Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелдерін басқару

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.

Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.

Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың тәуекелдерінің басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.

Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.

Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты, әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.

Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға арналған және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.

Отандық банктерде несие тәуекелін басқарудың маңыздылығы банк қызметкерлерінің ағымдағы жағдайға тиімді бағдарлануына байланысты. Сондықтан банктердегі несие тәуекелінің басқару ерекшеліктері мен төмендету әдістері диплом жұмысы барысында қарастырылатын болады.

Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасының дағдарыстан кейінгі кезеңдегі коммерциялық банктерінің несиелік тәуекелдің мазмұны мен құрылымдық элементтерін нақтылай отырып, несиелік тәуекелді тиімді басқару жүйесін дамыту және жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады .

Зерттеу жұмысының міндеттері:

• Банк қызметінде пайда болуы мүмкін тәуекелдер түрін және ерекшеліктерін айқындау; Несие тәуекеліне әсер ететін факторларды айқындау және басқару жолдарын қарастыру; Коммерциялық банктердің несиелендіру барысындағы маңызды шарттарын қарастыру; Проблемалық несиелерді айқындау және олармен банктердің жұмысына баға беру; Несие алушының несие қабілеттілігін анықтауды коммерциялық банк негізінде талдау; «Нұрбанк» АҚ-да несие тәуекелін басқару ерекшеліктерімен таныстыру;

Жұмыстың құрылымы. Дилом жұмыс кіріспе, үш бөлімнен, қортынды және пайдаланылған әдебиттер тізімінен тұрады Бірінші бөлімде банк қызметі барысында пайда болуы мүмкін тәуелдер түрімен және несие тәуекелінің теориялық мазмұны айтылып өтіледі. Екінші бөлімде «Нұрбанк» АҚ негізінде несие қабілеттілікті анықтау мен несие тәуекелін басқару тәсілдері қарастырылған. Үшінші бөлімде несие тәуекелінің басқару сапасын арттыру жолдары баяндалады.

1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНесие тәуекелінің маңызы мен пайда болу себептері

Қазақстан үшін тәуелсіздік алған сәттен бастап нарықтық экономика жағдайында тұрақты банк жүйесін қалыптастыру және әлемдік экономикаға бірте-бірте кірігу дамудың аса маңызды бағыттарының біріне айналды. Республиканың банк секторын кезең-кезеңімен реформалау осы бағыттағы стратегиялық қадам болып табылды.

Банк секторының елдің экономикалық өсу деңгейіне айтарлықтай ықпал ететіні белгілі. Қазақстанның 2030 жылға дейін Даму стратегиясының ұзақ мерзімі басымдықтарының бірі шетел инвестицияларының жоғары деңгейі қатысатын дамыған экономикаға негізделетін экономикалық өсу болып табылады.

«Банк жүйесінің дағдарысы тәуекелдерді басқарудағы елеулі кемшіліктерді ашты. Бірқатар банктерде тәуекел-менеджмент жүйесі мүлдем құрылмаған, басқаларында - осы функцияның тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген, үшіншілерінде - жоғары басшылық тәуекел-менеджерлердің туындаған проблемалар жөнінде ескертулеріне құрақ аспаған. Банк жүйесінің жаңа даму кезеңінде басшылық тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін айтарлықтай күш-жігер салуға тиіс. Ал бұл үшін жоғары басшылықтың саяси еркі қажет», - деп атап өтті А. В. Мельников. [1]

Бүгінгі таңда банк секторы Қазақстанның қаржы жүйесінің ең сыйымды және жылдам дамушы сегменті болып табылады. Соңғы жылдары республиканың банк жүйесі ТМД елдері ішінде дамуымен ерекшеленді. Осы процесске салық-бюджет саясатының салиқалы бағытының қолдауы, мұнай экспортынан кірістің өсуі, сондай-ақ елдің қаржы жүйесінде пәрменді реформалар жүргізуге арқа суйеген қолайлы макроэкономикалық жағдайлар ықпал етті.

Несие тәуекелдері банк тәуекелдер санатына жататындығы белгілі, сонымен бірге олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Кез келген тәуекелдер оқиғаның салдарынан банкке шығын, залал келтірілуі немесе банктің имиджіне көлеңке түсуі мүмкін, ал осы залалдың бірқатар уақыт өткеннен кейін ғана бағалануы мүмкін. Тәуекелдің осындай көп жақтылығы оны бірнеше қырынан қарау қажет екенін растайды, ал осыдан бағалайтын көп жіктелім мен тәсілдеме пайда болады. Кез келген өндірістік және коммерциялық қызмет өзіне тән тәуекелді болып табылады, өйткені іс-әрекет басталғанда олардың тиімділігі ішінара ғана белгілі. Тәуекелді экономикалық санат ретінде орын алуы немесе орын алмауы да мүмкін оқиға ретінде бағалаған орынды, сондықтан оған жол бермеу керек.

Көптеген экономист ғалымдар тәуекел мағынасына түсінік беріп өткен. Отандық және әлемдік ғалымдардың пікірлерін қорытындылай келсек тәуекел түсінігі ұқсас болып келеді.

В. А Москвин тәуекел санатының мағынасын дәл ашқан: «Тәуекел - қазіргі уақытта барлық белгілілердің арасындағы ең жұмбақ санат. Адамзат оның бар екенін бұрыннан сезген, . . . тәуекелдің барын барлығы біледі, алайда оның мәнін кейбіреулер ғана талдап қарайды. Мамандардың басым көпшілігі кез келген тәуекелді басқаруға болады деп пайымдайды. Алайда жағымсыз оқиғаның болатынын болжауды және оның қолайсыз салдарының орын алу ықтималдығын кеміту есебінен барлық жағдайда тәуекелді толыққанды басқару деп айтуға болар ма еді». Халықаралық сақтандыру қадағалау қауымдастығының (ХСҚҚ) глоссарийіне сәйкес «тәуекел» деген термин ысырап (шығын) мүмкіндігі бар нақты әлемнің жай-күйін анықтау үшін пайдаланады. [2]

Питер Беристайн: « . . . тәуекел - бұл жеребеден гөрі таңдау» деген қорытынды шығарды. [3]

И. Т. Балабанов тәуекелге мынадай анықтама береді: «тәуекел табиғаттың сол немесе басқа құбылыстарының және адамзат қоғамы қызметі түрлерінің ерекшеліктерінен туындайтын ысыраптың ықтимал қаупі. Тәуекел - бұл тарихи және экономикалық санат». [4]

«Тәуекел нақты шығындардың немесе уыстан шығарылған пайда формасындағы ысырап түріндегі; нәтижелердің тұрақсыздығы, алдын ала болжанбау дәрежесі түрінде пайда болуы мүмкін» - деп түсіндірді П. Г. Грабовой. [5]

Келтірілген мысалдардан авторлар тәуекелге анықтамасы қайсы бір нақты қызметке қатысты беретіні көрінеді. Алайда, тұтастай алғанда, тәуекелге ысыраптың ықтималдығы немесе шығын немесе залал шегу мүмкіндігі деген анықтама беріледі. Осы анықтамаларда ортақ белгілер соншалықты көп болмаса да, олар өзара айтарлықтай ерекшелінеді. «Ысыраптың ықтималдылығы» және «ысырап мүмкіндігі» арасында бір мағыналық айырмашылық бар. «Ықтималдылық» деген сөз объективті ұғым болып табылады, бұл сөз қолданылғанда жағымсыз фактордың субъектіден тәуелсіздігі жөнінде ұғым қалыптасады. Сонымен қатар «мүмкіндік» деген ойды субъективтілік жағына қарай бұрады, яғни бұл бола ма, болмай ма осы маған байланысты, ал мен бұны қалай қабылдаймын, мен жағдайды қалай бағалаймын дегенді білдіреді.

Нарық жағдайында жұмыс істейтін коммерциялық банктер ысырап пен банкроттылық тәуекеліне ұшырауы мүмкін. Әрине, банк басшылығы пайданы барынша көп алу үшін залалдың пайда болу мүмкіндігін барынша азайтуға тырысуға тиіс. Банк иелерінің және оның салымшыларының мүдделерінің қарама-қайшылығынан осы екі мақсат бір-біріне белгіленген шамада қайшы келеді. Алғашқылар барынша көп пайда алуға тырысады және сол үшін тәуекелге бас тігуге даяр, ал екіншілер үшін ең бастысы - банкке сеніп тапсырылған өз құралдарының сақталуы. Пайда алу мен тәуекелдің арасындағы оңтайлы арақатынасты қолдау банкті басқарудың ең күрделі проблемаларының бірі болып табылады.

Банк нарығын тәуекелсіз елестету мүмкін емес. Әрине, тәуекел кез келген бизнесте болады. Алайда банк бизнесінде, оның өнімінің айрықшалығына байланысты тәуекел міндетті және сөзсіз талап болып табылады. Сонымен бірге, банк қызметі туралы сөз қозғалғанда тәуекелге мүлдем жол бермеу емес, оны болжау және барынша аз деңгейге төмендету туралы айтылады. Бұл жерде тәуекел деп банктің ресурстарының бөлігін жоғалту немесе қаржы операцияларын жүзеге асыру нәтижесінде кірісті толықтай алмау немесе қосымша шығын жұмсау «қаупі» түсініледі. Барлық коммерциялық мекемелер сияқты банктер де өз қызметінде көбірек пайда алуды мақсат тұтады. Алайда барынша пайда алуға тырыса отырып, пайда неғұрлым жоғары болса, тәуекел де соғұрлым көбірек деген принципті ескеру қажет. Банк операцияларының табыстылық дәрежесі олардың тәуекелділік деңгейіне, банктің түріне, қолданылатын құралдарға және басқа да көптеген факторларға байланысты болады.

Бір-бірімен бәсекелес банктер нарықтағы өзінің мүмкіндіктерін, сондай-ақ осал тұстарын уақытында білгісі және егер олар пайда алуды мақсат тұтатын басқаруды жүзеге асырғысы келсе, онда бұл үшін банк қадағалауы немесе бақылау деп аталатын жүйелі басқару қажет.

Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермейді. Сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс. Несиелік тәуекел - қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын және оған есептелген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.

Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты.

Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақытысында айналысып отыруы керек.

Несиелік тәуекел келесі себептерге байланысты туындайды:

• Қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
• Қарызгердің өз кінәсінен емес адекватты ақша ағынын жасауға қабілетсіздігі;
• Банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және экономикалық ортадағы болжанбаған өзгерістер;
• Саяси тұрақсыздық;
• Қарызгердің іскерлік репутациясындағы теріс жағдайлар;
• Несиеге қойылған несиенің сапасына (өтімділігі мен рыноктағы сатылымдығына және болашақ құнына сенімсіздігі) ;

Банктік тәжірибеде несиелендірумен байланысты несиелік тәуекелдің келесі проблемалары бар:

1. Пайданың мәні өсті деп ойлау - несиелік портфель пайда алудың негізгі көзі, пайданы өсуге деген құштарлық кей жағдайда тәуекелді немесе банкке тиімсіз шарттармен несие беруге алып келеді. Яғни ойланбай берілген несиелер одан алатын табыстарына қарағанда өте қымбат түседі.
2. Несиелендіру принциптерінің бұзылуы - (достық және бәсекелестік) . Оған себеп шамадан тыс шамада пайда алуға құштарлық.
3. Қарыз адушы туралы сенімсіз ақпарат - әрбір клиентке досье толтырылады. Онда қарыз алушы туралы толық мәлімет көрсетілуі керек.
4. Нашар мониторинг - бастапқыда берілген несиелер стандартты, қанағаттанарлықсыз, күмәнді несие болып ауысады. Бұл несие қызметкерлері тарапынан несиені дұрыс бақылау жасамағандықтан болатын банкте несиелік талдауды жоғары деңгейде, сапада жасайтын білікті және білімді болуы шарт.

Банктік тәуекелді бақылау екі әдіске негізделеді:

1. Несие тәуекел деңгейін бақылау;
2. Несиелік тәуекел дәрежесіне қарай жіктеу.

Несиелік тәуекелді бақылауды келесідей басты көрсеткіштер қолданылады:

1. Коэфиценттер
2. Болжанатын шығындар мөлшері
3. Несиелік қоржын сапасының көрсеткішері

Қарыз алушы заңды тұлғаның несиелік тәуекелін бақылау келесі тәсілмен жүзеге асырылады:

1. Қарыз алушының іскерлік тәуекелін бағалау;
2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау.

Қаржылық коэфиценттер негізінде қаржылық жағдайды талдау:

1. Ақша ағынын талдау;
2. Менеджмент сапасын талдау;
3. Несиенің қамтамасыз ету көздерін бағалау.

Несиелік портфельді іске асырудың келесідей ортақ шарттары бар:

1. Нақты қарыз алушымен олардың типтері үшін несиелердің ішкі банктік лимитін белгілеу.
2. Несиенің рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау.
3. Әртүрлі салалар бойынша несиелерді диверсификациялау.
4. Төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау.
5. Жоғары тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатпен қатаңдату.
6. Несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.

Несиелеу лимитін белгілеу - несиелік портфельді құруға бақылау жасауға тәуекелді төмендету қабілетін жақсарту үшін пайдаланылатын банктік тәсіл.

Несиелік лимит екіге бөлінеді:

1. Несиеге берерде қарыз алушыға берілетін несиесі бойынша несиеге қойылатын шектік деңгей.
2. Қарыз алушының айналымды несиелік қаражаттарды пайдаланудың ең жоғары шегі.

Сонымен қатар несие лимиті екіге бөлінеді:

• Сыртқы лимит - Қазақстан Республикасының пруденциалдық нормативтерінде бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең төменгі мөлшері ретінде белгіленеді. Ол норматив бойынша тәуекелдің банк капиталына қатынасы (несиелік операцияларға байланысы мөлшерде) арқылы есептеледі, оның мәні келесідей екі жағдайда белгіленеді:

1. 0, 01-ден аспайтын мөлшерде ол банктегі тығыз қатынастағы карыз алушылар үшін
2. 0, 25-ден аспайтын мөлшерде қалған қарыз алушылар үшін белгіленеді.

• Ішкі лимит - несие беруші банктің өзінің қатынасында бар несиелік ресурстар көлеміне, қарыз алушының несие алу мүмкіндігіне қарай белгіленеді.

Проблемалық несиелерге келесідей қарсы шаралар қолданылады:

1. Қарыз алушының қызметін қайта қарау;
2. Несиені қайтару кестесін өзгерту;
3. Пайыз төлеу тәртібін өзгерту.

Несиелік тәуекелді басқару - несиелік қызмет түріне байланысты тәуекелдерді төмендетуге бағытталған әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. [7]

Несиелік тәуекел басқару жүйесінің негізгі элементтері:

• Несиелік қызметті ұйымдастыру;
• Лимиттерді белгілеу;
• Несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау;
• Несиелік тәуекелге байланысты несиелерге рейтинг қою және белгіленген лимиттермен салыстыру;
• Несиелер бойынша мүмкін болатын зияндарды есепке ала отырып сыйақы мөлшерлемесін анықтау;
• Несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзыретті болу, несиелерді авторизациялау;
• Несиелік мониторинг;
• Несиелік портфельді басқару;
• Проблемалы несиелерді қалпына келтіру.

Несиелік тәуекелдерді басқару кезеңдері:

1. Несиелік тәуекелді сәйкестендіру - тәуекелдің пайда болу факторларын анықтау.
2. Несиелік тәуекелді басқару.

• Тәуекелді өткізу мүмкіндігін бағалау;
• Тәуекелді өткізуден болатын шығынды бағалау;
• Қабылдайтын тәуекелді бағалау;

3. Несиелік тәуекел стратегиясын талдау - шешімдер қабылдау жүйесі:

• Тәуекелді бірден қабылдау туралы шешім;
• Тәуекелге байланысты әрекеттен бас тарту шешімі;
• Егер тәуекелді төмендету бойынша нақты шараны қолдану шарты болған жағдайда, тәуекелді қабылдау туралы шешім.

4. Несиелік тәуекел деңгейін бақылау - яғни тәуекелге мониторгинг жүргізу.
5. Несиелік тәуекелді минимизациялау - тәуекел деңгейін төмендету әдістерін талдау, қабылдау.

Кесте 1

Несиелік тәуекелді басқару кезеңдерінің ерекшеліктері

Несиелік тәуекелді бағалау сандық және сапалық тұрғыда іске асады. Сапалық талдау деп - несиелік тәуекелдің пайда болу аумағын немесе ықпал ететін факторларды және тәуекелді анықтауда пайдаланатын ақпарат көздеріне талдауды қамтиды. Сапалық талдау әсіресе банктің несие портфелінің сапасын талдау негізінде жүргізіледі. Сандық талдау - бұл несиелік тәуекелді дәрежесін формалау мақсатында жүргізіледі.

Несиелік тәуекелді басқару - оның тәуекелді минимизациялау процесі болғандықтан келесідей міндеттерді анықтайды:

1. Несиелік тәуекелді бағалау және талдау.
2. Тәуекел мөлшерін анықтау.
3. Несиелік тәуекелді басқару.
4. Несиелік тәуекелді басқару тиімділігін басқару, несиелік тәуекелді бағалау бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс. Бақылау болжанған көрсеткіштерінен тәуекелдің ауытқуы себептерін табуға, талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері уақыт өткен сайын өзгеріп отырады, бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттердің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға мүмкіндік береді.

Несиелік тәуекелді басқару екі бағыттарда жүргізіледі;

• Несиелік операция технологиясын басқару.
• Несиелік тәуекелді басқару.

Несиелік операция технологиясын басқару - несиелік саясатты енгізу негізінде ұсыныстарды қабылдау бойынша ұйымдық процесс. Яғни банктің берген әрбір несиесіне кезеңмен дайындалған басқару саясаты жүргізілуі тиіс. Несиелік тәуекелді басқаруда нақты несиемен байланысты несиелік қабілетілікті талдау мүмкін портфельді диверсификациялау болып табылады. [7]

Несиелік тәуекелді басқару келесі көрсеткіштерді басқарумен негізделеді:

1. Ссудалық портфель сапасы;
2. Несиелік тәуекелді төмендету;
3. Тәуекелді алдын-ала байқау, салдары мен мөлшерін анықтау;
4. Тәуекелмен байланысты шығындар мөлшерін минимизациялау бойынша шараларды дайындау және өткізу.

Заңды тұлғаның несиелік қабілетін бағалау көрсеткіштері:

• Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның төлем қабілетіне байланысты:

1. Шаруашылықтың шарттарына сәйкес төлемді уақытылы қанағаттандыру.
2. Несиені қайтару.
3. Қызметкерлер мен жұмыскерлерге жалақы төлеу.
4. Бюджеттік төлемдерді төлеу.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс