Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1. «КАТЭК» жауапкершілік шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайына баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудағы коэффициенттер жүйесінің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3. ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1. «КАТЭК» жауапкершілік шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайына баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудағы коэффициенттер жүйесінің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3. ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қазіргі таңда тәуелсіздігімізді алған жылдардан бастап, еліміз өз экономикасын жақсартуға, дамытуға тырысып жүр. Соның салдарынан республикамызда көптеген мемлекеттік және жекешелендірілген мекемелер, кәсіпорындар, ірі корпорациялар саны артуда, әсіресе соңғы жылдары өндірістік қызметті жүзеге асыратын компаниялар көбеюде. Бірақ бұған қарамастан, мемлекет тарапынан осы кәсіпорындардың қаржылық жағдайына, оның қызметіне бағалау, қадағалау, бақылау жүргізу мәселелері туындайды.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда мекеме құралдарының ең басты бөлігі болып қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін шешімдер қабылдауға болады. Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы болып табылады. Бүгінгі экономикалық жағдайда тұрақты төлем қабілеттілік табыстылықтан да маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен маңызы – кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген, сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда мекеме құралдарының ең басты бөлігі болып қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін шешімдер қабылдауға болады. Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы болып табылады. Бүгінгі экономикалық жағдайда тұрақты төлем қабілеттілік табыстылықтан да маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен маңызы – кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау.
1. Қазақстан Республикасының1 995 жылдың 30 тамыздағы Конституциясы, 2007 жылғы 21 мамырдағы өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы № 254-III Заңы.
2. Қазақстан Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» 1998 жылдың 22 сәуіріндегі № 220-I Заңы, өзгерістер 2008жылдың 1 қазанында енгізілген.
3. Қазақстан 5 «Банкроттық туралы» 1997 жылдың 21 қаңтардағы № 67-I Заңы , 2007 жылдың 15 мамырдағы № 253-III Заңымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
4. ҚР-ның «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы №234-III, 28.02.2007 жыл.
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Директорлар Кеңесінің 2007 жылғы 30 мамырдағы № 113 қаулысымен бекітілген экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының Казақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізетін мониторингінің 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы.
6. С.С.Баймұхамбетова, А.Ш.Асрандин, С.С.Мұсаева, Р.Х.Шәріпова. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2000 жыл.
7. Р.Дуламбаева. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2009 жыл.
8. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы.» - Алматы: Экономика, 2001 жыл.
9. Н.Н.Кадерова. Корпоративтік қаржы. Оқу құралы.- Алматы, Экономика баспасы, 2008 жыл.
10. М.К.Калибаев. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі» мақаласы.- ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №6 (76), 2009 жыл.
11. Б.Қ.Көпешова. Корпорациялар қаржысы. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2010 жыл.
12. Т.Ниязов. «Кәсіпорындағы ақша ағымдарын талдау мәселелері және оны жетілдіру» мақаласы.- Экономика и статистика. №2, 2010 жыл.
13. С.Өсербайұлы, Ж.Қ.Қалымбекова. Қаржы менеджменті. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2009 жыл.
14. С.Өсербайұлы, А.Ж.Турлыбекова. Корпоративтік қаржы. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2009 жыл.
15. Б.С.Сапарова. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы.- Алматы, «Экономика» баспасы, 2008 жыл.
16. Байбулова Д.Б. Управление финансовой устойчивостью предприятий в переходный экономике (на примере РК): Автореферат: 08.00.05─ Алматы, 2006 год.
17. И.А.Лисовская. Основы финансового менеджмента.- Москва, ТЕИС, 2006 год.
18. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности.─ М.: Финансы и статистика, 2007 год.
19. Финансовый менеджмент./ Под. ред. Стояновой Е.С. - М.: Перспектива, 2006 год.
2. Қазақстан Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» 1998 жылдың 22 сәуіріндегі № 220-I Заңы, өзгерістер 2008жылдың 1 қазанында енгізілген.
3. Қазақстан 5 «Банкроттық туралы» 1997 жылдың 21 қаңтардағы № 67-I Заңы , 2007 жылдың 15 мамырдағы № 253-III Заңымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
4. ҚР-ның «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы №234-III, 28.02.2007 жыл.
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Директорлар Кеңесінің 2007 жылғы 30 мамырдағы № 113 қаулысымен бекітілген экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының Казақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізетін мониторингінің 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы.
6. С.С.Баймұхамбетова, А.Ш.Асрандин, С.С.Мұсаева, Р.Х.Шәріпова. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2000 жыл.
7. Р.Дуламбаева. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2009 жыл.
8. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы.» - Алматы: Экономика, 2001 жыл.
9. Н.Н.Кадерова. Корпоративтік қаржы. Оқу құралы.- Алматы, Экономика баспасы, 2008 жыл.
10. М.К.Калибаев. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі» мақаласы.- ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №6 (76), 2009 жыл.
11. Б.Қ.Көпешова. Корпорациялар қаржысы. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2010 жыл.
12. Т.Ниязов. «Кәсіпорындағы ақша ағымдарын талдау мәселелері және оны жетілдіру» мақаласы.- Экономика и статистика. №2, 2010 жыл.
13. С.Өсербайұлы, Ж.Қ.Қалымбекова. Қаржы менеджменті. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2009 жыл.
14. С.Өсербайұлы, А.Ж.Турлыбекова. Корпоративтік қаржы. Оқу құралы.- Алматы, Қазақ Университеті, 2009 жыл.
15. Б.С.Сапарова. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы.- Алматы, «Экономика» баспасы, 2008 жыл.
16. Байбулова Д.Б. Управление финансовой устойчивостью предприятий в переходный экономике (на примере РК): Автореферат: 08.00.05─ Алматы, 2006 год.
17. И.А.Лисовская. Основы финансового менеджмента.- Москва, ТЕИС, 2006 год.
18. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности.─ М.: Финансы и статистика, 2007 год.
19. Финансовый менеджмент./ Под. ред. Стояновой Е.С. - М.: Перспектива, 2006 год.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес жоғарғы мектебі
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалау
Орындаушы ______________________ Кырбакбаева Т.А.
Ғылыми жетекші ______________________ Ахметов А.A.
(оқытушы) (қолы,
күні)
Норма бақылаушы ______________________ Садыханова Д.А.
(аға оқытушы) (қолы,
күні)
Кафедра меңгерушісі
Қорғауға жіберілді ______________________ Арзаева М.Ж.
(э.ғ.к., доцент) (қолы,
күні)
Алматы, 2011 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...11
2. ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.
2.
КАТЭК жауапкершілік шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайына баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ..22
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудағы коэффициенттер жүйесінің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...31
3. ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда тәуелсіздігімізді алған жылдардан бастап, еліміз өз
экономикасын жақсартуға, дамытуға тырысып жүр. Соның салдарынан
республикамызда көптеген мемлекеттік және жекешелендірілген мекемелер,
кәсіпорындар, ірі корпорациялар саны артуда, әсіресе соңғы жылдары
өндірістік қызметті жүзеге асыратын компаниялар көбеюде. Бірақ бұған
қарамастан, мемлекет тарапынан осы кәсіпорындардың қаржылық жағдайына, оның
қызметіне бағалау, қадағалау, бақылау жүргізу мәселелері туындайды.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
бағалаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда мекеме құралдарының ең басты бөлігі болып
қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау,
объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе
қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек
терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін шешімдер
қабылдауға болады. Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен
жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы болып табылады.
Бүгінгі экономикалық жағдайда тұрақты төлем қабілеттілік табыстылықтан да
маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен маңызы – кәсіпорында қаржы
ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу
көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау.
Бұл мақсатқа жетуде келесі міндеттер қойылды:
1. кәсіпорынның даму бағыты мен өндіріс ауқымын зерттеу;
2. кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу;
3. кәсіпорынның баланс құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
4. кәсіпорынның қаржылық ресурстары, олардың қалыптасу көздерін талдау,
құрамы мен құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
5. кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін зерттеу;
6. кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне баға беру;
7. кәсіпорын қаржысының айналымдылығын бағалау, яғни іскерлік
белсенділігі мен тиімділігін бағалау;
8. кәсіпорынның даму перспективасы мен стратегиясына баға беру.
Талдау объектісі ретінде КАТЭК компаниясы алынды.Оның негізгі қызметі
отын-энергетика комплексі саласында мамандандырылған және еліміздің мұнай-
газ саласымен айналысатын кәсіпорындарға геология-геофизикалық, инженерлік-
барлау, жобалық-зерттеушілік ауқымды спектрінде қызмет пен жұмыс көрсететін
жобалық-зерттеушілік компания
Жоғарыда көрсетілген міндеттер мен мақсаттарға сәйкес, дипломдық
жұмыста КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің іс-тәжірибесінде
қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігін экономикалық бағалау көрсетіліп
отыр. Дипломдық жұмысты орындау барысында КАТЭК кәсіпорнының жылдық
баланстары, табыстар мен шығындар есебі, өзге де қаржылық есеп беру
құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылардан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде кәсіпорынның қаржылық жағдайының теориялық аспектілері
талданған. Бұл бөлімнің өзін екі тарау негізінде қарастырдым, қаржылық
жағдайды талдаудың экономикалық маңызы, мәні және қаржылық жағдайды талдау
әдістері мен міндеттері қарастырылады. Мұнда қаржылық жағдай туралы, оның
талдануы, маңызы, міндеті, экономикалық қажеттілігі жайлы отандық және шет
ел экономистерінің пікірлері айтылған.
Екінші бөлімде отандық тәжірибеде кәсіпорындардың қаржылық жағдайына
бағалау жасау
3.
қарастырылды. Оның өзі КАТЭК жауапкершілік шектеулі серіктестігінің
қаржылық жағдайына баға беру және кәсіпорынның қаржылық жағдайын
бағалаудағы коэффициенттер жүйесінің орны тарауларынан тұрады. Бұл
бөлімде кәсіпорынның ақпараттары негізінде оның қаржылық жағдайына
талдау жасалынып, жай-күйі туралы қорытынды алынды. Диплом жұмысының
мақсаттарына сәйкес, міндеттері орындалғанын байқауға болады.
Үшінші бөлімде негізінен кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудан
кейін ондағы басты мәселелеріне байланысты ұсыныстар қарастырылып отыр.
Сонымен қатар, жалпы Қазақстандағы қаржылық бақылаудың рөлі мен мемлекет
тарапынан қандай іс-шаралар қолданылатыны қарастырылған. Бұған байланысты
биылғы жылы Қазақстан Республикасының қаржылық қадағалау агенттігі мен
Алматы қаласы өңірлік қаржылық орталығының міндеттемелерінің Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкіне берілуіндегі мәселелерді қарастырып, өз
ұсынысымды жасадым.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалым-экономистердің корпоративтік қаржы ерекшеліктері жөніндегі
еңбектері алынды. Практикалық бөлімінде талдау жүргізу үшін КАТЭК
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2008-2010 жылдарындағы
шоғырландырылған қаржылық есебі, компания жарғысы, алдағы кезең жоспарлары
алынды.
Дипломдық жұмысты талдау барысында аналитикалық әдіс қолданды және
мәліметтер мен олардың нәтижелері кесте және график түрінде көрсетілді.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық маңызы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына экономика саласындағы ғалымдар
тарапынан әртүрлі түсініктер берілген. Солардың ішінен маған ең жақыны мына
тұжырымдама: кәсіпорынның қаржылық (активтер) жағдайы, ол қаржыны тарату,
пайдалану және оның қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, ол кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық
қызметінің белгілі бір кезең ішіндегі қаржылық тұрақтылығы және оның өз
шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі, сонымен қатар өзінің басқа да
кәсіпорындар алдындағы міндеттемелерін (қарыздарын) белгіленген уақыт
ішінде өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуі.[10, 56-57 бет]
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
бағалаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны
анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шыққан арнайы әдебиеттерде бұл ұғым
әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншік капиталы
және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі; оның қаржылық
жағдайының жақсылығын көрсетеді".
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қаржы
ресурстарының қалаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі" деп
жазады.
М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай үғымын
былайша түсіндіреді: "Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы".
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы -
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазды.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу
қабілеттілігін көрсетеді. Берілген түсініктерге сүйене отырып, біз осындай
тұжырымдамаға келеміз.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытында өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процесінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіріледі. Қаржылық тұрақтылық – меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады.
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық борыштарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады,-деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша, Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М.Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы – қаржылық тұрақтылық. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды
тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін
қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті
шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын
сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына
анықтаманы келтіреді:
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г.Артеменко мен М.В.Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді: Қаржылық
тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелерді орындағаннан кейін осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның
материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру,
тарату және пайдаланумен анықталады,- деп жазады В.Т.Артеменко мен
В.М.Беллендир.
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен В.С.Сайфуллин дәлірек және анығырақ
түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні –бұл қорлар мен шығындардың
қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі дейді. Э.А.Маркарьян мен
Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста. Кәсіпорынның өз міндеттемелері
бойынша есептесу мүмкіндігі немесе Сауда, несие және басқа да төлем
сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем
міндеттемелерін уақытында және толық орындау мүмкіндігін көрсететін төлем
қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады.
Қаржылық жағдайды бағалауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және оған
мыналар жатады:
1. Кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
2. Кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
3. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
4. Баланс өтімділігін талдау;
5. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.[11, 212-216 бет]
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
Қаржылық есеп – пайдаланушыға кәсіпорын қаржысының жай-күйі мен өзінің
қызметі, сондай-ақ осы пайдаланушы белгіленген іскерлік шешім қабылдау үшін
оған есепті кезеңде кәсіпорын қаржысының жай-күйінде орын алған өзгеріс
жөнінде қолайлы және түсінікті нысанда жинақталып қорытындыланған ақпарат
беру мақсатында қаржы есебі дерегінің негізінде жасалған есеп-қисап
нысанының жиынтығы.[9, 305 бет]
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы №234 - III
Бухгалтерләк есеп және қаржылық есептілік туралы Заңына сәйкес, қаржылық
есептіліктің құрамы төмендегілерден тұрады:
1. Бухгалтерлік баланс.
2. Табыстар мен шығындар туралы есеп.
3. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
4. Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
5. Түсіндірме жазбалар. [4]
Қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған
материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге
оқылады. Түсіндірме хатта берілген субъектінің есеп және есеп берудің
қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың
талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге
әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы қаржылық есепте жазылған
міндеттемелер түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға
өзгерісінің әсері туалы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде
қарастырылады.
Бухгалтерлік есеп субъектілерді пайдаланушылардың қарауына ұсынатын
қаржылық ақпаратының сипаты мен көлеміне байланысты. Пайдаланушылар әртүрлі
болуы мүмкін. Мысалы, инвесторлар немесе несие берушілер, әлде бірлесе
отырып іс-қызмет жүргізушілер. Әртүрлі экономикалық шешім қабылдауда олар
субъектінің қаржылық және басқадай есептеріне сүйенеді.
Қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың екі негізгі тобы бар:
1. Ішкі;
2. Сыртқы.
Сыртқы пайдаланушылар екі категорияға бөлінеді. Олар:
1. Кәсіпорын қызметіне тікелей қаржылық мүддесі бар;
2. Кәсіпорын қызметіне жанама қаржылық мүддесі бар.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына мыналар
жатады:
1. Қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар;
2. Қазіргі және болуы ықтимал кредиторлар;
3. Сатып алушылар.
Жанама қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына кіретіндер:
1. Салық органдары;
2. Реттеуші органдары;
3. Статистикалық органдар;
4. Басқа топтар (аудиторлар, кеңесшілер, тұтынушылар топтары, т.б.).
Қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеу. Қаржылық есеп беруді
дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негізге сәйкес қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар қатарына мыналар қосылады:
1. Берілген инвестицияларға байланысты тәуекелді көтеруші инвесторлар.
Оларға акцияны сату, ұстай тұру немесе сату жайлы шешім қабылдауға
және субъектінің дивиденд төлеуге қабілетін бағалауға көмектесетін
ақпарат керек болады;
2. Тиесілі несиелер мен пайыздар бола ма, олар уақытында төлене ме деп
білгісі келетін қарыз берушілер;
3. Сатып алушылар. Оларға кәсіпорынның үздіксіз қызметі туралы,
әсіресе, олардың осы субъектіге ұзақ мерзімдік келісімдері туралы
ақпарат қажет;
4. Қызметкерлер. Олар кәсіпорын қызметінің тұрақтылығы мен тиімділігі
туралы ақпаратқа, сонымен қатар кәсіпорынның еңбекақымен және басқа
жеңілдіктермен, зейнетақымен, жалдау жөніндегі бұдан былайғы
жұмыспен қамтамасыз ету қабілетін бағалау мүмкіндігін беретін
ақпаратқа мүдделілік танытады;
5. Ресурстарды бөлу жайлы ақпарат алуға мүдделі мемлекеттік органдар.
Сонымен қатар, оларға кәсіпорынның іс-әрекетін реттеу, салық салу
саясатын белгілеу үшін және ұлттық табыс пен басқадай статистикалық
мәліметтерді анықтауға негіз есебіндегі ақпарат қажет;
6. Көпшілік, өйткені субъектілер жергілікті экономикаға көптеген
тәсілдермен елеулі үлес қосады, бұған халықтың еңбекпен қамтылуы
мен жергілікті жабдықтаушылардың қолдауы да қатысты.
Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін ұйым басшылығы қаржылық
жағдай, оның нәтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа
сүйене отырып, жауапкершілік көтереді.
Бухгалтерлік ақпараттық жүйе қаржылық және басқарушылық болып екіге
бөлінеді. Қаржылық есепті сыртқы есеп деп, ал басқарушылық есепті ішкі есеп
деп те атайды.
Ақпараттық жүйесі екі саладан тұрады:
1. Сыртқы пайдаланушылардың мүддесіне арналған ұйымдардың қаржылық
қызметі жағдайын бағалауға қызмет ететін қаржылық есеп.
2. Ішкі пайдаланушылардың мүддесіне арналған ұйымдардың шаруашылық
қызметін талдау мен бағалауға қызиет ететін басқарушылық қызмет.
Қаржылық есепте ұйымдардың қаржылық жағдайы жөніндегі мәліметтер
жинақталып, жалпы бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ақпараттардың белгілі бір
бөлігін құрайды.[9, 216-218 бет]
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері мен міндеттері
Қаржылық әдістер – бұл екі бағытта іске асатын,қаржы қатынастарының
шаруашылық үрдіске әсер ету тәсілі; қаржы ресурстарының басқару сызығы
бойынша және ақша қаражаттарын тиімді қолдануға жауапкершілік және
материалды ынталандыру, нәтижелер мен шығындарды өлшеумен байланысты,
нарықтық қатынастардың сызығы бойынша қозғалысы. [7, 136бет]
Н.Н.Кадерованың Корпоративтік қаржы еңбегіне тоқталатын болсақ,
қаржылық жағдайды талдаудың 5әдісін айтқан:
1. Есеп-қисапты оқу;
2. Деңгейлес талдау;
3. Сатылас талдау;
4. Трендтік талдау;
5. Қаржы коэффициенттерін есептеу.[9, 309 бет]
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін
қалыптастырады. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға
болады:
1. Көлденең талдау;
2. Тікелей талдау;
3. Трендтік талдау;
4. Салыстырмалы талдау;
5. Факторлық талдау;
6. Қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтыуға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау – әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің
мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал одан кейін перспективті, болжамдық
талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әртүрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді.
Қатынасты талдаудың рөлін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда терңдетілген талдау қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшеліктері, орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды.
Салыстырмалы (кеңістік талдау) – бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың,
бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің
құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ берілген
фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық
мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы
шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген
тәсілдері көмегімен талдау.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық, сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың
дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде
жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның
қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің
қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды
дайындауға мүмкіндік береді.[11, 227-229 бет]
Қаржы коэффициенті есеп-қисаптың әр алуан бабының арасындағы қаржы
үйлесімін сипаттайды. Қаржы коэффициентінің басты ерекшелігі – ол жеңіл
есептеледі және инфляцияның ықпалын жояды, ал мұның өзі ұзақ мерзімді
тұрғыда талдау кезінде маңызды. Қаржы коэффициентін есептеу әдісінде
біріншіден, тиісті көрсеткіш есептеледі және екіншіден, осы көрсеткіш
төмендегі қайсыбір базамен салыстырылады, мысалы:
1. Жалпы қабылданған стандартты параметрмен;
2. Орташа салалық көрсеткішпен;
3. Өткен жылдардың осындай көрсеткішімен;
4. Талданатын фирманың қайсыбір басқа көрсеткішімен.
Егер нақты қаржы коэффициентінің деңгейі салыстырылатын базадан нашар
болса, онда бұл жағдай компания қызметінің қосымша қызмет талдау қажет
ететін ауыртпашылық түсетін тұсын меңзейді. Осыған қарамастан қосымша
талдау кезінде сол немесе басқа коэффициентті есептеуде анықталған алдын
ала жағымсыз баға расталмауы да мүмкін. Мәселен, бірқатар жағдайда
коэффициенттің сол немесе басқа мөлшері нақты кәсіпорынның нақты жағдайының
айырмашылығы мен іскерлік саясатының ерекшелігіне байланысты жалпы
қабылданған стандартты нормаға сәйкес келмейді. Мысалы, көп компанияның
қызметі әртараптандырылған, сол себептен оны сала шектерінде орташаланған
коэффициентпен салыстыру әруақытта негізді бола бермейді; өткен жылдарда
нақты қол жеткізілген деңгей кәсіпорынның тиісті жылдағы қажетін
қанағаттандыру үшін оңтайлы болуы мүмкін емес немесе өткен жылдарда осы
деңгей оңтайлы болса да есепті кезең үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Қаржы
коэффициенті бухгалтерлік әдістегі айырмашылықты сезінбейді, сонымен бірге
құрамдастың сапасын көрсетпейді. Ең соңында, ол тұрақтылығымен сипатталады.
Алайда айтылғанның барлығы қаржы коэффициентін қаржыны басқаруда пайдалану
мүмкін емес деген ұғымды білдірмейді. Аталмыш коэффициентті пайдаланғанда
қойылатын шектеуді түсіну қажет, сонымен бірге көрсеткіш зерттелетін
мәселені түсіндірмейді және оны тек талдау құралы ретінде қарастыру қажет.
[9, 310-311 бет]
Экономист ғалымдар В.А.Андреев және В.В.Ковалев корпорацияның қаржы
жағдайын бағалауға байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде
ұйымдастыруды ұсынады: жедел (экспресс) талдау және тереңдетілген талдау.
Жедел талдаудың негізгі мақсаты – бұл шаруашылық субъектісінің даму
динамикасын және қаржылық жағдайын бағалау.
Тереңдетілген (нақтыланған) талдау экспресс-талдаудың тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ корпорацияның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне толық
баға беру болып табылады.
Жедел талдау үш кезеңде жүргізіледі:
1. Дайындық;
2. Қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3. Экономикалық оқу және есеп беруді талдау.
Бірінші кезеңнің мақсаты – қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестілігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз жеткізу.
Екінші кезеңнің мақсаты – балансқа қосымша түсіндірме хатпен танысу.
Үшінші кезеңнің мақсаты – корпорацияның қаржылық жағдайын және оның
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау.
Жедел талдаудың негізгі элементтерінің бірі жылдық есеппен жұмыс істей
алу болып табылады, соның ішінде корпорацияның қаржы жағдайын бағалау мен
талдау үшін оның негізгі ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік
баланспен жұмыс істеу.
Балансты оқи білу дегеніміз – бұл оның әрбір бабының мазмұны, оны
бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі ролін, басқа да баптармен
байланысын білу. Бұл өзгерістердің сипаттамасы кәсіпорын экономикасы үшін
мынадай мүмкіндіктер береді:
1. Кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
2. Кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейін
анықтау;
3. Баланстың қандай баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемінің
өзгергендігін анықтау;
4. Аналитикалық көрсеткіштерді есептемегеннің өзінде кәсіпорынның жалпы
қаржылық жағдайына баға беру.
Балансты оқуға мыналар жатады:
1. Зерттеу кезеңіндегі баланс валютасының өзгерісін бағалау;
2. Баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу қарқынымен,
өнімді өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу қарқынымен салыстыру;
3. Баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі
өзара байланысын зерттеу;
4. Балансың жеке бөлімдері мен баптарының өзгеру сипатын талдау.
Кесте 1.1.
Жедел талдау үшін қолданылатын аналитикалық көрсеткіштер жүйесі
Талдау бағыты Көрсеткіштер
1 2
Шаруашылық субъектісінің экономикалық әлеуметін бағалау.
Мүліктік жағдайды жалпыАктивтердің жалпы құны (жалпы капитал – валюта,
бағалау. баланс жиыны);
Өндірістік мүліктің құны;
Негізгі құралдың құны және олардың активтің жалпы
құнындағы үлесі;
Негізгі құралдың тозу коэффициенті.
Қаржылық жағдайды Меншікті капитал және оның жалпы капиталдағы
бағалау (тәуелсіздік коэффициенті) үлесі;
Тартылған және меншікті капиталдың арақатынасының
коэффициенті;
Ағымдағы өтімділік коэффициенті;
Ағымдағы активтердегі меншікті айналым
қаражатының үлесі;
Қорларды жабу (өтеу) коэффициенті.
Осал баптардың болуы Жабылмаған зиян;
Қамтамасыз етілмеген несие.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелігін бағалау
Табыстылықты бағалау Жалпы, жиынтық және таза табыс;
Тартылмаған табыс;
Негізгі қызметтің табыстылығы.
Өсіңкілікті бағалау Өнімді (жұмыс, қызмет) сатудан және жалпы
(авансталған) капиталдан алынған (ақшаның)
табыстың салыстырмалы өсу қарқыны;
Жалпы, жиынтық және таза табыстың өсу қарқыны;
Меншікті капиталдың өсу қарқыны;
Кәсіпорынның қаржы Ағымдағы активтің айналымдылығы;
шаруашылық қызметінің Еңбек өнімділігі;
тиімділігі мен іскерлікҚор қайтарымдылығы;
белсенділігін бағалау Өнімнің материалдық сыйымдылығы;
Меншікті капиталдың табыстылығы;
Жалпы капиталдың табыстылығы.
Дерек көзі: Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г.,
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы. - Алматы: Экономика,
2001.[8]
Бухгалтерлік балансты оқу процесінде әрбір бапты екі тұрғыдан қарстыру
қажет:
1. Экономикалық мазмұны, көлемі және динамикасы бойынша;
2. Баланстың қарама-қарсы жағының қандай бабымен (баптар тобы)
корреспонденцияланады.
Жалпы алғанда баланc элементтері өзара тығыз байлансты жүйе (1.1.
кесте) ретінде қарастырылады.
Келтірілген жүйеде берілген көрсеткіштерге қосымша жедел талдау
шеңберінде кәсіпорын қызметінің түрлі жақтарын, атап айтқанда оның нарықтық
және инвестициялық белсенділігін (акцияның бағалығы, оның баға белгілеу
коэффициенті және табыстылығы) сипаттайтын бірқатар басқа да көрсеткіштерді
қолдануға болады.
Корпорация қаржы жағдайын ұзақ және қысқа мерзімді даму барысы
тұрғысынан да бағалауға болады.
Қаржы жағдайын бағалаудың негізгі өлшемдеріне корпорацияның өтімділігі
мен төлеу қабілеттілігі жатады. [14, 115-118 бет]
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы ұзақ мерзімді келешекке арналған бағытта
қаражат көздерінің құрылымымен, кәсіпорынның сыртқы инвестициялар мен
кредиторлардан тәуелсіздік деңгейімен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын экспресс-талдау түрліше дайындалуы мүмкін: жиынтық көрсеткіштер,
қысқаша тестік есеп түрінде, аналитикалық кесте түрінде және ол осы
кәсіпорынның қаржы жағдайын әлдеқайда терең және нақтылы талдау қажетті
немесе талдаудың мақсатқа сай екендігі туралы және осы кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы қорытындымен аяқталады.[11, 233-234
бет]
Кәсіпорындардағы қаржылық жағдайын кешенді талдау оның қызмет ету
ортасын толық қамтуы қажет. Қаржылық талдау әдістемесінде қаржылық саясатты
құраушылардың арасындағы құрылымдық байланысты анықтау арқылы оны жүзеге
асыру тиімділігі анықталады. Қолданыстағы қаржылық талдау әдістемесі
бірнеше талдау көрсеткіштері тобының кешенін бөліп қарастырады:
1. пайдалылық пен рентабельділік көрсеткіштері;
2. өтімділік пен төлемқабілеттілік көрсеткіштері;
3. іскерлік белсенділік көрсеткіштері;
4. қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері.
Жоғарыда аталған көрсеткіштер тобы өзара тығыз байланыста болады,
себебі оларды құраушы көрсеткіштер бір қаржылық операциялардың нәтижесі
болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауға байланысты ақша ағымдары екі
түрлі сипатқа ие болады:
Біріншіден, ақша ағымдары кәсіпорынның өтімділік және төлемқабілеттілік
көрсеткіштеріне әсер етеді.
Екіншіден, ақша ағымдары кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен
құралдарының айналымдылығының негізгі объектісі болады.
Сонымен қатар, кәсіпорынның пайда алуға бағытталған коммерциялық
қызметі тек соңғы қаржылық нәтижені ғана қарастырмайды, сондай-ақ кәсіпорын
үшін кез келген ақша нысанындағы немесе материалдық-заттық нысандағы табыс
алуды көздейді. Ақша ағымдары қаржы саясатының негізгі элементі ретінде
кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайын талдаудың негізгі факторы болып
саналады. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есептерді талдау нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық операцияларының зор
мүмкіндіктерін анықтауға болады. Мысалы, өткен жылдардағы қызметтің
нәтижесін бағалау арқылы ақша қаражаттарының түсуі мен пайдаланылуының
теңсіздігін анықтап, оны болашақта қайталамау үшін шаралар қолдануға
болады. Кәсіпорынның ақша ағымдарын талдау бірнеше кезеңдерден тұрады:
1 кезең. Жақсы нәтиже беретін ақша ағымдарының құрылу көлемі мен өсу
қарқыны қарастырылады, ақша ағымдарының өсімінің қарқыны мен өнімдерді,
тауарлар мен қызметтерді өндіру көлемі өсімінің қарқыны салыстырылады.
2 кезең. Теріс ақша ағымдарының құрылу көлемі мен динамикасы
зерттеледі. Мұнда сыртқы көздерден алынған ақша қаражаттары қайда жұмсалды,
нарықтық құнының өсімін арттыратын кәсіпорынның активтерінің жеке түрлері
қалай дамыды, бұрын алынған несиелер мен зайымдар бойынша негізгі қарыздар
қалай өтелді деген мәселелер қарастырылады.
3 кезең. Оң және теріс ақша ағымдарының уақыт пен көлемі бойынша тепе-
теңдігі анықталады, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесінің
маңызды көрсеткіштерінің бірі ретіндегі таза ақша ағымдары көрсеткішінің
динамикасы зерттеледі.
Сонымен, ақша ағымдарын талдаудың басты мақсаты ақша қаражаттарының
көлемі, уақытша параметрлері, келу көзі мен бағытталуына байланысты
ақпараттарды ұсыну болып табылады, олар нақты басқару шешімдерін
қабылдауда, субъективті және объективті, ішкі және сыртқы факторлардың
әсерін басқаруда өте қажет болады.
Ақша ағымдарын талдау негізі шаруашылық қызмет түрлері мен басқа да
талдау сипаттамалары бойынша олардың құрылуы мен пайдалану бағыттары туралы
толық, әрі шынайы ақпарат алу болып табылады. Ақша ағымдарын талдаудың
негізгі ақпарат көздері келесілер:
1. Бухгалтерлік есеп беру – Бухгалтерлік баланс, Табыстар мен шығыстар
туралы есеп, Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, Өзіндік жеке
капиталдың өзгеруі туралы есеп, есептеу саясаты туралы ақпарат пен
түсіндірме жазбасы;
2. Ақша қаражаттарының қозғалысын сипаттайтын бухгалтерлік есептің
аналитикалық және синтетикалық шоттарының мәліметтері бойынша ақпарат;
3. Жоспарлы басқару мәліметтері – ақша қаражаттарының қозғалысының
бюджеті, төлем күнтізбегі және басқалар.
Ақша ағымдарын кешенді қаржылық талдау кезінде есептелетін және
бағаланатын негізгі қаржылық көрсеткіштер келесілер болып табылады:
1. Өтімділік коэффициенттері (ағымдық өтімділік коэффициенттері, жедел
өтімділік коэффициенттері, абсолютті өтімділік коэффициенттері);
2. Кәсіпорынның қаржылық саясатының көрсеткіштері (ақша ағымдарының
жеткіліктілігі коэффициенті, дебиторлық және кредиторлық қарыз
айналымдылығы, тауарлы-материалдық запастар айналымдылығы және т.б.);
3. Рентабельділік коэффициенттері (ақша қаражаттарының қалдығының
рентабельділік коэффициенттері, түскен ақша қаражаттарының
рентабельділік коэффициенттері, жұмсалған ақша қаражаттарының
рентабельділік коэффициенттері).
Өтімділік коэффициенттері ағымдық активтер мен ағымдық міндеттемелер
арасындағы өзара байланысты білдіреді және кәсіпорынның қаржылық
міндеттемелерін өз уақытында орындау мүмкіндіктерін көрсетеді.
Жалпы төлемқабілеттілікті анықтайтын негізгі фактор кәсіпорындағы
шынайы өзіндік жеке капиталдың бар болуы болып табылады.
Коэффициенттерді есептеу баланстағы ағымдық активтер өтімді болған
жағдайда ғана төлем қабілеттілікке баға беретіндігін атап өтуге болады,
яғни:
1. Баланстағы тауарлы-материалдық запастар олардың құнының сомасына тең
болатын ақшаға айналуы мүмкін болған жағдайда;
2. Дебиторлық қарыз ақша қаражаттары нысанында қысқа мерзімді қарыздарды
өтеу мерзіміне сәйкес келетін мерзімде түгел түседі.
Ақша айналымын сипаттауда кәсіпорынның айналым құралдарының
айналымдылық көрсеткіштері маңызды орын алады. Ақша ағымдарына тауарлы-
материалдық запастардың, дебиторлық және кредиторлық қарыздың айналымдылығы
тікелей әсер етеді.
Берілген көрсеткіштерді қарастырудың себебі, олар өтімділік деңгейі
бойынша ақша қаражаттарына жақын, дебиторлық қарыз ағымдық қызметтен
түсетін ақша ағымдарының оң нәтижесін берсе, қорлар болса, жоғары құнға ие
болып, дебиторлық қарызбен қатар ақша қаражаттарының мұздатқыш баптарын
құрайды. Берілген көрсеткіштер шартты болғандықтан, есептеулерде көбінесе
орта шамалар қолданылады. Орта шаманы анықтау үрдісі динамикалық қатарлар
негізіндегі статистикалық орта шаманы анықтауды немесе қарапайым орта
арифметикалық шаманы анықтауды қарастырады.
Қорлардың айналымдылығын едәуір арттыру және айналым құралдарын тиімді
пайдалану үшін келесі іс-шараларды ұйымдастыру қажет болады:
1. Шынайы уақыт мерзіміндегі қорлар қалдығын есепке алу жүйесін құру;
2. Тауарлар қоймаларындағы және бағалау парақтарындағы қорлар қалдығын
кезеңімен талдау;
3. Кешенді емес тауарлар, рухани және табиғи тозған тауарлар мен төменгі
деңгейдегі сұранысқа ие тауарлардың бағасын төмендету;
4. Сатушы менеджерлер арқылы тұтынушылардан түсетін тапсырыстар жүйесін
қайта қарау;
5. Тұтынушыларға байланысты анықталатын тауарларды резервтеу мерзімін
төмендету жағына қарай өзгерту.
Айналымдылық коэффициенті жоғары болған сайын, айналым құралдарының
айналым ұзақтығы қысқарады және кәсіпорын жұмысының тиімділігі артады.
Айналымдылықты арттырған кезде кері ақша ағымына қарағанда, оң ақша
ағымы жоғары қарқынмен өседі. Соның нәтижесінде айналым құралдары абсолютті
және салыстырмалы босайды.
Таза ақша ағымдарының жеткіліктілігі коэффициенті кәсіпорынның
несиелерді төлеу бойынша шығындарды өтеу қабілеттіліктері мен таза ақша
ағымдары есебінен тауарлы-материалдық қорлардың өсімін көрсетеді. Бұл
коэффициентті ақша ағымдарын жоспарлау кезіндегі несие жоспарын жасау
барысында қолданған ыңғайлы. Негізгі қызмет бойынша таза ақша ағымдарының
өсуі өздігінен қаржыландыру ұстанымындағы кәсіпорындардың экономикалық даму
қарқынын қамтамасыз етеді, қаржылндырудың сыртқы көздеріне тәуелділігін
төмендетеді, кәсіпорынның нарықтық құнының өсімін қамсыздандырады.
Кәсіпорынның таза ақша ағымдарының сомасының артуы келесі іс-шараларды
жүзеге асыру арқылы орындалады:
1. Тұрақты және өзгермелі шығындардың сомасының төмендеуі;
2. Тиімді салық саясатын жүзге асыру;
3. Операцилық қызмет бойынша табыстылық деңгейінің артуын қамтамасыз
ететін баға саясатын жүзеге асыру;
4. Тиімді амортизациялық саясатты өткізу;
5. Қолданылмайтын айналымнан тыс активтерді сату (негізгі қорлар мен
материалды емес активтер);
6. Дебиторлық қарыздарды өз уақытында талап ету, айыппұлдарды қайтару
бойынша жұмыстарды күшейту.
Талдау барысында ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептегі ішкі
және сыртқы қаржыландыру көздерін салыстыратын болсақ, онда қаржы саясаты
туралы және кәсіпорын үшін әрбір қаржыландыру көзінің салыстырмалы мәні
туралы мағлұмат алуға болады:
Қолданыстағы қаржыландыру көздерінің көлемі мен уақытша аспектілерін
талдау арқылы берілген кәсіпорынның капитал нарығындағы жағдайы туралы
қорытынды жасауға болады.
Қазіргі уақытта рентабельділік көрсеткіштері қолданылады, олар
кәсіпорынның ақшаны басқару сапасын сипаттап, оң және теріс даму
қарқындарын анықтап береді. Берілген көрсеткіштерді есептеу оларды
оңтайландыру (ақша қаражаттарының қалдығының рентабельділік коэффициенті,
түскен ақша қаражаттарының рентабельділік коэффициенті, жұмсалған ақша
қаражаттарының рентабельділік коэффициенті) шараларының негізі болады.
Кез келген қабылданған басқару шешімдері ақша ағымдарының жағдайына
әсер етеді. Кәсіпорынды оперативті басқару мен ақша ағымдарын
басқаруда ресурстық қамсыздандырудың элементтері ретіндегі келесі шарттар
өзекті роль атқарады:
1. Ақша қаражаттарының түсімінің негізгі көздерін анықтау.
2. Қызметті жүргізуге ақша қаржаттарының жеткіліктілігін талдау.
3. Пайда мен таза ақша ағымдарының көрсеткіштерінің едәуір ауытқуына әсер
етуші факторларды анықтау.
Ақша ағымдарын басқарудың жалпы тиімділігін анықтау, ол тартылған ақша
қаражаттарының құны мен оларды орналастырудың рентабельділігі арасындағы
қатынас арқылы көрсетіледі.
Ақша ағымдарын талдаудың тікелей және жанама әдістерін қолдану арқылы
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысынның негізгі көздерін анықтайды. Бұл
әдістеме есептеу-талдамалық әдебиеттерде кеңінен қарастырылған және
шаруашылық субъектілердің тәжірибесінде қолданылады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, экономикалық субъектінің қызметінің
үздіксіздігін белгілеу үшін, таза ақша ағымдарының динамикасын қарастырумен
қатар, ақша қаражаттары үшін алғашқы ретті болатын және өткендегі қызметтің
тұрақтылығын сипаттайтын бірқатар экономикалық көрсеткіштерді талдау қажет
болады. Ақша ағымдарының басқару тиімділігі туралы біртұтас қорытынды жасау
үшін болжамды талдау кезінде берілген көрсеткіштердің қолданыстағы ара
қатынасы белгіленеді.
Зерттелген кәсіпорындардың қаржылық жағдайы жақсарғанымен, олар жоғары
кәсіпкерлік тәуекелділік зонасында орналасқан, себебі кредиторларға толық
тәуелді.
Өткізілген талдау нәтижесінде келесідей ұсыныстар берсе болады:
1. Сату рентабельділігі мен ағымдық активтер рентабельділігін келесі
шаралар арқылы арттырады;
2. Айналым құралдарының айналымдылығын арттыру және қаржылық циклді
қалыпқа келтіру;
3. Сату көлемін кеңейтуді қаржыландыруға қажет ақша қаражаттарын босату
мақсатында жалпы кері ақша ағымын қысқарту;
4. Тиімділкті арттыру және шығындарды төмендету мақсатында коммерциялық
және басқару шығындарына тұрақты талдау өткізу;
5. Болашақта кері тенденцияларды болдырмау мақсатында компанияның
қаржылық жағдайына ай сайын талдау өткізу;
6. Ақша ағымдарын үздіксіз жоспарлауды жүзеге асыру.[12, 20-22 бет]
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік баланс
мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық есеп беру
нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме жазбадағы мәліметтер және де есеп
берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады, сонымен қатар
баланстың, пайда мен шығындар туралы есептілігінің әрбір бабы бойынша оған
қатысты кез келген ақпаратқа қиылысты сілтемелер, сондай-ақ қаржылық
есептіліктің өзінде көрсетілмеген, бірақ толық және дұрыс ұсыну үшін
қажетті қосымша ақпарат беріледі. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
қаржы менеджментінің ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау нәтижелері бойынша кәсіпорында
қалыптасқан жағымды және жағымсыз құбылыстар туралы ақпаратқа тек ішкі
субъектілер (меншік иелері, басқарушылар, жұмысшылар) ғана емес, сонымен
қатар сыртқы субъектілер (жабдықтаушылар, инвесторлар, кредиторлар және
тағы басқалар) де қызығушылық білдіреді.[10, 59 бет]
2. ОТАНДЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
4 КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайын баға
беру
Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес құрылған КАТЭК
жауапкершілігі шектеулі серіктестік Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексіне, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сəуірдегі
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік пен қосымша жауапкершілігі бар
серіктестіктер туралы Заңына, Қазақстан Республикасының басқа да
нормативтік құқықтық актілеріне жəне осы Жарғыға сəйкес өз қызметін жүзеге
асырушы заңды тұлға болып табылады және серіктестіктің құқықтық ережелерін,
оларға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін, серіктестіктің құрылу
тәртібін, қызметін, қайта ұйымдастырылуы мен таратылуын белгілейді.
Серіктестіктің орналасқан жері (мекен-жайы): Қазақстан Республикасы,
Алматы қаласы, 050002, Медеу ауданы, Снайперская көшесі, № 7 үй.
Серіктестік қызметінің мерзімі шектелмеген, және мемлекеттік тіркеуден
өткен сəттен бастап заңды тұлға құқықтарын иеленеді. Оның дербес балансы,
мемлекеттік жəне орыс тілдерінде атаулары бар мөрі, қызмет көрсету банктері
мен басқа да отандық жəне халықаралық қаржы институттарында ұлттық жəне
шетелдік валюталарда есепшоттары, өз эмблемасы, сауда белгісі, фирмалық
бланктері жəне заңды тұлғаға қажетті басқа да атрибуттары бар.
Кәсіпорын өз қызметiнiң мақсатына жету үшiн өз атынан мəмiлелер
жасасуға, мүлiктiк жəне жеке мүлiктiк емес құқықтарды иеленуге, мiндеттер
көтеруге, сотта талапкер жəне жауапкер болуға, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған қызметтің кез келген түрін
жүзеге асыруға құқылы.
КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі орналасқан жерін өзгерткен
жағдайда, оның мемлекеттік тіркеуін жəне заңды тұлғалардың мемлекеттік
тізіліміне қажетті өзгерістер енгізу үшін, оның жаңа орналасқан жері
бойынша заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркеуін жүзеге асырушы органға
хабарлауға міндетті. Серіктестік Қатысушының шешімі бойынша Қазақстан
Республикасы аумағында жəне шет елдерде филиалдар мен өкілдіктер құруға
құқылы.
Серiктестiк өз мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлiкпен
жауап бередi, қатысушының міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серiктестiктiң қатысушысы оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi жəне
кәсіпорын қызметiне байланысты шығындар бойынша Қазақстан Республикасының
заңдарында көзделген жағдайларды санамағандағы серіктестіктің жарғылық
қорына енгiзген салымдар құнының шегiнде тəуекелге барады. Серіктестік өз
қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін жүргізеді жəне Қазақстан
Республикасының заңдарына сəйкес статистикалық жəне қаржылық есеп
берушілікті жүзеге асырады.[2]
КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі ірі бизнестің субъектісі
болып табылады.
КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі – 1996 жылдың мамыр айында
тіркелген, Қазақстан Республикасында 10 жылдан аса уақыт бойы отын-
энергетика комплексі саласында мамандандырылған және еліміздің мұнай-газ
саласымен айналысатын кәсіпорындарға геология-геофизикалық, инженерлік-
барлау, жобалық-зерттеушілік ауқымды спектрінде қызмет пен жұмыс көрсететін
жобалық-зерттеушілік компания.[20]
Көрсетілген уақыт аралығында мамандардың білім деңгейінің жоғарылауы
мен материалдық-техникалық базаның қалыптасуы компанияға өзіндік және
қалыптасқан бағдарламалық қамтамасыз етілуі, әдістемелер мен инженерлік
шешімдерді қолдану арқылы толық көлемде салалық және аумақтық бағдарламалық
құжаттарды дайындауды жүргізу, мұнай және газды өндіру, өңдеу және
орналастыру объектілерін жобалық-сметалық құжаттауды жүзеге асыра алады.
Компания лицензия негізінде қызмет атқару барысында негізгі жобалық
шешімдер, техника-экономикалық негіздемелер, жобалық-сметалық құжаттама
жүргізу кезеңінен бастап, авторлық тексеруге дейін жүзеге асырады. Заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады және кәсіпорын осыған
байланысты міндетті төлемдерді уақытылы төлеп отырады.[1]
КАТЭК ЖШС-і Алматы қаласында және Астана, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес жоғарғы мектебі
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалау
Орындаушы ______________________ Кырбакбаева Т.А.
Ғылыми жетекші ______________________ Ахметов А.A.
(оқытушы) (қолы,
күні)
Норма бақылаушы ______________________ Садыханова Д.А.
(аға оқытушы) (қолы,
күні)
Кафедра меңгерушісі
Қорғауға жіберілді ______________________ Арзаева М.Ж.
(э.ғ.к., доцент) (қолы,
күні)
Алматы, 2011 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...11
2. ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.
2.
КАТЭК жауапкершілік шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайына баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ..22
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудағы коэффициенттер жүйесінің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...31
3. ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда тәуелсіздігімізді алған жылдардан бастап, еліміз өз
экономикасын жақсартуға, дамытуға тырысып жүр. Соның салдарынан
республикамызда көптеген мемлекеттік және жекешелендірілген мекемелер,
кәсіпорындар, ірі корпорациялар саны артуда, әсіресе соңғы жылдары
өндірістік қызметті жүзеге асыратын компаниялар көбеюде. Бірақ бұған
қарамастан, мемлекет тарапынан осы кәсіпорындардың қаржылық жағдайына, оның
қызметіне бағалау, қадағалау, бақылау жүргізу мәселелері туындайды.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
бағалаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Қазіргі экономикалық жағдайда мекеме құралдарының ең басты бөлігі болып
қаржы ресурстары жатады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау,
объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе
қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек
терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту үшін шешімдер
қабылдауға болады. Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен
жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы болып табылады.
Бүгінгі экономикалық жағдайда тұрақты төлем қабілеттілік табыстылықтан да
маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мен маңызы – кәсіпорында қаржы
ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау, қаржының құралу
көздерін, төлемдік қабілеттілігімен, қаржылық тұрақтылығын талдау.
Бұл мақсатқа жетуде келесі міндеттер қойылды:
1. кәсіпорынның даму бағыты мен өндіріс ауқымын зерттеу;
2. кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу;
3. кәсіпорынның баланс құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
4. кәсіпорынның қаржылық ресурстары, олардың қалыптасу көздерін талдау,
құрамы мен құрылымы динамикасын зерттеп, баға беру;
5. кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін зерттеу;
6. кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне баға беру;
7. кәсіпорын қаржысының айналымдылығын бағалау, яғни іскерлік
белсенділігі мен тиімділігін бағалау;
8. кәсіпорынның даму перспективасы мен стратегиясына баға беру.
Талдау объектісі ретінде КАТЭК компаниясы алынды.Оның негізгі қызметі
отын-энергетика комплексі саласында мамандандырылған және еліміздің мұнай-
газ саласымен айналысатын кәсіпорындарға геология-геофизикалық, инженерлік-
барлау, жобалық-зерттеушілік ауқымды спектрінде қызмет пен жұмыс көрсететін
жобалық-зерттеушілік компания
Жоғарыда көрсетілген міндеттер мен мақсаттарға сәйкес, дипломдық
жұмыста КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің іс-тәжірибесінде
қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігін экономикалық бағалау көрсетіліп
отыр. Дипломдық жұмысты орындау барысында КАТЭК кәсіпорнының жылдық
баланстары, табыстар мен шығындар есебі, өзге де қаржылық есеп беру
құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылардан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде кәсіпорынның қаржылық жағдайының теориялық аспектілері
талданған. Бұл бөлімнің өзін екі тарау негізінде қарастырдым, қаржылық
жағдайды талдаудың экономикалық маңызы, мәні және қаржылық жағдайды талдау
әдістері мен міндеттері қарастырылады. Мұнда қаржылық жағдай туралы, оның
талдануы, маңызы, міндеті, экономикалық қажеттілігі жайлы отандық және шет
ел экономистерінің пікірлері айтылған.
Екінші бөлімде отандық тәжірибеде кәсіпорындардың қаржылық жағдайына
бағалау жасау
3.
қарастырылды. Оның өзі КАТЭК жауапкершілік шектеулі серіктестігінің
қаржылық жағдайына баға беру және кәсіпорынның қаржылық жағдайын
бағалаудағы коэффициенттер жүйесінің орны тарауларынан тұрады. Бұл
бөлімде кәсіпорынның ақпараттары негізінде оның қаржылық жағдайына
талдау жасалынып, жай-күйі туралы қорытынды алынды. Диплом жұмысының
мақсаттарына сәйкес, міндеттері орындалғанын байқауға болады.
Үшінші бөлімде негізінен кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудан
кейін ондағы басты мәселелеріне байланысты ұсыныстар қарастырылып отыр.
Сонымен қатар, жалпы Қазақстандағы қаржылық бақылаудың рөлі мен мемлекет
тарапынан қандай іс-шаралар қолданылатыны қарастырылған. Бұған байланысты
биылғы жылы Қазақстан Республикасының қаржылық қадағалау агенттігі мен
Алматы қаласы өңірлік қаржылық орталығының міндеттемелерінің Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкіне берілуіндегі мәселелерді қарастырып, өз
ұсынысымды жасадым.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалым-экономистердің корпоративтік қаржы ерекшеліктері жөніндегі
еңбектері алынды. Практикалық бөлімінде талдау жүргізу үшін КАТЭК
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2008-2010 жылдарындағы
шоғырландырылған қаржылық есебі, компания жарғысы, алдағы кезең жоспарлары
алынды.
Дипломдық жұмысты талдау барысында аналитикалық әдіс қолданды және
мәліметтер мен олардың нәтижелері кесте және график түрінде көрсетілді.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық маңызы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына экономика саласындағы ғалымдар
тарапынан әртүрлі түсініктер берілген. Солардың ішінен маған ең жақыны мына
тұжырымдама: кәсіпорынның қаржылық (активтер) жағдайы, ол қаржыны тарату,
пайдалану және оның қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, ол кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық
қызметінің белгілі бір кезең ішіндегі қаржылық тұрақтылығы және оның өз
шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі, сонымен қатар өзінің басқа да
кәсіпорындар алдындағы міндеттемелерін (қарыздарын) белгіленген уақыт
ішінде өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуі.[10, 56-57 бет]
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
бағалаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны
анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шыққан арнайы әдебиеттерде бұл ұғым
әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншік капиталы
және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі; оның қаржылық
жағдайының жақсылығын көрсетеді".
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қаржы
ресурстарының қалаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі" деп
жазады.
М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай үғымын
былайша түсіндіреді: "Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы".
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы -
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазды.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу
қабілеттілігін көрсетеді. Берілген түсініктерге сүйене отырып, біз осындай
тұжырымдамаға келеміз.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытында өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процесінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіріледі. Қаржылық тұрақтылық – меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады.
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық борыштарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады,-деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша, Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М.Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы – қаржылық тұрақтылық. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды
тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін
қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті
шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын
сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Осы еңбегінде бұл авторлар одан әрі мына
анықтаманы келтіреді:
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г.Артеменко мен М.В.Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді: Қаржылық
тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелерді орындағаннан кейін осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның
материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру,
тарату және пайдаланумен анықталады,- деп жазады В.Т.Артеменко мен
В.М.Беллендир.
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен В.С.Сайфуллин дәлірек және анығырақ
түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні –бұл қорлар мен шығындардың
қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі дейді. Э.А.Маркарьян мен
Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста. Кәсіпорынның өз міндеттемелері
бойынша есептесу мүмкіндігі немесе Сауда, несие және басқа да төлем
сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем
міндеттемелерін уақытында және толық орындау мүмкіндігін көрсететін төлем
қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады.
Қаржылық жағдайды бағалауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және оған
мыналар жатады:
1. Кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
2. Кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
3. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
4. Баланс өтімділігін талдау;
5. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.[11, 212-216 бет]
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
Қаржылық есеп – пайдаланушыға кәсіпорын қаржысының жай-күйі мен өзінің
қызметі, сондай-ақ осы пайдаланушы белгіленген іскерлік шешім қабылдау үшін
оған есепті кезеңде кәсіпорын қаржысының жай-күйінде орын алған өзгеріс
жөнінде қолайлы және түсінікті нысанда жинақталып қорытындыланған ақпарат
беру мақсатында қаржы есебі дерегінің негізінде жасалған есеп-қисап
нысанының жиынтығы.[9, 305 бет]
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы №234 - III
Бухгалтерләк есеп және қаржылық есептілік туралы Заңына сәйкес, қаржылық
есептіліктің құрамы төмендегілерден тұрады:
1. Бухгалтерлік баланс.
2. Табыстар мен шығындар туралы есеп.
3. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
4. Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
5. Түсіндірме жазбалар. [4]
Қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған
материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге
оқылады. Түсіндірме хатта берілген субъектінің есеп және есеп берудің
қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың
талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге
әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы қаржылық есепте жазылған
міндеттемелер түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға
өзгерісінің әсері туалы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде
қарастырылады.
Бухгалтерлік есеп субъектілерді пайдаланушылардың қарауына ұсынатын
қаржылық ақпаратының сипаты мен көлеміне байланысты. Пайдаланушылар әртүрлі
болуы мүмкін. Мысалы, инвесторлар немесе несие берушілер, әлде бірлесе
отырып іс-қызмет жүргізушілер. Әртүрлі экономикалық шешім қабылдауда олар
субъектінің қаржылық және басқадай есептеріне сүйенеді.
Қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың екі негізгі тобы бар:
1. Ішкі;
2. Сыртқы.
Сыртқы пайдаланушылар екі категорияға бөлінеді. Олар:
1. Кәсіпорын қызметіне тікелей қаржылық мүддесі бар;
2. Кәсіпорын қызметіне жанама қаржылық мүддесі бар.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына мыналар
жатады:
1. Қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар;
2. Қазіргі және болуы ықтимал кредиторлар;
3. Сатып алушылар.
Жанама қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына кіретіндер:
1. Салық органдары;
2. Реттеуші органдары;
3. Статистикалық органдар;
4. Басқа топтар (аудиторлар, кеңесшілер, тұтынушылар топтары, т.б.).
Қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеу. Қаржылық есеп беруді
дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негізге сәйкес қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар қатарына мыналар қосылады:
1. Берілген инвестицияларға байланысты тәуекелді көтеруші инвесторлар.
Оларға акцияны сату, ұстай тұру немесе сату жайлы шешім қабылдауға
және субъектінің дивиденд төлеуге қабілетін бағалауға көмектесетін
ақпарат керек болады;
2. Тиесілі несиелер мен пайыздар бола ма, олар уақытында төлене ме деп
білгісі келетін қарыз берушілер;
3. Сатып алушылар. Оларға кәсіпорынның үздіксіз қызметі туралы,
әсіресе, олардың осы субъектіге ұзақ мерзімдік келісімдері туралы
ақпарат қажет;
4. Қызметкерлер. Олар кәсіпорын қызметінің тұрақтылығы мен тиімділігі
туралы ақпаратқа, сонымен қатар кәсіпорынның еңбекақымен және басқа
жеңілдіктермен, зейнетақымен, жалдау жөніндегі бұдан былайғы
жұмыспен қамтамасыз ету қабілетін бағалау мүмкіндігін беретін
ақпаратқа мүдделілік танытады;
5. Ресурстарды бөлу жайлы ақпарат алуға мүдделі мемлекеттік органдар.
Сонымен қатар, оларға кәсіпорынның іс-әрекетін реттеу, салық салу
саясатын белгілеу үшін және ұлттық табыс пен басқадай статистикалық
мәліметтерді анықтауға негіз есебіндегі ақпарат қажет;
6. Көпшілік, өйткені субъектілер жергілікті экономикаға көптеген
тәсілдермен елеулі үлес қосады, бұған халықтың еңбекпен қамтылуы
мен жергілікті жабдықтаушылардың қолдауы да қатысты.
Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін ұйым басшылығы қаржылық
жағдай, оның нәтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа
сүйене отырып, жауапкершілік көтереді.
Бухгалтерлік ақпараттық жүйе қаржылық және басқарушылық болып екіге
бөлінеді. Қаржылық есепті сыртқы есеп деп, ал басқарушылық есепті ішкі есеп
деп те атайды.
Ақпараттық жүйесі екі саладан тұрады:
1. Сыртқы пайдаланушылардың мүддесіне арналған ұйымдардың қаржылық
қызметі жағдайын бағалауға қызмет ететін қаржылық есеп.
2. Ішкі пайдаланушылардың мүддесіне арналған ұйымдардың шаруашылық
қызметін талдау мен бағалауға қызиет ететін басқарушылық қызмет.
Қаржылық есепте ұйымдардың қаржылық жағдайы жөніндегі мәліметтер
жинақталып, жалпы бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ақпараттардың белгілі бір
бөлігін құрайды.[9, 216-218 бет]
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың әдістері мен міндеттері
Қаржылық әдістер – бұл екі бағытта іске асатын,қаржы қатынастарының
шаруашылық үрдіске әсер ету тәсілі; қаржы ресурстарының басқару сызығы
бойынша және ақша қаражаттарын тиімді қолдануға жауапкершілік және
материалды ынталандыру, нәтижелер мен шығындарды өлшеумен байланысты,
нарықтық қатынастардың сызығы бойынша қозғалысы. [7, 136бет]
Н.Н.Кадерованың Корпоративтік қаржы еңбегіне тоқталатын болсақ,
қаржылық жағдайды талдаудың 5әдісін айтқан:
1. Есеп-қисапты оқу;
2. Деңгейлес талдау;
3. Сатылас талдау;
4. Трендтік талдау;
5. Қаржы коэффициенттерін есептеу.[9, 309 бет]
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін
қалыптастырады. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға
болады:
1. Көлденең талдау;
2. Тікелей талдау;
3. Трендтік талдау;
4. Салыстырмалы талдау;
5. Факторлық талдау;
6. Қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтыуға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау – әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің
мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал одан кейін перспективті, болжамдық
талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әртүрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді.
Қатынасты талдаудың рөлін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда терңдетілген талдау қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшеліктері, орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды.
Салыстырмалы (кеңістік талдау) – бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың,
бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің
құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ берілген
фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық
мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы
шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген
тәсілдері көмегімен талдау.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық, сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың
дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде
жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның
қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің
қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды
дайындауға мүмкіндік береді.[11, 227-229 бет]
Қаржы коэффициенті есеп-қисаптың әр алуан бабының арасындағы қаржы
үйлесімін сипаттайды. Қаржы коэффициентінің басты ерекшелігі – ол жеңіл
есептеледі және инфляцияның ықпалын жояды, ал мұның өзі ұзақ мерзімді
тұрғыда талдау кезінде маңызды. Қаржы коэффициентін есептеу әдісінде
біріншіден, тиісті көрсеткіш есептеледі және екіншіден, осы көрсеткіш
төмендегі қайсыбір базамен салыстырылады, мысалы:
1. Жалпы қабылданған стандартты параметрмен;
2. Орташа салалық көрсеткішпен;
3. Өткен жылдардың осындай көрсеткішімен;
4. Талданатын фирманың қайсыбір басқа көрсеткішімен.
Егер нақты қаржы коэффициентінің деңгейі салыстырылатын базадан нашар
болса, онда бұл жағдай компания қызметінің қосымша қызмет талдау қажет
ететін ауыртпашылық түсетін тұсын меңзейді. Осыған қарамастан қосымша
талдау кезінде сол немесе басқа коэффициентті есептеуде анықталған алдын
ала жағымсыз баға расталмауы да мүмкін. Мәселен, бірқатар жағдайда
коэффициенттің сол немесе басқа мөлшері нақты кәсіпорынның нақты жағдайының
айырмашылығы мен іскерлік саясатының ерекшелігіне байланысты жалпы
қабылданған стандартты нормаға сәйкес келмейді. Мысалы, көп компанияның
қызметі әртараптандырылған, сол себептен оны сала шектерінде орташаланған
коэффициентпен салыстыру әруақытта негізді бола бермейді; өткен жылдарда
нақты қол жеткізілген деңгей кәсіпорынның тиісті жылдағы қажетін
қанағаттандыру үшін оңтайлы болуы мүмкін емес немесе өткен жылдарда осы
деңгей оңтайлы болса да есепті кезең үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Қаржы
коэффициенті бухгалтерлік әдістегі айырмашылықты сезінбейді, сонымен бірге
құрамдастың сапасын көрсетпейді. Ең соңында, ол тұрақтылығымен сипатталады.
Алайда айтылғанның барлығы қаржы коэффициентін қаржыны басқаруда пайдалану
мүмкін емес деген ұғымды білдірмейді. Аталмыш коэффициентті пайдаланғанда
қойылатын шектеуді түсіну қажет, сонымен бірге көрсеткіш зерттелетін
мәселені түсіндірмейді және оны тек талдау құралы ретінде қарастыру қажет.
[9, 310-311 бет]
Экономист ғалымдар В.А.Андреев және В.В.Ковалев корпорацияның қаржы
жағдайын бағалауға байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде
ұйымдастыруды ұсынады: жедел (экспресс) талдау және тереңдетілген талдау.
Жедел талдаудың негізгі мақсаты – бұл шаруашылық субъектісінің даму
динамикасын және қаржылық жағдайын бағалау.
Тереңдетілген (нақтыланған) талдау экспресс-талдаудың тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ корпорацияның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне толық
баға беру болып табылады.
Жедел талдау үш кезеңде жүргізіледі:
1. Дайындық;
2. Қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3. Экономикалық оқу және есеп беруді талдау.
Бірінші кезеңнің мақсаты – қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестілігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз жеткізу.
Екінші кезеңнің мақсаты – балансқа қосымша түсіндірме хатпен танысу.
Үшінші кезеңнің мақсаты – корпорацияның қаржылық жағдайын және оның
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау.
Жедел талдаудың негізгі элементтерінің бірі жылдық есеппен жұмыс істей
алу болып табылады, соның ішінде корпорацияның қаржы жағдайын бағалау мен
талдау үшін оның негізгі ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік
баланспен жұмыс істеу.
Балансты оқи білу дегеніміз – бұл оның әрбір бабының мазмұны, оны
бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі ролін, басқа да баптармен
байланысын білу. Бұл өзгерістердің сипаттамасы кәсіпорын экономикасы үшін
мынадай мүмкіндіктер береді:
1. Кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
2. Кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейін
анықтау;
3. Баланстың қандай баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемінің
өзгергендігін анықтау;
4. Аналитикалық көрсеткіштерді есептемегеннің өзінде кәсіпорынның жалпы
қаржылық жағдайына баға беру.
Балансты оқуға мыналар жатады:
1. Зерттеу кезеңіндегі баланс валютасының өзгерісін бағалау;
2. Баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу қарқынымен,
өнімді өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу қарқынымен салыстыру;
3. Баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі
өзара байланысын зерттеу;
4. Балансың жеке бөлімдері мен баптарының өзгеру сипатын талдау.
Кесте 1.1.
Жедел талдау үшін қолданылатын аналитикалық көрсеткіштер жүйесі
Талдау бағыты Көрсеткіштер
1 2
Шаруашылық субъектісінің экономикалық әлеуметін бағалау.
Мүліктік жағдайды жалпыАктивтердің жалпы құны (жалпы капитал – валюта,
бағалау. баланс жиыны);
Өндірістік мүліктің құны;
Негізгі құралдың құны және олардың активтің жалпы
құнындағы үлесі;
Негізгі құралдың тозу коэффициенті.
Қаржылық жағдайды Меншікті капитал және оның жалпы капиталдағы
бағалау (тәуелсіздік коэффициенті) үлесі;
Тартылған және меншікті капиталдың арақатынасының
коэффициенті;
Ағымдағы өтімділік коэффициенті;
Ағымдағы активтердегі меншікті айналым
қаражатының үлесі;
Қорларды жабу (өтеу) коэффициенті.
Осал баптардың болуы Жабылмаған зиян;
Қамтамасыз етілмеген несие.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелігін бағалау
Табыстылықты бағалау Жалпы, жиынтық және таза табыс;
Тартылмаған табыс;
Негізгі қызметтің табыстылығы.
Өсіңкілікті бағалау Өнімді (жұмыс, қызмет) сатудан және жалпы
(авансталған) капиталдан алынған (ақшаның)
табыстың салыстырмалы өсу қарқыны;
Жалпы, жиынтық және таза табыстың өсу қарқыны;
Меншікті капиталдың өсу қарқыны;
Кәсіпорынның қаржы Ағымдағы активтің айналымдылығы;
шаруашылық қызметінің Еңбек өнімділігі;
тиімділігі мен іскерлікҚор қайтарымдылығы;
белсенділігін бағалау Өнімнің материалдық сыйымдылығы;
Меншікті капиталдың табыстылығы;
Жалпы капиталдың табыстылығы.
Дерек көзі: Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г.,
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы. - Алматы: Экономика,
2001.[8]
Бухгалтерлік балансты оқу процесінде әрбір бапты екі тұрғыдан қарстыру
қажет:
1. Экономикалық мазмұны, көлемі және динамикасы бойынша;
2. Баланстың қарама-қарсы жағының қандай бабымен (баптар тобы)
корреспонденцияланады.
Жалпы алғанда баланc элементтері өзара тығыз байлансты жүйе (1.1.
кесте) ретінде қарастырылады.
Келтірілген жүйеде берілген көрсеткіштерге қосымша жедел талдау
шеңберінде кәсіпорын қызметінің түрлі жақтарын, атап айтқанда оның нарықтық
және инвестициялық белсенділігін (акцияның бағалығы, оның баға белгілеу
коэффициенті және табыстылығы) сипаттайтын бірқатар басқа да көрсеткіштерді
қолдануға болады.
Корпорация қаржы жағдайын ұзақ және қысқа мерзімді даму барысы
тұрғысынан да бағалауға болады.
Қаржы жағдайын бағалаудың негізгі өлшемдеріне корпорацияның өтімділігі
мен төлеу қабілеттілігі жатады. [14, 115-118 бет]
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы ұзақ мерзімді келешекке арналған бағытта
қаражат көздерінің құрылымымен, кәсіпорынның сыртқы инвестициялар мен
кредиторлардан тәуелсіздік деңгейімен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын экспресс-талдау түрліше дайындалуы мүмкін: жиынтық көрсеткіштер,
қысқаша тестік есеп түрінде, аналитикалық кесте түрінде және ол осы
кәсіпорынның қаржы жағдайын әлдеқайда терең және нақтылы талдау қажетті
немесе талдаудың мақсатқа сай екендігі туралы және осы кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы қорытындымен аяқталады.[11, 233-234
бет]
Кәсіпорындардағы қаржылық жағдайын кешенді талдау оның қызмет ету
ортасын толық қамтуы қажет. Қаржылық талдау әдістемесінде қаржылық саясатты
құраушылардың арасындағы құрылымдық байланысты анықтау арқылы оны жүзеге
асыру тиімділігі анықталады. Қолданыстағы қаржылық талдау әдістемесі
бірнеше талдау көрсеткіштері тобының кешенін бөліп қарастырады:
1. пайдалылық пен рентабельділік көрсеткіштері;
2. өтімділік пен төлемқабілеттілік көрсеткіштері;
3. іскерлік белсенділік көрсеткіштері;
4. қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері.
Жоғарыда аталған көрсеткіштер тобы өзара тығыз байланыста болады,
себебі оларды құраушы көрсеткіштер бір қаржылық операциялардың нәтижесі
болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауға байланысты ақша ағымдары екі
түрлі сипатқа ие болады:
Біріншіден, ақша ағымдары кәсіпорынның өтімділік және төлемқабілеттілік
көрсеткіштеріне әсер етеді.
Екіншіден, ақша ағымдары кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен
құралдарының айналымдылығының негізгі объектісі болады.
Сонымен қатар, кәсіпорынның пайда алуға бағытталған коммерциялық
қызметі тек соңғы қаржылық нәтижені ғана қарастырмайды, сондай-ақ кәсіпорын
үшін кез келген ақша нысанындағы немесе материалдық-заттық нысандағы табыс
алуды көздейді. Ақша ағымдары қаржы саясатының негізгі элементі ретінде
кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайын талдаудың негізгі факторы болып
саналады. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есептерді талдау нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық операцияларының зор
мүмкіндіктерін анықтауға болады. Мысалы, өткен жылдардағы қызметтің
нәтижесін бағалау арқылы ақша қаражаттарының түсуі мен пайдаланылуының
теңсіздігін анықтап, оны болашақта қайталамау үшін шаралар қолдануға
болады. Кәсіпорынның ақша ағымдарын талдау бірнеше кезеңдерден тұрады:
1 кезең. Жақсы нәтиже беретін ақша ағымдарының құрылу көлемі мен өсу
қарқыны қарастырылады, ақша ағымдарының өсімінің қарқыны мен өнімдерді,
тауарлар мен қызметтерді өндіру көлемі өсімінің қарқыны салыстырылады.
2 кезең. Теріс ақша ағымдарының құрылу көлемі мен динамикасы
зерттеледі. Мұнда сыртқы көздерден алынған ақша қаражаттары қайда жұмсалды,
нарықтық құнының өсімін арттыратын кәсіпорынның активтерінің жеке түрлері
қалай дамыды, бұрын алынған несиелер мен зайымдар бойынша негізгі қарыздар
қалай өтелді деген мәселелер қарастырылады.
3 кезең. Оң және теріс ақша ағымдарының уақыт пен көлемі бойынша тепе-
теңдігі анықталады, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесінің
маңызды көрсеткіштерінің бірі ретіндегі таза ақша ағымдары көрсеткішінің
динамикасы зерттеледі.
Сонымен, ақша ағымдарын талдаудың басты мақсаты ақша қаражаттарының
көлемі, уақытша параметрлері, келу көзі мен бағытталуына байланысты
ақпараттарды ұсыну болып табылады, олар нақты басқару шешімдерін
қабылдауда, субъективті және объективті, ішкі және сыртқы факторлардың
әсерін басқаруда өте қажет болады.
Ақша ағымдарын талдау негізі шаруашылық қызмет түрлері мен басқа да
талдау сипаттамалары бойынша олардың құрылуы мен пайдалану бағыттары туралы
толық, әрі шынайы ақпарат алу болып табылады. Ақша ағымдарын талдаудың
негізгі ақпарат көздері келесілер:
1. Бухгалтерлік есеп беру – Бухгалтерлік баланс, Табыстар мен шығыстар
туралы есеп, Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, Өзіндік жеке
капиталдың өзгеруі туралы есеп, есептеу саясаты туралы ақпарат пен
түсіндірме жазбасы;
2. Ақша қаражаттарының қозғалысын сипаттайтын бухгалтерлік есептің
аналитикалық және синтетикалық шоттарының мәліметтері бойынша ақпарат;
3. Жоспарлы басқару мәліметтері – ақша қаражаттарының қозғалысының
бюджеті, төлем күнтізбегі және басқалар.
Ақша ағымдарын кешенді қаржылық талдау кезінде есептелетін және
бағаланатын негізгі қаржылық көрсеткіштер келесілер болып табылады:
1. Өтімділік коэффициенттері (ағымдық өтімділік коэффициенттері, жедел
өтімділік коэффициенттері, абсолютті өтімділік коэффициенттері);
2. Кәсіпорынның қаржылық саясатының көрсеткіштері (ақша ағымдарының
жеткіліктілігі коэффициенті, дебиторлық және кредиторлық қарыз
айналымдылығы, тауарлы-материалдық запастар айналымдылығы және т.б.);
3. Рентабельділік коэффициенттері (ақша қаражаттарының қалдығының
рентабельділік коэффициенттері, түскен ақша қаражаттарының
рентабельділік коэффициенттері, жұмсалған ақша қаражаттарының
рентабельділік коэффициенттері).
Өтімділік коэффициенттері ағымдық активтер мен ағымдық міндеттемелер
арасындағы өзара байланысты білдіреді және кәсіпорынның қаржылық
міндеттемелерін өз уақытында орындау мүмкіндіктерін көрсетеді.
Жалпы төлемқабілеттілікті анықтайтын негізгі фактор кәсіпорындағы
шынайы өзіндік жеке капиталдың бар болуы болып табылады.
Коэффициенттерді есептеу баланстағы ағымдық активтер өтімді болған
жағдайда ғана төлем қабілеттілікке баға беретіндігін атап өтуге болады,
яғни:
1. Баланстағы тауарлы-материалдық запастар олардың құнының сомасына тең
болатын ақшаға айналуы мүмкін болған жағдайда;
2. Дебиторлық қарыз ақша қаражаттары нысанында қысқа мерзімді қарыздарды
өтеу мерзіміне сәйкес келетін мерзімде түгел түседі.
Ақша айналымын сипаттауда кәсіпорынның айналым құралдарының
айналымдылық көрсеткіштері маңызды орын алады. Ақша ағымдарына тауарлы-
материалдық запастардың, дебиторлық және кредиторлық қарыздың айналымдылығы
тікелей әсер етеді.
Берілген көрсеткіштерді қарастырудың себебі, олар өтімділік деңгейі
бойынша ақша қаражаттарына жақын, дебиторлық қарыз ағымдық қызметтен
түсетін ақша ағымдарының оң нәтижесін берсе, қорлар болса, жоғары құнға ие
болып, дебиторлық қарызбен қатар ақша қаражаттарының мұздатқыш баптарын
құрайды. Берілген көрсеткіштер шартты болғандықтан, есептеулерде көбінесе
орта шамалар қолданылады. Орта шаманы анықтау үрдісі динамикалық қатарлар
негізіндегі статистикалық орта шаманы анықтауды немесе қарапайым орта
арифметикалық шаманы анықтауды қарастырады.
Қорлардың айналымдылығын едәуір арттыру және айналым құралдарын тиімді
пайдалану үшін келесі іс-шараларды ұйымдастыру қажет болады:
1. Шынайы уақыт мерзіміндегі қорлар қалдығын есепке алу жүйесін құру;
2. Тауарлар қоймаларындағы және бағалау парақтарындағы қорлар қалдығын
кезеңімен талдау;
3. Кешенді емес тауарлар, рухани және табиғи тозған тауарлар мен төменгі
деңгейдегі сұранысқа ие тауарлардың бағасын төмендету;
4. Сатушы менеджерлер арқылы тұтынушылардан түсетін тапсырыстар жүйесін
қайта қарау;
5. Тұтынушыларға байланысты анықталатын тауарларды резервтеу мерзімін
төмендету жағына қарай өзгерту.
Айналымдылық коэффициенті жоғары болған сайын, айналым құралдарының
айналым ұзақтығы қысқарады және кәсіпорын жұмысының тиімділігі артады.
Айналымдылықты арттырған кезде кері ақша ағымына қарағанда, оң ақша
ағымы жоғары қарқынмен өседі. Соның нәтижесінде айналым құралдары абсолютті
және салыстырмалы босайды.
Таза ақша ағымдарының жеткіліктілігі коэффициенті кәсіпорынның
несиелерді төлеу бойынша шығындарды өтеу қабілеттіліктері мен таза ақша
ағымдары есебінен тауарлы-материалдық қорлардың өсімін көрсетеді. Бұл
коэффициентті ақша ағымдарын жоспарлау кезіндегі несие жоспарын жасау
барысында қолданған ыңғайлы. Негізгі қызмет бойынша таза ақша ағымдарының
өсуі өздігінен қаржыландыру ұстанымындағы кәсіпорындардың экономикалық даму
қарқынын қамтамасыз етеді, қаржылндырудың сыртқы көздеріне тәуелділігін
төмендетеді, кәсіпорынның нарықтық құнының өсімін қамсыздандырады.
Кәсіпорынның таза ақша ағымдарының сомасының артуы келесі іс-шараларды
жүзеге асыру арқылы орындалады:
1. Тұрақты және өзгермелі шығындардың сомасының төмендеуі;
2. Тиімді салық саясатын жүзге асыру;
3. Операцилық қызмет бойынша табыстылық деңгейінің артуын қамтамасыз
ететін баға саясатын жүзеге асыру;
4. Тиімді амортизациялық саясатты өткізу;
5. Қолданылмайтын айналымнан тыс активтерді сату (негізгі қорлар мен
материалды емес активтер);
6. Дебиторлық қарыздарды өз уақытында талап ету, айыппұлдарды қайтару
бойынша жұмыстарды күшейту.
Талдау барысында ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептегі ішкі
және сыртқы қаржыландыру көздерін салыстыратын болсақ, онда қаржы саясаты
туралы және кәсіпорын үшін әрбір қаржыландыру көзінің салыстырмалы мәні
туралы мағлұмат алуға болады:
Қолданыстағы қаржыландыру көздерінің көлемі мен уақытша аспектілерін
талдау арқылы берілген кәсіпорынның капитал нарығындағы жағдайы туралы
қорытынды жасауға болады.
Қазіргі уақытта рентабельділік көрсеткіштері қолданылады, олар
кәсіпорынның ақшаны басқару сапасын сипаттап, оң және теріс даму
қарқындарын анықтап береді. Берілген көрсеткіштерді есептеу оларды
оңтайландыру (ақша қаражаттарының қалдығының рентабельділік коэффициенті,
түскен ақша қаражаттарының рентабельділік коэффициенті, жұмсалған ақша
қаражаттарының рентабельділік коэффициенті) шараларының негізі болады.
Кез келген қабылданған басқару шешімдері ақша ағымдарының жағдайына
әсер етеді. Кәсіпорынды оперативті басқару мен ақша ағымдарын
басқаруда ресурстық қамсыздандырудың элементтері ретіндегі келесі шарттар
өзекті роль атқарады:
1. Ақша қаражаттарының түсімінің негізгі көздерін анықтау.
2. Қызметті жүргізуге ақша қаржаттарының жеткіліктілігін талдау.
3. Пайда мен таза ақша ағымдарының көрсеткіштерінің едәуір ауытқуына әсер
етуші факторларды анықтау.
Ақша ағымдарын басқарудың жалпы тиімділігін анықтау, ол тартылған ақша
қаражаттарының құны мен оларды орналастырудың рентабельділігі арасындағы
қатынас арқылы көрсетіледі.
Ақша ағымдарын талдаудың тікелей және жанама әдістерін қолдану арқылы
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысынның негізгі көздерін анықтайды. Бұл
әдістеме есептеу-талдамалық әдебиеттерде кеңінен қарастырылған және
шаруашылық субъектілердің тәжірибесінде қолданылады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, экономикалық субъектінің қызметінің
үздіксіздігін белгілеу үшін, таза ақша ағымдарының динамикасын қарастырумен
қатар, ақша қаражаттары үшін алғашқы ретті болатын және өткендегі қызметтің
тұрақтылығын сипаттайтын бірқатар экономикалық көрсеткіштерді талдау қажет
болады. Ақша ағымдарының басқару тиімділігі туралы біртұтас қорытынды жасау
үшін болжамды талдау кезінде берілген көрсеткіштердің қолданыстағы ара
қатынасы белгіленеді.
Зерттелген кәсіпорындардың қаржылық жағдайы жақсарғанымен, олар жоғары
кәсіпкерлік тәуекелділік зонасында орналасқан, себебі кредиторларға толық
тәуелді.
Өткізілген талдау нәтижесінде келесідей ұсыныстар берсе болады:
1. Сату рентабельділігі мен ағымдық активтер рентабельділігін келесі
шаралар арқылы арттырады;
2. Айналым құралдарының айналымдылығын арттыру және қаржылық циклді
қалыпқа келтіру;
3. Сату көлемін кеңейтуді қаржыландыруға қажет ақша қаражаттарын босату
мақсатында жалпы кері ақша ағымын қысқарту;
4. Тиімділкті арттыру және шығындарды төмендету мақсатында коммерциялық
және басқару шығындарына тұрақты талдау өткізу;
5. Болашақта кері тенденцияларды болдырмау мақсатында компанияның
қаржылық жағдайына ай сайын талдау өткізу;
6. Ақша ағымдарын үздіксіз жоспарлауды жүзеге асыру.[12, 20-22 бет]
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік баланс
мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық есеп беру
нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме жазбадағы мәліметтер және де есеп
берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады, сонымен қатар
баланстың, пайда мен шығындар туралы есептілігінің әрбір бабы бойынша оған
қатысты кез келген ақпаратқа қиылысты сілтемелер, сондай-ақ қаржылық
есептіліктің өзінде көрсетілмеген, бірақ толық және дұрыс ұсыну үшін
қажетті қосымша ақпарат беріледі. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
қаржы менеджментінің ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау нәтижелері бойынша кәсіпорында
қалыптасқан жағымды және жағымсыз құбылыстар туралы ақпаратқа тек ішкі
субъектілер (меншік иелері, басқарушылар, жұмысшылар) ғана емес, сонымен
қатар сыртқы субъектілер (жабдықтаушылар, инвесторлар, кредиторлар және
тағы басқалар) де қызығушылық білдіреді.[10, 59 бет]
2. ОТАНДЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
4 КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайын баға
беру
Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес құрылған КАТЭК
жауапкершілігі шектеулі серіктестік Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексіне, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сəуірдегі
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік пен қосымша жауапкершілігі бар
серіктестіктер туралы Заңына, Қазақстан Республикасының басқа да
нормативтік құқықтық актілеріне жəне осы Жарғыға сəйкес өз қызметін жүзеге
асырушы заңды тұлға болып табылады және серіктестіктің құқықтық ережелерін,
оларға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін, серіктестіктің құрылу
тәртібін, қызметін, қайта ұйымдастырылуы мен таратылуын белгілейді.
Серіктестіктің орналасқан жері (мекен-жайы): Қазақстан Республикасы,
Алматы қаласы, 050002, Медеу ауданы, Снайперская көшесі, № 7 үй.
Серіктестік қызметінің мерзімі шектелмеген, және мемлекеттік тіркеуден
өткен сəттен бастап заңды тұлға құқықтарын иеленеді. Оның дербес балансы,
мемлекеттік жəне орыс тілдерінде атаулары бар мөрі, қызмет көрсету банктері
мен басқа да отандық жəне халықаралық қаржы институттарында ұлттық жəне
шетелдік валюталарда есепшоттары, өз эмблемасы, сауда белгісі, фирмалық
бланктері жəне заңды тұлғаға қажетті басқа да атрибуттары бар.
Кәсіпорын өз қызметiнiң мақсатына жету үшiн өз атынан мəмiлелер
жасасуға, мүлiктiк жəне жеке мүлiктiк емес құқықтарды иеленуге, мiндеттер
көтеруге, сотта талапкер жəне жауапкер болуға, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған қызметтің кез келген түрін
жүзеге асыруға құқылы.
КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі орналасқан жерін өзгерткен
жағдайда, оның мемлекеттік тіркеуін жəне заңды тұлғалардың мемлекеттік
тізіліміне қажетті өзгерістер енгізу үшін, оның жаңа орналасқан жері
бойынша заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркеуін жүзеге асырушы органға
хабарлауға міндетті. Серіктестік Қатысушының шешімі бойынша Қазақстан
Республикасы аумағында жəне шет елдерде филиалдар мен өкілдіктер құруға
құқылы.
Серiктестiк өз мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлiкпен
жауап бередi, қатысушының міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серiктестiктiң қатысушысы оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi жəне
кәсіпорын қызметiне байланысты шығындар бойынша Қазақстан Республикасының
заңдарында көзделген жағдайларды санамағандағы серіктестіктің жарғылық
қорына енгiзген салымдар құнының шегiнде тəуекелге барады. Серіктестік өз
қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін жүргізеді жəне Қазақстан
Республикасының заңдарына сəйкес статистикалық жəне қаржылық есеп
берушілікті жүзеге асырады.[2]
КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі ірі бизнестің субъектісі
болып табылады.
КАТЭК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі – 1996 жылдың мамыр айында
тіркелген, Қазақстан Республикасында 10 жылдан аса уақыт бойы отын-
энергетика комплексі саласында мамандандырылған және еліміздің мұнай-газ
саласымен айналысатын кәсіпорындарға геология-геофизикалық, инженерлік-
барлау, жобалық-зерттеушілік ауқымды спектрінде қызмет пен жұмыс көрсететін
жобалық-зерттеушілік компания.[20]
Көрсетілген уақыт аралығында мамандардың білім деңгейінің жоғарылауы
мен материалдық-техникалық базаның қалыптасуы компанияға өзіндік және
қалыптасқан бағдарламалық қамтамасыз етілуі, әдістемелер мен инженерлік
шешімдерді қолдану арқылы толық көлемде салалық және аумақтық бағдарламалық
құжаттарды дайындауды жүргізу, мұнай және газды өндіру, өңдеу және
орналастыру объектілерін жобалық-сметалық құжаттауды жүзеге асыра алады.
Компания лицензия негізінде қызмет атқару барысында негізгі жобалық
шешімдер, техника-экономикалық негіздемелер, жобалық-сметалық құжаттама
жүргізу кезеңінен бастап, авторлық тексеруге дейін жүзеге асырады. Заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады және кәсіпорын осыған
байланысты міндетті төлемдерді уақытылы төлеп отырады.[1]
КАТЭК ЖШС-і Алматы қаласында және Астана, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz