Электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі
Кіріспе
1.Электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану методикасы
1.1 Инженерлік.геодезиялық жұмыстарды жоспарлау
1.2 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
1.3 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
1.4 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері
1.5 Құрылыстағы геодезиялық жұмыстар
1.6 Геодезиялық тірек тораптарын жобалау принциптері
1.7 Геодезиялық бөлу жұмыстарының мақсаты мен ұйымдастырылуы
1.8 Алаңды вертикаль тегістеу кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.9 Құрылыс.монтаждау жұмыстарын орындаудың дәлдігін геодезиялық тексеру
2. Заманауи электронды тахеометрлер және оның жіктелуі
2.1 Электронды тахеометрлердің даму кезеңдері
2.2 Электронды тахеометрлердің жіктелуі
2.3 Trimble фирмасының тахеометрлері
2.4 Nikon ДТМ 333/352 . NPL 602/652 серияларының тахеометрлері
2.5 TOPCON тахеометрлері
2.6 LEICA TS02 сериялы тахеометр
2.7 Ресейдің 3ТА5Р/3ТА5РМ тахеометрі
3. Тахеометрлік түсіріс, оларды өңдеу және шаруашылықта қолдану
3.1 Тахеометрлік түсіріс
3.2 Тахеометрлік түсіріс нәтижелерін өңдеу
3.3 Электронды тахеометрлерді шаруашылықта қолдану
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану методикасы
1.1 Инженерлік.геодезиялық жұмыстарды жоспарлау
1.2 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
1.3 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
1.4 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері
1.5 Құрылыстағы геодезиялық жұмыстар
1.6 Геодезиялық тірек тораптарын жобалау принциптері
1.7 Геодезиялық бөлу жұмыстарының мақсаты мен ұйымдастырылуы
1.8 Алаңды вертикаль тегістеу кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.9 Құрылыс.монтаждау жұмыстарын орындаудың дәлдігін геодезиялық тексеру
2. Заманауи электронды тахеометрлер және оның жіктелуі
2.1 Электронды тахеометрлердің даму кезеңдері
2.2 Электронды тахеометрлердің жіктелуі
2.3 Trimble фирмасының тахеометрлері
2.4 Nikon ДТМ 333/352 . NPL 602/652 серияларының тахеометрлері
2.5 TOPCON тахеометрлері
2.6 LEICA TS02 сериялы тахеометр
2.7 Ресейдің 3ТА5Р/3ТА5РМ тахеометрі
3. Тахеометрлік түсіріс, оларды өңдеу және шаруашылықта қолдану
3.1 Тахеометрлік түсіріс
3.2 Тахеометрлік түсіріс нәтижелерін өңдеу
3.3 Электронды тахеометрлерді шаруашылықта қолдану
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Өнеркәсіптік кәсіпорындар белгілі өнімді өндіруді және шығаруды қамтамасыз ететін құрылыс кешені болып саналады. Оның құрамына кіретін өндірістік қызметті атқаратын құрылыстар өнеркәсіптік деп аталады. Оларға мыналар жатады: арнайы ғимараттар, оларда белгілі технологиялық процесс жүргізіледі, олармен байланысты энергетикалық, қуаттық және басқа да қондырғылардың ғимараттары, қоймалық бөлмелер, оның ішінде механикаландырылғандары, жерасты және жер үсті коммуникациялары және т.с.с.
Өзінің көлемдік-орналасу және құрылымдық шешілуіне қарай өнеркәсіптік ғимараттар жоғары әр түрлілігімен ерекшеленеді, олар атқаратын қызметіне, технологиялық процестер операцияларының тізбектілігіне, жабдықтардың орналасуына және габариттеріне байланысты болады.
Тахеометрлік түсіріс – топографиялық түсірістің бір түрі. Бұл түсірістің нәтижесінде ситуация мен рельеф бейнеленген план алынады. Бұл түсірісте жер бетіндегі әр нүктенің пландық және биіктік орнын көру дүрбісін рейкаға бір рет қана қаратып анықтайды, мұнда бір мезетте арақашықтықты, горизонталь бұрыштарды және вертикаль бұрыштарды немесе өзара биіктікті өлшеп алады. Осы себептен өлшеуге кететін уақыт азайып, өлшеу жылдамдығы артады. Тахеометрлік түсірістің аспаптарына теодолиттермен қатар, тахеометр деп аталатын арнаулы аспаптар жатады.
Тахеометрлік түсірістер кішігірім жердің ірі масштабты планын алу үшін қолданылады. Құрылыс салынған жерлерді, жол ізденістерінде трасса бойын түсіргенде және т.б. бұл түсірісті қолдану тиімді.
Тахеометр дегеніміз – тахеометрлік түсіру кезінде қолданылатын геодезиялық аспап. Тахеометр аспабы арқылы біз бір нүктенің бақылаушы тұрған нүктемен салыстырғандағы горизонталь және вертикаль бұрыштарын, қашықтығын және өсімшесін (h) анықтай аламыз. Тахеометрлер дөңгелектік, номограммалық, авторедукциялық және ішкі базалық болып ажыратылады.
Жұмыстың мақсаты - заманауи электронды тахеометрлерге сипаттама бере отырып, олардың құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану методикасын көрсету.
Жұмыстың міндеті:
электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану методикасына сипаттама беру;
заманауи электронды тахеометрлер және оның жіктелуін қарастыру;
тахеометрлік түсіріс, оларды өңдеу жұмыстарына сипаттама беру және қолдану аясын көрсету.
Өзінің көлемдік-орналасу және құрылымдық шешілуіне қарай өнеркәсіптік ғимараттар жоғары әр түрлілігімен ерекшеленеді, олар атқаратын қызметіне, технологиялық процестер операцияларының тізбектілігіне, жабдықтардың орналасуына және габариттеріне байланысты болады.
Тахеометрлік түсіріс – топографиялық түсірістің бір түрі. Бұл түсірістің нәтижесінде ситуация мен рельеф бейнеленген план алынады. Бұл түсірісте жер бетіндегі әр нүктенің пландық және биіктік орнын көру дүрбісін рейкаға бір рет қана қаратып анықтайды, мұнда бір мезетте арақашықтықты, горизонталь бұрыштарды және вертикаль бұрыштарды немесе өзара биіктікті өлшеп алады. Осы себептен өлшеуге кететін уақыт азайып, өлшеу жылдамдығы артады. Тахеометрлік түсірістің аспаптарына теодолиттермен қатар, тахеометр деп аталатын арнаулы аспаптар жатады.
Тахеометрлік түсірістер кішігірім жердің ірі масштабты планын алу үшін қолданылады. Құрылыс салынған жерлерді, жол ізденістерінде трасса бойын түсіргенде және т.б. бұл түсірісті қолдану тиімді.
Тахеометр дегеніміз – тахеометрлік түсіру кезінде қолданылатын геодезиялық аспап. Тахеометр аспабы арқылы біз бір нүктенің бақылаушы тұрған нүктемен салыстырғандағы горизонталь және вертикаль бұрыштарын, қашықтығын және өсімшесін (h) анықтай аламыз. Тахеометрлер дөңгелектік, номограммалық, авторедукциялық және ішкі базалық болып ажыратылады.
Жұмыстың мақсаты - заманауи электронды тахеометрлерге сипаттама бере отырып, олардың құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану методикасын көрсету.
Жұмыстың міндеті:
электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану методикасына сипаттама беру;
заманауи электронды тахеометрлер және оның жіктелуін қарастыру;
тахеометрлік түсіріс, оларды өңдеу жұмыстарына сипаттама беру және қолдану аясын көрсету.
1. Б.М.Жаркимбаев, Т.Қалыбеков, К.Б.Рысбеков. Маркшейдерия при разработке месторождений нефти и газа. – Алматы: КазНТУ, 2005, Б.56.
2. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. -Алматы: Ана тілі,
1993. -184 б.
3. Гришичева Р.М. Основы геодезии. - М.: Недра, 1980.- 197 б
4. Инженерная геодезия /Е.Б.Клюшин, М.И.Киселев, Д.Ш.Михелев и др.- М.: Высш. шк. 2001. – 464 б.
5. Курс инженерной геодезии / Под ред. В.Е.Новака.- М.: Недра, 1989. – 430 б.
6. Федотов Г.А. Инженерная геодезия. – М.: Высш.шк., 2002. – 463 б.
7. Борщ-Компониец В.И. Геодезия. Маркшейдерское дело. – М.: Недра, 1989.- 512 б.
8. Инженерная геодезия / Г.А. Федотов. Москва.: Высшая школа, 2007.
9. Геодезия және топография негіздері / Алматы Ана тілі, 1993.
10. Геодезические методы исследования деформаций сооружений / А.К.Зайцев, С.В. Марфенко, Д.Ш. Михелев и др. – М.: Недра, 1991.
11. Григоренко А.Г., Киселев М.И. Инженерная геодезия. – М.: Высш.шк., 1983.
12.Инженерно-геодезические работы для проектирования и строительства энергетических объектов / А.А. Карлсон, Л.И. Пик, О.А. Пономарев и др. – М.: Недра, 1986.
13. Клюшин Е.Б., Михелев Д.Ш. Инженерная геодезия. – М.: Недра, 1990.
14. Левчук Г.П., Новак В.Е., Конусов В.Г. Прикладная геодезия. Основные методы и принципы инженерно-геодезических работ. – М.: Недра, 1981.
15.Левчук Г.П., Новак В.Е., Лебедев Н.Н. Прикладная геодезия. 16.Геодезические работы при изысканиях и строительстве инженерных сооружений. – М.: Недра, 1983.
17. Методы и приборы высокоточных геодезических измерений в строительстве / В.Д. Большаков, И.Ю. Васютинский, Е.Б. Клюшин и др. – М.: Недра, 1976.
18. Практикум по прикладной геодезии. Геодезическое обеспечение строительства и эксплуатации инженерных сооружений. – М.: Недра, 1993.
19. Фельдман В.Д., Михелев Д.Ш. Основы инженерной геодезии. – М.: Высш.шк., 1998.
20. Курс инженерной геодезии. Лебедев Н.Н. М.: Недра, 1970.
21. Справочник по общестроительным работам. Геодезические работы в строительстве. Под.ред. В.Н. Ганьшина, М.: Стройиздат, 1975.
22. Лебедев Н.Н. Курс инженерной геодезии. М.: Недра, 1974.
23. Сундаков Я.А. Геодезические работы при возведении крупных промышленных сооружений и высотных зданий. М.: Недра, 1972.
24.http://www.georespect.ru/index.phpcommand/geodezist_stroy Геодезические работы в строительстве.
25.http://www.georespect.ru/index.phpcommand/geodezist_stroy Геодезические работы в строительстве.
26. Поклад Г.Г., Гриднев С.П. Геодезия: Учебное пособие для вузов. Москва: изд. Академический проект, 2007. 592 б.
27.http://www.geometer.ru/construction/photography/ Разбивочные работы.
28.С.Ф. Мовчан, Я.А. Сокольский Геодезические работы при монтаже строительных конструкций: Учебное пособие для проф. – техн. Учебных заведений. Москва: «Высшая школа», 1973. 128 б.
29.Д.Ш. Михелев Инженерная геодезия: Учебник, 7-ое издание, стереотипное. Москва: Изд. Центр «Академия», 2007.
30. Геодезия: /оқулық/ - М.Нұрпейісова:-Астана, Фолиант баспасы, 2010
31.Геодезиялық аспаптар: - М.Б.Нұрпейісова.,Қ.Б.Рысбеков:-Алматы,2010
32. Инженерлік геодезия:- Б.Б.Атымтаев.,Т.П.Пентаев:-Алматы,2005
2. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. -Алматы: Ана тілі,
1993. -184 б.
3. Гришичева Р.М. Основы геодезии. - М.: Недра, 1980.- 197 б
4. Инженерная геодезия /Е.Б.Клюшин, М.И.Киселев, Д.Ш.Михелев и др.- М.: Высш. шк. 2001. – 464 б.
5. Курс инженерной геодезии / Под ред. В.Е.Новака.- М.: Недра, 1989. – 430 б.
6. Федотов Г.А. Инженерная геодезия. – М.: Высш.шк., 2002. – 463 б.
7. Борщ-Компониец В.И. Геодезия. Маркшейдерское дело. – М.: Недра, 1989.- 512 б.
8. Инженерная геодезия / Г.А. Федотов. Москва.: Высшая школа, 2007.
9. Геодезия және топография негіздері / Алматы Ана тілі, 1993.
10. Геодезические методы исследования деформаций сооружений / А.К.Зайцев, С.В. Марфенко, Д.Ш. Михелев и др. – М.: Недра, 1991.
11. Григоренко А.Г., Киселев М.И. Инженерная геодезия. – М.: Высш.шк., 1983.
12.Инженерно-геодезические работы для проектирования и строительства энергетических объектов / А.А. Карлсон, Л.И. Пик, О.А. Пономарев и др. – М.: Недра, 1986.
13. Клюшин Е.Б., Михелев Д.Ш. Инженерная геодезия. – М.: Недра, 1990.
14. Левчук Г.П., Новак В.Е., Конусов В.Г. Прикладная геодезия. Основные методы и принципы инженерно-геодезических работ. – М.: Недра, 1981.
15.Левчук Г.П., Новак В.Е., Лебедев Н.Н. Прикладная геодезия. 16.Геодезические работы при изысканиях и строительстве инженерных сооружений. – М.: Недра, 1983.
17. Методы и приборы высокоточных геодезических измерений в строительстве / В.Д. Большаков, И.Ю. Васютинский, Е.Б. Клюшин и др. – М.: Недра, 1976.
18. Практикум по прикладной геодезии. Геодезическое обеспечение строительства и эксплуатации инженерных сооружений. – М.: Недра, 1993.
19. Фельдман В.Д., Михелев Д.Ш. Основы инженерной геодезии. – М.: Высш.шк., 1998.
20. Курс инженерной геодезии. Лебедев Н.Н. М.: Недра, 1970.
21. Справочник по общестроительным работам. Геодезические работы в строительстве. Под.ред. В.Н. Ганьшина, М.: Стройиздат, 1975.
22. Лебедев Н.Н. Курс инженерной геодезии. М.: Недра, 1974.
23. Сундаков Я.А. Геодезические работы при возведении крупных промышленных сооружений и высотных зданий. М.: Недра, 1972.
24.http://www.georespect.ru/index.phpcommand/geodezist_stroy Геодезические работы в строительстве.
25.http://www.georespect.ru/index.phpcommand/geodezist_stroy Геодезические работы в строительстве.
26. Поклад Г.Г., Гриднев С.П. Геодезия: Учебное пособие для вузов. Москва: изд. Академический проект, 2007. 592 б.
27.http://www.geometer.ru/construction/photography/ Разбивочные работы.
28.С.Ф. Мовчан, Я.А. Сокольский Геодезические работы при монтаже строительных конструкций: Учебное пособие для проф. – техн. Учебных заведений. Москва: «Высшая школа», 1973. 128 б.
29.Д.Ш. Михелев Инженерная геодезия: Учебник, 7-ое издание, стереотипное. Москва: Изд. Центр «Академия», 2007.
30. Геодезия: /оқулық/ - М.Нұрпейісова:-Астана, Фолиант баспасы, 2010
31.Геодезиялық аспаптар: - М.Б.Нұрпейісова.,Қ.Б.Рысбеков:-Алматы,2010
32. Инженерлік геодезия:- Б.Б.Атымтаев.,Т.П.Пентаев:-Алматы,2005
Кіріспе
Өнеркәсіптік кәсіпорындар белгілі өнімді өндіруді және шығаруды
қамтамасыз ететін құрылыс кешені болып саналады. Оның құрамына кіретін
өндірістік қызметті атқаратын құрылыстар өнеркәсіптік деп аталады. Оларға
мыналар жатады: арнайы ғимараттар, оларда белгілі технологиялық процесс
жүргізіледі, олармен байланысты энергетикалық, қуаттық және басқа да
қондырғылардың ғимараттары, қоймалық бөлмелер, оның ішінде
механикаландырылғандары, жерасты және жер үсті коммуникациялары және т.с.с.
Өзінің көлемдік-орналасу және құрылымдық шешілуіне қарай өнеркәсіптік
ғимараттар жоғары әр түрлілігімен ерекшеленеді, олар атқаратын қызметіне,
технологиялық процестер операцияларының тізбектілігіне, жабдықтардың
орналасуына және габариттеріне байланысты болады.
Тахеометрлік түсіріс – топографиялық түсірістің бір түрі. Бұл
түсірістің нәтижесінде ситуация мен рельеф бейнеленген план алынады. Бұл
түсірісте жер бетіндегі әр нүктенің пландық және биіктік орнын көру
дүрбісін рейкаға бір рет қана қаратып анықтайды, мұнда бір мезетте
арақашықтықты, горизонталь бұрыштарды және вертикаль бұрыштарды немесе
өзара биіктікті өлшеп алады. Осы себептен өлшеуге кететін уақыт азайып,
өлшеу жылдамдығы артады. Тахеометрлік түсірістің аспаптарына
теодолиттермен қатар, тахеометр деп аталатын арнаулы аспаптар жатады.
Тахеометрлік түсірістер кішігірім жердің ірі масштабты планын алу үшін
қолданылады. Құрылыс салынған жерлерді, жол ізденістерінде трасса бойын
түсіргенде және т.б. бұл түсірісті қолдану тиімді.
Тахеометр дегеніміз – тахеометрлік түсіру кезінде қолданылатын
геодезиялық аспап. Тахеометр аспабы арқылы біз бір нүктенің бақылаушы
тұрған нүктемен салыстырғандағы горизонталь және вертикаль бұрыштарын,
қашықтығын және өсімшесін (h) анықтай аламыз. Тахеометрлер дөңгелектік,
номограммалық, авторедукциялық және ішкі базалық болып ажыратылады.
Жұмыстың мақсаты - заманауи электронды тахеометрлерге сипаттама бере
отырып, олардың құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану методикасын көрсету.
Жұмыстың міндеті:
– электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану
методикасына сипаттама беру;
– заманауи электронды тахеометрлер және оның жіктелуін қарастыру;
– тахеометрлік түсіріс, оларды өңдеу жұмыстарына сипаттама беру
және қолдану аясын көрсету.
1.Электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану
методикасы
1.1 Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жоспарлау
Үлкен құрылыс алаңдарындағы инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жобалау
мен жоспарлау үшін алдымен құрылысқа қажетті ережелермен танысып алған жөн,
бұл ережелер құрылысты монтаждау жұмыстары кезінде үлкен рөл атқарады.
Үлкен өндіріс орындары мен кәсіпорындардың, биік объектілердің, өте
күрделі жоспарланған объектілердің, тұрғын үйлердің, қоғамдық және
әкімшілік ғимараттардың проектілерін ұйымдастыру өте жауаптылықты, әрі
білімділікті талап етеді. Осы аталған жобаларды ұйымдастыру технологиялық
жағынан құрылысты монтаждау жұмыстары барысында және де технологиялық
ерекшеліктерді геометриялық жағынан қамтамасыз ету барысында да маңызды рөл
атқарады (1-сурет).
1-сурет. Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жоспарлау
Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды ұйымдастыру, яғни құрылысты жобалау
барысында, құрылыстың белгіленген межеде бітуі немесе құрылыстың уақытында
салынып бітуі және де құрылыстың монтаждау жұмыстарының сапалы жағдайда
орындалуы яғни жобада белгіленгендей болып орындалуы үшін мынандай талаптар
қояды: алдымен геодезиялық жоспар құрылуы шарт, содан кейін негізгі
құрылысқа қажетті құжаттардың болуы керек, бұл айтылған құжаттар мен
жоспарлар геометриялық өлшеулер мен құрастыруларды техникалық дәлдікпен
қамтамасыз ету үшін қажет.
Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды бақылау және ескертпелер айту
құрылысты монтаждау жұмыстары кезінде үлкен рөл атқарады. Құрылыс
объектілеріндегі инженерлік-геодезиялық түсірістерді және жоспарларды
белгіленген межеде орындау құрылыстың сапасына тікелей әсер етеді және
инженерлік-геодезиялық құжаттарды уақытында жасақтау мен геометриялық
жобалаулар құрылыстың негізгі элементі болып табылады.
Өте қиын және ірі объектілерді халық шаруашылығында және түрлі
құрылымдарда тиянақты ұйымдастыру үшін мына жағдайлар маңызды. Жедел түрде
инженерлік-геодезиялық жоспарды құрылысты монтаждау алаңдарында тиімді
пайдалану арқылы құрылыс алға басады және техникалық жағынан жедел
басқаруда маңызды рөл атқарады. Құрылысты монтаждау жұмыстарын білікті
кадрлар немесе мамандар олар инженерлер, техника мамандары және білікті
жұмысшылар қажет. Сонымен қатар түрлі құрылысқа қажетті приборлар, керекті
құрал – жабдықтар, транспорт құралдары және де материалдардың болуы және
техникалық журналдардың болуы да құрылыстың жақсы бітуіне әсер етеді [1].
1.2 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
Инженерлік құрылысты бөлу немесе жобадан жерге шығару деп жердің
бетінде болашақ құрылыстың планы мен биіктігі бойынша орнын анықтау үшін
жасалатын годезиялық жұмыстардың кешенін айтады. Бөлу жұмыстары өзінің
орындалу мәні бойынша топографиялық түсіріске кері процесс болып табылады.
Топографиялық түсірісте ситуация мен рельефтің ерекше нүктелері жердің
бетінен планға түсіріледі, ал бөлу процесінде, керісінше, топографиялық
планда жобаланған құрылысты жердің бетіне шығарылады.
Жобадан жердің бетіне шығару бірнеше кезеңнен тұрады: 1) жердің бетіне
құрылыстың басты және негізгі осьін шығару; 2) басты және негізгі осьтерден
аралық (бойлық пен көлденең) осьтерді толық бөлу; 3) монтаждық осьтерді
шығару және технологиялық құрылыстарды жобаға байланысты орналастыруын
тексеретін геодезиялық бақылау.
Бөлу жұмыстарына талап ететін дәлдіктер әр кезеңге байланысты өзгеріп
отырады: бірінші кезеңде бөлу жұмыстары төмен дәлдікпен жасалынады, қате
бірнеше сантиметрге дейін болады, кейінгі кезеңдерде жерге шығару жұмыстары
өте дәлдікпен жасалынады, қате бірнеше сантиметрге дейін болады, кейінгі
кезеңдерде жерге шығару жұмыстары өте дәлдікпен жасалынады.
1.3 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
Бөлудің пландық тірек торлары. Бұл торларды құр бөлетін инденерлік
құрлыстың пішіні мен мөлшеріне, орналасу жағдайына, бөлу жұмыстарының әдісі
мен дәлділігіне және негізгі пунктерді ыңғайлы орналасуына байланысты
болады. Пландық тірек торлары үшін мемлекеттік геодезиялық торлары мен
толықтыру торларының нүктелері, инженерлік ізденісте салынған геодезиялық
торлар мен құрылысқа байланысты жаңадан құрылған геодезиялық торлардың
нүктелері қолданылады. Құрылатын торлар үшбұрыш түрінде триангуляция мен
трилатерация торларымен, геодезиялық төртбұрышпен, квадратты және
тікбұрышты құрылыс торларымен, тұйық және ашық теодолиттік жүріспен,
параллактикалық полигонометриямен дамиды.
Бөлудің биіктік тетік торлары мемлекеттік геодезиялық торлардың
реперлері маркаларымен байланыстырылған ыңғайлы орналсқан реперлердің
қатарына тұрады.
Пландық-биіктік геодезиялық негізі мен басты бөлу осьтері нүктелерінің
орнын анықтау және оларды бекіту процесі құрылысты бөлудің негізгі кезеңіне
жатады. Бұл кезең торларды бақылау актысын жасаумен аяқталады. Құрылысты
толық бөлу құрылысының жеке бөліктері мен элементтердің қосымша және
көлденең осьтерін бөлуден басталады [2].
1.4 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері
Құрылыстың жеке элементтерін бөлу жер бетінде жақсы бекітілген тірек
торларының нүктелері мен сызықтарынан немесе құрылыстың басты бөлу
осьтерінен басталып орындалады. Инженрелік құрылысты салу кезінде бөлу
жұмыстарының негізгі элементтеріне жататындар: жоба горизонталь бұрышты
салу, жоба арақашықтықты салу, жерге жоба биіктігін шығару, жоба
еңістігінің сызығын шығару, жоба жазықтығын салу.
Жоба горизонталь бұрышты салу бөлу негіздері пункттерінің арасындағы
белгілі бағыттан немесе белгілі құрылыстың осьінен жасалынады. Ол үшін
теодолитті шығаратын бұрыштың төбесінен, оны жұмыс қалпына әкеледі де,
горизонталь дөңгелектен санақ алады. Содан кейін алынған санаққа бұрышын
қосып, алидада бұрандасын босатып, теодолит дүрбісін қосылған санақтың
мәнімен бағыттайды. Аспаптан біршама қашықтықта дүрбінің көздеу осьінің
створымен жердің бетінде С нүктесін белгілейді (2-сурет). Бұл дүрбінің
бірінші қалпы (ДС), содан кейін дүрбінің екінші қалпымен (ДО) жоғарыда
айтылғандай салып, жер бетінде С нүктесін белгілейді. Салынатын жоба бұрышы
ретінде С мен М нүктелерінің ортасы С нүктесін белгілеп, оны қазықпен
бекітеді.
Жоба қашықтығын салудың жалпы жағдайы жер бетінде жоба қашықтығына
сәйкес көлбеу қашықтықты Д анықтау және бекіту болып табылады. Жерге
салынатын көлбеу сызықтың ұзындығы Д анықтау үшін берілген жоба ұзындығы d
мен сызықтың горизонтқа көлбеу бұрышы арқылы формуламен есептейді
D немесе
D
бұнда - көлбеулік түзетпе.
2-сурет. Жоба қашықтығын салу
Есептелмеген ұзындықты D жердің бетімен берілген бағыт бойынша жарық
қашықтық өлшеуіш, лента немесе рулетка арқылы екі рет АВ мен АВ салады(3-
сурет). Сол екеуінің ортасы В нүктесін жерде белгілеп, қазықпен бекітеді.
АВ сызығының ұзындығы D жоба қашықтығы болып табылады.
Егер жоба ұзындығын салу кезінде мүмкіндік салыстырмалы қате 1:2000-
нан аспаса, онда 1-қа дейінгі көлбеулікті көлбеуге байланысты түзетпе
ескерілмейді.
3-сурет. Жоба биіктігін жерге шығару
Жоба биіктігін жерге шығару. Жоба биіктігін жерге шығару геометриялық
нивелирлеу әдісімен орындалады. Нивелирді жақын репер мен биіктікті
шығаратын жердің ортасына жуықтап қойып репердің үстіне қойылған рейкадан а
санағын алады(4-сурет). Содан кейін аспаптың горизонтын (АГ) есептейді.
АГHpеп+а. Есептелген АГ және Нж арқылы жоба санағын есептейді,
bжАГ-Нж. Осыдан кейін жоба биіктігі шығаратын нүктеде, нивелирдің
жіптік торының горизонталь сызығымен рейкадағы bж санағының мәні сәйкес
келгенше, рейканы вертикаль қозғалтады. Осы кезде рейка ұстаған адам жоба
биіктігін қазықпен белгілеп, оны бекітеді.
4-сурет. Жоба биіктігін жерге шығару әдісі
Жоба еңістігін жерге шығару теодолитпен немесе ниверлирмен орындалады.
Теодолитпен шығарғанда теодолитті жоба еңістігі шығарылатын сызықтың басты
нүктелеріне қойып, дүрбіні сызықпен бағыттайды. Осыдан кейін жоба еңістігін
көлбеу бұрышқа айналдырады, іж ж. Алынған бұрышты вертикаль
дөңгелектің санағына салып, дүрбіні сол бұрышқа сәйкес деңгеймен бекітеді.
Аспаптың биіктігін рулеткамен өлшеп, оны рейкада белгілейді(5-сурет). Содан
кейін біртіндеп еңістік шығаратын сызықтың бойымен рейка қоятын нүктелерді
белгілейді. Әр нүктеде жіптік тордың горизонталь сызығы мен рейкадағы белгі
сәйкес келгенше рейканы вертикаль қозғалтып, рейка табанының деңгейімен
қазық бекітеді. Қазықтың бойымен жіп тартады. Тартылған жіптің бағыты жоба
еңістігінің бағытымен сәйкес келеді.
Жоба жазықтығы шығару құрылыс кезінде терең шұңқырладың түбіне және
құрылыстың биік бөліктеріне биіктік бөлгенде, сондай-ақ горизонталь немесе
көлбеу алаңшыларды пландағанда жүргізіледі. Бұнда нивелир аспабы, рейка
және арнаулы кронштейнге ілінген ленталар арқылы орындалады.
5-сурет. Жоба еңістігін жерге шығару
1.5 Құрылыстағы геодезиялық жұмыстар
Ғимараттар мен құрылыстардың дәл және дұрыс орналасуын
қамтамасыздандыратын өлшеулер, есептер және іс жүзінде сызбаларды құрастыру
кешенін көрсетеді. Сонымен қатар, нормативтік құжаттардың талаптарына және
жобаның геометриялық параметрлеріне сәйкес, конструкциялық және жоспарлық
элементтерді салады.
Геодезиялық жұмыстар, құрылыстық жобалау және өндіріс процесінің
құрамдас бөлігі және олардың мазмұны мен технологиялық реттілігі - негізгі
өндірістің технологиясы мен кезеңі болып табылады. Геодезияда төмендегідей
келесі геодезиялық жұмыстардың кезеңдерін бөлуге болады:
– құрылыс үшін алаң таңдау;
– материалдарды жинау, талдау және
қорытындылау;
– құрылыстық жоспарлау;
– топографиялық - геодезиялық жұмыстар
(инженерлік - геодезиялық ізденістер) - яғни
құрылыс үшін геодезиялық негізді жасау;
– инженерлік ізденістердің басқа да түрлерін
геодезиялық қамтамасыздандыру;
– құрылыс жоспарларын қосымша алғашқы
мәліметтермен қамтамасыздандыру;
– құрылыс конструкцияларын дайындау;
– құрылыс конструкциялары қалыптасатын
элементтердің геометриялық параметрлерінің
сақталуын қадағалау;
– дайын құрылыс конструкциялардың геометриялық
параметрлерін статистикалық бақылау;
– құрылыстың дайындық кезеңі;
– геодезиялық бөлу негіздерін жасау;
– территорияның инженерлік дайындығы;
– бас және негізгі осьтерді жер бетіне көшіру;
– құрылыстың негізгі кезеңі;
– конструкциялық элементтердің осьтерін жер
бетіне көшіру;
– ғимараттардың жер асты және жер беті
бөліктерін құру кезіндегі құрастыру -
жинақтау жұмыстарын геометриялық
қамтамасыздандыру;
– жауапты геодезиялық құжаттамалар жинағын
тапсыруға дайындау;
– құрылыстың аяқталуы;
– құрылыс кезіндегі жүргізілген геодезиялық
жұмыстардың нәтижелері туралы техникалық
есепті дайындау және өткізу;
– арнайы жауапты инженерлік жоспарларды,
профильдер мен қималарды және жауапты,
негізгі бас жоспарларды құрастыру [3].
Құрылысты жобалау алдында, келешек құрылыс алаңында, мұнай
және газ кәсіпшілігінің бас жобасына негіз болатын тірек торабын
дамытады, ipi масштабтағы түсірулер жүргізеді, топографиялық пландар
дайындалады, олардың негізінде кәсіпшіліктің өнеркәсіп алаңының бас планы
жасалынады. Осы планда құрылыс объектілерінің пландық және биіктік орындары
және ғимараттардың негізгі құрылыстық осьтерін геодезиялық пункттерге
байланыстыру мәліметтері беріледі.Жобалау кезіндегі геодезиялық жұмыстар
құрылыс құжатының геодезиялық бөлімін жасаудан, бөлу сызбаларын құрудан,
алаңды вертикаль тегістеу жобасын әзірлеуден және жобаны жер бетіне
көшірудің бастапқы мәліметтерін геодезиялық дайындаудан тұрады.Жобаны жер
бетіне көшірудегі геодезиялық жұмыстар жергілікті жерде учаске телімінің
шекарасын, құрылыстың жобалық сызықтарын бөлуден, ғимараттың негізгі
осьтері мен негізгі жобалық горизонттарды жер бетіне көшіруден және
жобаның геодезиялық бөлімін жасаудан тұрады.
Құрылысты қамтамасыз ететін күнделікті геодезиялық
жұмыстар құрылыс конструкциялары мен жабдықтарды жобаға
сәйкес орындарына тұрғызудан, биіктігін және тіктігін тексеруден,
күнделікті түсіруді жүргізуден және құрылыс кезеңдерінің тындырымды
сызбаларын жасаудан тұрады. Құрылыс алаңында жергілікті жердің карталары
мен пландарын жасауға арналаған геодезиялық түсipулердің пландық негіздеуі
ретінде триангуляция, полигонометрия және трилатерация пункттері, ал
биіктік нивелирлік торап реперлері пайдаланылады. Осы тораптар қажетті
тығыздыққа дейін түсіру пункттерімен жиілендіріледі.
Кейде сол маңдағы геодезиялық пункттердің дәлдігі мен жиілігі құрылыс
алаңындағы бөлу жұмыстарын қамтамасыз етуге жеткіліксіз болуы мүмкін.
Сондықтан оларды жиілетеді, не арнайы тірек жүйелерін құрады. Тірек
пункттерінің торабын толықтыру 1 және 2 разрядты триангуляция немесе
полигонометрия әдісімен, теодолиттік жүрістермен, тура және кері
қиылыстырулармен орындалады. Жаңа пункттер құрылыс жұмыстарының әcepi
тимейтін жерлерге орнатылады. Пункттердің биіктіктері нивелирлеу арқылы
аныкталады.
Жергілікті жерде салынып жатқан құрылыстың сипатты нүктелерінің
пландық және биіктік орындарын анықтау үшін жер бетінде орындалатын
геодезиялық жұмыстар ғимаратты бөлу немесе жобаны жер бетіне көшіру деп
аталады. Белгілі бір продукцияны шығару және өніммен қамтамасыз ету, бұл
өндірістік кәсіпорынның кешендік құрылымына жатады. Оның құрамына кіретін
өндірістік мақсаттағы құрылымдар өнеркәсіп болып табылады. Оған белгілі бір
технологиялық процестер жүзеге асатын арнайы ғимараттар жатады, дәлірек
айтқанда, осы өнеркәсіппен энергетикалық, ауыр және басқа да құрылғылар,
механикаландырылған және жай қойма бөлмелері және жерасты мен жерүсті
коммуникациялар байланысты және т.б. Өзінің көлемді – пландық және
конструктивті шешімдеріне байланысты өнеркәсіптік ғимараттар өздерінің
үлкен айырмашылықтарымен ерекшеленеді, атап айтқанда өзінің мақсатымен,
ондағы технологиялық процестердің операциясымен және құрылғының габариттың
өлшемдердің орналасуымен түсіндіріледі.Өнеркәсіптік ғимараттар бір қабатты
және көпқабатты, бірұшымды және көпұшымдыларды жобалайды. Конструкциясы
бойынша олар көбінесе каркасты және үлкен өлшемді ферма түріндегі жабық
элементімен сипатталады. Әдетте, өнеркәсіптік ғимараттар жалпы айтқанада,
жүк көтергіш механизмнен тұрғызылады, яғни көпірлік және тіреуіш крандары
арқылы. Өндірістік кәсіпорындардың құрылымдарын тұрғызуда үлкен геодезиялық
жұмыстар атқарылады. Осы жобаның көзге шығару мақсатында құрастырылатын
жүйе тұрғызылады. Құрастырылған жүйенің пунктінен ғимараттың құрылымының
және инженерлік коммуникацияның басты осьтері шығарылады. Құрылыстағы
бөлшектерге бөлгенде, оның шығарылған және бекітілген басты осьтерінен
конструкцияның жеке элементтерінің орналасуын анықтайды. Одан басқа,
технологиялық құрылымдардың монтажы үшін құйылған және тіректелген
іргетастардың бөліктерін бөлшектеуді жүзеге асырады [4].
Өндірістік кәсіпорынның құрылысы кезінде технологиялық құрылғылардың
монтажы кезіндегі геодезиялық жұмыстың маңызы зор. Бұл жұмыстардың
нақтылығы мен методикасы әр түрлі факторларға байланысты. Атап айтқанда,
негізгілері: оның формасы, өлшемі және конструктивті – құрылымның
ерекшелігі, сонымен қатар оның элементтерінің дұрыс атқарылуындағы оның
талабы. Ғимарат пен құрылыс салу кезінде жалпыдан жекеге атты геодезиялық
негізгі принципті қатаң сақтаумен жүргізіледі. Сондықтан алдымен жергілікті
жерде негізгі бөлу осьтерінің орналасуын анықтайды және тек осыдан кейін
ғана планда жергілікті жердің орналасуын анықтауға алып келетін бөлшекті
(деталь) бөлуге кіріседі.
Ережеге сай, проектіні табиғатқа ауыстырудың негізі болып құрылыс торы
қызмет етеді. Бөлу жұмыстарын орындаудың ыңғайлылығы үшін тордың жанын
құрылыстың негізгі осьіне параллель бөледі. Бұл жағдайда бөлу жұмыстары
тордың сәйкес жанының өлшемдеріне алып келеді. Бұл үшін құрылыс торының
координаттар жүйесінде құрылыстың бұрыштық нүктелерінің координаталарын
есептейді және сызбаға түсіреді. Мысалы, ха, уа және хb, xb координаталары
А және В нүктелерінің жергілікті жерде орналасуын тор жанына қатысты
теодолит және өлшеу лентасы арқылы табады. Жергілікті жерде А нүктесін
құрылыс торының биік нүктесінде алу үшін теодолитті орнатып, оны r
нүктесіне нысаналайды. тең арақашықтығын есептеп, өлшеу
лентасының көмегімен оны биік нүктеден кейінге қалдырады. Теодолитті
нүктесінде орната отырып және оны құрылыс торының алыс биік нүктесіне
нысаналай отырып, екі айналым кезінде 90о-қа тең бұрыш салады және осы
бағыт бойынша және кейінгіге қалдырады. Осылайша алынған А және
С нүктелерін жергілікті жерге бекітеді. Осыған ұқсас жолмен В және Д
нүктелерін тауып, бекітеді. Бақылау үшін құрылыстың барлық жақтарының
өлшемдерін және АД мен СВ диагональдарының (А, В, С, Д бұрыштары 90о-қа
тең) өлшеулерін орындайды. Сол нүктелерді полярлы әдіспен бөлу үшін
және координаталарының өсімшелері арқылы полярлы бұрыштарды
және полюстен сәйкес нүктеге дейінгі қашықтықты өлшейді. Полярлы
координат әдісімен бөлуді электронды тахеометр көмегімен өткізу ыңғайлы.
Құрылыс жаны ұзындығын өлшеуді бақылау бұл жағдайда міндетті болып
саналады. Құрылыс осьтерінің өзара перпендикулярлығы да теодолитті
бекітілген нүктеде орната отырып тексереді. Тура бұрыштан ауытқу
жіберілетін мәнді жоғарылатпауы керек. Құрылыс осьін бекіту үшін құрылыстың
ескі заттар салады, бағандар орнатады және оларға деңгей бойынша тақта
қағады, оның жоғарғы жағы жазық болуы керек.
Құрылыстың ескізаты құрастырылатын зерзат (объект) айналасында
біркелкі, не тек оның бұрыштары бойынша болуы мүмкін.Алаңды тік жоспарлау
кезіндегі геодезиялық жұмыстар: Тік жоспарлау жобасы қала көшелері мен
жолдары, автомобиль жолдары, құрылыс алаңдары, аэродромдар және тағы басқа
проектілердің құрамды бөлігіне кіреді.Тік жоспарлаудың негізгі міндеттері:
Жер бетіндегі жауын-шашындық, ерігіш және ауылшаруашылық суларының аумақ
шегіне немесе жер асты жауын-шашын канализациясы жүйесіне бұрылуы; Жер беті
бедерінің қала көшелері мен жолдарына, аудандарға, автомобиль жолдарына,
аэродромның ұшу-қону жолағында олардың жіберілетін ылдиға келтірілуі;Жер
беті бедері ұйымы, инженерлік құрылыстың таралу ыңғайлылығы үшін рельеф
дефекттерін анықтау;Барлық жер беті инженерлік құрылыстары мен жер асты
коммуникацияларын олардың өзара байланысуында проектілеу;Тік жоспарлау
проектісін өңдеу үшін топографиялық негіз, топографиялық пландар мен
жергілікті жердің әр түрлі масштабтағы сандық моделі проектіленетін объект
сипаты мен проектілеу сатыларына байланысты топографиялық түсіріс масштабын
1:200 – 1:2000 масштаб шегінде қабылдайды [5].
Топографиялық пландарды әдетте әртүрлі топографиялық түсіріс түрлерін:
тахеометрлік, квадрат бойынша нивелирлеу, жинақтауды өз ішіне алатын жер
беті далалық геодезиялық жұмыстарының кешенін орындау нәтижесінде алады.
Тік жоспарлау проектісін негіздеу үшін түзілетін геодезиялық жұмыстар
кешенінде квадрат бойынша нивелирлеу әдісімен топографиялық түсіру маңызды
орын алады.
1, 6-панельдер; 2-фундамент; 3-бағана; 4-стропиласты ферма; 5-
стропилді ферма; 7-кранасты арқалық; 8-фундаментті арқалық.
6-сурет. Бірқабатты өндіріс ғимараттың конструктивті элементтері
Бөлшектендірудің негізі, әдетте 100-200 м ауданды құрайтын геодезияның
құрылыстары жүйесінің ұзын жағынан құрылады. Координаттың жүйенің осі
міндетті түрде құрылымның негізгі осьтеріне параллель болуы керек.
Құрылыстың жүйе, негізгі жоспармен жобаланады. Осы жұмыс барысында, кешенді
ғимараттың құрылысы, максималды қателіктер кетуі мүмкін. Тәжірибе бойынша,
тіпті, нақты жобадағы құрылыс жүйесінің орналасу пункттері бөліктерінің
айырмашылығы болуы мүмкін. Сонымен қатар осы құрылыс жүйесінің тұрғызылуы
күрделі болып келеді. Ғимаратты жобалаушы осы құрылыс жүйесін турғызу
барысында негізгі планға көңіл аударады. Геодезист әрқашан да құрылыс
жүйесінің координаттарын жоба бойынша есептеп бере алады. Ол үшін міндетті
түрде геодезиялық жүйе координаттары 2 пункттен аз болмауы керек және сол
пункттердің орналасуы негізгі пландағы пункттердің орналасуына сәйкес келуі
керек.Жалпы геодезиялық жұмыстардың монтажды-технологиялық құрылыстардың
барысындағы ерекшеліктері, оның арнайы шешімдерді шығаратын және жоғарғы
қамтамасыз етуді талап ететін стандартты емес приборлардың қолдануы.
Заманауи құрылыс процесінде ауданды тік жоспарлау кезінде жер жұмыстары
өндірісін бақылау және құрылыс машиналары мен механизмін геодезиялық
басқару үшін автоматты жүйе мен аспапты қолдану ең қажетті болып табылады
Дәстүрлі әдістеме. Біз сол жерді жай тахеометр көмегімен бөлеміз,
бірақ ол көп еңбек пен уақытты қажет етеді. Теодолиттік жүрісті құрылыс
конструкцияларын айналып жүргізу керек болады. Байланыстырылмаған жүрістер
мен бөлуді жасау үшін уақытша пункттерді жасауды қажет етеді. Жұмыс
жоспарын үнемі жаңадан қарастырылып отыру керек. Көптеген геодезист
мамандардың жұмысын қажет етуі мүмкін.
Smart Station аспабын қолдану. Тірек пункттері керек емес. Smart
Station аспабын құрылыс алаңының ең ыңғайлы жеріне орнатады. Бірінші
нүктенің координаталарын RTK қабылдағышы арқылы табады. Сосын екінші
нүктеге тахеометрді орнатып, аспапқа бағдар ретінде бірінші нүктені
қолданады. Екінші нүктенің координаталарын табады.
Бөлуді екінші нүктеден орындайды. Осы әдістемені тірек нүктелерінің
парларын немесе топтарын бөлу кезінде қолдануға болады. Себебі, осы тірек
нүктелерінің координаталары RTK технологиялары арқылы анықталады және
олардың арасындағы сызықтық, бұрыштық өлшеулер жүргізудің қажеті болмайды.
Аспаптың артықшылықтары:
1) аспап кез келген ыңғайлы жерде орналастырылуы мүмкін;
2) тірек жүрістерін салудың қажеті жоқ;
3) бөгеттер маңызды емес;
4) бөлу жұмыстары жеңіл және қарапайым орындалады.
Ғимараттар мен құрылыс объектілерін құрастыру үшін атқарушы түсірістер
ерекше мәнге ие. Олар жобадан ауытқуларды табумен қоса, құрылыстың
технологиялық процесін реттеуге қол жеткізеді және ол құрылыс жинақтау
жұмыстарын орындау кезінде реттеуді тексереді. Орындалатын түсірістер
құрылыстың технологиялық процессінің құрамына енеді, сондықтан оларды
орындау әдістері, реттілігі, қажет дәлдік және техникалық әдістері құрылыс
һ жинақтау жұмыстарының кезеңдеріне байланысты болады. Орындалатын
түсірістерге ғимараттардың бөліктері және конструкциялық элементтер жатады.
Ал осы элементтерге алдыңғы кезеңдегі орындалатын жұмыстардың дәлдігі,
ғимараттың тұрақтылығы және беріктігі тәуелді болады. Осы талаптар
орындалатын түсірістердің параметрлерін кезеңмен таңдауын анықтайды. Нөлдік
цикл кезеңінде орындалатын түсірісті котлован, іргетасын, қабырғаларды
орнатқан соң орындайды. Котлованды орналастырған кезде түсірісті түбі мен
еңістігін тазартқан соң орындайды.Сол кезде осьтерге қатысты ішкі контурды,
ал квадрат бойынша нивелирлеумен һ түбінің белгілерін анықтайды.Тұтас
іргетасты жинақтау кезінде орындалатын түсірістерді бетондау және сол
бетонның қатуынан соң жүргізеді. Жобадағы түсіріс үшін іргетасқа қайталап
бөлу осьтері көшіріледі және олармен іргетастың орналасуын өлшейді.
Биіктігі бойынша осьтердің қиылысу нүктелерінде, шамамен әр 5 метр сайын
іргетастың бетін нивелирлейді. Жарылыс түбінің жинақталған іргетасы
биіктігі бойынша түсіріс кезінде түбінің белгілерін анықтайды.
Өндіріс ғимараттары мен құрылыс объектілерін салу кезінде, құрылыс
конструкцияларын түсіруден басқа, түрлі типті тірек және анкерлік
құрылғылардың және техникалық жабдықтардың қондырылуы кезіндегі толтырма
бөлшектерінің жағдайын түсіру орындалады. Бұл элементтердің жобадағы
жағдайы жинақтау осьтеріне байланысты, ал h бойынша һ алаңның құрылыс
реперлеріне байланысты анықталады. Бұл түсірісті құрылыс кезінде және
мерзімді пайдалану кезінде орындалады [6].
1.6 Геодезиялық тірек тораптарын жобалау принциптері
Тірек геодезиялық тор- жер бетіндегі пункт жүйесі арнайы белгілермен
және орталықтаумен қатар және биіктік жүйесінде анықталған.Гометриялық
мағына бойынша жобалықты айырады, биіктік және кеңістікті геодезиялық
торлар.Пункттің жобалық координаттары триангуляция, полигонометрия ұлттық
әдістерімен анықталады. Биіктік торда биіктік нүктелерінде геометриялық
және тригонометриялық нивелирлеу әдістерінен алады. Көбінесе торларда
олардың жұмыс нәтижесінде координттарды және биіктікті алады. Мұндай торлар
жобалы-биіктік деп аталады.
Қазіргі уақытта тірек геодезиялық торды құруда GPS-технологиясы кең
орын алды.Кеңістікті торда өлшеу өндеуінде пункт жағдайын үш өлшемді
кеңістікте анықталды.Геодезиялық торлар кіші және үлкен жер беті
аудандарында құрыла береді.Әлемдік геодезиялық тор фундаментальды астрономо-
геодезиялық тор (ФАГТ) бүкіл жер шарын жауып жатыр. ИСЗ қолдана отырып
космостық геодезия әдісімен құрылады.Ұлттық геодезиялық торлар мемлекеттік
геодезиялық тор (жобалық), мемлекеттік нивелирлеу торы (биіктік) және
мемлекеттік гравиметриялық тор болып бөлінеді.Барлық үш түрдегі мемлекеттік
геодезиялық тор бөлек құрылады бірақ олар бір бірімен тығыз байланысты және
де бір бірін толықтырып отырады.Мемлекеттік геодезиялық торлар келесі
ғылыми және инженрлі-техникалық есептерді шешуге арналған.
1.бірлік геоцентрлік координаттарді бекіту ол инерциалды астрономиялық
координаттар жүйесімен байланысты, Жердің пішінін және сыртқы гравитациялық
алқабын зерттеу полюстер қозғалысын анықтау және Жердің әр эпохада бір
тегіс айналмауы;
2.құрғақ территориясын геодезиялық картографиялаумен қамтамасыз ету,
континетальды шельфті және әлемдік мұхитті космостық кеңістікті білу және
космостық заттар координаттарын анықтау және табиғаты зерттеу үлкен
масштабты түсірістерді және инженерлі-техникалық жұмыстарды және
іздеулерді;
3.литосфераны динамикасын геодезиялық негіздеу және Жердің су қабатын
негіздеу, геотектоникалық әлем процессін және региональды мінездемесін, жер
түбегінің қозғалысын литосфералық плита шегінде және бөлек регионарда
зерттеу;
4.спутниктерді эталондау – координаттарды және уақытты жүретіндер, өте
дәл космостық объектілерді бақылау жүйесі, оның есебінде Ай және алыс
радиошығатындар.
Негізгі опорлы геодезиялық торларды құру барлық басқа геодезиялық және
картографиялық жұмыстарға ықпал етеді. Оларды жоғары дәлдікті
астрономиялық, гравиметриялық, бұрыштық және сызықты өлшеулермен, пунттер
арасындағы өлшеу жоғарлауынан, ИСЗ бақылау космостық өңдеу арқылы құрады.
Мемлекеттік геодезиялық торлар қалалық және ірі шаруашылық – завод
территорияларында басты жобалы негіз болады, сонымен қатар аумақты
территорияларда ішкі база өңдеуде және пайдалы қазбалаларды өңдейді.
Мемлекеттік геодезиялық торлар геодезиялық жиелету торларында триангуляция,
трилатерация, полигонометрия 1 және 2 разрядты, техникалық нивелирлеу,
олардың негізінде түсіріс торларын теодолиттік жүріс түрінде негізделуді
дамытуға орындалады салалардың негізін дамытуда қызмет
атқарады.Мемлекеттік геодезиялық торды жалпы қабылданған принцип болып
жалпыдан жекеге көшу принципі болады, өте ірі және дәл құрудан кіші және аз
дәлдікті детальды құрастыруға жоғарғы класстан төменгі класс принциптеріне
көшу [7].
Мемлекеттік геодезиялық тор, ол жер беті классикалық әдістерге
астрономо-геодезиялық торға сүйенеді, ірі геодезиялық құрылыстардан тұрады
полигон түрінде онда өлшеулер жоғарғы дәлдікте орындалған берілген тор
берілгенге қабылданады және оның негізінде 2 класс ретте геодезиялық торды
құрады және т.б. МГТ тұрғызу жалпыдан жекеге көшу принципіне сәйкес
орындалады. МГТ 1,2,3, және 4 класс торларына бөлінеді, өз араларында
бұрыштарды өлшеу және арақашықтықты дәл ажыратады, тордың қабырға ұзындығы
және әрі даму очереді негізгі құру әдістері-триангуляция, полигонометрия,
трилатерация, олардың оқылуы және спутниктік бақылаулар.
Астроно - геодезиялық 1 класс торын құруда Крассовский бағдарламасы
жатыр шаманы нақтырақ және қосылған. АГС полигональды астрономо-геодезиялық
тор түрінде құрылған. Ол периметрі 800 км полигон жүйесін құрады, ол
триангуляциялық немесе полигонометриялық звенолармен оның әрқайсысының
ұзындығы 200 км құралды, меридиан және параллель бағыттарда
орналасқан(сурет.4). Звенолардың қиылысында базис қабырғалары өлшенеді.
Базис қабырғаларының екі жақ басында да Лаплас пукнттері анықталады, оларда
астрономиялық ендік, бойлық және азимут анықтаулары орындалған.АГТ жалпы
гравиметриялық түсіріспен бірге негізгі ғылыми есептерді шешуге арналған
Жер өлшемін анықтаумен байланысты, оның сыртқы гравитациялық алқабы,
сонымен қатар бірдей координаттар жүйесін мемлекеттің барлық территориясына
жанған 2 классты геодезиялық торлар жалпы үшбұрыштар тор түрінде құрылған,
1 классты полигонды толтыратын. Триангуляцияның орына 2 классты
полигонометрия әдісімен торды құру өзінде бар жетіспеушілікке байланысты
және 2 классты геодезиялық торды құруда бомаған, соның салдарынан 2 классты
геодезиялық торлар артқы класс торларын жиелету дамытуға және геоедзиялық
негізде барлық топографиялық түсірісті және инженерлі ғимараттарға қызмет
етеді. Ол ғылыми мақсатта да қолданылуы мүмкін. 3 және 4 классты
геодезиялық торлар келесі геодезиялық пункттерді 2 класс торында талап
етілетін тығыздыққа дейін жиілетуге қызмет етеді. 3 және 4 класстар
триангуляция, орнына полигонометрияның тордың сәйкес келетін торы қолданыла
береді. Полигонометриялық жүрістер жүйе түрінде немесе біреулік жүріс
түрінде қолдалына береді, олар жоғарғы класты пункттерге сенеді, МГТ
пункттерде биіктіктер болу керек, олар геометриялық немесе тригонометриялық
нивелирлеуден алынған [8].
Қазақстан Республикасының АГТ 1 класс триангуляция қатарынан тұрады,
тұнықталған полигондар құрайтын және 2 классты триангуляция жалпы торын,
Республиканың барлық территориясын жауып жатқан. ҚР АГТ бұрынғы СССР АГТ
құраушы бөлігі болып келеді және 1 және 2 классты 11400 пунктті өзіне
қосады 318 астропунктті және 224 базисті. Торды бақылаулар 1928-1980 ж
арасында орындалған.
1-кесте
МГТ негзгі мінездемесі келтірілген
Көрсеткіштер Класстар
1 2 3 4
Триангуляция звеносының 200-250 - - -
ұзындығы (км)
Үшбұрыш қабырғасының немесе
полигонометрия жүрісінің орта 20-25 7-20 5-8 2-5
ұзындығы (км) 3-8*
Базистің қатыстық қатесі 1400 000 1300 000 1200 000 1200
000
Полигонометрия қабырғаларын
өлшеудегі қатысты қателік 1300 000 1250 000 1200 000 1150
000
40( 20( 20(
Үшбұрыш бұрышының ең кіші 20(
биіктігі
Үшбұрышта жіберілетін невязка 3( 4( 6( 8(
Бұрыштың ОКҚ 0.7( 1.5( 2(
0.4(** 1(
Астрономиялық анықтаулардың
ОКҚ:
ендіктер 0.3( - - -
бойлықтар - - -
азимуттар 0.5( - - -
Спутникті торларды құру МГТ пунктерінде спутниктік берілгендерді
өңдеу, қазіргі кездегі талаптар деңгейінде геоцентрлік координаттар жүйесін
құру және үстау мұның барлығы МГТ қазіргі кездегі дамуындағы жоғарғы
геодезия есептері.МГТ пункттіндегі торда болатын ұлттық әдістермен
құрылғандар толық өлшенеді барлық қазіргі кездей спутник әдістерінің
потенциалын өткізе алмайды. Спутникті технология әдісін құру үшін және
жоғарғы дәлдікті геодезиялық координаттар жүйесін дамытуға арнайы жоғарғы
дәлдік классты спутникті геодезиялық торлар: фундаментальды астрономо-
геодезиялық торлар (ФАГТ) және жоғарғы дәлдікті геодезиялық торлар (ЖГТ).
Спутникті геодезиялық торлардың нәтижесін келесі максимальды тиімді
геодезиялық жүйеде қамтылған құрылыс технологиясына сәйкес қолдануда әр
ФАГТ және ЖГТ пункттар бес пунктті ұсынады өздерінің арасында GPS-дәлдік
өлшеулері мен байланысты. Бас пункт-жұмыс орталығы GPS-өлшеу үшін арналған,
жеңіл қол жеткізетін жерлерде орналасқан, бақылау үшін жақсы шарттарда
болады. Ол GPS-дәлдікгімен байланысыты екі жақын нивелир пункттінде бас
биіктік негізінде өлшенген. Одан басқа, жұмыс орталығы және нивелир
пункттері екі көрші МГТ пункттары спутникті өлшеулермен байланысты.
Ұлттық геодезиялық торлармен байланысты спутникті геодезияның тордың 1
классында даму үшін де қарастырылған.Жоғарғы класс дәлдіктегі спутникті
геодезиялық пункт торлармен байланыс МГТ 1-4 классты қатал теңестіру
жолымен немесе тірек ФАГТ, ЖГТ және СГТ-1 пункттерінде трансформерлейді, ал
бастысы МГТ координаттар пункттің бір геоцентрлік координаттар жүйесінде
анықтайды. Осы жағдайда МГТ пункттері бір уақытта екі координаттар жүйесін
реализациялаиды, мемлекеттік референцті және жалпы жершарылық геоцентлік.
Геодезиялық қамтуы комплексті жолымен тиімді жүйеде дамыту шешімі GPS-
ті кеңінен қолданған шарттарда болады - өлшеулерде жалпы жершарылық
геоцентрлік координаттар жүйесін ғана қарап, бірлік жүйесінде нормальды
биіктікті спутникті қоса қолдану негізінде, гравитациялық және нивелирлеу
берілгендерін.Опорлы геодезиялық торлардың жоғарғы звеносы ФАГСғ ВГС және
СГС пункттері жоғарғы дәлдікті координаттар жүйесін тұрғызу, оларды
глобальды геодинамика процесстерін үйренбей қолданылмайды.Қазіргі кезде ИСЗ
халықаралық тұрақты бақылау пункт торлары құрылған геодинамика мақсаты
үшін (IGS). Жаңа геодезиялық торлар бірлік координаттар жүйесінде және
биіктіктердің жаңа құрастыру принцип жүйесі 7-суретте көрсетілген [9].
Пункт тығыздығын мемлекеттік және арнайы және осы торларды құрудағы
керекті дәлдік Мемлекеттік геодезиялық тор дәлдігін шешу сұрағы мынадан
шығады, үлкен классты торлар, олар мемлекеттің бас геодезиялық негізін
құрап ең жоғарғы дәлдікті тұрғызылады, төменгі классы торларды түсіріс
масштабына сәйкес келетінге қамтуды орентирлейді. ҚР мемлекеттік
геодезиялық торы бұрынғы СССР торлар бөлігі болатын 1,2,3,4 класс торларына
бөлінеді және 1:2000 масштабтағы түсірісті жүргізу дәлдігіне есептелген:
Мемлекеттік геодезиялық тор пункттернің қателігі 5-7 см құрайды.
7-сурет.Фундаментальді параметрлердің бірлік жүйесі
Опорлы пункттардың тығыздығы пункттер саны торды құрғанда негізгілері
болады. Геодезиялық пункттардың тығыздығы елдің территориясын жалпы
мемлекеттік картографиялау топографиялық түсіріс масштабына байланысты,
оның орындалу әдісінде, сонымен оны түсірісті құру негінде.Р ауданы,
геодезиялық торды бір пунктпен қамтиды, аралас пункттар жалпы торда
арақашықтық арасында, әртүрлі бұрышты үшбұрыштан құрылған, жақындатып
мына формуламен анықтауға болады.
мұнда - аралас пункттар арасындағы арақашықтық.Пункт тығыздығы
сәйкес инструкциясымен регламентенеді.мысалы, 1:250000 және 1:10000
масштабты түсірістер үшін жиілету торы және түсіріс негіздеу, сонымен
қатар фотограмметриялық жиілету әдістері.Мемлекеттік торлар пункттері
территорияда жоқ болған кезде жобаланады, жобалы геодезиялық негізде
ірімасштабты түсірістер жүргізу өзбетіне бос торлар.Жергілікті жердегі
мәнді геодезиялық торлар ережесі сәйкес мемлекеттік геодезиялық тор
пункттерінің негізінде дамытады. Жергілікті жер мәніндегі торлар жер
бетінде 1:5000-1:500 масштабта түсірістерді орындау негізінде және
маркшейдерлік жұмыстардың басқа түрлерін орындау үшін
жүргізіледі.Жергілікті жерді мәнді геодезиялық торлар мынаны көрсетеді:
аналитикалық (триангуляция) 1 және 2 разрядты торлар, полигонометрия 1
және 2 разярдты торлар. Жергілікті жер мәніндегі геодезиялық тор мәні 2және
3 кесте де келтірілген.
2-кесте
Триангуляциялық тордың 1 және 2 разрядты мінездемесі.
ТриангуҚабырға Бұрышты Үшбұрышта Базис Базисті
ляция ұзындығыөлшеудегі ОКҚ жіберілетінқабырғаларын өлшеудегі орта
разряды, км (үшбұрыш невязка өлшеудегі қателік
невязкасы ОКҚ
бойынша)
1 2-5 (5.0( 20( 1:100 000 -
2 0.5- 3 (10.0( 40( 1:50 000 -
3-кесте
1 және 2 разрядты полигонометрия мінездемесі
Рраз-Жүрістін шектеулі Қабырға ұзындығыБұрыштыҚабырға Жүрістің
ряд ұзындығы км өлшеудіұзындығыжіберіле
ң ОКҚ өлшенгентін
де ОКҚ қатыстық
невязка
Қатты Узловой орташа Ең кіші
пункттар нүктелер
арасында арасында
1 58 35 200м 120 м ( 5( 1:20000 1:10 000
2 46 2,54 150 м 80 м (10( 1:10 0001: 5000
1 және 2 классты полигонометрия немесе триангуляция жоқ аудандарда ірі
масштабты түсірісті негізде 3 және 4 классты триангуляцияның жаппай торын
өзбетінше құру рұқсат етіледі, оның 2 базис қабырғасы болу керек,
1:200000 орта квадрат қателігімен өлшенген және 3 класс торында әр бір
20-25 тен 60 км орналасқан, 4 класс торында 35 км. 1-4 классты
триангуляция және трилатерация полигонометрия пункттерінің жоқ болу
жағдайында жер бетінің түсірістерін негіздеу және ашық өңдеулерде
өзбетімен 1 және 2 разрядты торларды шарт бойынша құруға рұқсат етіледі
учаскі ауданы 500 кв км аспайды 1:500 масштабтағы және 100 кв. Км түсіріс
үшін 1:2000 масштабта түсіріске де. Жобалы опорлы геодезиялық торларды
тұрғызу әдістері. Астрономиялық әдіс-бұл пункттердің орнын анықтаудағы ескі
әдіс. Оның анықталуы әрбір жергілікті жер нүктесінде аспандағы асрономиялық
координаттар арқылы зерттеу жатыр- ендік, бойлық және азимут. Мұнда
пункттер байланыс керегі жоқ Жер шарында берілген ауданда қалың опорлы
торды аз уақытта тұрғызуға мүмкіндік береді.Автономды және оперативті
негіздеу құру бұл әдістің негізгі жетістіктері. Бірақ оның дәлдігі
жеткіліксіз.
Триангуляция әдісі. 1614 жылы голанд ғалымы Снеллиус ұсынған барлық
елдерде кеңінен қолданылады. Әдістің түрғызылуы жергілікті жерде үшбұрыштар
жүйесін құруда болады. Оның төбелерінде барлық бұрыштар өлшенеді, одан
басқа үшбұрыштың бір қабырғасы өлшенеді триангуляция торының элементтеріне
үшбұрыштарға емес, геодезиялық үшбұрыштар және орталық жүйелерде қызмет ете
алады. Астрономиялық әдіс – беттердің орналасуын анықтаудың ең көне әдісі.
Бұл әдәс бойынша жергіліктің әрбір таңдалған нүктесінде аспан денелері
бойынша астрономиялық координиттар –ендік, бойлық және азимуттар
анықталады. Мұнда бекеттердің байланысының қажеті жоқ. Ол аз уақыт
аралығында жер шарының берілген ауданында негізгі бекеттердің қалың торын
құруға мүмкіндік береді. Бұл әдістің артықтары автономдылық және
желділік. Бірақ дәлділігі жеткіліксіз.[10]
1614 жылы голландиялық ғалым Снеллиус триангуляция әдісі барлық
елдерге кеңінен қолданылады. Бұл әдіс бойынша жергілікті үшбұрыштар жүйесі
тұрғызылады, олардың төбелерінде барлық бұрыштар өлшенеді, сонымен
қатар, үшбұрыштың бір қабырғасы ( базистік қабырғасы) өлшенеді.
Триангуляция торының элементтері болып үшбұрыштар ғана емес, геодезиялық
үшбұрыштар және орталық жүйелер(7-сурет) табылады. Триангнуляция әдісінің
әртүрлі физикалық –географиялық жағдайларда қолданылу мүмкіндігі, өлшеген
бұрыштар мен базистік қабырғалардың артық мөлшері, олар барлық өлшеулерді
сенімді бақылауды қамтамсыз етеді, және азимуттар мен координаттарды беру
дәлдігін арттырады. Триангуляциялық қатар немесе тор көмегімен геодезиялық
негіздеу біршама ауданды қамтиды. Триангуляция әдісі мемлекеттік
геодезиялық торларды құруда кеңінен тараған.
Жүріс сызықтарының өлшеністеріне қарай, полигонометрияда айырады:
1) траверстер – нақты полигонометрияның жүрістер, жүріс жақтарын және
бұрыштарын жоғарғы дәлдік құралдары мен өлшеніп алынады. Траверстің
1 классындағы жақтарының ұзындықтарының салыстырмалы қателігі 1: 200
000, бұрышты өлшеудегі ОКҚ – 0.7(.
2) Параллактикалық полигонометрия кіші базисті ортаны өлшеу үшін,
көбінесе инварлы проволка (24 м) ұзындығына және кіші паралактикалық
бұрыштарына тең, осылар арқылы анықталатын сызықтың ұштарының
базисті көрінеді. Ұзындық жақтарын өлшеудегі салыстырмалы қателігі
1: 30 000 - 1: 50 000.
3) Светодальномерлі полигонометрия. Арақашықтықты анықтау мақсаты
жақтық немесе радиотолқындарды бастапқы өлшеуде пайдалану болып
табылады.
а) триангуляция әдісі , б) полигонометрия әдісі
7-сурет. Жобаланған жүйелерді құрастыру әдістері:
Жоғарғы дәлдікті светодальномерлері арақашықтықтарды 1: 400 000 -
1: 500 000 қателіктері мен анықтауға мүмкіндік береді, ал радидальномер -
1: 100 000 - 1: 300 000.
Трилатерация әдісі. Берілген әдіс геодезияның жүйелер орнында немесе
үшбұрыш шынжыры түрінде құрылады, геодезиялық төрбұрыштар және орталық
жүйелер немесе бірыңғай шынжыр үшбұрышты түрінде арасында бұрыштар
өлшенбейді, жақтары өлшенеді. Орынында жүйелерді бағдарлау үшбұрыш
жақтарынын азимуттарының көмегімен орындалады.Трилатерацияның
триангулясиямен үйелесу, сызықты-бұрышты жүйелердің түзілуі жүйе
элементерінің дәлдігін жоғарлауына әкеледі, бірақ көп еңбек шығындарын және
қаражаттарды талап етеді, сондықтан тіректі пунктерді құрастырудағы
комбинирлеу әдісі бөлек, өзгеше көлемде қолданылады, жоғарғы дәлдіктегі
геодизияның дәлелдену талап ететін. Полигонометрияны триангуляция және
трилатерация мен салыстыру көрсетеді, тірек жүйелі полигонометрия әдісі мен
құрастыру экономиканың жақтан тиімді арнайы геодезияның құралдарын
сигналдарының төмендігі орналасуы. Полигонометрияның кемшілігі: геодезияның
жүйе пункттерінде бұрыштың және сызықтық өлшемдерді жүргізу қажеттігі,
бұрыштарды өлшеудегі сенімді бақылауының жақтығы, триангуляцияға қарағанда,
дәлдігінің аздығы азимуттарды беруі, және көлденең пункттердегі теңсіздік,
полигонометриялық жүріс пен құрылатын геодезиялық дәлелдеуін төмендігі.
Радиогеодезиялық әдіс күрделі геометриялық фигураларды орындарда
құрыстырудан тұрады, олардың жақтарын өлшеу және пункттер координатасын
есептеу, төбеде орналасқан немесе соңғы коордианатын анықтау. 1000 км
ұзындықтағы жақтарда радиогеодезияның жүйе көмегі мен өлшейді,
радиожіберетін және қабылдайтын құрылғылардың жиынынан тұратын,
радиотолқындарының таралуы уақытын және ол бойынша –арақашықты немесе
берілген нүктедегі арақашықтықтардың айырмасы анықтайтын. Сондықтан үлкен
арақашықтықты өлшеуде радиотехникалық құрылғынын бір бөлілігін анықталатын
нүктеге орналастырады, бір бөлігін –арнайы қаражатталған ұшақтарға немесе
басқа қозғалатын құрылғыларға орналастырады.
Геоедзияның жүйелерді құрудағы спутникалық әдістер. Космостық геодезия
жердегі нүктелердің өзара орналасуын және космостық аппараттардың жердің
гравитациялық алаңындағы қозғалуын іздейді. Координата нүктелерін ИСЗ
бақылауында геометриялық және дианмикалық әдістер болады. Космостық
геодезияда геометриялық әдістер спутниктерді бақылауда қолданылады, жоғарғы
қозғалымын мақсат ретінде қолданылады. Динамикалық әдісте ИСЗ
коордианаттарды алып жүрушілер болып табылады [11].
Қазіргі уақытта анық навигацияның жүйелер ГЛОНАСС және GPS құрылғылар.
Олардың әр бірі Жердің 18 спутнигінен тұрады және Жердің әр бөлігінде
геоцентриялық коордианттарды ең жоғарғы дәлдік пен анықтайды. Фундаменталды
астрономды геодезиялық жүйелерді (ФАГЖ) құрастыру принциптері. Геодезиялық
координаттар жүйесі – референц –элипсиод ортасының орналасуы мен және оның
осьтерін бақылау мен анықталуы және физикалық жақтан геодезиялық
пункттердің орналасуы мен жер бетіне бекітілген. Мемлекеттік геодезиялық
жүйе құрамды жалпыдан жекеге өті принципі бойынша қалыптасуы керек және
қосу.
1.7 Геодезиялық бөлу жұмыстарының мақсаты мен ұйымдастырылуы
Бөлу жұмыстары - инженерлік - геодезиялық қызметтің негізгі түрі болып
табылады. Бұл жұмыстарды жобаның жұмыс сызбаларына сәйкес құрылып жатқан
ғимараттың нүктелері мен жазықтықтарының, сол жердегі жоспарлы және биіктік
жағдайларын анықтау мақсатында жасайды.
Ғимараттың жобасын ірі масштабты топографиялық пландарда құрастырады.
Жобаланған ғимараттың орнын көршілес заттармен және жарық жақтарына қатысты
анықтайды. Сонымен қатар, топографиялық план - жалпы геодезиялық
координаталар жүйесін және соған сәйкес жобаланған ғимарат нүктелерінің
орналасқан орнын анықтайды.
Бөлу жұмыстары негізінен түсіру жұмыстарына керісінше болып келеді.
Түсіру кезінде геодезиялық тірек пункттеріне қатысты нүктелердің
координаталары өлшенеді. Осы өлшеулердің дәлдігі түсірістің масштабына
тәуелді. Ал бөлу кезінде, керісінше жобада берілген координаталар бойынша,
жер бетінде, дәлдігі алдын ала берілген нүктелерді табады. Бөлу жұмыстары
кезінде бұрыш, ара қашықтық және қателіктері өлшенбейді. Осылар бөлу
жұмыстарының негізгі ерекшеліктері болып табылады. Ғимаратты құрастыру оның
геометриясымен анықталады, ал сол геометриясы осьтермен беріледі. Осьтерге
қатысты жұмыс сызбада ғимараттың барлық элементтерінің орналасу орындарын
көрсетеді. Құрылыс сызбаларын құрастырған кезде ғимараттың бөліктерін түзу
сызықтарға қатысты орналастырады және олар бөлу осьтері деп аталады.Ұзын
бойы қабырғаларға параллельді осьтерді ұзына бойы осьтер деп аталады және
оларды дөңгелектенген алфавиттің бас әріптерімен (А және В) белгіленеді.
Дөңгелектенген сандармен көлденең осьтер белгіленеді, олар қабырғаларға
перпендикуляр орналасады. Осьтер - басты, негізгі және аралық қосымша деп
бөлінеді.
Басты осьтер деп, ғимарат симметриялы орналасқан осьтерді айтады.
Ғимараттың сыртқы контурын құратын осьтерді - негізгі осьтер деп аталады.
Барлық қалғандары - аралық осьтер болып табылады.Құрылыс сызбаларында ұзына
бойлық және көлденең осьтер арасындағы өлшемдерді көрсетеді. Бұл бізге
ғимараттың барлық элементтерінің үйлесімді орналасуын анықтауға мүмкіндік
береді және жобалық өлшемдерді іс жүзінде жерге көшірге негіз болып
табылады. Бөлу жұмыстары негізінен, сол жердің геодезиялық құрылысы болып
табылады, олардың міндеті - ғимараттың осьтерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар белгілі өнімді өндіруді және шығаруды
қамтамасыз ететін құрылыс кешені болып саналады. Оның құрамына кіретін
өндірістік қызметті атқаратын құрылыстар өнеркәсіптік деп аталады. Оларға
мыналар жатады: арнайы ғимараттар, оларда белгілі технологиялық процесс
жүргізіледі, олармен байланысты энергетикалық, қуаттық және басқа да
қондырғылардың ғимараттары, қоймалық бөлмелер, оның ішінде
механикаландырылғандары, жерасты және жер үсті коммуникациялары және т.с.с.
Өзінің көлемдік-орналасу және құрылымдық шешілуіне қарай өнеркәсіптік
ғимараттар жоғары әр түрлілігімен ерекшеленеді, олар атқаратын қызметіне,
технологиялық процестер операцияларының тізбектілігіне, жабдықтардың
орналасуына және габариттеріне байланысты болады.
Тахеометрлік түсіріс – топографиялық түсірістің бір түрі. Бұл
түсірістің нәтижесінде ситуация мен рельеф бейнеленген план алынады. Бұл
түсірісте жер бетіндегі әр нүктенің пландық және биіктік орнын көру
дүрбісін рейкаға бір рет қана қаратып анықтайды, мұнда бір мезетте
арақашықтықты, горизонталь бұрыштарды және вертикаль бұрыштарды немесе
өзара биіктікті өлшеп алады. Осы себептен өлшеуге кететін уақыт азайып,
өлшеу жылдамдығы артады. Тахеометрлік түсірістің аспаптарына
теодолиттермен қатар, тахеометр деп аталатын арнаулы аспаптар жатады.
Тахеометрлік түсірістер кішігірім жердің ірі масштабты планын алу үшін
қолданылады. Құрылыс салынған жерлерді, жол ізденістерінде трасса бойын
түсіргенде және т.б. бұл түсірісті қолдану тиімді.
Тахеометр дегеніміз – тахеометрлік түсіру кезінде қолданылатын
геодезиялық аспап. Тахеометр аспабы арқылы біз бір нүктенің бақылаушы
тұрған нүктемен салыстырғандағы горизонталь және вертикаль бұрыштарын,
қашықтығын және өсімшесін (h) анықтай аламыз. Тахеометрлер дөңгелектік,
номограммалық, авторедукциялық және ішкі базалық болып ажыратылады.
Жұмыстың мақсаты - заманауи электронды тахеометрлерге сипаттама бере
отырып, олардың құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану методикасын көрсету.
Жұмыстың міндеті:
– электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану
методикасына сипаттама беру;
– заманауи электронды тахеометрлер және оның жіктелуін қарастыру;
– тахеометрлік түсіріс, оларды өңдеу жұмыстарына сипаттама беру
және қолдану аясын көрсету.
1.Электронды тахеометрлерді құрылыс өндірісі жұмыстарында қолдану
методикасы
1.1 Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жоспарлау
Үлкен құрылыс алаңдарындағы инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жобалау
мен жоспарлау үшін алдымен құрылысқа қажетті ережелермен танысып алған жөн,
бұл ережелер құрылысты монтаждау жұмыстары кезінде үлкен рөл атқарады.
Үлкен өндіріс орындары мен кәсіпорындардың, биік объектілердің, өте
күрделі жоспарланған объектілердің, тұрғын үйлердің, қоғамдық және
әкімшілік ғимараттардың проектілерін ұйымдастыру өте жауаптылықты, әрі
білімділікті талап етеді. Осы аталған жобаларды ұйымдастыру технологиялық
жағынан құрылысты монтаждау жұмыстары барысында және де технологиялық
ерекшеліктерді геометриялық жағынан қамтамасыз ету барысында да маңызды рөл
атқарады (1-сурет).
1-сурет. Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жоспарлау
Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды ұйымдастыру, яғни құрылысты жобалау
барысында, құрылыстың белгіленген межеде бітуі немесе құрылыстың уақытында
салынып бітуі және де құрылыстың монтаждау жұмыстарының сапалы жағдайда
орындалуы яғни жобада белгіленгендей болып орындалуы үшін мынандай талаптар
қояды: алдымен геодезиялық жоспар құрылуы шарт, содан кейін негізгі
құрылысқа қажетті құжаттардың болуы керек, бұл айтылған құжаттар мен
жоспарлар геометриялық өлшеулер мен құрастыруларды техникалық дәлдікпен
қамтамасыз ету үшін қажет.
Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды бақылау және ескертпелер айту
құрылысты монтаждау жұмыстары кезінде үлкен рөл атқарады. Құрылыс
объектілеріндегі инженерлік-геодезиялық түсірістерді және жоспарларды
белгіленген межеде орындау құрылыстың сапасына тікелей әсер етеді және
инженерлік-геодезиялық құжаттарды уақытында жасақтау мен геометриялық
жобалаулар құрылыстың негізгі элементі болып табылады.
Өте қиын және ірі объектілерді халық шаруашылығында және түрлі
құрылымдарда тиянақты ұйымдастыру үшін мына жағдайлар маңызды. Жедел түрде
инженерлік-геодезиялық жоспарды құрылысты монтаждау алаңдарында тиімді
пайдалану арқылы құрылыс алға басады және техникалық жағынан жедел
басқаруда маңызды рөл атқарады. Құрылысты монтаждау жұмыстарын білікті
кадрлар немесе мамандар олар инженерлер, техника мамандары және білікті
жұмысшылар қажет. Сонымен қатар түрлі құрылысқа қажетті приборлар, керекті
құрал – жабдықтар, транспорт құралдары және де материалдардың болуы және
техникалық журналдардың болуы да құрылыстың жақсы бітуіне әсер етеді [1].
1.2 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
Инженерлік құрылысты бөлу немесе жобадан жерге шығару деп жердің
бетінде болашақ құрылыстың планы мен биіктігі бойынша орнын анықтау үшін
жасалатын годезиялық жұмыстардың кешенін айтады. Бөлу жұмыстары өзінің
орындалу мәні бойынша топографиялық түсіріске кері процесс болып табылады.
Топографиялық түсірісте ситуация мен рельефтің ерекше нүктелері жердің
бетінен планға түсіріледі, ал бөлу процесінде, керісінше, топографиялық
планда жобаланған құрылысты жердің бетіне шығарылады.
Жобадан жердің бетіне шығару бірнеше кезеңнен тұрады: 1) жердің бетіне
құрылыстың басты және негізгі осьін шығару; 2) басты және негізгі осьтерден
аралық (бойлық пен көлденең) осьтерді толық бөлу; 3) монтаждық осьтерді
шығару және технологиялық құрылыстарды жобаға байланысты орналастыруын
тексеретін геодезиялық бақылау.
Бөлу жұмыстарына талап ететін дәлдіктер әр кезеңге байланысты өзгеріп
отырады: бірінші кезеңде бөлу жұмыстары төмен дәлдікпен жасалынады, қате
бірнеше сантиметрге дейін болады, кейінгі кезеңдерде жерге шығару жұмыстары
өте дәлдікпен жасалынады, қате бірнеше сантиметрге дейін болады, кейінгі
кезеңдерде жерге шығару жұмыстары өте дәлдікпен жасалынады.
1.3 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
Бөлудің пландық тірек торлары. Бұл торларды құр бөлетін инденерлік
құрлыстың пішіні мен мөлшеріне, орналасу жағдайына, бөлу жұмыстарының әдісі
мен дәлділігіне және негізгі пунктерді ыңғайлы орналасуына байланысты
болады. Пландық тірек торлары үшін мемлекеттік геодезиялық торлары мен
толықтыру торларының нүктелері, инженерлік ізденісте салынған геодезиялық
торлар мен құрылысқа байланысты жаңадан құрылған геодезиялық торлардың
нүктелері қолданылады. Құрылатын торлар үшбұрыш түрінде триангуляция мен
трилатерация торларымен, геодезиялық төртбұрышпен, квадратты және
тікбұрышты құрылыс торларымен, тұйық және ашық теодолиттік жүріспен,
параллактикалық полигонометриямен дамиды.
Бөлудің биіктік тетік торлары мемлекеттік геодезиялық торлардың
реперлері маркаларымен байланыстырылған ыңғайлы орналсқан реперлердің
қатарына тұрады.
Пландық-биіктік геодезиялық негізі мен басты бөлу осьтері нүктелерінің
орнын анықтау және оларды бекіту процесі құрылысты бөлудің негізгі кезеңіне
жатады. Бұл кезең торларды бақылау актысын жасаумен аяқталады. Құрылысты
толық бөлу құрылысының жеке бөліктері мен элементтердің қосымша және
көлденең осьтерін бөлуден басталады [2].
1.4 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері
Құрылыстың жеке элементтерін бөлу жер бетінде жақсы бекітілген тірек
торларының нүктелері мен сызықтарынан немесе құрылыстың басты бөлу
осьтерінен басталып орындалады. Инженрелік құрылысты салу кезінде бөлу
жұмыстарының негізгі элементтеріне жататындар: жоба горизонталь бұрышты
салу, жоба арақашықтықты салу, жерге жоба биіктігін шығару, жоба
еңістігінің сызығын шығару, жоба жазықтығын салу.
Жоба горизонталь бұрышты салу бөлу негіздері пункттерінің арасындағы
белгілі бағыттан немесе белгілі құрылыстың осьінен жасалынады. Ол үшін
теодолитті шығаратын бұрыштың төбесінен, оны жұмыс қалпына әкеледі де,
горизонталь дөңгелектен санақ алады. Содан кейін алынған санаққа бұрышын
қосып, алидада бұрандасын босатып, теодолит дүрбісін қосылған санақтың
мәнімен бағыттайды. Аспаптан біршама қашықтықта дүрбінің көздеу осьінің
створымен жердің бетінде С нүктесін белгілейді (2-сурет). Бұл дүрбінің
бірінші қалпы (ДС), содан кейін дүрбінің екінші қалпымен (ДО) жоғарыда
айтылғандай салып, жер бетінде С нүктесін белгілейді. Салынатын жоба бұрышы
ретінде С мен М нүктелерінің ортасы С нүктесін белгілеп, оны қазықпен
бекітеді.
Жоба қашықтығын салудың жалпы жағдайы жер бетінде жоба қашықтығына
сәйкес көлбеу қашықтықты Д анықтау және бекіту болып табылады. Жерге
салынатын көлбеу сызықтың ұзындығы Д анықтау үшін берілген жоба ұзындығы d
мен сызықтың горизонтқа көлбеу бұрышы арқылы формуламен есептейді
D немесе
D
бұнда - көлбеулік түзетпе.
2-сурет. Жоба қашықтығын салу
Есептелмеген ұзындықты D жердің бетімен берілген бағыт бойынша жарық
қашықтық өлшеуіш, лента немесе рулетка арқылы екі рет АВ мен АВ салады(3-
сурет). Сол екеуінің ортасы В нүктесін жерде белгілеп, қазықпен бекітеді.
АВ сызығының ұзындығы D жоба қашықтығы болып табылады.
Егер жоба ұзындығын салу кезінде мүмкіндік салыстырмалы қате 1:2000-
нан аспаса, онда 1-қа дейінгі көлбеулікті көлбеуге байланысты түзетпе
ескерілмейді.
3-сурет. Жоба биіктігін жерге шығару
Жоба биіктігін жерге шығару. Жоба биіктігін жерге шығару геометриялық
нивелирлеу әдісімен орындалады. Нивелирді жақын репер мен биіктікті
шығаратын жердің ортасына жуықтап қойып репердің үстіне қойылған рейкадан а
санағын алады(4-сурет). Содан кейін аспаптың горизонтын (АГ) есептейді.
АГHpеп+а. Есептелген АГ және Нж арқылы жоба санағын есептейді,
bжАГ-Нж. Осыдан кейін жоба биіктігі шығаратын нүктеде, нивелирдің
жіптік торының горизонталь сызығымен рейкадағы bж санағының мәні сәйкес
келгенше, рейканы вертикаль қозғалтады. Осы кезде рейка ұстаған адам жоба
биіктігін қазықпен белгілеп, оны бекітеді.
4-сурет. Жоба биіктігін жерге шығару әдісі
Жоба еңістігін жерге шығару теодолитпен немесе ниверлирмен орындалады.
Теодолитпен шығарғанда теодолитті жоба еңістігі шығарылатын сызықтың басты
нүктелеріне қойып, дүрбіні сызықпен бағыттайды. Осыдан кейін жоба еңістігін
көлбеу бұрышқа айналдырады, іж ж. Алынған бұрышты вертикаль
дөңгелектің санағына салып, дүрбіні сол бұрышқа сәйкес деңгеймен бекітеді.
Аспаптың биіктігін рулеткамен өлшеп, оны рейкада белгілейді(5-сурет). Содан
кейін біртіндеп еңістік шығаратын сызықтың бойымен рейка қоятын нүктелерді
белгілейді. Әр нүктеде жіптік тордың горизонталь сызығы мен рейкадағы белгі
сәйкес келгенше рейканы вертикаль қозғалтып, рейка табанының деңгейімен
қазық бекітеді. Қазықтың бойымен жіп тартады. Тартылған жіптің бағыты жоба
еңістігінің бағытымен сәйкес келеді.
Жоба жазықтығы шығару құрылыс кезінде терең шұңқырладың түбіне және
құрылыстың биік бөліктеріне биіктік бөлгенде, сондай-ақ горизонталь немесе
көлбеу алаңшыларды пландағанда жүргізіледі. Бұнда нивелир аспабы, рейка
және арнаулы кронштейнге ілінген ленталар арқылы орындалады.
5-сурет. Жоба еңістігін жерге шығару
1.5 Құрылыстағы геодезиялық жұмыстар
Ғимараттар мен құрылыстардың дәл және дұрыс орналасуын
қамтамасыздандыратын өлшеулер, есептер және іс жүзінде сызбаларды құрастыру
кешенін көрсетеді. Сонымен қатар, нормативтік құжаттардың талаптарына және
жобаның геометриялық параметрлеріне сәйкес, конструкциялық және жоспарлық
элементтерді салады.
Геодезиялық жұмыстар, құрылыстық жобалау және өндіріс процесінің
құрамдас бөлігі және олардың мазмұны мен технологиялық реттілігі - негізгі
өндірістің технологиясы мен кезеңі болып табылады. Геодезияда төмендегідей
келесі геодезиялық жұмыстардың кезеңдерін бөлуге болады:
– құрылыс үшін алаң таңдау;
– материалдарды жинау, талдау және
қорытындылау;
– құрылыстық жоспарлау;
– топографиялық - геодезиялық жұмыстар
(инженерлік - геодезиялық ізденістер) - яғни
құрылыс үшін геодезиялық негізді жасау;
– инженерлік ізденістердің басқа да түрлерін
геодезиялық қамтамасыздандыру;
– құрылыс жоспарларын қосымша алғашқы
мәліметтермен қамтамасыздандыру;
– құрылыс конструкцияларын дайындау;
– құрылыс конструкциялары қалыптасатын
элементтердің геометриялық параметрлерінің
сақталуын қадағалау;
– дайын құрылыс конструкциялардың геометриялық
параметрлерін статистикалық бақылау;
– құрылыстың дайындық кезеңі;
– геодезиялық бөлу негіздерін жасау;
– территорияның инженерлік дайындығы;
– бас және негізгі осьтерді жер бетіне көшіру;
– құрылыстың негізгі кезеңі;
– конструкциялық элементтердің осьтерін жер
бетіне көшіру;
– ғимараттардың жер асты және жер беті
бөліктерін құру кезіндегі құрастыру -
жинақтау жұмыстарын геометриялық
қамтамасыздандыру;
– жауапты геодезиялық құжаттамалар жинағын
тапсыруға дайындау;
– құрылыстың аяқталуы;
– құрылыс кезіндегі жүргізілген геодезиялық
жұмыстардың нәтижелері туралы техникалық
есепті дайындау және өткізу;
– арнайы жауапты инженерлік жоспарларды,
профильдер мен қималарды және жауапты,
негізгі бас жоспарларды құрастыру [3].
Құрылысты жобалау алдында, келешек құрылыс алаңында, мұнай
және газ кәсіпшілігінің бас жобасына негіз болатын тірек торабын
дамытады, ipi масштабтағы түсірулер жүргізеді, топографиялық пландар
дайындалады, олардың негізінде кәсіпшіліктің өнеркәсіп алаңының бас планы
жасалынады. Осы планда құрылыс объектілерінің пландық және биіктік орындары
және ғимараттардың негізгі құрылыстық осьтерін геодезиялық пункттерге
байланыстыру мәліметтері беріледі.Жобалау кезіндегі геодезиялық жұмыстар
құрылыс құжатының геодезиялық бөлімін жасаудан, бөлу сызбаларын құрудан,
алаңды вертикаль тегістеу жобасын әзірлеуден және жобаны жер бетіне
көшірудің бастапқы мәліметтерін геодезиялық дайындаудан тұрады.Жобаны жер
бетіне көшірудегі геодезиялық жұмыстар жергілікті жерде учаске телімінің
шекарасын, құрылыстың жобалық сызықтарын бөлуден, ғимараттың негізгі
осьтері мен негізгі жобалық горизонттарды жер бетіне көшіруден және
жобаның геодезиялық бөлімін жасаудан тұрады.
Құрылысты қамтамасыз ететін күнделікті геодезиялық
жұмыстар құрылыс конструкциялары мен жабдықтарды жобаға
сәйкес орындарына тұрғызудан, биіктігін және тіктігін тексеруден,
күнделікті түсіруді жүргізуден және құрылыс кезеңдерінің тындырымды
сызбаларын жасаудан тұрады. Құрылыс алаңында жергілікті жердің карталары
мен пландарын жасауға арналаған геодезиялық түсipулердің пландық негіздеуі
ретінде триангуляция, полигонометрия және трилатерация пункттері, ал
биіктік нивелирлік торап реперлері пайдаланылады. Осы тораптар қажетті
тығыздыққа дейін түсіру пункттерімен жиілендіріледі.
Кейде сол маңдағы геодезиялық пункттердің дәлдігі мен жиілігі құрылыс
алаңындағы бөлу жұмыстарын қамтамасыз етуге жеткіліксіз болуы мүмкін.
Сондықтан оларды жиілетеді, не арнайы тірек жүйелерін құрады. Тірек
пункттерінің торабын толықтыру 1 және 2 разрядты триангуляция немесе
полигонометрия әдісімен, теодолиттік жүрістермен, тура және кері
қиылыстырулармен орындалады. Жаңа пункттер құрылыс жұмыстарының әcepi
тимейтін жерлерге орнатылады. Пункттердің биіктіктері нивелирлеу арқылы
аныкталады.
Жергілікті жерде салынып жатқан құрылыстың сипатты нүктелерінің
пландық және биіктік орындарын анықтау үшін жер бетінде орындалатын
геодезиялық жұмыстар ғимаратты бөлу немесе жобаны жер бетіне көшіру деп
аталады. Белгілі бір продукцияны шығару және өніммен қамтамасыз ету, бұл
өндірістік кәсіпорынның кешендік құрылымына жатады. Оның құрамына кіретін
өндірістік мақсаттағы құрылымдар өнеркәсіп болып табылады. Оған белгілі бір
технологиялық процестер жүзеге асатын арнайы ғимараттар жатады, дәлірек
айтқанда, осы өнеркәсіппен энергетикалық, ауыр және басқа да құрылғылар,
механикаландырылған және жай қойма бөлмелері және жерасты мен жерүсті
коммуникациялар байланысты және т.б. Өзінің көлемді – пландық және
конструктивті шешімдеріне байланысты өнеркәсіптік ғимараттар өздерінің
үлкен айырмашылықтарымен ерекшеленеді, атап айтқанда өзінің мақсатымен,
ондағы технологиялық процестердің операциясымен және құрылғының габариттың
өлшемдердің орналасуымен түсіндіріледі.Өнеркәсіптік ғимараттар бір қабатты
және көпқабатты, бірұшымды және көпұшымдыларды жобалайды. Конструкциясы
бойынша олар көбінесе каркасты және үлкен өлшемді ферма түріндегі жабық
элементімен сипатталады. Әдетте, өнеркәсіптік ғимараттар жалпы айтқанада,
жүк көтергіш механизмнен тұрғызылады, яғни көпірлік және тіреуіш крандары
арқылы. Өндірістік кәсіпорындардың құрылымдарын тұрғызуда үлкен геодезиялық
жұмыстар атқарылады. Осы жобаның көзге шығару мақсатында құрастырылатын
жүйе тұрғызылады. Құрастырылған жүйенің пунктінен ғимараттың құрылымының
және инженерлік коммуникацияның басты осьтері шығарылады. Құрылыстағы
бөлшектерге бөлгенде, оның шығарылған және бекітілген басты осьтерінен
конструкцияның жеке элементтерінің орналасуын анықтайды. Одан басқа,
технологиялық құрылымдардың монтажы үшін құйылған және тіректелген
іргетастардың бөліктерін бөлшектеуді жүзеге асырады [4].
Өндірістік кәсіпорынның құрылысы кезінде технологиялық құрылғылардың
монтажы кезіндегі геодезиялық жұмыстың маңызы зор. Бұл жұмыстардың
нақтылығы мен методикасы әр түрлі факторларға байланысты. Атап айтқанда,
негізгілері: оның формасы, өлшемі және конструктивті – құрылымның
ерекшелігі, сонымен қатар оның элементтерінің дұрыс атқарылуындағы оның
талабы. Ғимарат пен құрылыс салу кезінде жалпыдан жекеге атты геодезиялық
негізгі принципті қатаң сақтаумен жүргізіледі. Сондықтан алдымен жергілікті
жерде негізгі бөлу осьтерінің орналасуын анықтайды және тек осыдан кейін
ғана планда жергілікті жердің орналасуын анықтауға алып келетін бөлшекті
(деталь) бөлуге кіріседі.
Ережеге сай, проектіні табиғатқа ауыстырудың негізі болып құрылыс торы
қызмет етеді. Бөлу жұмыстарын орындаудың ыңғайлылығы үшін тордың жанын
құрылыстың негізгі осьіне параллель бөледі. Бұл жағдайда бөлу жұмыстары
тордың сәйкес жанының өлшемдеріне алып келеді. Бұл үшін құрылыс торының
координаттар жүйесінде құрылыстың бұрыштық нүктелерінің координаталарын
есептейді және сызбаға түсіреді. Мысалы, ха, уа және хb, xb координаталары
А және В нүктелерінің жергілікті жерде орналасуын тор жанына қатысты
теодолит және өлшеу лентасы арқылы табады. Жергілікті жерде А нүктесін
құрылыс торының биік нүктесінде алу үшін теодолитті орнатып, оны r
нүктесіне нысаналайды. тең арақашықтығын есептеп, өлшеу
лентасының көмегімен оны биік нүктеден кейінге қалдырады. Теодолитті
нүктесінде орната отырып және оны құрылыс торының алыс биік нүктесіне
нысаналай отырып, екі айналым кезінде 90о-қа тең бұрыш салады және осы
бағыт бойынша және кейінгіге қалдырады. Осылайша алынған А және
С нүктелерін жергілікті жерге бекітеді. Осыған ұқсас жолмен В және Д
нүктелерін тауып, бекітеді. Бақылау үшін құрылыстың барлық жақтарының
өлшемдерін және АД мен СВ диагональдарының (А, В, С, Д бұрыштары 90о-қа
тең) өлшеулерін орындайды. Сол нүктелерді полярлы әдіспен бөлу үшін
және координаталарының өсімшелері арқылы полярлы бұрыштарды
және полюстен сәйкес нүктеге дейінгі қашықтықты өлшейді. Полярлы
координат әдісімен бөлуді электронды тахеометр көмегімен өткізу ыңғайлы.
Құрылыс жаны ұзындығын өлшеуді бақылау бұл жағдайда міндетті болып
саналады. Құрылыс осьтерінің өзара перпендикулярлығы да теодолитті
бекітілген нүктеде орната отырып тексереді. Тура бұрыштан ауытқу
жіберілетін мәнді жоғарылатпауы керек. Құрылыс осьін бекіту үшін құрылыстың
ескі заттар салады, бағандар орнатады және оларға деңгей бойынша тақта
қағады, оның жоғарғы жағы жазық болуы керек.
Құрылыстың ескізаты құрастырылатын зерзат (объект) айналасында
біркелкі, не тек оның бұрыштары бойынша болуы мүмкін.Алаңды тік жоспарлау
кезіндегі геодезиялық жұмыстар: Тік жоспарлау жобасы қала көшелері мен
жолдары, автомобиль жолдары, құрылыс алаңдары, аэродромдар және тағы басқа
проектілердің құрамды бөлігіне кіреді.Тік жоспарлаудың негізгі міндеттері:
Жер бетіндегі жауын-шашындық, ерігіш және ауылшаруашылық суларының аумақ
шегіне немесе жер асты жауын-шашын канализациясы жүйесіне бұрылуы; Жер беті
бедерінің қала көшелері мен жолдарына, аудандарға, автомобиль жолдарына,
аэродромның ұшу-қону жолағында олардың жіберілетін ылдиға келтірілуі;Жер
беті бедері ұйымы, инженерлік құрылыстың таралу ыңғайлылығы үшін рельеф
дефекттерін анықтау;Барлық жер беті инженерлік құрылыстары мен жер асты
коммуникацияларын олардың өзара байланысуында проектілеу;Тік жоспарлау
проектісін өңдеу үшін топографиялық негіз, топографиялық пландар мен
жергілікті жердің әр түрлі масштабтағы сандық моделі проектіленетін объект
сипаты мен проектілеу сатыларына байланысты топографиялық түсіріс масштабын
1:200 – 1:2000 масштаб шегінде қабылдайды [5].
Топографиялық пландарды әдетте әртүрлі топографиялық түсіріс түрлерін:
тахеометрлік, квадрат бойынша нивелирлеу, жинақтауды өз ішіне алатын жер
беті далалық геодезиялық жұмыстарының кешенін орындау нәтижесінде алады.
Тік жоспарлау проектісін негіздеу үшін түзілетін геодезиялық жұмыстар
кешенінде квадрат бойынша нивелирлеу әдісімен топографиялық түсіру маңызды
орын алады.
1, 6-панельдер; 2-фундамент; 3-бағана; 4-стропиласты ферма; 5-
стропилді ферма; 7-кранасты арқалық; 8-фундаментті арқалық.
6-сурет. Бірқабатты өндіріс ғимараттың конструктивті элементтері
Бөлшектендірудің негізі, әдетте 100-200 м ауданды құрайтын геодезияның
құрылыстары жүйесінің ұзын жағынан құрылады. Координаттың жүйенің осі
міндетті түрде құрылымның негізгі осьтеріне параллель болуы керек.
Құрылыстың жүйе, негізгі жоспармен жобаланады. Осы жұмыс барысында, кешенді
ғимараттың құрылысы, максималды қателіктер кетуі мүмкін. Тәжірибе бойынша,
тіпті, нақты жобадағы құрылыс жүйесінің орналасу пункттері бөліктерінің
айырмашылығы болуы мүмкін. Сонымен қатар осы құрылыс жүйесінің тұрғызылуы
күрделі болып келеді. Ғимаратты жобалаушы осы құрылыс жүйесін турғызу
барысында негізгі планға көңіл аударады. Геодезист әрқашан да құрылыс
жүйесінің координаттарын жоба бойынша есептеп бере алады. Ол үшін міндетті
түрде геодезиялық жүйе координаттары 2 пункттен аз болмауы керек және сол
пункттердің орналасуы негізгі пландағы пункттердің орналасуына сәйкес келуі
керек.Жалпы геодезиялық жұмыстардың монтажды-технологиялық құрылыстардың
барысындағы ерекшеліктері, оның арнайы шешімдерді шығаратын және жоғарғы
қамтамасыз етуді талап ететін стандартты емес приборлардың қолдануы.
Заманауи құрылыс процесінде ауданды тік жоспарлау кезінде жер жұмыстары
өндірісін бақылау және құрылыс машиналары мен механизмін геодезиялық
басқару үшін автоматты жүйе мен аспапты қолдану ең қажетті болып табылады
Дәстүрлі әдістеме. Біз сол жерді жай тахеометр көмегімен бөлеміз,
бірақ ол көп еңбек пен уақытты қажет етеді. Теодолиттік жүрісті құрылыс
конструкцияларын айналып жүргізу керек болады. Байланыстырылмаған жүрістер
мен бөлуді жасау үшін уақытша пункттерді жасауды қажет етеді. Жұмыс
жоспарын үнемі жаңадан қарастырылып отыру керек. Көптеген геодезист
мамандардың жұмысын қажет етуі мүмкін.
Smart Station аспабын қолдану. Тірек пункттері керек емес. Smart
Station аспабын құрылыс алаңының ең ыңғайлы жеріне орнатады. Бірінші
нүктенің координаталарын RTK қабылдағышы арқылы табады. Сосын екінші
нүктеге тахеометрді орнатып, аспапқа бағдар ретінде бірінші нүктені
қолданады. Екінші нүктенің координаталарын табады.
Бөлуді екінші нүктеден орындайды. Осы әдістемені тірек нүктелерінің
парларын немесе топтарын бөлу кезінде қолдануға болады. Себебі, осы тірек
нүктелерінің координаталары RTK технологиялары арқылы анықталады және
олардың арасындағы сызықтық, бұрыштық өлшеулер жүргізудің қажеті болмайды.
Аспаптың артықшылықтары:
1) аспап кез келген ыңғайлы жерде орналастырылуы мүмкін;
2) тірек жүрістерін салудың қажеті жоқ;
3) бөгеттер маңызды емес;
4) бөлу жұмыстары жеңіл және қарапайым орындалады.
Ғимараттар мен құрылыс объектілерін құрастыру үшін атқарушы түсірістер
ерекше мәнге ие. Олар жобадан ауытқуларды табумен қоса, құрылыстың
технологиялық процесін реттеуге қол жеткізеді және ол құрылыс жинақтау
жұмыстарын орындау кезінде реттеуді тексереді. Орындалатын түсірістер
құрылыстың технологиялық процессінің құрамына енеді, сондықтан оларды
орындау әдістері, реттілігі, қажет дәлдік және техникалық әдістері құрылыс
һ жинақтау жұмыстарының кезеңдеріне байланысты болады. Орындалатын
түсірістерге ғимараттардың бөліктері және конструкциялық элементтер жатады.
Ал осы элементтерге алдыңғы кезеңдегі орындалатын жұмыстардың дәлдігі,
ғимараттың тұрақтылығы және беріктігі тәуелді болады. Осы талаптар
орындалатын түсірістердің параметрлерін кезеңмен таңдауын анықтайды. Нөлдік
цикл кезеңінде орындалатын түсірісті котлован, іргетасын, қабырғаларды
орнатқан соң орындайды. Котлованды орналастырған кезде түсірісті түбі мен
еңістігін тазартқан соң орындайды.Сол кезде осьтерге қатысты ішкі контурды,
ал квадрат бойынша нивелирлеумен һ түбінің белгілерін анықтайды.Тұтас
іргетасты жинақтау кезінде орындалатын түсірістерді бетондау және сол
бетонның қатуынан соң жүргізеді. Жобадағы түсіріс үшін іргетасқа қайталап
бөлу осьтері көшіріледі және олармен іргетастың орналасуын өлшейді.
Биіктігі бойынша осьтердің қиылысу нүктелерінде, шамамен әр 5 метр сайын
іргетастың бетін нивелирлейді. Жарылыс түбінің жинақталған іргетасы
биіктігі бойынша түсіріс кезінде түбінің белгілерін анықтайды.
Өндіріс ғимараттары мен құрылыс объектілерін салу кезінде, құрылыс
конструкцияларын түсіруден басқа, түрлі типті тірек және анкерлік
құрылғылардың және техникалық жабдықтардың қондырылуы кезіндегі толтырма
бөлшектерінің жағдайын түсіру орындалады. Бұл элементтердің жобадағы
жағдайы жинақтау осьтеріне байланысты, ал h бойынша һ алаңның құрылыс
реперлеріне байланысты анықталады. Бұл түсірісті құрылыс кезінде және
мерзімді пайдалану кезінде орындалады [6].
1.6 Геодезиялық тірек тораптарын жобалау принциптері
Тірек геодезиялық тор- жер бетіндегі пункт жүйесі арнайы белгілермен
және орталықтаумен қатар және биіктік жүйесінде анықталған.Гометриялық
мағына бойынша жобалықты айырады, биіктік және кеңістікті геодезиялық
торлар.Пункттің жобалық координаттары триангуляция, полигонометрия ұлттық
әдістерімен анықталады. Биіктік торда биіктік нүктелерінде геометриялық
және тригонометриялық нивелирлеу әдістерінен алады. Көбінесе торларда
олардың жұмыс нәтижесінде координттарды және биіктікті алады. Мұндай торлар
жобалы-биіктік деп аталады.
Қазіргі уақытта тірек геодезиялық торды құруда GPS-технологиясы кең
орын алды.Кеңістікті торда өлшеу өндеуінде пункт жағдайын үш өлшемді
кеңістікте анықталды.Геодезиялық торлар кіші және үлкен жер беті
аудандарында құрыла береді.Әлемдік геодезиялық тор фундаментальды астрономо-
геодезиялық тор (ФАГТ) бүкіл жер шарын жауып жатыр. ИСЗ қолдана отырып
космостық геодезия әдісімен құрылады.Ұлттық геодезиялық торлар мемлекеттік
геодезиялық тор (жобалық), мемлекеттік нивелирлеу торы (биіктік) және
мемлекеттік гравиметриялық тор болып бөлінеді.Барлық үш түрдегі мемлекеттік
геодезиялық тор бөлек құрылады бірақ олар бір бірімен тығыз байланысты және
де бір бірін толықтырып отырады.Мемлекеттік геодезиялық торлар келесі
ғылыми және инженрлі-техникалық есептерді шешуге арналған.
1.бірлік геоцентрлік координаттарді бекіту ол инерциалды астрономиялық
координаттар жүйесімен байланысты, Жердің пішінін және сыртқы гравитациялық
алқабын зерттеу полюстер қозғалысын анықтау және Жердің әр эпохада бір
тегіс айналмауы;
2.құрғақ территориясын геодезиялық картографиялаумен қамтамасыз ету,
континетальды шельфті және әлемдік мұхитті космостық кеңістікті білу және
космостық заттар координаттарын анықтау және табиғаты зерттеу үлкен
масштабты түсірістерді және инженерлі-техникалық жұмыстарды және
іздеулерді;
3.литосфераны динамикасын геодезиялық негіздеу және Жердің су қабатын
негіздеу, геотектоникалық әлем процессін және региональды мінездемесін, жер
түбегінің қозғалысын литосфералық плита шегінде және бөлек регионарда
зерттеу;
4.спутниктерді эталондау – координаттарды және уақытты жүретіндер, өте
дәл космостық объектілерді бақылау жүйесі, оның есебінде Ай және алыс
радиошығатындар.
Негізгі опорлы геодезиялық торларды құру барлық басқа геодезиялық және
картографиялық жұмыстарға ықпал етеді. Оларды жоғары дәлдікті
астрономиялық, гравиметриялық, бұрыштық және сызықты өлшеулермен, пунттер
арасындағы өлшеу жоғарлауынан, ИСЗ бақылау космостық өңдеу арқылы құрады.
Мемлекеттік геодезиялық торлар қалалық және ірі шаруашылық – завод
территорияларында басты жобалы негіз болады, сонымен қатар аумақты
территорияларда ішкі база өңдеуде және пайдалы қазбалаларды өңдейді.
Мемлекеттік геодезиялық торлар геодезиялық жиелету торларында триангуляция,
трилатерация, полигонометрия 1 және 2 разрядты, техникалық нивелирлеу,
олардың негізінде түсіріс торларын теодолиттік жүріс түрінде негізделуді
дамытуға орындалады салалардың негізін дамытуда қызмет
атқарады.Мемлекеттік геодезиялық торды жалпы қабылданған принцип болып
жалпыдан жекеге көшу принципі болады, өте ірі және дәл құрудан кіші және аз
дәлдікті детальды құрастыруға жоғарғы класстан төменгі класс принциптеріне
көшу [7].
Мемлекеттік геодезиялық тор, ол жер беті классикалық әдістерге
астрономо-геодезиялық торға сүйенеді, ірі геодезиялық құрылыстардан тұрады
полигон түрінде онда өлшеулер жоғарғы дәлдікте орындалған берілген тор
берілгенге қабылданады және оның негізінде 2 класс ретте геодезиялық торды
құрады және т.б. МГТ тұрғызу жалпыдан жекеге көшу принципіне сәйкес
орындалады. МГТ 1,2,3, және 4 класс торларына бөлінеді, өз араларында
бұрыштарды өлшеу және арақашықтықты дәл ажыратады, тордың қабырға ұзындығы
және әрі даму очереді негізгі құру әдістері-триангуляция, полигонометрия,
трилатерация, олардың оқылуы және спутниктік бақылаулар.
Астроно - геодезиялық 1 класс торын құруда Крассовский бағдарламасы
жатыр шаманы нақтырақ және қосылған. АГС полигональды астрономо-геодезиялық
тор түрінде құрылған. Ол периметрі 800 км полигон жүйесін құрады, ол
триангуляциялық немесе полигонометриялық звенолармен оның әрқайсысының
ұзындығы 200 км құралды, меридиан және параллель бағыттарда
орналасқан(сурет.4). Звенолардың қиылысында базис қабырғалары өлшенеді.
Базис қабырғаларының екі жақ басында да Лаплас пукнттері анықталады, оларда
астрономиялық ендік, бойлық және азимут анықтаулары орындалған.АГТ жалпы
гравиметриялық түсіріспен бірге негізгі ғылыми есептерді шешуге арналған
Жер өлшемін анықтаумен байланысты, оның сыртқы гравитациялық алқабы,
сонымен қатар бірдей координаттар жүйесін мемлекеттің барлық территориясына
жанған 2 классты геодезиялық торлар жалпы үшбұрыштар тор түрінде құрылған,
1 классты полигонды толтыратын. Триангуляцияның орына 2 классты
полигонометрия әдісімен торды құру өзінде бар жетіспеушілікке байланысты
және 2 классты геодезиялық торды құруда бомаған, соның салдарынан 2 классты
геодезиялық торлар артқы класс торларын жиелету дамытуға және геоедзиялық
негізде барлық топографиялық түсірісті және инженерлі ғимараттарға қызмет
етеді. Ол ғылыми мақсатта да қолданылуы мүмкін. 3 және 4 классты
геодезиялық торлар келесі геодезиялық пункттерді 2 класс торында талап
етілетін тығыздыққа дейін жиілетуге қызмет етеді. 3 және 4 класстар
триангуляция, орнына полигонометрияның тордың сәйкес келетін торы қолданыла
береді. Полигонометриялық жүрістер жүйе түрінде немесе біреулік жүріс
түрінде қолдалына береді, олар жоғарғы класты пункттерге сенеді, МГТ
пункттерде биіктіктер болу керек, олар геометриялық немесе тригонометриялық
нивелирлеуден алынған [8].
Қазақстан Республикасының АГТ 1 класс триангуляция қатарынан тұрады,
тұнықталған полигондар құрайтын және 2 классты триангуляция жалпы торын,
Республиканың барлық территориясын жауып жатқан. ҚР АГТ бұрынғы СССР АГТ
құраушы бөлігі болып келеді және 1 және 2 классты 11400 пунктті өзіне
қосады 318 астропунктті және 224 базисті. Торды бақылаулар 1928-1980 ж
арасында орындалған.
1-кесте
МГТ негзгі мінездемесі келтірілген
Көрсеткіштер Класстар
1 2 3 4
Триангуляция звеносының 200-250 - - -
ұзындығы (км)
Үшбұрыш қабырғасының немесе
полигонометрия жүрісінің орта 20-25 7-20 5-8 2-5
ұзындығы (км) 3-8*
Базистің қатыстық қатесі 1400 000 1300 000 1200 000 1200
000
Полигонометрия қабырғаларын
өлшеудегі қатысты қателік 1300 000 1250 000 1200 000 1150
000
40( 20( 20(
Үшбұрыш бұрышының ең кіші 20(
биіктігі
Үшбұрышта жіберілетін невязка 3( 4( 6( 8(
Бұрыштың ОКҚ 0.7( 1.5( 2(
0.4(** 1(
Астрономиялық анықтаулардың
ОКҚ:
ендіктер 0.3( - - -
бойлықтар - - -
азимуттар 0.5( - - -
Спутникті торларды құру МГТ пунктерінде спутниктік берілгендерді
өңдеу, қазіргі кездегі талаптар деңгейінде геоцентрлік координаттар жүйесін
құру және үстау мұның барлығы МГТ қазіргі кездегі дамуындағы жоғарғы
геодезия есептері.МГТ пункттіндегі торда болатын ұлттық әдістермен
құрылғандар толық өлшенеді барлық қазіргі кездей спутник әдістерінің
потенциалын өткізе алмайды. Спутникті технология әдісін құру үшін және
жоғарғы дәлдікті геодезиялық координаттар жүйесін дамытуға арнайы жоғарғы
дәлдік классты спутникті геодезиялық торлар: фундаментальды астрономо-
геодезиялық торлар (ФАГТ) және жоғарғы дәлдікті геодезиялық торлар (ЖГТ).
Спутникті геодезиялық торлардың нәтижесін келесі максимальды тиімді
геодезиялық жүйеде қамтылған құрылыс технологиясына сәйкес қолдануда әр
ФАГТ және ЖГТ пункттар бес пунктті ұсынады өздерінің арасында GPS-дәлдік
өлшеулері мен байланысты. Бас пункт-жұмыс орталығы GPS-өлшеу үшін арналған,
жеңіл қол жеткізетін жерлерде орналасқан, бақылау үшін жақсы шарттарда
болады. Ол GPS-дәлдікгімен байланысыты екі жақын нивелир пункттінде бас
биіктік негізінде өлшенген. Одан басқа, жұмыс орталығы және нивелир
пункттері екі көрші МГТ пункттары спутникті өлшеулермен байланысты.
Ұлттық геодезиялық торлармен байланысты спутникті геодезияның тордың 1
классында даму үшін де қарастырылған.Жоғарғы класс дәлдіктегі спутникті
геодезиялық пункт торлармен байланыс МГТ 1-4 классты қатал теңестіру
жолымен немесе тірек ФАГТ, ЖГТ және СГТ-1 пункттерінде трансформерлейді, ал
бастысы МГТ координаттар пункттің бір геоцентрлік координаттар жүйесінде
анықтайды. Осы жағдайда МГТ пункттері бір уақытта екі координаттар жүйесін
реализациялаиды, мемлекеттік референцті және жалпы жершарылық геоцентлік.
Геодезиялық қамтуы комплексті жолымен тиімді жүйеде дамыту шешімі GPS-
ті кеңінен қолданған шарттарда болады - өлшеулерде жалпы жершарылық
геоцентрлік координаттар жүйесін ғана қарап, бірлік жүйесінде нормальды
биіктікті спутникті қоса қолдану негізінде, гравитациялық және нивелирлеу
берілгендерін.Опорлы геодезиялық торлардың жоғарғы звеносы ФАГСғ ВГС және
СГС пункттері жоғарғы дәлдікті координаттар жүйесін тұрғызу, оларды
глобальды геодинамика процесстерін үйренбей қолданылмайды.Қазіргі кезде ИСЗ
халықаралық тұрақты бақылау пункт торлары құрылған геодинамика мақсаты
үшін (IGS). Жаңа геодезиялық торлар бірлік координаттар жүйесінде және
биіктіктердің жаңа құрастыру принцип жүйесі 7-суретте көрсетілген [9].
Пункт тығыздығын мемлекеттік және арнайы және осы торларды құрудағы
керекті дәлдік Мемлекеттік геодезиялық тор дәлдігін шешу сұрағы мынадан
шығады, үлкен классты торлар, олар мемлекеттің бас геодезиялық негізін
құрап ең жоғарғы дәлдікті тұрғызылады, төменгі классы торларды түсіріс
масштабына сәйкес келетінге қамтуды орентирлейді. ҚР мемлекеттік
геодезиялық торы бұрынғы СССР торлар бөлігі болатын 1,2,3,4 класс торларына
бөлінеді және 1:2000 масштабтағы түсірісті жүргізу дәлдігіне есептелген:
Мемлекеттік геодезиялық тор пункттернің қателігі 5-7 см құрайды.
7-сурет.Фундаментальді параметрлердің бірлік жүйесі
Опорлы пункттардың тығыздығы пункттер саны торды құрғанда негізгілері
болады. Геодезиялық пункттардың тығыздығы елдің территориясын жалпы
мемлекеттік картографиялау топографиялық түсіріс масштабына байланысты,
оның орындалу әдісінде, сонымен оны түсірісті құру негінде.Р ауданы,
геодезиялық торды бір пунктпен қамтиды, аралас пункттар жалпы торда
арақашықтық арасында, әртүрлі бұрышты үшбұрыштан құрылған, жақындатып
мына формуламен анықтауға болады.
мұнда - аралас пункттар арасындағы арақашықтық.Пункт тығыздығы
сәйкес инструкциясымен регламентенеді.мысалы, 1:250000 және 1:10000
масштабты түсірістер үшін жиілету торы және түсіріс негіздеу, сонымен
қатар фотограмметриялық жиілету әдістері.Мемлекеттік торлар пункттері
территорияда жоқ болған кезде жобаланады, жобалы геодезиялық негізде
ірімасштабты түсірістер жүргізу өзбетіне бос торлар.Жергілікті жердегі
мәнді геодезиялық торлар ережесі сәйкес мемлекеттік геодезиялық тор
пункттерінің негізінде дамытады. Жергілікті жер мәніндегі торлар жер
бетінде 1:5000-1:500 масштабта түсірістерді орындау негізінде және
маркшейдерлік жұмыстардың басқа түрлерін орындау үшін
жүргізіледі.Жергілікті жерді мәнді геодезиялық торлар мынаны көрсетеді:
аналитикалық (триангуляция) 1 және 2 разрядты торлар, полигонометрия 1
және 2 разярдты торлар. Жергілікті жер мәніндегі геодезиялық тор мәні 2және
3 кесте де келтірілген.
2-кесте
Триангуляциялық тордың 1 және 2 разрядты мінездемесі.
ТриангуҚабырға Бұрышты Үшбұрышта Базис Базисті
ляция ұзындығыөлшеудегі ОКҚ жіберілетінқабырғаларын өлшеудегі орта
разряды, км (үшбұрыш невязка өлшеудегі қателік
невязкасы ОКҚ
бойынша)
1 2-5 (5.0( 20( 1:100 000 -
2 0.5- 3 (10.0( 40( 1:50 000 -
3-кесте
1 және 2 разрядты полигонометрия мінездемесі
Рраз-Жүрістін шектеулі Қабырға ұзындығыБұрыштыҚабырға Жүрістің
ряд ұзындығы км өлшеудіұзындығыжіберіле
ң ОКҚ өлшенгентін
де ОКҚ қатыстық
невязка
Қатты Узловой орташа Ең кіші
пункттар нүктелер
арасында арасында
1 58 35 200м 120 м ( 5( 1:20000 1:10 000
2 46 2,54 150 м 80 м (10( 1:10 0001: 5000
1 және 2 классты полигонометрия немесе триангуляция жоқ аудандарда ірі
масштабты түсірісті негізде 3 және 4 классты триангуляцияның жаппай торын
өзбетінше құру рұқсат етіледі, оның 2 базис қабырғасы болу керек,
1:200000 орта квадрат қателігімен өлшенген және 3 класс торында әр бір
20-25 тен 60 км орналасқан, 4 класс торында 35 км. 1-4 классты
триангуляция және трилатерация полигонометрия пункттерінің жоқ болу
жағдайында жер бетінің түсірістерін негіздеу және ашық өңдеулерде
өзбетімен 1 және 2 разрядты торларды шарт бойынша құруға рұқсат етіледі
учаскі ауданы 500 кв км аспайды 1:500 масштабтағы және 100 кв. Км түсіріс
үшін 1:2000 масштабта түсіріске де. Жобалы опорлы геодезиялық торларды
тұрғызу әдістері. Астрономиялық әдіс-бұл пункттердің орнын анықтаудағы ескі
әдіс. Оның анықталуы әрбір жергілікті жер нүктесінде аспандағы асрономиялық
координаттар арқылы зерттеу жатыр- ендік, бойлық және азимут. Мұнда
пункттер байланыс керегі жоқ Жер шарында берілген ауданда қалың опорлы
торды аз уақытта тұрғызуға мүмкіндік береді.Автономды және оперативті
негіздеу құру бұл әдістің негізгі жетістіктері. Бірақ оның дәлдігі
жеткіліксіз.
Триангуляция әдісі. 1614 жылы голанд ғалымы Снеллиус ұсынған барлық
елдерде кеңінен қолданылады. Әдістің түрғызылуы жергілікті жерде үшбұрыштар
жүйесін құруда болады. Оның төбелерінде барлық бұрыштар өлшенеді, одан
басқа үшбұрыштың бір қабырғасы өлшенеді триангуляция торының элементтеріне
үшбұрыштарға емес, геодезиялық үшбұрыштар және орталық жүйелерде қызмет ете
алады. Астрономиялық әдіс – беттердің орналасуын анықтаудың ең көне әдісі.
Бұл әдәс бойынша жергіліктің әрбір таңдалған нүктесінде аспан денелері
бойынша астрономиялық координиттар –ендік, бойлық және азимуттар
анықталады. Мұнда бекеттердің байланысының қажеті жоқ. Ол аз уақыт
аралығында жер шарының берілген ауданында негізгі бекеттердің қалың торын
құруға мүмкіндік береді. Бұл әдістің артықтары автономдылық және
желділік. Бірақ дәлділігі жеткіліксіз.[10]
1614 жылы голландиялық ғалым Снеллиус триангуляция әдісі барлық
елдерге кеңінен қолданылады. Бұл әдіс бойынша жергілікті үшбұрыштар жүйесі
тұрғызылады, олардың төбелерінде барлық бұрыштар өлшенеді, сонымен
қатар, үшбұрыштың бір қабырғасы ( базистік қабырғасы) өлшенеді.
Триангуляция торының элементтері болып үшбұрыштар ғана емес, геодезиялық
үшбұрыштар және орталық жүйелер(7-сурет) табылады. Триангнуляция әдісінің
әртүрлі физикалық –географиялық жағдайларда қолданылу мүмкіндігі, өлшеген
бұрыштар мен базистік қабырғалардың артық мөлшері, олар барлық өлшеулерді
сенімді бақылауды қамтамсыз етеді, және азимуттар мен координаттарды беру
дәлдігін арттырады. Триангуляциялық қатар немесе тор көмегімен геодезиялық
негіздеу біршама ауданды қамтиды. Триангуляция әдісі мемлекеттік
геодезиялық торларды құруда кеңінен тараған.
Жүріс сызықтарының өлшеністеріне қарай, полигонометрияда айырады:
1) траверстер – нақты полигонометрияның жүрістер, жүріс жақтарын және
бұрыштарын жоғарғы дәлдік құралдары мен өлшеніп алынады. Траверстің
1 классындағы жақтарының ұзындықтарының салыстырмалы қателігі 1: 200
000, бұрышты өлшеудегі ОКҚ – 0.7(.
2) Параллактикалық полигонометрия кіші базисті ортаны өлшеу үшін,
көбінесе инварлы проволка (24 м) ұзындығына және кіші паралактикалық
бұрыштарына тең, осылар арқылы анықталатын сызықтың ұштарының
базисті көрінеді. Ұзындық жақтарын өлшеудегі салыстырмалы қателігі
1: 30 000 - 1: 50 000.
3) Светодальномерлі полигонометрия. Арақашықтықты анықтау мақсаты
жақтық немесе радиотолқындарды бастапқы өлшеуде пайдалану болып
табылады.
а) триангуляция әдісі , б) полигонометрия әдісі
7-сурет. Жобаланған жүйелерді құрастыру әдістері:
Жоғарғы дәлдікті светодальномерлері арақашықтықтарды 1: 400 000 -
1: 500 000 қателіктері мен анықтауға мүмкіндік береді, ал радидальномер -
1: 100 000 - 1: 300 000.
Трилатерация әдісі. Берілген әдіс геодезияның жүйелер орнында немесе
үшбұрыш шынжыры түрінде құрылады, геодезиялық төрбұрыштар және орталық
жүйелер немесе бірыңғай шынжыр үшбұрышты түрінде арасында бұрыштар
өлшенбейді, жақтары өлшенеді. Орынында жүйелерді бағдарлау үшбұрыш
жақтарынын азимуттарының көмегімен орындалады.Трилатерацияның
триангулясиямен үйелесу, сызықты-бұрышты жүйелердің түзілуі жүйе
элементерінің дәлдігін жоғарлауына әкеледі, бірақ көп еңбек шығындарын және
қаражаттарды талап етеді, сондықтан тіректі пунктерді құрастырудағы
комбинирлеу әдісі бөлек, өзгеше көлемде қолданылады, жоғарғы дәлдіктегі
геодизияның дәлелдену талап ететін. Полигонометрияны триангуляция және
трилатерация мен салыстыру көрсетеді, тірек жүйелі полигонометрия әдісі мен
құрастыру экономиканың жақтан тиімді арнайы геодезияның құралдарын
сигналдарының төмендігі орналасуы. Полигонометрияның кемшілігі: геодезияның
жүйе пункттерінде бұрыштың және сызықтық өлшемдерді жүргізу қажеттігі,
бұрыштарды өлшеудегі сенімді бақылауының жақтығы, триангуляцияға қарағанда,
дәлдігінің аздығы азимуттарды беруі, және көлденең пункттердегі теңсіздік,
полигонометриялық жүріс пен құрылатын геодезиялық дәлелдеуін төмендігі.
Радиогеодезиялық әдіс күрделі геометриялық фигураларды орындарда
құрыстырудан тұрады, олардың жақтарын өлшеу және пункттер координатасын
есептеу, төбеде орналасқан немесе соңғы коордианатын анықтау. 1000 км
ұзындықтағы жақтарда радиогеодезияның жүйе көмегі мен өлшейді,
радиожіберетін және қабылдайтын құрылғылардың жиынынан тұратын,
радиотолқындарының таралуы уақытын және ол бойынша –арақашықты немесе
берілген нүктедегі арақашықтықтардың айырмасы анықтайтын. Сондықтан үлкен
арақашықтықты өлшеуде радиотехникалық құрылғынын бір бөлілігін анықталатын
нүктеге орналастырады, бір бөлігін –арнайы қаражатталған ұшақтарға немесе
басқа қозғалатын құрылғыларға орналастырады.
Геоедзияның жүйелерді құрудағы спутникалық әдістер. Космостық геодезия
жердегі нүктелердің өзара орналасуын және космостық аппараттардың жердің
гравитациялық алаңындағы қозғалуын іздейді. Координата нүктелерін ИСЗ
бақылауында геометриялық және дианмикалық әдістер болады. Космостық
геодезияда геометриялық әдістер спутниктерді бақылауда қолданылады, жоғарғы
қозғалымын мақсат ретінде қолданылады. Динамикалық әдісте ИСЗ
коордианаттарды алып жүрушілер болып табылады [11].
Қазіргі уақытта анық навигацияның жүйелер ГЛОНАСС және GPS құрылғылар.
Олардың әр бірі Жердің 18 спутнигінен тұрады және Жердің әр бөлігінде
геоцентриялық коордианттарды ең жоғарғы дәлдік пен анықтайды. Фундаменталды
астрономды геодезиялық жүйелерді (ФАГЖ) құрастыру принциптері. Геодезиялық
координаттар жүйесі – референц –элипсиод ортасының орналасуы мен және оның
осьтерін бақылау мен анықталуы және физикалық жақтан геодезиялық
пункттердің орналасуы мен жер бетіне бекітілген. Мемлекеттік геодезиялық
жүйе құрамды жалпыдан жекеге өті принципі бойынша қалыптасуы керек және
қосу.
1.7 Геодезиялық бөлу жұмыстарының мақсаты мен ұйымдастырылуы
Бөлу жұмыстары - инженерлік - геодезиялық қызметтің негізгі түрі болып
табылады. Бұл жұмыстарды жобаның жұмыс сызбаларына сәйкес құрылып жатқан
ғимараттың нүктелері мен жазықтықтарының, сол жердегі жоспарлы және биіктік
жағдайларын анықтау мақсатында жасайды.
Ғимараттың жобасын ірі масштабты топографиялық пландарда құрастырады.
Жобаланған ғимараттың орнын көршілес заттармен және жарық жақтарына қатысты
анықтайды. Сонымен қатар, топографиялық план - жалпы геодезиялық
координаталар жүйесін және соған сәйкес жобаланған ғимарат нүктелерінің
орналасқан орнын анықтайды.
Бөлу жұмыстары негізінен түсіру жұмыстарына керісінше болып келеді.
Түсіру кезінде геодезиялық тірек пункттеріне қатысты нүктелердің
координаталары өлшенеді. Осы өлшеулердің дәлдігі түсірістің масштабына
тәуелді. Ал бөлу кезінде, керісінше жобада берілген координаталар бойынша,
жер бетінде, дәлдігі алдын ала берілген нүктелерді табады. Бөлу жұмыстары
кезінде бұрыш, ара қашықтық және қателіктері өлшенбейді. Осылар бөлу
жұмыстарының негізгі ерекшеліктері болып табылады. Ғимаратты құрастыру оның
геометриясымен анықталады, ал сол геометриясы осьтермен беріледі. Осьтерге
қатысты жұмыс сызбада ғимараттың барлық элементтерінің орналасу орындарын
көрсетеді. Құрылыс сызбаларын құрастырған кезде ғимараттың бөліктерін түзу
сызықтарға қатысты орналастырады және олар бөлу осьтері деп аталады.Ұзын
бойы қабырғаларға параллельді осьтерді ұзына бойы осьтер деп аталады және
оларды дөңгелектенген алфавиттің бас әріптерімен (А және В) белгіленеді.
Дөңгелектенген сандармен көлденең осьтер белгіленеді, олар қабырғаларға
перпендикуляр орналасады. Осьтер - басты, негізгі және аралық қосымша деп
бөлінеді.
Басты осьтер деп, ғимарат симметриялы орналасқан осьтерді айтады.
Ғимараттың сыртқы контурын құратын осьтерді - негізгі осьтер деп аталады.
Барлық қалғандары - аралық осьтер болып табылады.Құрылыс сызбаларында ұзына
бойлық және көлденең осьтер арасындағы өлшемдерді көрсетеді. Бұл бізге
ғимараттың барлық элементтерінің үйлесімді орналасуын анықтауға мүмкіндік
береді және жобалық өлшемдерді іс жүзінде жерге көшірге негіз болып
табылады. Бөлу жұмыстары негізінен, сол жердің геодезиялық құрылысы болып
табылады, олардың міндеті - ғимараттың осьтерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz