Ақша қаражаттары есебі жайлы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ..
1.1 Ақшаның экономикалық мәні. Ақша қаражаттары есебінің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Төлем карточкаларымен есеп айырысу ерекшеліктері ... ... ... .
1.3 «ALEM LTD» ЖШС технико . экономикалық сипаттамасы ... .. 7
7
13
19
2 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАДАҒЫ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ақша қаражаттары операцияларын нормативті.құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Кассадағы және ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
28
32
2.3 Банктердегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі... 46
3 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАДАҒЫ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ІШКІ АУДИТІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Ақша қаражаттарын ішкі аудиторлық тексеру ... ... ... ... ... ...
3.2 Ішкі аудитті стандарттау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 «ALEM LTD» ЖШС ақша қаражаттарының қозғалысын талдау және оларды басқару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
54
71
77
87
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
4
1 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ..
1.1 Ақшаның экономикалық мәні. Ақша қаражаттары есебінің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Төлем карточкаларымен есеп айырысу ерекшеліктері ... ... ... .
1.3 «ALEM LTD» ЖШС технико . экономикалық сипаттамасы ... .. 7
7
13
19
2 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАДАҒЫ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ақша қаражаттары операцияларын нормативті.құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Кассадағы және ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
28
32
2.3 Банктердегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі... 46
3 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАДАҒЫ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ІШКІ АУДИТІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Ақша қаражаттарын ішкі аудиторлық тексеру ... ... ... ... ... ...
3.2 Ішкі аудитті стандарттау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 «ALEM LTD» ЖШС ақша қаражаттарының қозғалысын талдау және оларды басқару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
54
71
77
87
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
Ақша – тауар өндірісінің тарихи категориясы, немесе айырбастың ұзақ мерзімдік дамуының объективті негізделген нәтижесі.
Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі тауар айналысы дамуынан туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты болып табылады.
Ақшаның мәні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:
- ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар, яғни оны тауарлармен қызметтер үшін төлем құралы ретінде әрқашан және барлық жерде ешқандай шектеусіз қабылдануы тиіс;
- ақша тауардың айырбас құнын белгілейді және ақша тауарда жинақталған жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып табылады, жұмыс уақытының шығындары арқылы тауарлар құны ақшамен өлшенеді.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін ресурстарды тиімді пайдалану қажет; резервтер ашып өндірістің пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметте пайдалану интенсивті техналогиялар енгізу, өндіріс басқаруының экономикалық әдістерін жетілдіру, техникалық прогрессінің дамуымен өндірістің негізгі құралдары жағдайы және прайдаланылу денгейіне және кәсіпорынның қажетті енбек ресурстарымен қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді. Кәсіпорының жеткілікті енбек рерурстарымен қамтамасыз етілуі олардың тиімді пайдаланылуын енбек өнімділігінің жоғары денгейі өнім көлемін жоғарылату және өндіріс тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады. Кәсіпорын экономикасын көтерудің басты звеноларының бірі есеп болып табылады. Бухгалтерлік есеп әртүрлі басқару функцияларын орындау үшін ақпараттар дайындау.
Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржылық есептілікті пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау қабілеті мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.
Ақша қаражаттары айналым қаражаттарының маңызды топтарының біріне жатады. Оның қажетті мөлшерде болуына кез – келген меншік нысанындағы ұйымдардың қаржылық жағдайы, шаруашылық субъектісінің ары қарай дамуы тәуелді. Кәсіпорындарда ақша қаражаттары кассадағы қолма – қол ақша нысанында, банктердегі есеп шоттарында, мақсатты қаражаттар бойынша арнайы шоттарда сақталынады, сонымен бірге аккредитив түрінде, чектік кітапшаларда, депозит және қаржылық салымдар түрінде қолданылады.
Ақша қаражаттары ағымдағы операцияларды орындау үшін қолданылады. Ақша қаражаттары күтпеген төлемдерді жасау үшін қажет, өйткені кәсіпорын өзінің қызметінде белгісіздік жағдайында өмір сүреді.
Ақша қаражаттарын тиімді пайдалану үшін олардың түсуін дұрыс жоспарлау керек; ақша қаражаттарының есебін дұрыс жүргізу үшін олардың көптеген заңдылықтары туралы және үнемі өзгеріп отыратын нормалары, тәртіптері және ережелері жөнінде білім болуы керек; шаруашылық қызметтің қажетті тиімділігі, тұрақты қаржылық жағдай тек пайданың, айналым капиталының және ақша қаражаттарының қозғалысына жеткілікті және келісілген бақылау жасалынған жағдайда қол жеткізуге болады. Осы жоғарыда айтылғандардың барлығы «Ақша қаражаттарының есебі, аудиті және талдауы» зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі тауар айналысы дамуынан туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты болып табылады.
Ақшаның мәні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:
- ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар, яғни оны тауарлармен қызметтер үшін төлем құралы ретінде әрқашан және барлық жерде ешқандай шектеусіз қабылдануы тиіс;
- ақша тауардың айырбас құнын белгілейді және ақша тауарда жинақталған жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып табылады, жұмыс уақытының шығындары арқылы тауарлар құны ақшамен өлшенеді.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін ресурстарды тиімді пайдалану қажет; резервтер ашып өндірістің пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметте пайдалану интенсивті техналогиялар енгізу, өндіріс басқаруының экономикалық әдістерін жетілдіру, техникалық прогрессінің дамуымен өндірістің негізгі құралдары жағдайы және прайдаланылу денгейіне және кәсіпорынның қажетті енбек ресурстарымен қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді. Кәсіпорының жеткілікті енбек рерурстарымен қамтамасыз етілуі олардың тиімді пайдаланылуын енбек өнімділігінің жоғары денгейі өнім көлемін жоғарылату және өндіріс тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады. Кәсіпорын экономикасын көтерудің басты звеноларының бірі есеп болып табылады. Бухгалтерлік есеп әртүрлі басқару функцияларын орындау үшін ақпараттар дайындау.
Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржылық есептілікті пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау қабілеті мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.
Ақша қаражаттары айналым қаражаттарының маңызды топтарының біріне жатады. Оның қажетті мөлшерде болуына кез – келген меншік нысанындағы ұйымдардың қаржылық жағдайы, шаруашылық субъектісінің ары қарай дамуы тәуелді. Кәсіпорындарда ақша қаражаттары кассадағы қолма – қол ақша нысанында, банктердегі есеп шоттарында, мақсатты қаражаттар бойынша арнайы шоттарда сақталынады, сонымен бірге аккредитив түрінде, чектік кітапшаларда, депозит және қаржылық салымдар түрінде қолданылады.
Ақша қаражаттары ағымдағы операцияларды орындау үшін қолданылады. Ақша қаражаттары күтпеген төлемдерді жасау үшін қажет, өйткені кәсіпорын өзінің қызметінде белгісіздік жағдайында өмір сүреді.
Ақша қаражаттарын тиімді пайдалану үшін олардың түсуін дұрыс жоспарлау керек; ақша қаражаттарының есебін дұрыс жүргізу үшін олардың көптеген заңдылықтары туралы және үнемі өзгеріп отыратын нормалары, тәртіптері және ережелері жөнінде білім болуы керек; шаруашылық қызметтің қажетті тиімділігі, тұрақты қаржылық жағдай тек пайданың, айналым капиталының және ақша қаражаттарының қозғалысына жеткілікті және келісілген бақылау жасалынған жағдайда қол жеткізуге болады. Осы жоғарыда айтылғандардың барлығы «Ақша қаражаттарының есебі, аудиті және талдауы» зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
1 ҚР «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік» туралы заң. Алматы, 2007 №234 - ІІІ.
2 Проскурина В.П. Бухгалтерлік есеп. Алматы, 2010 - 374 б
3 Міржақыпова С.Т., Аппақова Г.Н., Нұрғалиева А.М., Қаржылық есеп Алматы, 2010 - 238 б.
4 Нұрсейітов Е.О. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2009 -
426 б.
5 «ALEM LTD» ЖШС Жарғысы, 2003 ж.
6 М.Аскери, Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары. 2006 - диск (CD-ROM).
7 «ALEM LTD» ЖШС қаржылық есептілігі, 2010.
8 ҚР «Азаматтық кодексі», ерекше бөлімі, Алматы, 2009 - 81 б.
9 Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент в условиях инфляции. М., 2003 - 125 с.
11 Назарова В.Л., Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп. Алматы, 2006 - 306 б.
12 Толпаков Ж.С., Бухгалтерлік есеп 1,2 том, Қарағанды, 2009 - 563 б.
13 Әбдішүкіров Р.С., Бухгалтерлік есеп. Алматы, 2009 - 328 б.
14 Сейдахметова Ф.С., Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2008 - 500 б.
15 Мырзалиев Б.С., Сәтмурзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі. Алматы, 2008 - 832 б
16 Баймуханова С.Б., Қаржылық есеп. Алматы, 2007 - 296 б.
17 Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А., Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 - 378 б.
18 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Алматы, 2006 - 536 б.
19 Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н., Основы бухгалтерского учета по МСФО. Алматы, 2009 - 198 б.
20 Шарипов А.Қ., Аудит. Алматы, 2010 - 284 б.
21 Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Г., Аудит. Алматы, 2006 - 603 б.
22 Ержанов М.С., Нурумов А.А., Қазақстандық кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі. Алматы, 2007 - 180 б.
23. Байдаулетов М.Б., Аудит. Алматы, 2004 - 88 б.
24. Ержанов М.С., Аудит 1. Алматы, 2005 - 109 б.
25 Балапанов А.Ж., Аудиттің теориялық негіздері. Алматы, 2003 - 178 б.
26 Сәтмырзаев А., Укашев Б., Аудит теориясы. Алматы, 2000 - 85 б.
27 Жақыпбеков С.Ж., Ішкі аудит. Алматы, 2008 - 128 б.
28 ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңы. Алматы, 2000 - 60 б.
29 Дүйсенбаев К.Ш., Қаржы есебін талдау, Алматы, 2012 - 348 б.
30 Савицкая Г.В., Анализ хозяйственной деятельности предприятия М., 2006 – 512 с.
31 Мадиярова Э С., Сүйеубаева С.Н., Қаржылық менеджмент. Алматы, 2009 - 45 б.
2 Проскурина В.П. Бухгалтерлік есеп. Алматы, 2010 - 374 б
3 Міржақыпова С.Т., Аппақова Г.Н., Нұрғалиева А.М., Қаржылық есеп Алматы, 2010 - 238 б.
4 Нұрсейітов Е.О. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2009 -
426 б.
5 «ALEM LTD» ЖШС Жарғысы, 2003 ж.
6 М.Аскери, Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары. 2006 - диск (CD-ROM).
7 «ALEM LTD» ЖШС қаржылық есептілігі, 2010.
8 ҚР «Азаматтық кодексі», ерекше бөлімі, Алматы, 2009 - 81 б.
9 Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент в условиях инфляции. М., 2003 - 125 с.
11 Назарова В.Л., Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп. Алматы, 2006 - 306 б.
12 Толпаков Ж.С., Бухгалтерлік есеп 1,2 том, Қарағанды, 2009 - 563 б.
13 Әбдішүкіров Р.С., Бухгалтерлік есеп. Алматы, 2009 - 328 б.
14 Сейдахметова Ф.С., Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2008 - 500 б.
15 Мырзалиев Б.С., Сәтмурзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі. Алматы, 2008 - 832 б
16 Баймуханова С.Б., Қаржылық есеп. Алматы, 2007 - 296 б.
17 Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А., Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 - 378 б.
18 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Алматы, 2006 - 536 б.
19 Миржакыпова С. Т., Аппакова Г. Н., Основы бухгалтерского учета по МСФО. Алматы, 2009 - 198 б.
20 Шарипов А.Қ., Аудит. Алматы, 2010 - 284 б.
21 Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Г., Аудит. Алматы, 2006 - 603 б.
22 Ержанов М.С., Нурумов А.А., Қазақстандық кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі. Алматы, 2007 - 180 б.
23. Байдаулетов М.Б., Аудит. Алматы, 2004 - 88 б.
24. Ержанов М.С., Аудит 1. Алматы, 2005 - 109 б.
25 Балапанов А.Ж., Аудиттің теориялық негіздері. Алматы, 2003 - 178 б.
26 Сәтмырзаев А., Укашев Б., Аудит теориясы. Алматы, 2000 - 85 б.
27 Жақыпбеков С.Ж., Ішкі аудит. Алматы, 2008 - 128 б.
28 ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңы. Алматы, 2000 - 60 б.
29 Дүйсенбаев К.Ш., Қаржы есебін талдау, Алматы, 2012 - 348 б.
30 Савицкая Г.В., Анализ хозяйственной деятельности предприятия М., 2006 – 512 с.
31 Мадиярова Э С., Сүйеубаева С.Н., Қаржылық менеджмент. Алматы, 2009 - 45 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Ақша қаражаттары есебінің теориялық негіздері.. 7
1.1 Ақшаның экономикалық мәні. Ақша қаражаттары есебінің мақсаты
мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Төлем карточкаларымен есеп айырысу ерекшеліктері ... ... ... . 13
1.3 ALEM LTD ЖШС технико - экономикалық сипаттамасы ... .. 19
2 Ұлттық валютадағы ақша қаражаттарының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Ақша қаражаттары операцияларын нормативті-құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
2.2 Кассадағы және ағымдағы банктік шоттардағы ақша
қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
2.3 Банктердегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі... 46
3 Ұлттық валютадағы ақша қаражаттары есебінің ішкі аудиті және
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
3.1 Ақша қаражаттарын ішкі аудиторлық тексеру ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Ішкі аудитті стандарттау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
3.3 ALEM LTD ЖШС ақша қаражаттарының қозғалысын талдау және
оларды басқару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 87
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91
... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Ақша – тауар өндірісінің тарихи категориясы, немесе айырбастың ұзақ
мерзімдік дамуының объективті негізделген нәтижесі.
Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі тауар айналысы дамуынан
туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты
болып табылады.
Ақшаның мәні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:
- ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар, яғни оны тауарлармен
қызметтер үшін төлем құралы ретінде әрқашан және барлық жерде ешқандай
шектеусіз қабылдануы тиіс;
- ақша тауардың айырбас құнын белгілейді және ақша тауарда жинақталған
жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып табылады, жұмыс уақытының
шығындары арқылы тауарлар құны ақшамен өлшенеді.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін
ресурстарды тиімді пайдалану қажет; резервтер ашып өндірістің
пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметте пайдалану интенсивті
техналогиялар енгізу, өндіріс басқаруының экономикалық әдістерін жетілдіру,
техникалық прогрессінің дамуымен өндірістің негізгі құралдары жағдайы және
прайдаланылу денгейіне және кәсіпорынның қажетті енбек ресурстарымен
қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді. Кәсіпорының жеткілікті енбек
рерурстарымен қамтамасыз етілуі олардың тиімді пайдаланылуын енбек
өнімділігінің жоғары денгейі өнім көлемін жоғарылату және өндіріс
тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады. Кәсіпорын экономикасын
көтерудің басты звеноларының бірі есеп болып табылады. Бухгалтерлік есеп
әртүрлі басқару функцияларын орындау үшін ақпараттар дайындау.
Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржылық
есептілікті пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау қабілеті
мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау
үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-
ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.
Ақша қаражаттары айналым қаражаттарының маңызды топтарының
біріне жатады. Оның қажетті мөлшерде болуына кез – келген меншік
нысанындағы ұйымдардың қаржылық жағдайы, шаруашылық субъектісінің ары қарай
дамуы тәуелді. Кәсіпорындарда ақша қаражаттары кассадағы қолма – қол ақша
нысанында, банктердегі есеп шоттарында, мақсатты қаражаттар бойынша арнайы
шоттарда сақталынады, сонымен бірге аккредитив түрінде, чектік
кітапшаларда, депозит және қаржылық салымдар түрінде қолданылады.
Ақша қаражаттары ағымдағы операцияларды орындау үшін қолданылады.
Ақша қаражаттары күтпеген төлемдерді жасау үшін қажет, өйткені кәсіпорын
өзінің қызметінде белгісіздік жағдайында өмір сүреді.
Ақша қаражаттарын тиімді пайдалану үшін олардың түсуін дұрыс жоспарлау
керек; ақша қаражаттарының есебін дұрыс жүргізу үшін олардың көптеген
заңдылықтары туралы және үнемі өзгеріп отыратын нормалары, тәртіптері және
ережелері жөнінде білім болуы керек; шаруашылық қызметтің қажетті
тиімділігі, тұрақты қаржылық жағдай тек пайданың, айналым капиталының және
ақша қаражаттарының қозғалысына жеткілікті және келісілген бақылау
жасалынған жағдайда қол жеткізуге болады. Осы жоғарыда айтылғандардың
барлығы Ақша қаражаттарының есебі, аудиті және талдауы зерттеу
тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Оның көмегiмен таза кiрiс алу мақсатында жұмсалған өндiрiстiк
босалқылар алынады. Соның арқасында, айналым қаржылары тоқталмай,
өндiрiстiң қызмет нәтижесiнде аяқталатын процеске ықпалы зор. Сол себептi
есептесулердi ұйымдастырудың және ақшалай қаржылардың есебiн зерттеудiң
маңыздылығы ерекше.
Ұйымдар өздерінің қызметін жүзеге асыру барысында әр түрлі ұйымдармен
және тұлғалармен шаруашылық байланыста болатыны анық. Шаруашылық
құралдарының болып жатқан тұрақты айналысында үздіксіз көптүрлі есеп
айырысулар туындайды. Есеп айырысулар сыртқы да, ішкі де болуы мүмкін, ал
ұйымдар сатушы ретінде де, сатып алушы ретінде де жұмыс істегенде көбінде
ақша қаражаттарымен есеп айырысатыны белгілі.
Ішкі есептеулердің ішінде жауапты тұлғалармен және персоналдармен
басқа да операциялар бойынша есеп айырысуларға көңіл аудару қажет. Есеп
айырысуларды, оның ішінде ақшалай қаражаттармен есеп айырысуды дұрыс
ұйымдастыру, оларды есепке дұрыс тіркеу осы операциялар бойынша келеңсіз
салдарларды болдырмауға жағдай жасайды.
Ақша қаражаттарының жағдайына бақылауды ұтымды ұйымдастыру келісілген
және есептік тәртіпті нығайтуға, берілген ассортиментте және сапада өнімді
жеткізу бойынша міндеттемелерді орындауға, төлем тәртібін сақтау үшін
жауапкершілікті жоғарлатуға, дебиторлық және кредиторлық берешектерді
қысқартуға, айналым қаражаттарының айналымдылыған жылдамдатуға және
осыларға байланысты кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға ықпалын
тигізеді. Осы айтылғандар зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты - ақшалай қаражаттардың есебiн,
ішкі аудитін және талдауын ұйымдастыруды зерттеу, оларды жүргізудің
әдістемесін қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттер шешіледі:
- ақшаның, ақшалай қаражаттар операцияларының теориялық негіздерін
қарастыру;
- зерттеу объектісіне технико-экономикалық сипаттама беру;
- ұлттық валютадағы ақша қаражаттарының есебінің ұйымдастырылуын
зерттеу;
- ұлттық валютадағы ақша қаражаттарының ішкі аудиті мен талдауы
әдістемесін негіздеу және жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі ALEM LTD жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Отандық ғылыми және экономикалық
ортада ақша қаражаттары есебі, аудиті мен талдауы мәселелері көптеп
қарастырылған: В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Дюсембаев, К.К.
Кеулімжаев, М.С. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, К.Т. Тайғашинова, Ж.Н.
Айтжанова, Э.Нұрсеитов, С.Т. Міржакыпова, С.Б. Баймуханова, Б.Б. Султанова
және тағы басқалар.
Зерттеу соңында келесі нәтижелер алынды:
- касса шаруашылығын ұйымдастыру және кассалық операциялар есебі,
ағымдағы шоттар операциялар есебі қарастырылды;
- ALEM LTD жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржы
-шаруашылық қызметіне сипаттама беріліп, негізгі экономикалық
көрсеткіштеріне талдау жасалынды;
- ақша қаражаттары аудиті мен талдауының әдістемесі негізделді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болып ақша қаражаттары
операциялары есебі мен аудиті бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың
теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік ұсынымдары табылады. Зерттеу
барысында ақша қаражаттары есебі мен аудитінің түрлі тәсілдері, есептің
және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары, кәсіби бухгалтерлік
ұйымдардың әдістемелік материалдары мен ұсыныстары, Қазақстан
Республикасының нормативтік актілері зерттеліп салыстырылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының заңдық
және нормативтік актілері, ҚР Президентінің қаулылары, ҚР Ұлттық банкінің,
ҚР қаржы Министрлігінің мәліметтері, статистикалық жинақтардың материалдары
мен мерзімдік басылымның тақырыптық материалдары, қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттары, сондай-ақ Интернет желісінен алынған деректер
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрамы 10 кесте, 5 сурет, 4 формула, 90 беттен
тұрады.
1 Ақша қаражаттары есебінің теориялық негіздері
1.1 Ақшаның экономикалық мәні. Ақша қаражаттары есебінің мақсаты мен
міндеттері
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Экономикалық санат ретінде ақша
натуралды шаруашылықтан, тауарлы шаруашылыққа ауысу кезеңінде пайда болды.
Шығарылған өнімнің түгелімен өндірушінің жеке басына жаратылған кезеңі
натуралды шаруашылық болып есептелетіні белгілі. Келе келе өндіріс
құралдарының дамуына бацланысты, ал кейде табиғаттың өзі туғызған
жағдайларға байланысты адамдардың шығарған өнімдерінің саны олардың жеке
басының керегіне, жарататын санынан артық болатын жағдай туды. Сөйтіп
адамдар өндірілген өнімді, өздеріне керек басқа өнімге айырбастап алуға
мүмкіндік туды. Осының нәтижесінде айырбастау деп аталатын процес туды.
Айырбастау үшін өндірілген өнімнің тауар деп аталатын болған соң, натуралды
шаруашылықтың орнына тауарлы шаруашылық пайда болды.
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштің салдарынан өнім
өндірушілер өздерін бірдей немесе бірнеше өнімнің түрін шығаруға
бейімдейтін болды. Ал, өздеріне керек басқа өнімдерді өздері шығарған
өнімдердің артығына ауыстырып алатын болды [1].
Сонымен ақшаның пайда болуынан алдын ала екі экономикалық жағдай
туындады:
- Натуралды шаруашылықтың орнына тауарлы шаруашылық келді, осыған
байланысты айырбастау өріс алды.
- Өнім өндірушілер арасында бір жағынан мүлікті жекешеленушілік пайда
болды, екінші жағынан бір тауар өндіруге маманданушылық пайда болды.
Сонымен қатар бір тауарды екінші тауарға айырбастауда бірқатар
қиыншылықтар болды. Олар:
- Бір тауарды екінші тауарға айырбастау үшін, қолында осы өндірушінің
іздеген тауарыбар өндіруші табылуы керек: және ол екінші өндірушіге, бір
өндірушінің қолындағы тауар керек болуы шарт:
Мысалы: Егін егуші адам өзінің өндірген бидайын, теріге ауыстыруыкерек
болса, қолында терісі бар адамға, бидай керек болуы қажет.
Басқаша айтқанда, тауар ауыстыру екі жақтың да қолында өзара керекті
тауарларболғанда ғана мүмкін, мұнсыз ауыстырылмайды.
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде олардың құнын ескеру
керек. Басқаша айтқанд, ауыстырылатын екі тауардың өзіндік құны баламалы
болуы шарт.
Мысалы, бір өгізді бір қап бидайға ауыстыруға болмайды. өйткені:
өгіздің құны бір қап бидайдан әлдеқайда артық. Сондықтан бір қап бидайға
оның құнына баламалы тауар іздеу керек.
Міне сондықтан бара-бара.тауар өндіру молайған сайын, соған байланысты
баламалық негізде айырбастау операциясының да дамуы көптеген түрлі түрлі
тауарлардың құнымен баламалы айырбастайтын болған.
Мысалы, бір балтаның құны бір қап бидай болса, бір өгіздің құны бес
қап бидай. Мұнда ақшаның қызметін бидай атқарады.
Сөйтіп айырбастаудың тауарлы нысаны ақшалай нысанға көшті. Оның үстіне
әртүрлі тайпаларда, ақшаның міндетін атқарған тауарлар әртүрлі болған.
Мысалы, Ежелгі Гректер, Римдіктер, Славяндар ақша орнынамал
пайдаланған. Скандинав елдерінде, ежелгі Орыстар аңның, болмаса малдың
терісін пайдаланған, Қытайда тұз, Манғолияда шайды т.с.с.
Бірақ осының өзінде де айырбастауда біршама қиындықтар кездесті.
Айтылған заттарды санау, өлшеу, оларды бір жерден екінші жерге тасу,
сақтау, іріктеу сияқтықияметтері көп болды. Міне, осы жағдайлар және тауар
өндіру мен оны айырбастаудың көлемінің өсуі, ақшаның міндетін атқаратын
тауарлардың біржағынан оңай бөлшектенетін, сақтағанда бұзылмайтын және
тасымалдаған кездеқолайлы болуын талап етті. Ал, мұндай қасиеттер кейбір
түсті және құнды металдарға ғана мәлім болатын. Адамзат дүниесінің даму
жолының әр кезеңінде, ақшаның міндетін әртүрлі металдар атқарған: қола,
мыс, алтын, күміс т.с.с.
Ақшаның пайда болуы айырбастау процесінде де бірқатар өзгерістер
енгізді.
Біріншіден, ақша шыққаннан кейін тікелей тауар айырбастаудың тар шегі
біраз кеңейтілді. Яғни базар пайда болды. Ал ол базарда екі кісі емес
бірнеше кісілер қатысатын болды.
Екіншіден, ақшаны пайдалану арқасында бірғана процеспен бітетін
айырбастау пайда болды.
Үшіншіден, тауар өндірушілер сатқан тауардың ақшасын енді, керекті
тауарды алғанға дейін сақтауға мүмкіншілік алды. Ал, мұның өзі ақшаны
жинауға және оны басқаларға қарызға беруге болады деген сөз. Яғни, бұл
несиенің пайда болуына әсер етті. Осындай өзгерістердің арқасында ақшаның
қозғалысы тауардың қозғалысынан бөлініп шықты. Қысқаша айтқанда бұрын
ақшаның міндетін атқаратын тауарды беріп, соған балама басқа тауар
алынатын. Яғни; тауар ақшаның қозғалыс жолы, айырбасталып алынатын тауардың
қозғалыс жолымен тығыз байланысты етін. Тек олар қарама қарсы қозғалатын.
Енді ақша шыққаннан кейін ақша өз алдына, тауар өз алдына қозғалатын болды.
Ақшаның осылай дербес айналуы өзіндік құны бар ақшаның құны жоқ, қағаз
ақшаға ауыстырғанда күшейе түсті. 1976 жылдың қаңтарында Ямайкада
өткізілген халықаралық валюта қорына мүше елдердің келісімі бойынша әрбір
елдің ақшасының алтынға салыстырғандағы құны жойылды. Осының бәрі қазіргі
жағдайда ақша айналымының өз алдына өтетінін. Сөйтіп ақша өз алдына
экономикалық санат болып шыққанына айқын дәлел болап табылады.
КСРО тарихында Кеңес рублінің құны таза алтынға бағаланатын.
Бұл тәртіп Ресей Федерациясында 1992 жылы жойылды. Ал Қазақстан
теңгесінің о бастан алтын бағасы болған жоқ. Қазір ешбір елдің ақшасының
алтын бағасы жоқ.
Ақша - тауар өндірісі мен айырбасының тарихи дамуы жолында стихиялық
жолмен пайда болды
Ақша - барлық тауарлардың құнын бейнелейтін, жалпыға балама ретінде
пайдаланылатын ерекше тауар.
Ақша - өндіру және бөлу процесінде адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтін термин түрде дамып келген экономикалық категория.
Ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау процесінде басқа тауарлардан
бөлініп шыққан ерекше тауар.
Ақша - жалпы бірдей эквивалент, ерекшк тауар, онда басқа барлық
тауардың құны бейнеленеді және оның, делдал ретінде қатысуымен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі мен
тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы болмайды.
Ақша тауардан дами отырып тауар болып қала береді, бірақ ол тауар
ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуыменен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Жалпыға бірдей эквивалент ролі тарихи түрде алтынға бекітілген.
Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи
қасиеті емес. Маркс айтқандай табиғат ақшаны жаратпайды, алтынға бұл
қасиет қоғаммен берілген.
Алтын жалпыға бірдей эквивалент ролін орындау үшін ең бір лайық тауар
болып қалып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлінуі оңай,
әдемі, тозбайды, тот баспайды. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғары құнға ие.
Қанша дегенмен оның қорының аз болуы, алтынды өндіруге кететін еңбек
шығындарының өте жоғары болуына әкеп соқтырды. Алтынды тұтыну жылдан жылға
өсуде. Ол әр түрлі салаларда пайдаланылады: электроникадан бастап зергерлік
істерге дейін, бірде өте жұқа қалындықпен, бірде балқытылған құймалармен
қолданылады.
Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
экономикалық қатынастарды көрсететін тарихи даму үстіндегі экономикалық
категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның
үш қасиетінің бірігуінен көрініс табады.
Жалпыға тікелей айырбастау. Ақшаны пайдалану, кез келген материалдық
құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігі көрсетеді.
Социализм жағдайында бұл мүмкіндік барынша қысқартылды және тек қоғамдық
жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектеледі. Кәсіпорындар, жер,
орман, жер асты байлықтары сатылыды және сатып алынады. Қазіргі кезде
жекешелендіру процестерін жүргізумен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау
формасында ақшаны пайдалану көлемі едәуір кеңіді.
Айырбас құнының дербес формасы ретінде пайдалану тауарды тікелей
өткізумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары: несие
беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және өндірістік емес
шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарын басқа
банктерге сату және т.б [2].
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өңдеуге жұмсалған еңбектің,
олардың ақша көмегімен өлшеуді мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ғалым экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретінде ролі
туралы әр түрлі көзқарастар бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару ролін
орындауды толығымен тоқтатты дейді. Құнның ақшалай формасынан жалпылама
және жайылыңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар жалпыға бірдей
эквивалент ретінде жүрді. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін орындауды
жалғастыруда дейді екіншілері. Ал енді үшіншілері алтынның жартылай
демонетизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент ролін
орындаушы, ерекше тауар ретінде өзінің қасиеттерін сақтап қалды дейді. Ақша
экономикадағы ролін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды.
Ақша реформасы - Ұлттық ақша бірлігін тұрақтандыруға, елдің ақша
жүйесін қалпына келтіруге, нығайтуға бағытталған ақша айналысында мемлекет
тарапынан жүзеге асатын түрлендіру.
Ақша реформасы мынандай әдістердің көмегімен жүзеге асырылады:
- жаңалау, яғни құнсызданған ақша бірлігін жою туралы хабарлау;
- қалпына келтіру, яғни ақшаның бұрынғы алтындық құрамын немесе
валюталық паритетін қалпына келтіру;
- деноминациялау, яғни нольдерді қысқарту әдісімен ақшаның номиналдық
құнын ірілендіру.
Кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын барлық үдерістерді алдымен
бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде
өндірілген өнімдерді, олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды,
қаржы-қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнаулы құжаттарға
қарай реттеп, соңынан тіркеу жұмысын жүргізетіндігі бухгалтерлік есептің
басты міндеті болып табылады. Қандай да болмасын шаруашылыққа қажетті
күнделікті қолданылатын есеп жұмысының белгілі бір кезеңдерге сай
дамитындығы белгілі. Ал шаруашылық есеп мәліметтері өндірістің экономикалық
жағдайын белгілі бір дәрежеде жан-жақты сипаттап, талдап, қандай да бір
шешім қабылдаудың басты мақсаттарын жүзеге асырушы экономикалық пән болып
табылады. Қандай да бір шаруашылық құбылыстарын зерттеп, оларға
экономикалық талдау жасау үшін белгілі бір есеп көрсеткіштеріне
сүйенуімізге тура келеді. Шаруашылық есептің алғышарты материалдық
өндірістің теориялық негізін зерттеуге байланысты. Қандай болмасын есеп
көрсеткіштері экономикалық жағынан маңызды мәселе болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы ақпараттық мәліметтерді
жинақтау бухгалтерлік есеп пәні болып саналады. Бұл пәннің негізгі мақсаты
- осы бухгалтерлік есепке анықтама беру және оны басқадай экономикалық
пәндермен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, өз ерекшеліктерін
теориялық, сонымен бірге іс-тәжірибелік тұрғыдан сипаттап қарау болып
табылады.
Бухгалтерлік есептің қандай мәселемен шұғылданатынын, нені
зерттейтіндігін, қай жерлерде қолданылатындығын зерделеп қарау - бұл пәннің
негізгі бағыты болып саналады.
Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты - барлық кәсіпорындарда
орындалатын операциялардың уақытылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі
уақыт талаптарына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Қоғамдық дамудың қай кезеңінде болмасын бухгалтерлік есеп кез келген
кәсіпорында, яғни өнім өндіру мен оларды сату, пайдалану, бөлу
үдерістеріменен айналысу барысында жүргізілгендігі бүгінгі таңда белгілі
болып отыр. Бухгалтерлік есептің негізгі бағыты - кәсіпорындардағы есеп
жұмысының барысында қолданылатын, яғни толтырылатын құжаттардың қарапайым
әрі түсінікті болуына және ондағы көрсеткіштердің пайдаланушыларға ыңғайлы
болуына реттеліп жүргізіледі.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі
операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте
бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы
ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында
сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың,
фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен
есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк-мекемесі белгіленген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс.
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бугалтерлік есебін
жүргізу мен ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
- ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
- субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс,
тиімді пайдалануды бақылау [3].
- есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның
немесе фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Барлық шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарымен жұмыс істейді.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі бір жағынан ақша қаражаттары есебінің дұрыс
жолға қойылуынан да тәуелді. Шаруашылық қызметінде кәсіпорын басқа
кәсіпорындармен сатып алынған негізгі құралдар, материалдар мен
шикізаттар, орындалған қызметтер үшін есеп айырысулар жүргізеді. Сонымен
бірге кәсіпорын есеп айырысулар жолымен салық органдармен, кеден
қызметімен, бюджеттпен қарым-қатынасқа түседі.
Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысулар екі нысанда жүргізіледі: қолма-
қол ақшасыз және нақты ақшамен есеп айырысулар арқылы.
Банк арқылы кассалық есеп айырысулар жүргізу мемлекеттің
кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметін жан-жақты бақылауға мүмкіндік
береді. Банк мекемелері кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне жұмсалатын
шығындарын қадағалауға, олардың басқа субъектілермен уақтылы есеп айрысуын
реттеуге, банктен түрлі мақсаттар үшін несие алуға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының есебі алдында келесідей міндеттер қойылады:
- шаруашылық субъектілер мен уақтылы есеп айырысулар жүргізуді қағалау;
- есеп регистрлерінде ақша қаражаттарының белгіленген шектер негізінде
дұрыс пайдалануын қадағалау;
- ақша қаражаттарының мақсатты жұмсалуын қадағалау мақсатымен кезең
сайын түгендеу жұмыстарын жүргізу;
- кассадағы және ағымдық шоттағы ақша қаражаттарының бар болуы мен
жұмсалуын бақылау;
- есеп айырысу тәртібінің орындалуын бақылау.
Ақша қаражаттарының бар болуы мен олар бойынша есеп айырысуларды дұрыс
ұйымдастыру есеп айырысу тәртібінің бекуіне, дебиторлық және кредиторлық
міндеттемелердің кемуіне, ақша қаражаттарының айналымдылығының
жылдамдауына, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының нығаюына алып келеді.
Ақшалай қаражаттардың бухгалтерлік есебінің жоғарыда көрсетілген
міндеттерін ойдағыдй орындау үшін кассалық тәртіпті өте қатал сақтау қажет.
Бұл айтарлықтай дәрежеде ақшалай операциляармен шұғылданатын барлық
лауазымды тұлғалардың есеп беру тәртібін қатал сақтауына негізделінеді.
Мекеме басшысы мен бас бухгалтері лауазымды тұлғалардың кассалық,
тауарлық немесе аванстық есеп берулерін топтастыру мерзімдерін бұзуды,
ақшалай (кассалық) құжаттарын рәсімдеудегі ұқыпсыздықты, банктегі ағымдағы
шотынан салт ақшалар алатын чек кітапшаларының сақталуына және қолданылуына
бақылауды нашарлатуды, банктің өткізілген немесе байланыс бөлімшелері
арқылы аударылған түсімдер тиісті шоттарға есепке алу мерзімдерін бұзуды
қатаң тоқтатулары керек. Мұндай бұзушылықтар кассалық тәртіпті сақтауға
бақылауды нашарлатуға әкеледі және ақшалай қаражаттарды ұрлау мен теріс
пайдалану үшін жағдайлар туғызады.
Кассалық тәртіпті қатаң сақтау үшін алдын-ала бақылаудың үлкен маңызы
бар [4]. Оны мекеменің басшысы мен бас бухгалтері кассалық құжаттарды
рәсімдеу және қол қою кезінде жүргізуге, сонымен қатар ақшалай қаражаттарды
пайдаланудың заңдылығын, экономикалық және шаруашылық мақсаттарға
сәйкестігін, оларды жұмсау мөлшерлерін сақтауды алдын ала сақтандыруға
міндетті.
Ақшалай қаражаттардың сақталуын және орынды пайдалануын қамтамасыз
етуде, сондай-ақ кейінгі бақылау да зор рөл атқарады. Ол кассалық есеп
беруді қабылдауда, кассадағы ақшалай қаражаттарды түгендеуде және есептік
жазулардың дұрыстығын тексерген кезде жүзеге асырылады.
Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік
көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды
жүзеге асырады. Бүл келтірілген мәлемет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір
мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланады. Егер де
контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз
тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің
сомасы 4000 АЕК аспауы керек. Ақша қаражаттары сақтау үшін және заңды
тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк
мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары бұл банк мен клиентер
арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететің әдіс. Банк шоттары
теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағамдық, жинақтық
және корреспондентік болып бөлінеді. Корреспонденттік шоттар - банк шоттары
банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады. Ағымдағы
(есеп айырысу) және жинақ шоттары - бұл да банктіқ шоттар, бірақ олар жеке
және занды тұлғаның оқшаланған бөлемшелері үшін де ашылады. Шетелдік
валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге
арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртықы
экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімнін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредивтер, чек (аванс) кітапшаларын субъектілер
ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу
үшін ашады. Субъект шоттарындағы қаражат лардындағы қаражат олардың
иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұксатынсыз және
қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі
мүмкін. Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе, субъектінің басшысы белгіленген кезектілікпен жүзеге асады.
1.2 Төлем карточкаларымен есеп айырысу ерекшеліктері
ALEM LTD ЖШС тауар өткізумен айналысатын кәсіпорын болғандықтан
сатып алушылардан төлемді кей жағдайларда төлем карточкалары бойынша POS -
терминал арқылы қабылдайды. Банкпен шарт жасасып (төлем карточкалары
бойынша кәсіпорынның есеп айырысу шотына есепке жатқызылады), терминал
орнатылған. Банк кәсіпорынға транзакциялар, комиссиялар сомасы және есеп
айырысу шотына есепке жатқызылатын сомаларды қағазға басып шығарып береді.
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының,
ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері
арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып
алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы.
Қазіргі кезде біздің елімізде қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың жаңа
үлгісі - банктік пластик карточкаларды пайдалана отырып есеп айырысу
барған сайын кеңінен қолданылуда.
Есеп айырысудың бұл үлгісінің мынадай артықшылықтары бар:
- банктік пластик карточкаларды ұстаушылар үшін: төлем жасаудың
қауіпсіздігі, себебі карточканың өз иеленушісіне ғана белгілі дербес
сәйкестендіру коды бар. Карточкасын жоғалтып алса, иеленушісі ақша салған
әмиянын жоғалтқан жағдайдан айырмашылығы - шотында жатқан ақшасын
жоғалтпайды;
- сауда ұйымы үшін: пайдаланылатын қолма-қол ақшаның көлемін азайтуға
мүмкіндік береді.
Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік карточка - карточкалық шот иесіне банкоматтан қолма-қол ақша
алуға және карточкамен қызмет көрсететін сауда үйлерінде, мейрамханаларда
және т.б. орындарда сатып алынған тауары мен қызметтері үшін есеп айырысуға
мүмкіндік беретін төлем құралы.
Қазіргі кезде көптеген эквайер банктеріміз ірі сауда үйлерімен өзара
жасаған келісім-шарт негізінде төлем карточкаларын шығаруды көздеп отыр.
Мұндай карточкалардың иелері аталған сауда үйлерінде сауда жасағанда
белгілі бір жеңілдіктерді пайдаланады [5].
Ол үшін сауда үйінде POS терминал орнатылады. Мұндағы Pos - терминал
дегеніміз сауда немесе қызмет көрсететін кәсіпорында банктік карточкаларға
қызмет көрсетуге арналған құрылғылары орнатылады.
Кредиттік карточка - оның элименті мен карточка иесі арасындағы
келісім шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
сферасында қолданылады. Қазіргі уақытта несиелік карточкалардың мынадай
түрлері қолданылады: банктік, саудаға арналған, бензин сатып алуға
арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама
кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады.
Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылу аясына
қарай екі түрге бөлінеді:
Банктік карточканың мынадай өзіне тән реквизиттері бар:
- локальдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында қолданылатын
төлем карточкалары;
- халықаралық, яғни әлемдің банктік тәжірибеде еркін қолданылатын төлем
карточкалары.
Тәуелсіз алған жылдары Қазақстанда алғаш рет 1992 жылы Әлем банк
кредитік карточкаларын шығарды. Кейіннен Халық банктің Алтын карточкалары
айналысқа шықты.
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктеріміз мынадай локалдық
карточкаларды, соның ішінде Алтын карточкасын – Қазақстан Халық банкі АҚ
және Алматы сауда-қаржы банкі АҚ, SmardAlemCard карточкасын - ТұранӘлем
банкі АҚ, сондай-ақ Ситибанк Қазақстан АҚ пен Каспий банкі АҚ өздерінің
оқшаулы карточкаларын шығарып отыр. Сонымен бірге екінші деңгейдегі банктер
халықаралық төлем жүйелермен өзара келісімшарт жасай отыр, айналысқа
мынадай карточкаларды шығаруда: American Express International, Europay
International, Diners Club International, Vіsa International және т.б.
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар слиптің комегімен жүзеге
асырылады.
Слип (Pos-терминал немесе банкоматтың түбіртегі) - төлем карточканы
пайдаланып операция жасалғандығын растайтын есеп айырысу құжаты.
Слип мынадай көрсеткіштерді қамтиды:
- pos немесе банкоматтың идентифкаторы;
- операцияның жасалған күні;
- операция сомасы және валютасы;
- эмитент банктің операцияларды авторизациялауды растайтын коды;
- банктік карточканың өзіне тән белгілерері;
- слипте карточканы ұстаушының қолы.
Авторизациялау екі режимде: он-лайн және офф-лайн режимінде
жүзеге асырылуы мүмкін.
Он-лайн режимі (ағыл. On-line – нақты уақыт режимі) - банктік
картаны шығарушымен арадағы электронды немесе телефон байланысы арқылы
немесе магнитті штрихті картаны көмегімен жасалатын операцияны сипаттайды.
Оn-line режимінде рұқсат алу үшін эмитент банкпен арада байланыстың болуы
қажет.
Офф-лайн режимі (ағыл. Off-line - қолжетімсіздік) - банктік
карточканы шығарушымен арадағы электронды немесе телефон байланысты қажет
етпейтін, яғни чипті (микросхемалы) картаның көмегімен жасалатын операцияны
білдіреді
Эквайрер банк - банктік карточкалар көмегімен жасалатын операциялар
бойынша Pos-терминалдармен есеп айырысуды жүзеге асыратын банк.
Қазақстанда 2000 жылдың аяғында ҚР Ұлттық банктің құрылтайшылығымен
жабық акционерлік қоғам формасында Процессингтік орталық құрылды. Мұндай
ұйымды құрудың басты мақсаты Қазақстанда төлем карточкаларын пайдаланудың
біртұтас кеңістігін жасау болып табылды.
Процессингтік орталық - төлем жүйесінің технологиялық ядросы болып
саналатын мамандандырылған есептеу орталығы.
Процессингтік орталық мынадай қызметтерді атқарады:
- төлем карточкалары бойынша транзакцияларды өңдеп, қажетті құжаттарды
дайындау;
- төлем жүйесіне қатысушы банктер арасында өзара есеп айырысуларды
жүргізуге арналған ақпараттар даярлау;
- төлем карточкаларын, соның ішінде халықаралық төлем карточкаларын
пайдалану арқылы жүзеге асырылатын төлемдер клирингін ұйымдастыру;
- төлем жүйесіне қатысушы банктердің үстеме шығыстарын азайту мақсатында
екінші деңгейдегі банктер мен бағдарламалық-техникалық құралдарды
көтерме бағамен жабдықтаушылар арасынан байланыстыру жұмыстарын
ұйымдастыру;
- қатысушы банктерді техникалық және ақпараттық жағынан қолдау;
- төлем карточкаларын қабылдау торабын ұйымдастыру.
Салық кодексінің 645-бабына сәйкес Қазақстан Републикасының аумағында
сауда операцияларын жүзеге асыру немесе қолма-қол ақша арқылы қызметтер
көрсету кезінде жүзеге асырылатын ақшалай есеп айырысу міндетті түрде
бақылау-касса машиналарын қолдану арқылы жүргізіледі.
Бұл ретте жоғарыда аталған баптың 3-тармағында былай делінген: Сауда
операциялары немесе қолма-қол ақша арқылы қызмет көрсету кезінде ақшалай
есеп айырысуды жүзеге асыратын сауда автоматтары мен қызмет көрсетуді төлеу
терминалдары модельдері мемлекеттік тізілімге енгізілген бақылау-касса
машиналарымен жарақтандырылады.
2005 жылғы 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізілген ҚР Үкіметінің
15.12.2004 ж. №1328 Қаулысымен ҚР аумағында сауда операцияларын жүзеге
асыру (қызметтер көрсету) кезінде төлем карточкаларын пайдалана отырып,
төлемдер қабылдауға міндетті сауда (қызмет көрсету) ұйымдарының тізбесі
бекітілгенін есте сақтаған жөн.
Бүгінгі күні ҚР аумағында пайдалануға рұқсат етілген Фискалдық жады
бар бақылау-касса машиналарының мемлекеттік тізілімі POS - терминалға
қосылуды қамтамасыз ететін фискалдық жады бар бақылау касса машиналардың
модельдерін қамтиды, бұл бақылау чектерінде және фискальдық есептерде
көрінеді.
Бүгінгі күні төлем карточкаларын шығаруға мынадай банктеріміздің
лицензиясы бар: Қазақстан Халық банкі АҚ, ТұранӘлем банкі АҚ,
Казкоммерцбанкі АҚ, Алматы сауда-қаржы банкі АҚ, Нұрбанкі АҚ,
ЦентрКредит банкі АҚ, Каспий банк АҚ, Техакаbank АҚ, Еуразия банкі
АҚ, Темірбанк АҚ.
Отандық банк тәжірибесінде қолданылатын электрондық қызметтері жаңа
қызмет түрлерін білдіреді.
Электрондық банк қызметі - бұл банктік карточкаларды және электрондық
ақша жүйесін пайдалану арқылы көрсетілетін қаржылық қызметтері, сондай-ақ
қор құндылықтарымен жасалатын биржалық операцияларды жүзеге асыруда және
қаржы делдалдары ретінде көрсететін банктік мекемелердің электрондық
қызметтері.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі - Банк пен клиент
арасындағы төлем операцияларын жылдамдатуға, сондай-ақ олардың орындалысын
бақылау жасауға арналған есеп айырысу жүйесі.
Мұндағы есеп айырысу операцияларының жылдамдатылу қағаз формасындағы
құжаттардың орнын, банкке электрондық байланыс жолдары арқылы жеткізілетін
олардың электрондық үлгілерімен айырбастау және төлем құжаттарын автоматты
түрде өңдеу нәтижесінде жүзеге асады.
Мұндай жүйелердің техникалық негізіне құжатты әр түрлі санкцияланбаған
құбылыстардан қорғайтын арнайы технология немесе шифрлау жүйесі мен
электрондық сандық қолтаңба жатады. Банк пен клиент арасындағы құжат алмасу
Банк клиенті ішкі жүйесі арқылы жүзеге асады.
Электронды сандық қолтаңба - банк пен клиент арасында есеп
айырысуларда қолданылатын төлем құжаттарының тұпнұсқалығын және ондағы
мәліметтердің шынайылығын растайтын, сондай-ақ берілетін ақпараттың
құпиялығына толық кепілдік беретін және есеп айырысу процессінде үшінші бір
тұлғаның араласуына жол бермейтін санмен құпияланған таңбалар. Электронды
сандық қолтаңба клиенттің банкке тапсырған қолы және мөр қою үлгісі бар
карточкаға балама болып келеді.
Банк клиенті ішкі жүйесі мынадай қызмет атқарады:
- төлем құжаттарын даярлау;
- қол қою және жіберу;
- құжаттарды және банктен берілетін шоттың көшірмесін қабылдау;
- құжаттарды қарау және мөр басу;
- құжаттардың архивін жүргізу.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінде қолданылатын
құжаттарға мыналар жатады:
- клиенттің төлем тапсырмасы;
- клиенттің ағымдағы шотына ақша қаражаты түскендігі туралы хабарлама;
- клиенттің шоттары бойынша көшірме.
Клиенттің жіберген құжаттарын қабылдай отырып, банк төлем құжатындағы
электрондық сандық қолтаңбаның сәйкестігін және құжаттың дұрыс толтырылуын
автоматты түрде тексереді.
Home-banking - банкоматтарды, электрондық есеп айырысу жүйелерін
пайдалану арқылы және үйінде отырып банктік операцияларды жүргізуге
мүмкіндік беретін халыққа арналған банктің электрондық қызметі.
Жеке компьютерді банктік компьютерлер жүйесіне қосу арқылы банк
клиенттері мынадай қызметтерді пайдалана алады:
- ағымдағы күндегі шот балансын алу;
- белгілі бір уақыт ішіндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебін алу;
- ақшалай аударымдар мен төлем жасау;
- кредиттік және өзге пластикалық карточкалар шығаратын эмитент
компаниялардың қызметін төлеу;
- бағалы қағаздармен операциялар жүргізу.
Интернет банкинг - Internet banking - банкке келмей-ақ Интернет
жүйесін пайдалану арқылы клиенттерге банктің операцияларын пайдалануға
мүмкіндік беретін банктің электрондық қызметі.
Интернет банкинг қызметін заңды және жеке тұлғаларға арналған
Интернетті пайдалану арқылы клиенттер мынадай банк қызметін жүзеге асырады:
ақшлай аударымдар мен төлемдер жасайды, валютаны сатып алады және сатады,
карточкалық шоттарына қаражат сала алады, шоттың көшірмесін алады.
Қазіргі кезде отандық банктер тәжірибесінде халықаралық және
Қазақстанның ішінде жылдам ақшалай аударымдар жасау біршама дамып отыр.
Ондай аударымдардың біріне Western Unіon аударымдар жүйесі жатады. Western
Unіon сөзінің қазақ тіліндегі аудармасы Батыс Одағы деген ұғымды
білдіреді.
Western Unіon 1871 жылы құрылған халықаралық корпорация және оның
бүгінгі күні жер шарының 180 елінде 80 мыңнан астам өкілдері қызмет етеді.
Western Unіon аударым жүйесінің мынадай артықшылықтары бар:
- ерекше банк қызметі, ақшалай қаражатты жөнелтушіге және оны алушыға
банктік шот ашудың қажеттігі жоқ;
- жылдам аударым, аударым жылдамдығы 5-10 минут;
- қауіпсіз, жөнелтуші туралы нақты мәліметтерді білсеңіз, аударымды ала
аласыз;
- қол жетімділік, жер шарының кез келген нүктесіне аударым жасау
мүмкінідігі;
- сенімділік, компания әрбір аударымға компания кепілдік береді.
Western Unіon жедел аударымы банктің тек жеке тұлғаларға көрсетілетін
қызметіне жатады.
Қазақстанда Western Unіon халықаралық корпорация ең алғаш өкілі Банк
ЦентрКредит АҚ болып табылады.
Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударым жасау шарты
мынадай:
- жеке куәлігін немесе төлқұжатын көрсету керек;
- СТТН болуға тиіс;
- алушының аты-жөнін көрсету;
- ақшаны жөнелту құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
- жөнелтетін соманы банкке тапсыру.
Сонымен бірнеше минуттардан соң аударылған қаражаттар әлемнің кез
келген жерінде алушыға төленеді. Банк ақшалай аударымды жасағаны үшін
аударым сомасына қарай комиссиондық сыйақысын алады.
Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударымды алу шарты
төмендегідей:
- жеке куәлігін немесе төлқұжатын көрсету керек;
- СТТН болуға тиіс;
- ақшаны жөнелтушінің аты-жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын көрсету
қажет;
- ақшаны алу құжатының формасын толтырып, оған қол қою керек;
- ақшалай аударымды алуға қосымша құжат формасын толтырып, оған қол
қою керек.
Сонымен қатар банк операторы Western Unіon жедел аударым жүйесі
бойынша ақшалай аударым жасалғандығын тексереді және ақпарат нақтыланған
жағадайда ақшалай аударымды алушаға тиісті сома беріледі.
Кей жағдайда банктерде ақшалай аударымды алушыдан аударым жасалған
бақылау номерін сұрауы мүмкін, егер ақшаны жөнелтуші ақшаны алушыға ол
номерді хабарлаған жағадайда. Бұл номер негізінен операторға компьютерден
ақшалай аударымды алушының аты-жөнін тез іздеп табу үшін қажет.
Бүгінгі күні Western Unіon халықаралық корпорациясы өкілі
Қазақстандағы бірқатар банктермен келісім жасаған. Олардың ішінде бұл
жүйенің қызметін алғаш көрсетуші Банк ЦентрКредит АҚ.
Өзара келісім негізінде мысалға, Банк ЦентрКредит АҚ-ның
Қазақстаннан шетелге АҚШ долларында ақшалай аударымдарды жасаудағы
тарифтері белгіленеді.
Сонымен қатар, отандық банктеріміз тәжірибесінде жеке тұлғалар үшін
банктік шот ашпай-ақ Қазақстан аумағында жедел аударымдар жасау қызметі
көрсетіледі. Мұндай жедел аударымдарды осы қызметті көрсететін банктердің
филиалдарынан бірнеше минуттардан кейін теңгеде алуға болады.
Мұндай жедел ақшалай аударымдардың өзіндік ерекшеліктері бар және оны
аударым жасау немесе алу шарттарынан байқауға болады.
Жедел ақшалай аударым жасау шарты мынадай:
- Жеке куәлігін көрсету керек; СТТН болуға тиіс; Алушының аты-жөнін
көрсету; Ақшаны жөнелту құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
Жөнелтетін соманы банкке тапсыру.
Сонымен бірнеше минуттардан соң аударылған қаражаттар сол банктің
филиалдары орналасқан жерлерде алушыға төленеді. Банк ақшалай аударымды
жасағаны үшін аударым сомасына қарай комиссиондық сыйақысын алады.
Жедел аударым бойынша ақшалай аударымды алу шарты төмендегідей:
Жеке куәлігін көрсету керек; СТТН болуға тиіс; Ақшаны жөнелтушінің аты-
жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын білуі қажет; Ақшаны алу құжатының
формасын толтырып, оған қол қою керек; Сонымен банк операторы жедел аударым
жүйесі бойынша ақшалай аударым жасалғандығын тексереді және ақпарат
нақтыланған жағадайда ақшалай аударымды алушыға тиісті сома беріледі.
Кей жағдайда банктерде ақшалай аударымды алушыдан аударым жасалған
бақылау номерін сұрауы мүмкін, егер ақшаны жөнелтуші ақшаны алушыға ол
номерді хабарлаған жағдайда. Бұл номер негізінен операторға копьютерден
ақшалай аударымды алушының аты-жөнін тез іздеп табу үшін қажет.
1.3 ALEM LTD ЖШС технико-экономикалық сипаттамасы
ALEM LTD жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (ары қарай ЖШС)
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне 22.04.1998ж 220-1. Шектеулі
және қосымша жауапкершіліктегі серікіестіктер туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес құрылып іс - әрекет етеді және өз қызметінде
жоғарыда тізбеленген зандар мен осы Жарғыны басшылыққа алады.
Серіктестік заңды тұлға болып табылады және Қазақстан Республикасының
қолданып жүрген заңнамасына және жарғысына сәйкес қызметін жүзеге асырады.
Осы қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын
және акционерлердің мүдделеріне сәйкес табыс табу мақсатымен өзінің
қызметін жүзеге асыратын заңды тұлға болып табылады. Өзінің қаржылық және
өндірістік қызметі шаруашылық дербестік негізінде жүзеге асырылады.
ALEM LTD жауапекршілігі шектеулі серіктестігі бас кеңсесі орналасқан
мекен - жайы: 480089, Алматы қаласы, Медеу ауданы, Достық даңғылы, 341 үй.
Серіктестік қызметінің негізгі түрі болып тауарлар мен өнімдерді
көтерме және бөлшек саудамен сату табылады. Серіктестік қызметкерлерінің
орташа тізімдік саны 250 адам.
Серіктестік қызметінің мақсаты болып өзінің заңды қызметінің
нәтижесінде акционерлердің мүдделеріне сәйкес табыс табу болып табылады.
ALEM LTD жауапкершілігі шектеулі серіктестігі кәсіпорын қызметінің мәні
болып кәсіпкерлік қызметті іске асыру болып табылады [6], соның ішінде:
- бизнестің пайдалалылығын көтеру мәселесі бойынша жұмыстарды
ұйымдастыру және қызметтерді атқару;
- адвокаттық қызметке қатысты емес ақылы заң қызметін көрсету;
- детективтік қызмет;
- азаматтық пиротехникалық заттарды өңдеу, өндіру, сатып алу және
сату;
- курьерлік қызмет;
- көтерме бөлшек сауда және делдалдық;
- франчайзинг;
- баспа-басылым және полиграфиялық қызмет;
- аудио және бейне материалдарын шығару;
- халық тұтынатын тауарларды өндіру;
- салондарды, кафелерді, барларды және мейрамханаларды
салу;
- Қазақстан Респуликасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де
қызмет түрлері.
Серіктестіктің жарғылық капиталы 132558 мың теңге.
Серіктестік мынадай жолмен құрылатын мүліктің меншік иесі болып
табылады:
- қатысушының жарғы капиталына салған ақшалай және материалды
салымдары (соның ішінде интеллектуалды жеке меншік нәтижелеріне құқық);
- салымдарының өз қызметінің нәтижесінде серіктестік алған
табыстардың;
- басқадай табыстан және заңдарымен рұқсат етілген басқадай
негіздемелер бойынша алған мүліктен.
Серіктестікті басқарудың жоғарғы органдары: қатысушылардың жалпы
жиналысы; атқарушы орган - директор; тексеру органы - тексеру комиссиясы.
Қатысушылардың жалпы жиналысы құзыретіне мыналар жатады:
- серіктестік жарғысын өзгерту, сонымен қатар жарғы капиталының
мөлшерін, орналасқан мекен-жайын, фирмалық атауын өзгерту, немесе жарғыны
жаңа редакциядан бекіту;
- серіктестіктің атқарушы органын құру және оның өкілеттілігін
мерзімнен бұрын тоқтату, сондай ақ серіктестікті немесе оның мүлігін
сенімді басқаруға беру туралы шешім қабылдау және оның шарттарын белгілеу;
- серіктестіктің тексеру комиссиясының бақылау кеңесінің өкілеттігін
тағайындау және мерзімнен бұрын тоқтату, сонымен қатар серіктестіктің
тексеру комиссиясының қорытындылары мен есептерін бекіту;
- жылдық қаржы есебін бекіту және таза табысты бөлу;
- ішкі ережелерді, оларды қабылдау тәртібін және бекітілуі жарғы
бойынша серіктестіктің өзге органдарының құзыретіне жатқызылған құжаттардан
басқа серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін басқа да құжаттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Ақша қаражаттары есебінің теориялық негіздері.. 7
1.1 Ақшаның экономикалық мәні. Ақша қаражаттары есебінің мақсаты
мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Төлем карточкаларымен есеп айырысу ерекшеліктері ... ... ... . 13
1.3 ALEM LTD ЖШС технико - экономикалық сипаттамасы ... .. 19
2 Ұлттық валютадағы ақша қаражаттарының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Ақша қаражаттары операцияларын нормативті-құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
2.2 Кассадағы және ағымдағы банктік шоттардағы ақша
қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
2.3 Банктердегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі... 46
3 Ұлттық валютадағы ақша қаражаттары есебінің ішкі аудиті және
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
3.1 Ақша қаражаттарын ішкі аудиторлық тексеру ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Ішкі аудитті стандарттау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
3.3 ALEM LTD ЖШС ақша қаражаттарының қозғалысын талдау және
оларды басқару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 87
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 89
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91
... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Ақша – тауар өндірісінің тарихи категориясы, немесе айырбастың ұзақ
мерзімдік дамуының объективті негізделген нәтижесі.
Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі тауар айналысы дамуынан
туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты
болып табылады.
Ақшаның мәні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:
- ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар, яғни оны тауарлармен
қызметтер үшін төлем құралы ретінде әрқашан және барлық жерде ешқандай
шектеусіз қабылдануы тиіс;
- ақша тауардың айырбас құнын белгілейді және ақша тауарда жинақталған
жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып табылады, жұмыс уақытының
шығындары арқылы тауарлар құны ақшамен өлшенеді.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін
ресурстарды тиімді пайдалану қажет; резервтер ашып өндірістің
пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметте пайдалану интенсивті
техналогиялар енгізу, өндіріс басқаруының экономикалық әдістерін жетілдіру,
техникалық прогрессінің дамуымен өндірістің негізгі құралдары жағдайы және
прайдаланылу денгейіне және кәсіпорынның қажетті енбек ресурстарымен
қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді. Кәсіпорының жеткілікті енбек
рерурстарымен қамтамасыз етілуі олардың тиімді пайдаланылуын енбек
өнімділігінің жоғары денгейі өнім көлемін жоғарылату және өндіріс
тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады. Кәсіпорын экономикасын
көтерудің басты звеноларының бірі есеп болып табылады. Бухгалтерлік есеп
әртүрлі басқару функцияларын орындау үшін ақпараттар дайындау.
Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржылық
есептілікті пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау қабілеті
мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау
үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-
ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.
Ақша қаражаттары айналым қаражаттарының маңызды топтарының
біріне жатады. Оның қажетті мөлшерде болуына кез – келген меншік
нысанындағы ұйымдардың қаржылық жағдайы, шаруашылық субъектісінің ары қарай
дамуы тәуелді. Кәсіпорындарда ақша қаражаттары кассадағы қолма – қол ақша
нысанында, банктердегі есеп шоттарында, мақсатты қаражаттар бойынша арнайы
шоттарда сақталынады, сонымен бірге аккредитив түрінде, чектік
кітапшаларда, депозит және қаржылық салымдар түрінде қолданылады.
Ақша қаражаттары ағымдағы операцияларды орындау үшін қолданылады.
Ақша қаражаттары күтпеген төлемдерді жасау үшін қажет, өйткені кәсіпорын
өзінің қызметінде белгісіздік жағдайында өмір сүреді.
Ақша қаражаттарын тиімді пайдалану үшін олардың түсуін дұрыс жоспарлау
керек; ақша қаражаттарының есебін дұрыс жүргізу үшін олардың көптеген
заңдылықтары туралы және үнемі өзгеріп отыратын нормалары, тәртіптері және
ережелері жөнінде білім болуы керек; шаруашылық қызметтің қажетті
тиімділігі, тұрақты қаржылық жағдай тек пайданың, айналым капиталының және
ақша қаражаттарының қозғалысына жеткілікті және келісілген бақылау
жасалынған жағдайда қол жеткізуге болады. Осы жоғарыда айтылғандардың
барлығы Ақша қаражаттарының есебі, аудиті және талдауы зерттеу
тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Оның көмегiмен таза кiрiс алу мақсатында жұмсалған өндiрiстiк
босалқылар алынады. Соның арқасында, айналым қаржылары тоқталмай,
өндiрiстiң қызмет нәтижесiнде аяқталатын процеске ықпалы зор. Сол себептi
есептесулердi ұйымдастырудың және ақшалай қаржылардың есебiн зерттеудiң
маңыздылығы ерекше.
Ұйымдар өздерінің қызметін жүзеге асыру барысында әр түрлі ұйымдармен
және тұлғалармен шаруашылық байланыста болатыны анық. Шаруашылық
құралдарының болып жатқан тұрақты айналысында үздіксіз көптүрлі есеп
айырысулар туындайды. Есеп айырысулар сыртқы да, ішкі де болуы мүмкін, ал
ұйымдар сатушы ретінде де, сатып алушы ретінде де жұмыс істегенде көбінде
ақша қаражаттарымен есеп айырысатыны белгілі.
Ішкі есептеулердің ішінде жауапты тұлғалармен және персоналдармен
басқа да операциялар бойынша есеп айырысуларға көңіл аудару қажет. Есеп
айырысуларды, оның ішінде ақшалай қаражаттармен есеп айырысуды дұрыс
ұйымдастыру, оларды есепке дұрыс тіркеу осы операциялар бойынша келеңсіз
салдарларды болдырмауға жағдай жасайды.
Ақша қаражаттарының жағдайына бақылауды ұтымды ұйымдастыру келісілген
және есептік тәртіпті нығайтуға, берілген ассортиментте және сапада өнімді
жеткізу бойынша міндеттемелерді орындауға, төлем тәртібін сақтау үшін
жауапкершілікті жоғарлатуға, дебиторлық және кредиторлық берешектерді
қысқартуға, айналым қаражаттарының айналымдылыған жылдамдатуға және
осыларға байланысты кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға ықпалын
тигізеді. Осы айтылғандар зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты - ақшалай қаражаттардың есебiн,
ішкі аудитін және талдауын ұйымдастыруды зерттеу, оларды жүргізудің
әдістемесін қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттер шешіледі:
- ақшаның, ақшалай қаражаттар операцияларының теориялық негіздерін
қарастыру;
- зерттеу объектісіне технико-экономикалық сипаттама беру;
- ұлттық валютадағы ақша қаражаттарының есебінің ұйымдастырылуын
зерттеу;
- ұлттық валютадағы ақша қаражаттарының ішкі аудиті мен талдауы
әдістемесін негіздеу және жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі ALEM LTD жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Отандық ғылыми және экономикалық
ортада ақша қаражаттары есебі, аудиті мен талдауы мәселелері көптеп
қарастырылған: В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Дюсембаев, К.К.
Кеулімжаев, М.С. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, К.Т. Тайғашинова, Ж.Н.
Айтжанова, Э.Нұрсеитов, С.Т. Міржакыпова, С.Б. Баймуханова, Б.Б. Султанова
және тағы басқалар.
Зерттеу соңында келесі нәтижелер алынды:
- касса шаруашылығын ұйымдастыру және кассалық операциялар есебі,
ағымдағы шоттар операциялар есебі қарастырылды;
- ALEM LTD жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржы
-шаруашылық қызметіне сипаттама беріліп, негізгі экономикалық
көрсеткіштеріне талдау жасалынды;
- ақша қаражаттары аудиті мен талдауының әдістемесі негізделді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болып ақша қаражаттары
операциялары есебі мен аудиті бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың
теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік ұсынымдары табылады. Зерттеу
барысында ақша қаражаттары есебі мен аудитінің түрлі тәсілдері, есептің
және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары, кәсіби бухгалтерлік
ұйымдардың әдістемелік материалдары мен ұсыныстары, Қазақстан
Республикасының нормативтік актілері зерттеліп салыстырылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының заңдық
және нормативтік актілері, ҚР Президентінің қаулылары, ҚР Ұлттық банкінің,
ҚР қаржы Министрлігінің мәліметтері, статистикалық жинақтардың материалдары
мен мерзімдік басылымның тақырыптық материалдары, қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттары, сондай-ақ Интернет желісінен алынған деректер
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрамы 10 кесте, 5 сурет, 4 формула, 90 беттен
тұрады.
1 Ақша қаражаттары есебінің теориялық негіздері
1.1 Ақшаның экономикалық мәні. Ақша қаражаттары есебінің мақсаты мен
міндеттері
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Экономикалық санат ретінде ақша
натуралды шаруашылықтан, тауарлы шаруашылыққа ауысу кезеңінде пайда болды.
Шығарылған өнімнің түгелімен өндірушінің жеке басына жаратылған кезеңі
натуралды шаруашылық болып есептелетіні белгілі. Келе келе өндіріс
құралдарының дамуына бацланысты, ал кейде табиғаттың өзі туғызған
жағдайларға байланысты адамдардың шығарған өнімдерінің саны олардың жеке
басының керегіне, жарататын санынан артық болатын жағдай туды. Сөйтіп
адамдар өндірілген өнімді, өздеріне керек басқа өнімге айырбастап алуға
мүмкіндік туды. Осының нәтижесінде айырбастау деп аталатын процес туды.
Айырбастау үшін өндірілген өнімнің тауар деп аталатын болған соң, натуралды
шаруашылықтың орнына тауарлы шаруашылық пайда болды.
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштің салдарынан өнім
өндірушілер өздерін бірдей немесе бірнеше өнімнің түрін шығаруға
бейімдейтін болды. Ал, өздеріне керек басқа өнімдерді өздері шығарған
өнімдердің артығына ауыстырып алатын болды [1].
Сонымен ақшаның пайда болуынан алдын ала екі экономикалық жағдай
туындады:
- Натуралды шаруашылықтың орнына тауарлы шаруашылық келді, осыған
байланысты айырбастау өріс алды.
- Өнім өндірушілер арасында бір жағынан мүлікті жекешеленушілік пайда
болды, екінші жағынан бір тауар өндіруге маманданушылық пайда болды.
Сонымен қатар бір тауарды екінші тауарға айырбастауда бірқатар
қиыншылықтар болды. Олар:
- Бір тауарды екінші тауарға айырбастау үшін, қолында осы өндірушінің
іздеген тауарыбар өндіруші табылуы керек: және ол екінші өндірушіге, бір
өндірушінің қолындағы тауар керек болуы шарт:
Мысалы: Егін егуші адам өзінің өндірген бидайын, теріге ауыстыруыкерек
болса, қолында терісі бар адамға, бидай керек болуы қажет.
Басқаша айтқанда, тауар ауыстыру екі жақтың да қолында өзара керекті
тауарларболғанда ғана мүмкін, мұнсыз ауыстырылмайды.
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде олардың құнын ескеру
керек. Басқаша айтқанд, ауыстырылатын екі тауардың өзіндік құны баламалы
болуы шарт.
Мысалы, бір өгізді бір қап бидайға ауыстыруға болмайды. өйткені:
өгіздің құны бір қап бидайдан әлдеқайда артық. Сондықтан бір қап бидайға
оның құнына баламалы тауар іздеу керек.
Міне сондықтан бара-бара.тауар өндіру молайған сайын, соған байланысты
баламалық негізде айырбастау операциясының да дамуы көптеген түрлі түрлі
тауарлардың құнымен баламалы айырбастайтын болған.
Мысалы, бір балтаның құны бір қап бидай болса, бір өгіздің құны бес
қап бидай. Мұнда ақшаның қызметін бидай атқарады.
Сөйтіп айырбастаудың тауарлы нысаны ақшалай нысанға көшті. Оның үстіне
әртүрлі тайпаларда, ақшаның міндетін атқарған тауарлар әртүрлі болған.
Мысалы, Ежелгі Гректер, Римдіктер, Славяндар ақша орнынамал
пайдаланған. Скандинав елдерінде, ежелгі Орыстар аңның, болмаса малдың
терісін пайдаланған, Қытайда тұз, Манғолияда шайды т.с.с.
Бірақ осының өзінде де айырбастауда біршама қиындықтар кездесті.
Айтылған заттарды санау, өлшеу, оларды бір жерден екінші жерге тасу,
сақтау, іріктеу сияқтықияметтері көп болды. Міне, осы жағдайлар және тауар
өндіру мен оны айырбастаудың көлемінің өсуі, ақшаның міндетін атқаратын
тауарлардың біржағынан оңай бөлшектенетін, сақтағанда бұзылмайтын және
тасымалдаған кездеқолайлы болуын талап етті. Ал, мұндай қасиеттер кейбір
түсті және құнды металдарға ғана мәлім болатын. Адамзат дүниесінің даму
жолының әр кезеңінде, ақшаның міндетін әртүрлі металдар атқарған: қола,
мыс, алтын, күміс т.с.с.
Ақшаның пайда болуы айырбастау процесінде де бірқатар өзгерістер
енгізді.
Біріншіден, ақша шыққаннан кейін тікелей тауар айырбастаудың тар шегі
біраз кеңейтілді. Яғни базар пайда болды. Ал ол базарда екі кісі емес
бірнеше кісілер қатысатын болды.
Екіншіден, ақшаны пайдалану арқасында бірғана процеспен бітетін
айырбастау пайда болды.
Үшіншіден, тауар өндірушілер сатқан тауардың ақшасын енді, керекті
тауарды алғанға дейін сақтауға мүмкіншілік алды. Ал, мұның өзі ақшаны
жинауға және оны басқаларға қарызға беруге болады деген сөз. Яғни, бұл
несиенің пайда болуына әсер етті. Осындай өзгерістердің арқасында ақшаның
қозғалысы тауардың қозғалысынан бөлініп шықты. Қысқаша айтқанда бұрын
ақшаның міндетін атқаратын тауарды беріп, соған балама басқа тауар
алынатын. Яғни; тауар ақшаның қозғалыс жолы, айырбасталып алынатын тауардың
қозғалыс жолымен тығыз байланысты етін. Тек олар қарама қарсы қозғалатын.
Енді ақша шыққаннан кейін ақша өз алдына, тауар өз алдына қозғалатын болды.
Ақшаның осылай дербес айналуы өзіндік құны бар ақшаның құны жоқ, қағаз
ақшаға ауыстырғанда күшейе түсті. 1976 жылдың қаңтарында Ямайкада
өткізілген халықаралық валюта қорына мүше елдердің келісімі бойынша әрбір
елдің ақшасының алтынға салыстырғандағы құны жойылды. Осының бәрі қазіргі
жағдайда ақша айналымының өз алдына өтетінін. Сөйтіп ақша өз алдына
экономикалық санат болып шыққанына айқын дәлел болап табылады.
КСРО тарихында Кеңес рублінің құны таза алтынға бағаланатын.
Бұл тәртіп Ресей Федерациясында 1992 жылы жойылды. Ал Қазақстан
теңгесінің о бастан алтын бағасы болған жоқ. Қазір ешбір елдің ақшасының
алтын бағасы жоқ.
Ақша - тауар өндірісі мен айырбасының тарихи дамуы жолында стихиялық
жолмен пайда болды
Ақша - барлық тауарлардың құнын бейнелейтін, жалпыға балама ретінде
пайдаланылатын ерекше тауар.
Ақша - өндіру және бөлу процесінде адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтін термин түрде дамып келген экономикалық категория.
Ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау процесінде басқа тауарлардан
бөлініп шыққан ерекше тауар.
Ақша - жалпы бірдей эквивалент, ерекшк тауар, онда басқа барлық
тауардың құны бейнеленеді және оның, делдал ретінде қатысуымен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі мен
тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы болмайды.
Ақша тауардан дами отырып тауар болып қала береді, бірақ ол тауар
ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуыменен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Жалпыға бірдей эквивалент ролі тарихи түрде алтынға бекітілген.
Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи
қасиеті емес. Маркс айтқандай табиғат ақшаны жаратпайды, алтынға бұл
қасиет қоғаммен берілген.
Алтын жалпыға бірдей эквивалент ролін орындау үшін ең бір лайық тауар
болып қалып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлінуі оңай,
әдемі, тозбайды, тот баспайды. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғары құнға ие.
Қанша дегенмен оның қорының аз болуы, алтынды өндіруге кететін еңбек
шығындарының өте жоғары болуына әкеп соқтырды. Алтынды тұтыну жылдан жылға
өсуде. Ол әр түрлі салаларда пайдаланылады: электроникадан бастап зергерлік
істерге дейін, бірде өте жұқа қалындықпен, бірде балқытылған құймалармен
қолданылады.
Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
экономикалық қатынастарды көрсететін тарихи даму үстіндегі экономикалық
категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның
үш қасиетінің бірігуінен көрініс табады.
Жалпыға тікелей айырбастау. Ақшаны пайдалану, кез келген материалдық
құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігі көрсетеді.
Социализм жағдайында бұл мүмкіндік барынша қысқартылды және тек қоғамдық
жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектеледі. Кәсіпорындар, жер,
орман, жер асты байлықтары сатылыды және сатып алынады. Қазіргі кезде
жекешелендіру процестерін жүргізумен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау
формасында ақшаны пайдалану көлемі едәуір кеңіді.
Айырбас құнының дербес формасы ретінде пайдалану тауарды тікелей
өткізумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары: несие
беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және өндірістік емес
шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарын басқа
банктерге сату және т.б [2].
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өңдеуге жұмсалған еңбектің,
олардың ақша көмегімен өлшеуді мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ғалым экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретінде ролі
туралы әр түрлі көзқарастар бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару ролін
орындауды толығымен тоқтатты дейді. Құнның ақшалай формасынан жалпылама
және жайылыңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар жалпыға бірдей
эквивалент ретінде жүрді. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін орындауды
жалғастыруда дейді екіншілері. Ал енді үшіншілері алтынның жартылай
демонетизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент ролін
орындаушы, ерекше тауар ретінде өзінің қасиеттерін сақтап қалды дейді. Ақша
экономикадағы ролін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды.
Ақша реформасы - Ұлттық ақша бірлігін тұрақтандыруға, елдің ақша
жүйесін қалпына келтіруге, нығайтуға бағытталған ақша айналысында мемлекет
тарапынан жүзеге асатын түрлендіру.
Ақша реформасы мынандай әдістердің көмегімен жүзеге асырылады:
- жаңалау, яғни құнсызданған ақша бірлігін жою туралы хабарлау;
- қалпына келтіру, яғни ақшаның бұрынғы алтындық құрамын немесе
валюталық паритетін қалпына келтіру;
- деноминациялау, яғни нольдерді қысқарту әдісімен ақшаның номиналдық
құнын ірілендіру.
Кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын барлық үдерістерді алдымен
бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде
өндірілген өнімдерді, олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды,
қаржы-қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнаулы құжаттарға
қарай реттеп, соңынан тіркеу жұмысын жүргізетіндігі бухгалтерлік есептің
басты міндеті болып табылады. Қандай да болмасын шаруашылыққа қажетті
күнделікті қолданылатын есеп жұмысының белгілі бір кезеңдерге сай
дамитындығы белгілі. Ал шаруашылық есеп мәліметтері өндірістің экономикалық
жағдайын белгілі бір дәрежеде жан-жақты сипаттап, талдап, қандай да бір
шешім қабылдаудың басты мақсаттарын жүзеге асырушы экономикалық пән болып
табылады. Қандай да бір шаруашылық құбылыстарын зерттеп, оларға
экономикалық талдау жасау үшін белгілі бір есеп көрсеткіштеріне
сүйенуімізге тура келеді. Шаруашылық есептің алғышарты материалдық
өндірістің теориялық негізін зерттеуге байланысты. Қандай болмасын есеп
көрсеткіштері экономикалық жағынан маңызды мәселе болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы ақпараттық мәліметтерді
жинақтау бухгалтерлік есеп пәні болып саналады. Бұл пәннің негізгі мақсаты
- осы бухгалтерлік есепке анықтама беру және оны басқадай экономикалық
пәндермен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, өз ерекшеліктерін
теориялық, сонымен бірге іс-тәжірибелік тұрғыдан сипаттап қарау болып
табылады.
Бухгалтерлік есептің қандай мәселемен шұғылданатынын, нені
зерттейтіндігін, қай жерлерде қолданылатындығын зерделеп қарау - бұл пәннің
негізгі бағыты болып саналады.
Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты - барлық кәсіпорындарда
орындалатын операциялардың уақытылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі
уақыт талаптарына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Қоғамдық дамудың қай кезеңінде болмасын бухгалтерлік есеп кез келген
кәсіпорында, яғни өнім өндіру мен оларды сату, пайдалану, бөлу
үдерістеріменен айналысу барысында жүргізілгендігі бүгінгі таңда белгілі
болып отыр. Бухгалтерлік есептің негізгі бағыты - кәсіпорындардағы есеп
жұмысының барысында қолданылатын, яғни толтырылатын құжаттардың қарапайым
әрі түсінікті болуына және ондағы көрсеткіштердің пайдаланушыларға ыңғайлы
болуына реттеліп жүргізіледі.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі
операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте
бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы
ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында
сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың,
фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен
есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк-мекемесі белгіленген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс.
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бугалтерлік есебін
жүргізу мен ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
- ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
- субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс,
тиімді пайдалануды бақылау [3].
- есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның
немесе фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Барлық шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарымен жұмыс істейді.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі бір жағынан ақша қаражаттары есебінің дұрыс
жолға қойылуынан да тәуелді. Шаруашылық қызметінде кәсіпорын басқа
кәсіпорындармен сатып алынған негізгі құралдар, материалдар мен
шикізаттар, орындалған қызметтер үшін есеп айырысулар жүргізеді. Сонымен
бірге кәсіпорын есеп айырысулар жолымен салық органдармен, кеден
қызметімен, бюджеттпен қарым-қатынасқа түседі.
Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысулар екі нысанда жүргізіледі: қолма-
қол ақшасыз және нақты ақшамен есеп айырысулар арқылы.
Банк арқылы кассалық есеп айырысулар жүргізу мемлекеттің
кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметін жан-жақты бақылауға мүмкіндік
береді. Банк мекемелері кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне жұмсалатын
шығындарын қадағалауға, олардың басқа субъектілермен уақтылы есеп айрысуын
реттеуге, банктен түрлі мақсаттар үшін несие алуға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының есебі алдында келесідей міндеттер қойылады:
- шаруашылық субъектілер мен уақтылы есеп айырысулар жүргізуді қағалау;
- есеп регистрлерінде ақша қаражаттарының белгіленген шектер негізінде
дұрыс пайдалануын қадағалау;
- ақша қаражаттарының мақсатты жұмсалуын қадағалау мақсатымен кезең
сайын түгендеу жұмыстарын жүргізу;
- кассадағы және ағымдық шоттағы ақша қаражаттарының бар болуы мен
жұмсалуын бақылау;
- есеп айырысу тәртібінің орындалуын бақылау.
Ақша қаражаттарының бар болуы мен олар бойынша есеп айырысуларды дұрыс
ұйымдастыру есеп айырысу тәртібінің бекуіне, дебиторлық және кредиторлық
міндеттемелердің кемуіне, ақша қаражаттарының айналымдылығының
жылдамдауына, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының нығаюына алып келеді.
Ақшалай қаражаттардың бухгалтерлік есебінің жоғарыда көрсетілген
міндеттерін ойдағыдй орындау үшін кассалық тәртіпті өте қатал сақтау қажет.
Бұл айтарлықтай дәрежеде ақшалай операциляармен шұғылданатын барлық
лауазымды тұлғалардың есеп беру тәртібін қатал сақтауына негізделінеді.
Мекеме басшысы мен бас бухгалтері лауазымды тұлғалардың кассалық,
тауарлық немесе аванстық есеп берулерін топтастыру мерзімдерін бұзуды,
ақшалай (кассалық) құжаттарын рәсімдеудегі ұқыпсыздықты, банктегі ағымдағы
шотынан салт ақшалар алатын чек кітапшаларының сақталуына және қолданылуына
бақылауды нашарлатуды, банктің өткізілген немесе байланыс бөлімшелері
арқылы аударылған түсімдер тиісті шоттарға есепке алу мерзімдерін бұзуды
қатаң тоқтатулары керек. Мұндай бұзушылықтар кассалық тәртіпті сақтауға
бақылауды нашарлатуға әкеледі және ақшалай қаражаттарды ұрлау мен теріс
пайдалану үшін жағдайлар туғызады.
Кассалық тәртіпті қатаң сақтау үшін алдын-ала бақылаудың үлкен маңызы
бар [4]. Оны мекеменің басшысы мен бас бухгалтері кассалық құжаттарды
рәсімдеу және қол қою кезінде жүргізуге, сонымен қатар ақшалай қаражаттарды
пайдаланудың заңдылығын, экономикалық және шаруашылық мақсаттарға
сәйкестігін, оларды жұмсау мөлшерлерін сақтауды алдын ала сақтандыруға
міндетті.
Ақшалай қаражаттардың сақталуын және орынды пайдалануын қамтамасыз
етуде, сондай-ақ кейінгі бақылау да зор рөл атқарады. Ол кассалық есеп
беруді қабылдауда, кассадағы ақшалай қаражаттарды түгендеуде және есептік
жазулардың дұрыстығын тексерген кезде жүзеге асырылады.
Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік
көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды
жүзеге асырады. Бүл келтірілген мәлемет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір
мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланады. Егер де
контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз
тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің
сомасы 4000 АЕК аспауы керек. Ақша қаражаттары сақтау үшін және заңды
тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк
мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары бұл банк мен клиентер
арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететің әдіс. Банк шоттары
теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағамдық, жинақтық
және корреспондентік болып бөлінеді. Корреспонденттік шоттар - банк шоттары
банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады. Ағымдағы
(есеп айырысу) және жинақ шоттары - бұл да банктіқ шоттар, бірақ олар жеке
және занды тұлғаның оқшаланған бөлемшелері үшін де ашылады. Шетелдік
валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге
арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртықы
экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімнін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредивтер, чек (аванс) кітапшаларын субъектілер
ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу
үшін ашады. Субъект шоттарындағы қаражат лардындағы қаражат олардың
иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұксатынсыз және
қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі
мүмкін. Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе, субъектінің басшысы белгіленген кезектілікпен жүзеге асады.
1.2 Төлем карточкаларымен есеп айырысу ерекшеліктері
ALEM LTD ЖШС тауар өткізумен айналысатын кәсіпорын болғандықтан
сатып алушылардан төлемді кей жағдайларда төлем карточкалары бойынша POS -
терминал арқылы қабылдайды. Банкпен шарт жасасып (төлем карточкалары
бойынша кәсіпорынның есеп айырысу шотына есепке жатқызылады), терминал
орнатылған. Банк кәсіпорынға транзакциялар, комиссиялар сомасы және есеп
айырысу шотына есепке жатқызылатын сомаларды қағазға басып шығарып береді.
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының,
ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері
арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып
алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы.
Қазіргі кезде біздің елімізде қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың жаңа
үлгісі - банктік пластик карточкаларды пайдалана отырып есеп айырысу
барған сайын кеңінен қолданылуда.
Есеп айырысудың бұл үлгісінің мынадай артықшылықтары бар:
- банктік пластик карточкаларды ұстаушылар үшін: төлем жасаудың
қауіпсіздігі, себебі карточканың өз иеленушісіне ғана белгілі дербес
сәйкестендіру коды бар. Карточкасын жоғалтып алса, иеленушісі ақша салған
әмиянын жоғалтқан жағдайдан айырмашылығы - шотында жатқан ақшасын
жоғалтпайды;
- сауда ұйымы үшін: пайдаланылатын қолма-қол ақшаның көлемін азайтуға
мүмкіндік береді.
Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік карточка - карточкалық шот иесіне банкоматтан қолма-қол ақша
алуға және карточкамен қызмет көрсететін сауда үйлерінде, мейрамханаларда
және т.б. орындарда сатып алынған тауары мен қызметтері үшін есеп айырысуға
мүмкіндік беретін төлем құралы.
Қазіргі кезде көптеген эквайер банктеріміз ірі сауда үйлерімен өзара
жасаған келісім-шарт негізінде төлем карточкаларын шығаруды көздеп отыр.
Мұндай карточкалардың иелері аталған сауда үйлерінде сауда жасағанда
белгілі бір жеңілдіктерді пайдаланады [5].
Ол үшін сауда үйінде POS терминал орнатылады. Мұндағы Pos - терминал
дегеніміз сауда немесе қызмет көрсететін кәсіпорында банктік карточкаларға
қызмет көрсетуге арналған құрылғылары орнатылады.
Кредиттік карточка - оның элименті мен карточка иесі арасындағы
келісім шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
сферасында қолданылады. Қазіргі уақытта несиелік карточкалардың мынадай
түрлері қолданылады: банктік, саудаға арналған, бензин сатып алуға
арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама
кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады.
Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылу аясына
қарай екі түрге бөлінеді:
Банктік карточканың мынадай өзіне тән реквизиттері бар:
- локальдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында қолданылатын
төлем карточкалары;
- халықаралық, яғни әлемдің банктік тәжірибеде еркін қолданылатын төлем
карточкалары.
Тәуелсіз алған жылдары Қазақстанда алғаш рет 1992 жылы Әлем банк
кредитік карточкаларын шығарды. Кейіннен Халық банктің Алтын карточкалары
айналысқа шықты.
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктеріміз мынадай локалдық
карточкаларды, соның ішінде Алтын карточкасын – Қазақстан Халық банкі АҚ
және Алматы сауда-қаржы банкі АҚ, SmardAlemCard карточкасын - ТұранӘлем
банкі АҚ, сондай-ақ Ситибанк Қазақстан АҚ пен Каспий банкі АҚ өздерінің
оқшаулы карточкаларын шығарып отыр. Сонымен бірге екінші деңгейдегі банктер
халықаралық төлем жүйелермен өзара келісімшарт жасай отыр, айналысқа
мынадай карточкаларды шығаруда: American Express International, Europay
International, Diners Club International, Vіsa International және т.б.
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар слиптің комегімен жүзеге
асырылады.
Слип (Pos-терминал немесе банкоматтың түбіртегі) - төлем карточканы
пайдаланып операция жасалғандығын растайтын есеп айырысу құжаты.
Слип мынадай көрсеткіштерді қамтиды:
- pos немесе банкоматтың идентифкаторы;
- операцияның жасалған күні;
- операция сомасы және валютасы;
- эмитент банктің операцияларды авторизациялауды растайтын коды;
- банктік карточканың өзіне тән белгілерері;
- слипте карточканы ұстаушының қолы.
Авторизациялау екі режимде: он-лайн және офф-лайн режимінде
жүзеге асырылуы мүмкін.
Он-лайн режимі (ағыл. On-line – нақты уақыт режимі) - банктік
картаны шығарушымен арадағы электронды немесе телефон байланысы арқылы
немесе магнитті штрихті картаны көмегімен жасалатын операцияны сипаттайды.
Оn-line режимінде рұқсат алу үшін эмитент банкпен арада байланыстың болуы
қажет.
Офф-лайн режимі (ағыл. Off-line - қолжетімсіздік) - банктік
карточканы шығарушымен арадағы электронды немесе телефон байланысты қажет
етпейтін, яғни чипті (микросхемалы) картаның көмегімен жасалатын операцияны
білдіреді
Эквайрер банк - банктік карточкалар көмегімен жасалатын операциялар
бойынша Pos-терминалдармен есеп айырысуды жүзеге асыратын банк.
Қазақстанда 2000 жылдың аяғында ҚР Ұлттық банктің құрылтайшылығымен
жабық акционерлік қоғам формасында Процессингтік орталық құрылды. Мұндай
ұйымды құрудың басты мақсаты Қазақстанда төлем карточкаларын пайдаланудың
біртұтас кеңістігін жасау болып табылды.
Процессингтік орталық - төлем жүйесінің технологиялық ядросы болып
саналатын мамандандырылған есептеу орталығы.
Процессингтік орталық мынадай қызметтерді атқарады:
- төлем карточкалары бойынша транзакцияларды өңдеп, қажетті құжаттарды
дайындау;
- төлем жүйесіне қатысушы банктер арасында өзара есеп айырысуларды
жүргізуге арналған ақпараттар даярлау;
- төлем карточкаларын, соның ішінде халықаралық төлем карточкаларын
пайдалану арқылы жүзеге асырылатын төлемдер клирингін ұйымдастыру;
- төлем жүйесіне қатысушы банктердің үстеме шығыстарын азайту мақсатында
екінші деңгейдегі банктер мен бағдарламалық-техникалық құралдарды
көтерме бағамен жабдықтаушылар арасынан байланыстыру жұмыстарын
ұйымдастыру;
- қатысушы банктерді техникалық және ақпараттық жағынан қолдау;
- төлем карточкаларын қабылдау торабын ұйымдастыру.
Салық кодексінің 645-бабына сәйкес Қазақстан Републикасының аумағында
сауда операцияларын жүзеге асыру немесе қолма-қол ақша арқылы қызметтер
көрсету кезінде жүзеге асырылатын ақшалай есеп айырысу міндетті түрде
бақылау-касса машиналарын қолдану арқылы жүргізіледі.
Бұл ретте жоғарыда аталған баптың 3-тармағында былай делінген: Сауда
операциялары немесе қолма-қол ақша арқылы қызмет көрсету кезінде ақшалай
есеп айырысуды жүзеге асыратын сауда автоматтары мен қызмет көрсетуді төлеу
терминалдары модельдері мемлекеттік тізілімге енгізілген бақылау-касса
машиналарымен жарақтандырылады.
2005 жылғы 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізілген ҚР Үкіметінің
15.12.2004 ж. №1328 Қаулысымен ҚР аумағында сауда операцияларын жүзеге
асыру (қызметтер көрсету) кезінде төлем карточкаларын пайдалана отырып,
төлемдер қабылдауға міндетті сауда (қызмет көрсету) ұйымдарының тізбесі
бекітілгенін есте сақтаған жөн.
Бүгінгі күні ҚР аумағында пайдалануға рұқсат етілген Фискалдық жады
бар бақылау-касса машиналарының мемлекеттік тізілімі POS - терминалға
қосылуды қамтамасыз ететін фискалдық жады бар бақылау касса машиналардың
модельдерін қамтиды, бұл бақылау чектерінде және фискальдық есептерде
көрінеді.
Бүгінгі күні төлем карточкаларын шығаруға мынадай банктеріміздің
лицензиясы бар: Қазақстан Халық банкі АҚ, ТұранӘлем банкі АҚ,
Казкоммерцбанкі АҚ, Алматы сауда-қаржы банкі АҚ, Нұрбанкі АҚ,
ЦентрКредит банкі АҚ, Каспий банк АҚ, Техакаbank АҚ, Еуразия банкі
АҚ, Темірбанк АҚ.
Отандық банк тәжірибесінде қолданылатын электрондық қызметтері жаңа
қызмет түрлерін білдіреді.
Электрондық банк қызметі - бұл банктік карточкаларды және электрондық
ақша жүйесін пайдалану арқылы көрсетілетін қаржылық қызметтері, сондай-ақ
қор құндылықтарымен жасалатын биржалық операцияларды жүзеге асыруда және
қаржы делдалдары ретінде көрсететін банктік мекемелердің электрондық
қызметтері.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі - Банк пен клиент
арасындағы төлем операцияларын жылдамдатуға, сондай-ақ олардың орындалысын
бақылау жасауға арналған есеп айырысу жүйесі.
Мұндағы есеп айырысу операцияларының жылдамдатылу қағаз формасындағы
құжаттардың орнын, банкке электрондық байланыс жолдары арқылы жеткізілетін
олардың электрондық үлгілерімен айырбастау және төлем құжаттарын автоматты
түрде өңдеу нәтижесінде жүзеге асады.
Мұндай жүйелердің техникалық негізіне құжатты әр түрлі санкцияланбаған
құбылыстардан қорғайтын арнайы технология немесе шифрлау жүйесі мен
электрондық сандық қолтаңба жатады. Банк пен клиент арасындағы құжат алмасу
Банк клиенті ішкі жүйесі арқылы жүзеге асады.
Электронды сандық қолтаңба - банк пен клиент арасында есеп
айырысуларда қолданылатын төлем құжаттарының тұпнұсқалығын және ондағы
мәліметтердің шынайылығын растайтын, сондай-ақ берілетін ақпараттың
құпиялығына толық кепілдік беретін және есеп айырысу процессінде үшінші бір
тұлғаның араласуына жол бермейтін санмен құпияланған таңбалар. Электронды
сандық қолтаңба клиенттің банкке тапсырған қолы және мөр қою үлгісі бар
карточкаға балама болып келеді.
Банк клиенті ішкі жүйесі мынадай қызмет атқарады:
- төлем құжаттарын даярлау;
- қол қою және жіберу;
- құжаттарды және банктен берілетін шоттың көшірмесін қабылдау;
- құжаттарды қарау және мөр басу;
- құжаттардың архивін жүргізу.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінде қолданылатын
құжаттарға мыналар жатады:
- клиенттің төлем тапсырмасы;
- клиенттің ағымдағы шотына ақша қаражаты түскендігі туралы хабарлама;
- клиенттің шоттары бойынша көшірме.
Клиенттің жіберген құжаттарын қабылдай отырып, банк төлем құжатындағы
электрондық сандық қолтаңбаның сәйкестігін және құжаттың дұрыс толтырылуын
автоматты түрде тексереді.
Home-banking - банкоматтарды, электрондық есеп айырысу жүйелерін
пайдалану арқылы және үйінде отырып банктік операцияларды жүргізуге
мүмкіндік беретін халыққа арналған банктің электрондық қызметі.
Жеке компьютерді банктік компьютерлер жүйесіне қосу арқылы банк
клиенттері мынадай қызметтерді пайдалана алады:
- ағымдағы күндегі шот балансын алу;
- белгілі бір уақыт ішіндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебін алу;
- ақшалай аударымдар мен төлем жасау;
- кредиттік және өзге пластикалық карточкалар шығаратын эмитент
компаниялардың қызметін төлеу;
- бағалы қағаздармен операциялар жүргізу.
Интернет банкинг - Internet banking - банкке келмей-ақ Интернет
жүйесін пайдалану арқылы клиенттерге банктің операцияларын пайдалануға
мүмкіндік беретін банктің электрондық қызметі.
Интернет банкинг қызметін заңды және жеке тұлғаларға арналған
Интернетті пайдалану арқылы клиенттер мынадай банк қызметін жүзеге асырады:
ақшлай аударымдар мен төлемдер жасайды, валютаны сатып алады және сатады,
карточкалық шоттарына қаражат сала алады, шоттың көшірмесін алады.
Қазіргі кезде отандық банктер тәжірибесінде халықаралық және
Қазақстанның ішінде жылдам ақшалай аударымдар жасау біршама дамып отыр.
Ондай аударымдардың біріне Western Unіon аударымдар жүйесі жатады. Western
Unіon сөзінің қазақ тіліндегі аудармасы Батыс Одағы деген ұғымды
білдіреді.
Western Unіon 1871 жылы құрылған халықаралық корпорация және оның
бүгінгі күні жер шарының 180 елінде 80 мыңнан астам өкілдері қызмет етеді.
Western Unіon аударым жүйесінің мынадай артықшылықтары бар:
- ерекше банк қызметі, ақшалай қаражатты жөнелтушіге және оны алушыға
банктік шот ашудың қажеттігі жоқ;
- жылдам аударым, аударым жылдамдығы 5-10 минут;
- қауіпсіз, жөнелтуші туралы нақты мәліметтерді білсеңіз, аударымды ала
аласыз;
- қол жетімділік, жер шарының кез келген нүктесіне аударым жасау
мүмкінідігі;
- сенімділік, компания әрбір аударымға компания кепілдік береді.
Western Unіon жедел аударымы банктің тек жеке тұлғаларға көрсетілетін
қызметіне жатады.
Қазақстанда Western Unіon халықаралық корпорация ең алғаш өкілі Банк
ЦентрКредит АҚ болып табылады.
Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударым жасау шарты
мынадай:
- жеке куәлігін немесе төлқұжатын көрсету керек;
- СТТН болуға тиіс;
- алушының аты-жөнін көрсету;
- ақшаны жөнелту құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
- жөнелтетін соманы банкке тапсыру.
Сонымен бірнеше минуттардан соң аударылған қаражаттар әлемнің кез
келген жерінде алушыға төленеді. Банк ақшалай аударымды жасағаны үшін
аударым сомасына қарай комиссиондық сыйақысын алады.
Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударымды алу шарты
төмендегідей:
- жеке куәлігін немесе төлқұжатын көрсету керек;
- СТТН болуға тиіс;
- ақшаны жөнелтушінің аты-жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын көрсету
қажет;
- ақшаны алу құжатының формасын толтырып, оған қол қою керек;
- ақшалай аударымды алуға қосымша құжат формасын толтырып, оған қол
қою керек.
Сонымен қатар банк операторы Western Unіon жедел аударым жүйесі
бойынша ақшалай аударым жасалғандығын тексереді және ақпарат нақтыланған
жағадайда ақшалай аударымды алушаға тиісті сома беріледі.
Кей жағдайда банктерде ақшалай аударымды алушыдан аударым жасалған
бақылау номерін сұрауы мүмкін, егер ақшаны жөнелтуші ақшаны алушыға ол
номерді хабарлаған жағадайда. Бұл номер негізінен операторға компьютерден
ақшалай аударымды алушының аты-жөнін тез іздеп табу үшін қажет.
Бүгінгі күні Western Unіon халықаралық корпорациясы өкілі
Қазақстандағы бірқатар банктермен келісім жасаған. Олардың ішінде бұл
жүйенің қызметін алғаш көрсетуші Банк ЦентрКредит АҚ.
Өзара келісім негізінде мысалға, Банк ЦентрКредит АҚ-ның
Қазақстаннан шетелге АҚШ долларында ақшалай аударымдарды жасаудағы
тарифтері белгіленеді.
Сонымен қатар, отандық банктеріміз тәжірибесінде жеке тұлғалар үшін
банктік шот ашпай-ақ Қазақстан аумағында жедел аударымдар жасау қызметі
көрсетіледі. Мұндай жедел аударымдарды осы қызметті көрсететін банктердің
филиалдарынан бірнеше минуттардан кейін теңгеде алуға болады.
Мұндай жедел ақшалай аударымдардың өзіндік ерекшеліктері бар және оны
аударым жасау немесе алу шарттарынан байқауға болады.
Жедел ақшалай аударым жасау шарты мынадай:
- Жеке куәлігін көрсету керек; СТТН болуға тиіс; Алушының аты-жөнін
көрсету; Ақшаны жөнелту құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
Жөнелтетін соманы банкке тапсыру.
Сонымен бірнеше минуттардан соң аударылған қаражаттар сол банктің
филиалдары орналасқан жерлерде алушыға төленеді. Банк ақшалай аударымды
жасағаны үшін аударым сомасына қарай комиссиондық сыйақысын алады.
Жедел аударым бойынша ақшалай аударымды алу шарты төмендегідей:
Жеке куәлігін көрсету керек; СТТН болуға тиіс; Ақшаны жөнелтушінің аты-
жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын білуі қажет; Ақшаны алу құжатының
формасын толтырып, оған қол қою керек; Сонымен банк операторы жедел аударым
жүйесі бойынша ақшалай аударым жасалғандығын тексереді және ақпарат
нақтыланған жағадайда ақшалай аударымды алушыға тиісті сома беріледі.
Кей жағдайда банктерде ақшалай аударымды алушыдан аударым жасалған
бақылау номерін сұрауы мүмкін, егер ақшаны жөнелтуші ақшаны алушыға ол
номерді хабарлаған жағдайда. Бұл номер негізінен операторға копьютерден
ақшалай аударымды алушының аты-жөнін тез іздеп табу үшін қажет.
1.3 ALEM LTD ЖШС технико-экономикалық сипаттамасы
ALEM LTD жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (ары қарай ЖШС)
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне 22.04.1998ж 220-1. Шектеулі
және қосымша жауапкершіліктегі серікіестіктер туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес құрылып іс - әрекет етеді және өз қызметінде
жоғарыда тізбеленген зандар мен осы Жарғыны басшылыққа алады.
Серіктестік заңды тұлға болып табылады және Қазақстан Республикасының
қолданып жүрген заңнамасына және жарғысына сәйкес қызметін жүзеге асырады.
Осы қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын
және акционерлердің мүдделеріне сәйкес табыс табу мақсатымен өзінің
қызметін жүзеге асыратын заңды тұлға болып табылады. Өзінің қаржылық және
өндірістік қызметі шаруашылық дербестік негізінде жүзеге асырылады.
ALEM LTD жауапекршілігі шектеулі серіктестігі бас кеңсесі орналасқан
мекен - жайы: 480089, Алматы қаласы, Медеу ауданы, Достық даңғылы, 341 үй.
Серіктестік қызметінің негізгі түрі болып тауарлар мен өнімдерді
көтерме және бөлшек саудамен сату табылады. Серіктестік қызметкерлерінің
орташа тізімдік саны 250 адам.
Серіктестік қызметінің мақсаты болып өзінің заңды қызметінің
нәтижесінде акционерлердің мүдделеріне сәйкес табыс табу болып табылады.
ALEM LTD жауапкершілігі шектеулі серіктестігі кәсіпорын қызметінің мәні
болып кәсіпкерлік қызметті іске асыру болып табылады [6], соның ішінде:
- бизнестің пайдалалылығын көтеру мәселесі бойынша жұмыстарды
ұйымдастыру және қызметтерді атқару;
- адвокаттық қызметке қатысты емес ақылы заң қызметін көрсету;
- детективтік қызмет;
- азаматтық пиротехникалық заттарды өңдеу, өндіру, сатып алу және
сату;
- курьерлік қызмет;
- көтерме бөлшек сауда және делдалдық;
- франчайзинг;
- баспа-басылым және полиграфиялық қызмет;
- аудио және бейне материалдарын шығару;
- халық тұтынатын тауарларды өндіру;
- салондарды, кафелерді, барларды және мейрамханаларды
салу;
- Қазақстан Респуликасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де
қызмет түрлері.
Серіктестіктің жарғылық капиталы 132558 мың теңге.
Серіктестік мынадай жолмен құрылатын мүліктің меншік иесі болып
табылады:
- қатысушының жарғы капиталына салған ақшалай және материалды
салымдары (соның ішінде интеллектуалды жеке меншік нәтижелеріне құқық);
- салымдарының өз қызметінің нәтижесінде серіктестік алған
табыстардың;
- басқадай табыстан және заңдарымен рұқсат етілген басқадай
негіздемелер бойынша алған мүліктен.
Серіктестікті басқарудың жоғарғы органдары: қатысушылардың жалпы
жиналысы; атқарушы орган - директор; тексеру органы - тексеру комиссиясы.
Қатысушылардың жалпы жиналысы құзыретіне мыналар жатады:
- серіктестік жарғысын өзгерту, сонымен қатар жарғы капиталының
мөлшерін, орналасқан мекен-жайын, фирмалық атауын өзгерту, немесе жарғыны
жаңа редакциядан бекіту;
- серіктестіктің атқарушы органын құру және оның өкілеттілігін
мерзімнен бұрын тоқтату, сондай ақ серіктестікті немесе оның мүлігін
сенімді басқаруға беру туралы шешім қабылдау және оның шарттарын белгілеу;
- серіктестіктің тексеру комиссиясының бақылау кеңесінің өкілеттігін
тағайындау және мерзімнен бұрын тоқтату, сонымен қатар серіктестіктің
тексеру комиссиясының қорытындылары мен есептерін бекіту;
- жылдық қаржы есебін бекіту және таза табысты бөлу;
- ішкі ережелерді, оларды қабылдау тәртібін және бекітілуі жарғы
бойынша серіктестіктің өзге органдарының құзыретіне жатқызылған құжаттардан
басқа серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін басқа да құжаттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz