиталдың
қаражаттары сомасына 5400 "Резервтік капитал" бөлімшесінің тиісті шоттары
дебеттеліп, 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты
кредиттеледі. Есепті жылдың бөлінбеген табысының елеулі бөлігі дивиденд
және серіктестік қатысушыларына табыс есептеу үшін жұмсалынады, қалған сома
5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотынан 5610
"Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотына көшіріледі.
Қорыта айтқанда аудиторға бөлінбеген табыстың шамасын (мөлшерін) бағалау
қажет. Бұл бөлінбеген табыстың динамикасын көру және өзгеру тенденциясын
анықтау үшін оны өткен есепті кезендермен салыстыру жолымен жүргізіледі.
Талдау жасау үшін тек есепті жылдың қорытынды мәліметгері ғана емес, сондай-
ақ өткен кезендердің де мәліметтері алынады.
Меншікті капиталдың бухгалтерлік есебіңде болуы мүмкін бұрмалаушылықтар.
Құрылтайшылармен есеп айырысу және жарғы капиталдың кұралуының есебін
ұйымдастыру кезінде әртүрлі жіберілген қателер немесе әдейі
бұрмалаушылықтар туындайды. Солардың ішіндегі негізгілері:
-жарғы капиталға салынған материалдық құндылықтардың, материалдық емес
активтердің құнын өсіру нәтижесінде жартылық капиталды негізсіз көбейту;
-құрылтайшылардың жарғы капиталға өз үлестерін салмауы немесе толық салмауы
(қоспауы);
-өзгерістердің акционерлер тізімдемесіне өз уақытында енгізілмеуі;
-құрылтайшылардың шығуы мен жаңаларының қабылдануының өз уақытында
ресімделмеуі;
-артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтің төленбеуі;
- акционерлік қоғамдар үшін ірі мемілелердің дұрыс рәсімделмеуі;
-жарғы капиталдағы үлесінің құрылтайшыға қайтарылуының дұрыс рәсімделмеуі;
-орындалған қаржы-шаруашылық операциялары бойынша растаушы құжаттардың жоқ
болуы;
-қажетті негіздеулерсіз құжаттардағы жазулардың түзетілуі;
-түп нұсқаның немесе зандық құжаттарға сәйкес куәландырылған көшірмелердің
жоқ болуы;
-лицензиясыз қызмет жасау.
3. Инвестициялық қызмет.
Кәсіпорындардың экономикалық және қаржылық тұрақтылығын және әрі қарай
өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық
белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері
жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны
болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және
әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі
дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыраттты. Жеке меншікте, аралас,
акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар пайда болды және
қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында. Осылардың
барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және басқару
механизмінің өзгеруіне себеп болды. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі
олардың экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке
қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы сөзсіз.
Нарықтық қатынастардың дамуымен қатар барлық ұйымдық-құқықтық
кәсіпорындардың қаржылық-шаруалылық тәжірибесінде қаржылық инвестициялар да
кеңінен етек жайып келеді. Акционерлік қоғамдар жыл өткен сайын көптеп
ашылу үстінде, банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары,
кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ мемлекет те уақытша бос ақша
қаражаттарын тарту үшін қарыздық құнды қағаздарды кеңінен пайдаланатын
болды. Туынды құнды қағаздар (фьючерстер, опциондар және т.б.) нарығы да
дамып келе жатыр.
Осы айтылғандар кәсіпорындар тарапынан қазіргі заман талаптарына,
нарықтық экономика талаптарына сай инвестициялық саясат жүргізуді қажет
етеді. Кәсіпорындардың инвестициялық саясаты мүмкін болған инвестициялық
жобалардың ішінен өзінің стратегиялық мақсаттарына сай нұсқаларын таңдап
ала білумен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық саясат жобаларды
қаржыландырудың оңтайлы көздерін тартуды, оларды тиімді орналастыруды,
нәтжижесінде инвестициялық табыс табуды немесе капитал өсімін қамтамасыз
етуі керек. Сондықтан да инвестицияларды дұрыс басқару қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
4. Айналым қаражаттары.
Айналым қаражатының басты элементі – шикізат, былайша айтқанда,
материалдар. Бұл жұмыста өңделетңн өнңмге қажетті материалды ғана
есептейміз. Материалдар екі топқа бөлінеді – негізгі және көмекші.
Mk = 14000 · 6 = 84000 = 84 т
3 – кесте. Негізгі материалға жұмсалатын қаржының мөлшерін есептеу
Көрсеткіштердің атауы Белгісі Есептеу әдісі
1 негізгі материалдың аты, маркасы Сталь15
2 Өнімнің бірлігіне жұмсалатын материал.
Қара салмағы, кг Ск 6
таза салмағы, кг Ст 3,9
3 бағдарламаға жұмсалатын материалдың Мк Мк=Ск·N=84
көлемі, тонна
4 материалдың 1 тонң бағағасы , мың Бм 50000
теңге
5 бағдарламаға жұмсалатын материалдың Шм Шм= N· Бм=700 млн.
жалпы сомасы, мың теңге
6 өнімнің бірлігінің қалдығының салмағы,Кс Кс=Ск- Cт=2,1
кг
7 бағдарлама бойынша барлық қалдықтың Тк Тк=Кс·N=29400
салмағы, тонна
8 қалдықтың 1 тоннасының сату бағасы, Бс Бс=0,1·Бм=5000
мың теңге
9 қалдықты сатқандағы келетін табыс Тм Тм=Тк·Бс=147000000
мөлшері, мың теңгемен
10 негізгі материалдың құны мен Шт Шт=Шм-Тм=553 млн.
қалдықтар құнының айналымы, мың теңге
5. Өнімдерді шығару мен өткізуге кеткен шығындар
Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар мен құрал-жабдықтардың шығындарынан
тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған еңбек
шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің қандайына
болмасын жанды және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп тұжырымдалады. Өткен
еңбек білім, информация түрінде жинақталады.
Фирма өндіретін өнім белгілі бір түрде – зат немесе құн түрінде -
өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды. Өндірістің нәтижелерін,
оларды жасауға жұмсалған шығындармен салыстырғанда, өндіріс тиімділігі
айқындалады.
Өнімділік – осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген
өнімдерінің сол мерзімде жасалған немесе өндірілген өнімдер үшін тұтынылған
ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталаған бір түрінің
(еңбек, капитал, қуат, ақпарат, материалдар) өнімділігін есептеу қажет
болса, онда бұл есеп өнімділікьің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлемі Тірі еңбек шығындары
Басқа да көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер
жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді.
Өнімділіктің тар және кең мағынасы болады. Оның тар мағынасында өндірістің
негізгі мақсатына көзқарас бағытынан өндірістік процестің тиімділігін
сипататйтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік
процестен тыс өткізілуге тағайындалған өнімдермен және бір немесе бірнеше
негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс
шарттары көрсетілмейді.
Кәсіпорындардың мәселелері өнімділік өскен сайын бір көрсеткіш арқылы
оның іс-әрекетінің тиімділігіне баға беру қиындай түседі, сондықтан
көрсеткіштер жүйесін қолдануға көшкен ыңғайлы болады, яғни өнімділікті кеең
мағынада түсінуге.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар:
Біріншіге, өнімділіктің статикалық коэффиценттері жатады. Бұл жабайы
тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалған шығындардың өлшеміне
бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге, өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффицентіне бөлінген, белгілі
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффиценті. көрсеткіштері
Топтардың әрқайсысының ішінде өнімділіктің өлшеуіштерінің үш типі
болады: жеке, факторлық, көпфакторлық және жиынтық факторлық немесе
өнімділіктің жалпы көрсеткіштері. Өлшеуіштердің әрқайсысы өнімнің
шығындарға қатынасын сипаттайды, бірақ олар бөлгіште есепке алынатын
шығындардың элементтерінің саны немесе ресурстардың түрлері жағынан бір-
біріне ұқсамайды. Оны келесі суреттен көре аламыз:
Осы уақыт мерзімінде Өндіріске
тартылған ресурстар
пайдаланалған ресурстар
көлемін көрсетеді
көлемін көрсетеді
Сурет-1 - Өнімділікке байланысты шығындар
Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді
немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады.
Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің
өсу қарқынынан төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны
жоғары болады.
Кейбір салаларда өндіріс шығындарының айырмашылықтары табиғи,
жаратылыс жағдайлармен байланысты болады. Бұған мысал болатын – біздің елде
осыдан бұрын маусымдық немесе аймақтық бағалардың болғаны.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығы дүниеге әкелетін жағдайлар –
жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құру, өндіруге,
дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек
ресурстарының сапасы мен мамандану дәрежесі. Өндіріс шығындарының
құрылымында ресурстардың қандай түрінің басым болуына байланысты салалар
мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Бүгінгі заманда салалар масштабында шығындардың динамикасын екі
қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін
факторларға:
• Тұтынудың өсуі осы себепті өндірістің жекеленуін көздеу;
• Шығарылымдардың ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруы, алмастырудың
қажеттігі;
• НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату,
жарнама шығындары.
Екіншісі, жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді
көздейтінімен байланысты.
Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс
дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып
табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып
табылады.
Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері,
автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру
тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың
төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай
өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады.
Әрбір рыноктағы кәсіпорын келесідей шешім қабылдауға ынталы болады,
яғни жоғары пайданы қамтамасыз ету. Осы шартты орындауда негізгі
көрсеткіштің бірі шығындарды азайту болып табылады.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің
ақшалай көрінісі. Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн
формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде
өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-
келген қызмет түрі болып табылады.
Қорларды бағалау үшін шығындарды жіктеу
Өнім шығындары дайын өнім өндірумен байланысты. Бұл шығындарға негізгі
материалдар, негізгі еңбек шығындары және өндірістік жанама шығындар
жатады.
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға
қосылмайтын шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және административтік
шығындарды жатқызуға болады.
6. Қаржылық жоспарлау
Қаржылық жоспарлау мен болжау – бұл қаржы механизімінің қосалқы
жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементерінің бірі және
әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың
үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық
кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс
өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамассыз етуге, халықты әлеуметтік
қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол,
бұл жоспарлау өндірістің материялдық-заттай элеменнтері турасында,
ақшамен қоғамдық ұдайы өндірісте белсенді ықпал жасау турасында ақша
қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында
жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді
ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шарушылықты
жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын
ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процес тәртіпті (реттілікті)
анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді
жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті нысандарын
қолдануды қажет етеді.
Қаржылық көрсеткіштерді, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп
дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржылық
жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас ұғымдар
экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңестіріледі. Іс жүзінде
қаржылық болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды
бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және микро деңгейлерде қаржы
ресурстарының қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін анықтауы тиіс).
Қаржылық жоспарлаудың көмегімен белгілінітін болжамдар нақтыланады,
нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске
асырудың дәйектілігі, сондай-ақ таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін
әдістер анықталады.
Қаржылық жоспарлау – бұл қаржы жоспарларын (тапсырмаларын) әзірлеу,
құралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге
бағытталған прцесі. Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржы саясаты
құралдарының бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылық өзгерістерді байсалды
және елеусіз жасауға мүмкіндік туғызады.
Қаржылық жоспарлаудың объектісі шаруашылық жүргізуші субъектілері
мен мемлекеттің қаржылық қызметі, ал қорытынды нәтижесі қаржы жоспарлары
мен жеке мекеменің сметаларынан бастап мемлекеттің жиынтық қаржы
жоспарына дейінгі қаржы жоспарларын жасау болп табылады. Әрбір жоспарда
белгілі бір мерзімге белгіленген кірістер мен шығыстар, қаржы және кредит
жүйелерінің буындары мен байланыстары анықталады.
Қаржылық жоспарлаудың нақтылы міндеттері қаржы саясатымен
айқындалады. Бұл: жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның көлемі
мен олардың көздерін анықтау; кірістерді өсірудің, шығыстарды үнемдеудің
резервтерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар
арасында қаражаттарды бөлуде оңтайлы үйлесімдерді белгілеу және
басқалары.
Жоспарлау:
1) экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық
құбылыстардың кең шеңберін қамтиды);
2) қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды
түсінеді);
3) тиімділігімен (қорытындысында қаржыны басқару қойған міндеттерге
жетудің қажетілігін білдіреді) сипаталады.
Қаржылық жоспарлауда мына тәсілдемелермен пайдаланылады:
а) автоматтық өткен жылдың деректері келесі жылға
көшіріледі.инфляция кезінде деректер инфляцияның коеффиценттеріне
көбейтіледі.бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және,
әдеттегідей,уақыт жетіспеушілігі кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып,өткен жылдардың
санына бөледі);
б) нөлдік база тәсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі
тиіс бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz