Қазақстан Республикасында сот билігі

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАНДА СОТ БИЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ СИПАТТАМА ... ... ... ..6
1.1 Қазақтардың дәстұрлі құқықтарына негізделген сот өндірісі ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейінгі сот жүйесіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Шетел мемлекеттерінің сот төрелігіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ...19

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Сот билігі: ұғымы, белгілері және басқа билік тармақтарымен ара.катынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Судьялардың конституциялық.құқықгық мәребесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3 Судьялар жұмысын ұйымдастыру және сот билігінің қағидалары ... ... ... 46
2.4 Қазіргі сот билігінің кейбір өзекті мәселелеріне сипаттама ... ... ... ... ... ...61

3 СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ . СОТ ӘДІЛДІГІНІҢ БАСТЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КАҒИДАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
3.1 Сот пен судьялардың тәуелсіздігі: мәселелері және оны қамтамасыз ету шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
3.2 Судьяның тәуелсіздігі қағидасын камтамасыз ету кепілдіктері ... ... ... ... .81

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91

ПАЙДАЛАҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98

АННОТАЦИЯ (АНДАТПА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102

Сот әділдігін жүзеге асыруға байланысты туындайтын мәселелерді қараудың өзектілігі қоғамдағы бірқатар объективті факторлардың орын алуымен байланысты. Бірінші кезекте, казіргі кездегі сот билігі ұғымының өзектіленуі және жалпы билік бөлінісі тұжырымдамасының әлеуметгік мәнін түсінудің маңыздылығы ҚР Конституциясында Қазақстанның демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітілуімен байланысты. Құқықтық мелекеттің дамуы мыкты, әрі тәуелсіз сот билігінің болуын көздейді, өйткені мұндай сот билігі мемлекет пен азаматтық қоғамның бірлесіп өзара әрекет жасауының қағидалы кеплідігі болып табылады.
Құкыктық мемлекетті тек идея ретінде ғана емес, сонымен бірге «Қазақстан-2030» Бағдарламасын жүзеге асыру шеңберіндегі әлеуметтік тәжірибесі ретінде қарастыра отырып, қазіргі таңда саяси, ақпараттық, экономикалық және өзге де процестердің ғаламдануының барысында сот әділдігін құқықтық талдау мәселесі негізгілердің бірі деп санаймыз.
Осы зерттеудегі Қазақстанның сот жүйесінің конституциялығымен байланысты негізгі корытындылары мен сатылары, оның мемлекеттіліктің нығайтылануы және азаматтық қоғам институттарының ұйымдастырылуын-дағы рөлі Қазақстанның қазіргі объективті жағдайларын талдау және соттық реформалау динамикасын үғыну барысында негізделеді.
Ғылыми жұмыстың басты мақсаты - сот әділдігін жүзеге асырудың конституциялық-құқықтық негіздерін теориялық-құқықтық тұрғыдан зерделеу мен сот жүйесінде қалыптасқан өзекті мәселелерге талдау жасау арқылы, қолданыстағы сот билігінің қызметін реттеуші заңнамалық нормаларды жетілдіру мақсатында ұсыныстар әзірлеу.
Осыған орай келесі міндеттерді іске асыру қажет деп санаймыз:
- Қазақстанда сот билігінің даму тарихына қысқаша сипаттама беру;
- Шетел мемлекеттерінің сот жүйелерінің қызметіне шолу жасау;
- Сот билігінің конституциялық негіздері мен конституциялы-ғындағы мәселелерді теориялық-құқықтық зерттеу;
- Судьялардың күқықтық мәртебесіне сипаттама беру;
- Судьяның тәуелсіздігі қағидасы мен оны қамтамасыз ету кепілдіктерінің мәнін ашып көрсету болып табылады.
Зерттеудің нысанасы Қазақстан Республикасында сот жүйесінің тарихи аспектілері, конституциялық негіздері, сондай-ақ сот қызметін заңнамалық реттеу мәселелері болып табылады.
Жұмыстың бірінші тарауында ұлттық құқықтық жүйемізіді даралайтын билер институтының тарихы жайында баяндалады, яғни билердің құқықтық мәребесі, қызметі жөнінде сипатталады. Содан соң Қазақстанның Ресейге косылғаннан кейінгі сот билігінің қалыптасуына, дамуына сипаттама беріледі. Сондай-ақ шетел мемлекеттерінің сот жүйесіндегі соттар қызметінің ерекшеліктері туралы баяндалады.

1. Валиханов Ч. Записка о судебной реформе // Собр.соч. в 5 томах. Том 4. Алма-Ата: Наука,1985.-320 с.
2. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата, Ан КазССР, 1955.-254 с.
3. Материалы по казахскому обычному праву. Сборник 1. Сост.: Культелеев Т.М., Масевич М.Г., Шакаев Г.Б. Алма-Ата, 1942.- 540 с.
4. Зиманов С.З. Проблемы обычного казахского права. Алматы: Наука, 1999.-229 с.
5. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XIX века. Алма-Ата, 1958.-285 с.
6. Киргизская степная газета.Человек, общество, природа. 1888-1904. Сост.: У. Субханбердина. Алматы: «Ғалым», 1994.- 183 с.
7. Алимжан К.А. Суд биев как обычно-правовое учреждение и институт обычного права // Право и государство. Алматы: КазГЮУ, 1988.№3(11).-С.62.
8. Древний мир права казахов / Под ред. Зиманова С.З. Алматы: Жеті Жаргы, 2001. Т.1.-450 с.
9. Кожахметов Т.З. Государственная дума и народы степного края в 1905-1917гг. Караганда, «Болашақ-Баспа»,1999.- 210 с.
10. Алиев М.М. Деятельность суда биев и казиев в Казахстане. В сборнике: Суды и их роль в укреплении государственной независимости. Астана, 2001.-284 с.
11. Др.Инго Риш. Распределение дел в суде и независимость судей // Усиление роли месных судов: независимость судей, обеспечение доступности правосудия. Материалы международной научно-практической конференции (г.Астана, 25-26 марта 2004г).-Астана. 2004.-272 с.
12. Монтескье Ш.Л. О духе законов и об отношениях, в которых законы должны находиться к устройству каждого правления, к нравам, климату, религии и т.д.-СПб., 1900.- 650 с.
13. Адам құқықтарының Декларациясы (26.08.1789) / Бюргенталь Т. Халықарлық адам құқықтары: Қысқаша шолу.-/Ағылш. аудар.-Алматы: Ғылым, 1999.-320 6.
14. Италия. Конституция и законодательные акты / По ред. Туманова В.А.Вступительная статья и перевод с итальянского Васильевой Т.А., Попова Н.Ю. Сост.: Попов Н.Ю., 1988.- 390 с.
15. Уолкер О. Английская судебная система.-М., 1980.- 280 с.
16. Судебные системы западных государств / Под ред. Туманова В.А.-М., 1991.-221 с.
17. Конституции 16 стран мира.-М., 1999.- 400 с.
18. Адам кұқықтарының жалпыға бірдей декларациясы ( 1948 жылы БҰҰ Ассамблеясында қабылданған) // «Юрист» ақпараттық құқықтық жүйесі
19. Мәми Қ. Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдері.-Астана, 2003.-264 6.
20. Ожегов СИ. Словарь русского языка // Под ред. Н.Ю.Шведовой.- М.: Русяз., 1985.-797 с.
21. Божьев В.П. Правохранительные органы Российской Федерации. - М.: «Спарк», 1996.-315 с.
22. Суды и их роль в укреплении государственной независимости. Материалы международной научно-практической конференции (15-16 марта, 2001 г.). Астана, 2001.-С.268.
23. Лазарева В.А. Судебная власть и уголовное судопроизводство // Государство и право.-2001.№5.-С50.
24. Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан (теоретическое и уголовно-процессуальное исследование). Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. Алматы, 1998.-С.9.
25. Абенов Е. Президент в Коституционной системе Республики Казахстан // Фемида.-1997.№3.-С8.
26. Познышев СВ. Әлементарный учебник русского уголовного процесса. М., 1913.-350 с.
27. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құкыгы: Академиялық курс.-Алматы: Жеті жарғы, 2004.-480 б.- 450 с
28. Петрухин И.Л. Проблема судебной власти в современной России // Государство и право.-2000.№7-С15.
29. Баглай М.В. Конституционное право Российской Федерации.Учебник. М.: Норма-Инфра, 1998.- 750 с.
30. Гуценко К.Ф., Ковалев М.А. Правоохранительные органы.-М.:Зерцало,1997.-345 с.
31. Жекебаев У. Место и роль суда в системе органов государственой власти и проблемы реализации судебно-правовой реформы в постсоветских государствах: опыт и суждения.-Астана, 1998.- 619 с.
32. Бобров В.К. Правоохранительные органы Российской Фердерации.-М., 1998.-290 с.
33. Халиков К.Х, Проблемы судебной власти в Республике Казахстан: Дисс.док.юр.наук.-А., 1998.- 319 с.
34. Мами К.А. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан.-Астана: Елорда, 2001.-300 с.
35. Савицкий В.М. Организация судебной власти в РФ.-М., 1997.-250 с.
36. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в Республике Казахстан. -Алматы, 1999.-250С.
37. Конституцион-ное (государственное) право зарубежных стран // Под ред. Страшун Б.А..-М., 1996.-420 с.
38. Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран.-М., 1997.-350с.
39. Палеев М.С, Пашин С.А., Савицкий В.М. Закон о статусе судей в РФ.-М., 1994.-258 с.
40. «ҚР сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заң, 25.12.1995ж. // «Юрист» ақпараттық құқықтық жүйесі.
41. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 13.12.1997ж //«Юрист» акпараттық құқықтық жүйесі
42. Алиев М.М. Қазақстан Республикасының сот және құқық қорғау жүйесі.-Астана, 2004.-402 б.
43. Лапин Б.Н. Принципы и тенденции реформирования судебно-правовых систем в Содружестве Независимых Государств. Материалы заседания «круглого стола» на тему «Судебно-правовая реформа в государствах -участниках Содружества Независимых Государств» // Вестник Межпарламентской Ассамблеи.-1998.№1 .-С. 13.
44. Лапин Б.Н. Принципы и тенденции реформирования судебно-правовых систем в СНГ // Российская юстиция.-1997.№2.-С.67.
45. Сапаргалиев F.C. Қазақстан Республикасының Конституциялық кұқығы. Алматы: Жеті жарғы, 1998.-305 с.
46. Дмитриев Ю.А., Черемных Г.Г. Судебная власть в механизме разделения властей и защите прав и свобод человека // Государство и право.-1997.№8.-С. 33-35.
47. Судоустройство и правоохранительные органы в Российской Федерации / Под общ.ред. В.И. Швецова.-М.,1997.-210 с.
48. Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан: Учебно-метод. пособие.- Алматы: ЖетіЖарғы, 2001.- 3926.
49. Сравнительное конституционное право.М., 1996.-420 6.
50. Ржевский В.А., Чепурнова Н.М. Судебная власть в РФ.-М., 1998.-345 с.
51. Петрухин И.Л. Правосудие в системе государственных функций // Правоведение.-1983.-№3.-С.40-41.
52. Жайылганова А.Н. Функции судебной власти // Юридическая газета.-2000.-5 января.
53. Ударцев С.Ф. Суд и правотворчество.Сборн.Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы.-А., 1997.-1896.
54. ҚР Конституциясы.-Алматы: Жеті Жарғы, 1998. - 98 б.(өзг. және толык.)
55. ҚР-ның «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы, 23.07.1999ж // ҚР Парламент Жаршысы.1999.№21.(өзг. және толық.)
56. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, 13.07.1999ж // «Юрист» ақпараттық құқықтық жүйесі
57. ҚР «Қазақстан Республикасының Әділет біліктілік алқасы туралы» Заңы, 12.06.2001 ж // «Юрист» ақпараттық кұқықтық жүйесі
58. Судья әтикасы кодексі, судьялардың I съезінде 19.12.1996ж қабылданған // Сб. материалов I съезда судей РК.-Алматы, 1997.-С.75-78.
59. Конституция Росийской Фередации: проблемный комментарий / Отв.ред. Четвернина В.А.-М., 1997.- 492 б.
60. Коғамов М.Ч. Депутатская неприкосновенность в уголовном процессе. Парламентаризм в независимом Казахстане: состояние и проблемы. Материалы международной НПК, 30.11.2001.-Астана, 2002.- 285 с.
61. Четвернин В.А. Демократическое конституционное право: введение в теорию.-М., 1993.-356 с.
62. Словарь иностранных слов.-М., 1988.- 400 с.
63. Конституционное право. / Отв. ред.Козлов А.Е. -М.: Бек, 1996.-355 с.
64. Чудаков М.Ф.Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Учебное пособие.-М.: Новое знание, 2001.-576 с.
65. Халиков К.Х.Проблемы судебного права.-М.: Юридическая литература, 1990.-350 с.
66. Конституции стран СНГ / Сост.: Булуктаев Ю.-Алматы: Жеті Жарғы, 1999.-416 с.
67. Кириченко М.Г. Конституционные основы судебной системы в ССР.-М.:Юридическая литература, 1979.- 420 с.
68. ҚР «Қоғамдық бірлестіктер туралы» заңы, 31.05.1996ж // Парламент Жаршысы.1996.№8-9.-С324. (өзг. жәнетолық.)
69. ҚР «Саяси париялар туралы» заңы, 15.07.2002ж // ҚР Парламент Жаршысы.2002.№16. (өзг. жәнетолык,)
70. Зиманов С.З. Независимость судьи - фундаментальный принцип правосудия // Состояние и перспективы развития судебно-правовой реформы в РК И РФ. Международная НПК (9-10 октября 2003г., Москва, Россия).-С.24-28.
71. ҚР Қылмыстық-атқару кодексі, 13.12.1997ж // «Юрист» ақпараттық құкыктық жүйесі
72. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 14.05.1998ж «Қазақстан Республикасында сот билігі туралы заңдарды колданудың кейбір мәселелері туралы» қаулысы // «Юрист» ақпараттық құқықтық жүйесі
73. С.С. Молдабаев, Б.Ә. Бекназаров. Сот құжаттары. Практикалық оқу құралы. Алматы, 2003. - 256 б.
74. ҚР Жоғарғы Сотынын 06.12.2002 жылғы «Қылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізу жариялылығы принципін соттардың сақтауы туралы» нормативтік қаулысы // «Юрист» ақпараттық құқықтық жүйесі
75. Юридический әнциклопедический словарь.-М., 1984.-515 с.
76. Шишкин С.А. Состязательность в гражданском и арбитражном судопроизводстве. М.: Юрист, 1997.- 415 с.
77. Жалыбин С. Состязательность как принцип уголовного процесса // Право и государство.-l 997.№5.-С. 10-11.
78. ҚР «Алқа билер туралы» зацы, 01.01.2007 күшіне енеді // «Юрист» ақпараттық құқықтық жүйесі
79. ҚР «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» заңы, 11.07.1997ж // «Юрист» ақпараттық құқықтық жүйесі
80. Коған В., Панкратов В., Сокольский О. Суд народных представителей // Советская юстиция. -1988. №10. -С.12-14.
81. Чельцов М.А. Уголовный процесс- М., 1969. С.8
82. Аубекеров С. Правда и слухи о суде присяжных // Юридическая газета.-2003. №12.
83. Бекжанов Ж. Сот реформасы зацды жалгасын табуда // Зац.2005. №10.

84. Дүйсембиев Қ. Соттар әкімшісінің қызметі - бұрынғы жүйенің қателіктерін қайталамау // Заң.2005.№7.
85. ҚР «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Заңы, 30.06.1998 ж //«Юрист» аклараттық құқықтық жүйесі
86. Сназаров Е. Қазақстан Республикасында судьялар тәуелсіздігш нығайту мәселелері // Жергілікті соттардың рөлін күшейту: судьялардың тәуелсіздігі, сот төрелігіне қол жеткізуді камтамасыз ету. Халыкаралык ғылыми-практикалық конференцияның материалдары (Астана қаласы, 25-26 наурыз 2004ж).- 99 б.
87. ҚР Президентінің 01.09.2000ж «Қазақстан Республикасында сот жүйесі тәуелсіздігін күшейту шаралары туралы» Жарлығы // Казахстанская правда.-2000.№146, 2 сентября.
88. Терехин. Судебная власть должна быть сильной и авторитетной // Российская юстиция.-1999.№2.-С. 11.
89. Питер Г. Соломон мл. Судебная реформа Путина: Не только независимость, но и подотчетность судей // Конституционное право: Восточноевропейское обозрение.-2002.№2.-С23.
90. Чернявский В. Судебный департамент - исполнительный орган судебной власти // Российская юстиция.-2000.№3.-С.27.
91. Назарбаев Н. Правосудие - әто справедливость // Юридическая газета.-2000. 11 июня.
92. Куцова Ә.Ф. Гарантии прав личности в советском уголоном процессе. М.: Изд. МГУ.-1972.-112 с.
93. Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. Алматы: «Жеті Жарғы», 1997.-174 с.
94. Кол бая Г. О. Независимость суда // Вестник Верховного Суда СССР,-1991.-№3.
1. 95. Мәми Қ. Сот билігіндегі басты тұлға - судья. // Егемен Қазақстан.-6 маусым 2001.
95. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан судьяларының ІП-съезіндегі сөзі. //Егемен Қазақстан.-8 мауысым 2001.
96. Қазақстан Республикасының сот жүйесінің даму тұжырымдамасы (жоба) // Заң газеті.- 8 тамыз 2001.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 120 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАНДА СОТ БИЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ СИПАТТАМА ... ... ... ..6
1.1 Қазақтардың дәстұрлі құқықтарына негізделген сот
өндірісі ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейінгі сот жүйесіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Шетел мемлекеттерінің сот төрелігіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. .19

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..28
2.1 Сот билігі: ұғымы, белгілері және басқа билік тармақтарымен ара-
катынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Судьялардың конституциялық-құқықгық
мәребесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.3 Судьялар жұмысын ұйымдастыру және сот билігінің
қағидалары ... ... ... 46
2.4 Қазіргі сот билігінің кейбір өзекті мәселелеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ...61

3 СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ - СОТ ӘДІЛДІГІНІҢ БАСТЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
КАҒИДАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..78
3.1 Сот пен судьялардың тәуелсіздігі: мәселелері және оны қамтамасыз ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
3.2 Судьяның тәуелсіздігі қағидасын камтамасыз ету
кепілдіктері ... ... ... ... .81

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...91

ПАЙДАЛАҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..98

АННОТАЦИЯ (АНДАТПА)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 102

КІРІСПЕ

Сот әділдігін жүзеге асыруға байланысты туындайтын мәселелерді
қараудың өзектілігі қоғамдағы бірқатар объективті факторлардың орын алуымен
байланысты. Бірінші кезекте, казіргі кездегі сот билігі ұғымының
өзектіленуі және жалпы билік бөлінісі тұжырымдамасының әлеуметгік мәнін
түсінудің маңыздылығы ҚР Конституциясында Қазақстанның демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітілуімен байланысты.
Құқықтық мелекеттің дамуы мыкты, әрі тәуелсіз сот билігінің болуын
көздейді, өйткені мұндай сот билігі мемлекет пен азаматтық қоғамның
бірлесіп өзара әрекет жасауының қағидалы кеплідігі болып табылады.
Құкыктық мемлекетті тек идея ретінде ғана емес, сонымен бірге
Қазақстан-2030 Бағдарламасын жүзеге асыру шеңберіндегі әлеуметтік
тәжірибесі ретінде қарастыра отырып, қазіргі таңда саяси, ақпараттық,
экономикалық және өзге де процестердің ғаламдануының барысында сот
әділдігін құқықтық талдау мәселесі негізгілердің бірі деп санаймыз.
Осы зерттеудегі Қазақстанның сот жүйесінің конституциялығымен
байланысты негізгі корытындылары мен сатылары, оның мемлекеттіліктің
нығайтылануы және азаматтық қоғам институттарының ұйымдастырылуын-дағы рөлі
Қазақстанның қазіргі объективті жағдайларын талдау және соттық реформалау
динамикасын үғыну барысында негізделеді.
Ғылыми жұмыстың басты мақсаты - сот әділдігін жүзеге асырудың
конституциялық-құқықтық негіздерін теориялық-құқықтық тұрғыдан зерделеу мен
сот жүйесінде қалыптасқан өзекті мәселелерге талдау жасау арқылы,
қолданыстағы сот билігінің қызметін реттеуші заңнамалық нормаларды
жетілдіру мақсатында ұсыныстар әзірлеу.
Осыған орай келесі міндеттерді іске асыру қажет деп санаймыз:
- Қазақстанда сот билігінің даму тарихына қысқаша сипаттама беру;
- Шетел мемлекеттерінің сот жүйелерінің қызметіне шолу жасау;
- Сот билігінің конституциялық негіздері мен конституциялы-
ғындағы мәселелерді теориялық-құқықтық зерттеу;
- Судьялардың күқықтық мәртебесіне сипаттама беру;
- Судьяның тәуелсіздігі қағидасы мен оны қамтамасыз ету
кепілдіктерінің мәнін ашып көрсету болып табылады.
Зерттеудің нысанасы Қазақстан Республикасында сот жүйесінің тарихи
аспектілері, конституциялық негіздері, сондай-ақ сот қызметін заңнамалық
реттеу мәселелері болып табылады.
Жұмыстың бірінші тарауында ұлттық құқықтық жүйемізіді даралайтын билер
институтының тарихы жайында баяндалады, яғни билердің құқықтық мәребесі,
қызметі жөнінде сипатталады. Содан соң Қазақстанның Ресейге косылғаннан
кейінгі сот билігінің қалыптасуына, дамуына сипаттама беріледі. Сондай-ақ
шетел мемлекеттерінің сот жүйесіндегі соттар қызметінің ерекшеліктері
туралы баяндалады.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы сот әділдігінің
конституциялық негіздері сипатталады, атап айтқанда сот билігі ұғымы, оның
белгілері, функциялары және басқа билік салаларымен ара-
катынасы
баяндалады. Сонымен қатар колданыстағы заңнамаға сәйкес судьялардың
мәртебесі, олардың жұмысын ұйымдастыру және сот билігінің қағидалары
зерделенеді. Сондай-ақ сот жүйесі саласында қалыптасқан алкабилердің
қатысуымен сот ісін жүргізу мен сот шешімдерін орындауға байланысты
туындайтын теориялық және тәжірибелік мәселелер зерттеледі.
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік жаңалығы бұл жұмыста сот әділдігін
іске асыруға байланысты сот тәжірибесінде орын алған мәселелік сұрактарды
кешенді түрде зерттеу арқылы, қолданыстағы заңнаманы жетілдіруге
бағытталған нормаларды ұсынуда көрініс табады.
1. Сот ісін мемлекеттік және ресми тілдерде, сондай-ак көпшілік
халыктың тілінде жүргізу қағидасы Конституцияның 7-бабының және ҚР
Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңының 13-бабының негізінде
туындайды. Бұл нормалар бойынша Қазақстан Республикасында сот ісі
мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал, кажет болған жағдайда, сот ісін
жүргізуде орыс тілі немесе басқа тілдер мемлекеттік тілмен тең қолданылады.
Біздің ойымызша, ҚР АІЖК-нің 14-бабының 2-тармағында көзделген Сот
ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз (арыз) берілген тілге қарай сот
үйғарымымен белгіленеді деген нормасы назар аударуды кажет етеді. Себебі,
осы құкыктық норманы тура талқылағанда туындайтын қорытынды бойынша
талапкер сотқа қай тілде талап арызбен жүгінсе, сот ісі сол тілде
жүргізілуге тиіс. Мысалы, егер талап арыз қытай тілінде берілсе, онда іс
қытай тілінде қаралуға тиіс пе? - деген сауал пай да болады. Бұндай
келеңсіз жағдайларды болдырмау мен алдын алу мақсатында, біздің ойымызша,
аталған ҚР АІЖК-нің нормасын келесі редакцияда баяндау кажет: Сот ісін
жүргізу тілі талапкердің (арызданушының) талап арызда (арызда) білдірген
өтінішіне сәйкес тек мемлекеттік немесе орыс тілінде жүргізілуі мүмкін.
Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу тілі судьяның ұйғарымымен
белгіленеді.
2. Келесі бір маңызды мәселе азаматтар мен заңды тұлғалардың сот
орындаушылардың занды талаптарын орындау міндеттерін заң жүзінде
бекітілмеуі болып табылады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, салық органдары
мен банкілер борышкерлерге қатысты ақпараттар беруден бас тартатын
жағдайлар көптеп кездеседі. Сот шешімі орындалуымен бағаланатындықтан,
мұндай жағдайлар сот шешімдерін нәтижелі орындалуына кедергілер келтіреді
деп санаймыз. Сол себептен салық пен банкілер туралы заңдарға
өзгерістер мен
толыктырулар енгізіп, соның негізінде сот орындаушыларына барлык
мемлекеттік органдар мен ұйымдардан орындау өндірісі козғалған
борышкерлерге катысты мүліктік және қаржылық жағдайлары туралы кез келген
ақпараттар алуға, борышкерлердің банкілердегі және өзге де несие беруші
мекемелеріндегі есеп шоттары бойынша операцияларына токтам салуға
уәкілеттіктер беру қажет, сонымен қатар сот орындаушыларының мәжбұрлеу
шараларын қолдану өкілеттігін кеңейту оң нәтижде береді деп ойлаймыз.
Мысалы, сот орындаушыларына күштік демеу көрсететін, борышкерлерді
іздестіретін, оларды мәжбұрлеп әкелетін сот полицияларын құрып оны заң
жүзінде бекітсе, нәтижелі болар еді деген ойдамыз.
Зан ғылымында сот билігінің мәселелері соттың процессуалдық
қызметінде, сондай-ақ құқық қорғау органдар жүйесінің құрамдас бөлігі
ретінде карасатырылып кеткен. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот
билігі мынадай ғалым-заңгерлердің зерттеулерінің объектісі болды:
Қ.Мәмидің, Қ.Х. Халиковтың, А.Т. Бажановтың, Б.А. Галкиннің, М.П.
Евтеевтің, А.К. Кацтың, В.А. Кириннің, М.Г. Кириченконың, Н.В. Крыленконың,
В.П. Малковтың, И.В. Решетникованың, В.М. Савицкидің, М.Сапарғалиевтың,
В.И. Семеновтың, Л.М.Смирновтың, Е.А. Смоленцевтің, А.Я. Сухаревтің, П.М.
Филиповтың, Н.А. Чечинаның, К.С. Юдельсонның, С.З. Зимановтың, М.Т.
Баймахановтың, 3.0. Ашитовтың, А.Т. Ащеуловтың, O.K. Копабаевтың, А.К.
Котовтың, М.С. Нәрікбаевтың, Ғ.С. Сапарғалиевтың, Н.А. Шәйкеновтың, Ш.М.
Шариповтың, Е.М. Абдрасуловтың, Б.Ж. Абдраимовтың, А.Қасымованың, М.Ч.
Коғамовтың, М.К. Қуандықовтың, А.А. Матюхиннің, Г. Сүлейменовтың және т.б.
Аталған мәселелерді зерттеу ғылымтанудың жалпы және жеке әдістерін
қолдану негізінде жүзеге асырылады. Бұл жұмыста қолданылған жалпы әдістерге
келесілер жатады: ғылыми-диалектикалық, нақты-тарихи, тарихи-құкыктық,
формальды-заңи және салыстырмалы- құқыьсгық.
Жұмыстың құрлымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
қайнар көздерден, аннотациядан (аңдатпадан) тұрады, жалпы көлемі - 102 бет.

1 ҚАЗАҚСТАНДА СОТ БИЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫНА СИПАТТАМА
1.1 Қазақтардың дәстұрлі құқықтарына негізделген сот өндірісі

Қазақстанның сот өндірісі кез келген ұлттық құрылым сияқты дәстұрлі
құқық негізінде дүниеге келген еді. Қоғамның және оның институттарының
дамуына байланысты қазақтардың дәстұрлі құқығы да дамып, жетілдіріліп
отырды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін оның аумағында қылмыстық іс
жүргізудің екі түрі қолданылды: біріншісі, қазақтардың дауларды,
күқықбүзушылықтарды және қабылданған шешімдерге шағымдануды шешуде ұлттық
салт-дәстүрге негізделген дәстұрлі кұқық бойынша сот өндірісін жүргізу,
екіншісі, Қазақстанда тұратын орыстардың мүддесіне қатысты істер бойынша
сот өндірісін жүргізу. Сот өндірісінің екінші түрі бойынша іс жүргізу орыс
тілінде және Ресей заңдары негізінде жүргізілді.
1917 жылғы Қазан төнкерісі елдегі биліктің еңбекші тап кеңестерінің
қолына көшкендігін әйгілі етіп берді. Революция жасактаған өкімет органдары
Қазақстандағы бұрынғы соттарды жойып, олардың орнына жаңасын құра бастады.
Қазақстандағы сот жүйесінің құрылуы және оның дамуы Қазақстан заңнамасының
өркендеуіне және мемлекетгік мәртебесінің өзгеруіне байланысты бірнеше
кезендерді қамтыды. Сот өндірісіне қатысты зандық негіздердің калыптасуына
орай, Кеңестік дәуірде Қазақстандағы соттардың дамуын шартты түрде мынадай
кезеңдерге бөлуге болады:
1. Революциялық трибуналдардың декреттері, нүсқаулықтары, каулылары
негізіндегі сот өндірісі (1917 жылдың қазаны - 1923 жыл);
2. РСФСР сот құрылысы және сот өндірісі ( 1923-1959 жылдар);
3. 1960 жылғы Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексіне қатысты сот
жүйесі және оның қайта қарау институттары.
Кеңестік дәуірде Қазақстанның мемлекеттік мәртебесінің өзгеруіне
байланысты екі кезеңді атап өтуге болады:
1. РСФСР құрамында Қазақстанның автономиялық республика мәртебесін
алуы;
2. КСРО құрамында Қазақстанның одақтас республика ретінде болуы.
Әрине, Қазақстанның сот құрылысы мен сот өндірісі әрқашанда жоғарыда
аталған мәртебелерге сәйкес болды. 1917 жылдың 25 қазанында Петроғардта
Октябрь революциясы жеңіске жетіп, жұмысшылар мен солдаттар депутаттары
кеңестерінің Екінші Бүкілресейлік съезі барлық билік жергілікті жерде
жұмысшылар, солдаттар мен шаруалар депутаттары кеңестеріне берілгендігін
жариялады. Қазақстандағы кеңестік билік осы күннен бастау алады.
1920 жылдың 26 тамызында Бүкілресейлік Орталық Аткдру Комитеті мен
РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік
Республикасын құру туралы декрет кабылдады. 1937 жылы ҚазАССР-і КСРО
қүрамындағы Қазақ Советтік Социалистік Республикасы болып аталды. КСРО-ның
ыдырауына байланысты 1991 жылдың 16 желтоқсанында ҚазССР-і өзінің
мемлекеттік тәуелсіздігін жариялап, Қазақстан Республикасы деп аталатын
болды.
Осы айтылған жағдайларға байланысты біз де Қазақстанның сот құрылысы
мен сот өндірісі тарихын сөз ету үшін олардың пайда болуы мен дамуын
мынадай тарауларға бөліп қарастырғанды жөн көрдік:
1. Қазақтардың дәстұрлі құкықтарына негізделген сот өндірісі;
2. Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейінгі сот
жүйесіне жалпы сипаттама;
3. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының сот жүйесі.
Дәстұрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның қүрамы жағынан
біркелкі болмағанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әр тұрлі нормалар
мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым
алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жаткандай еді. Түп-
тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні кешегі
XIX ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім, сондықтан да болар,
қазақтың дәстұрлі құқығындағы қайсыбір нормалардың қашан пайда болғанын тап
басып айту оңай емес.
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың дәстұрлі кұқығында қылмыстық және
азаматтық құқықбүзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-білінбес
қана болды. Қазақтардың құқықтық ойларының дамуы жөнінде XIX ғасырда әйгілі
қазақ ғалымы, шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш.Уәлиханов былай дейді: қылмыс
пен тәртіпсіздік жөніндегі жан дүниесі бөлек, түрмыс-салты басқаша дамыған
қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен бірдей
көзқарасты талап ету дұрыс емес [1, 5136.].
Қазақтың белгілі ғалымы, заңгер Т.Культелеев те өз кезегінде: Қазақ
кұығында арнайы қылмыс деген термин болмаған, оның орнына жаман іс немесе
жаман қылық деген сөздер колданылған деп ой түйеді [2, 1546.]. Шын
мәнінде, қылмыс ұғымы жаман іс-әрекетпен астасып, ол қоғамға келтірілген
шығын емес, жәбірленушінің немесе оның туыстарының наразылығы ретінде
бағаланады. Ал, мұндай жағдай, әрине, жәбірленушінің немесе оның
туыстарының қарсы жақтан сыйақы төлеуді талап етуімен аяқталатын.
Сондықтан, тіпті, адам өліміне байланысты істе екі жақтың келісімімен, қүн
төлеу арқылы шешімін табатын. Бұл кісі казасының орнына төленетін
материалдық өтем деп қабылданды. Осы жөнінде А.Крохалев былай дейді:
Қырғыздарда кұн деп өлген адамның қаны үшін немесе руластың мезгілсіз
қиылған өмірі үшін төленетін өтемді айтады. Сондай-ақ дәстүр бойынша қүн
мүліктік сыйақы ретінде дене жарақаты үшін жәбірленушінің туған-туыстарына
да төленеді [3, 3046.] Мұны сөз жоқ, қоғамның даму ерекшелігімен, әсіресе,
алғашқы қауымдастық пен феодалдық құрылым әлементтерінің қатар өрлеуімен
түсіндіруге болар еді. Феодализм тұсында қоғамдық катынас жеке меншікке
негізделгендіктен, күқық та көбіне осыған ыңғайланды. Сол үшін де
жауаптылық жасалған іс-әрекеттің ауыр, жеңілдігімен емес, ашығын айтқанда,
жәбірленуші мен кінәлінің қай қоғамдық топқа жататындықтарымен өлшенген.
Сол уақытта қазақ қоғамында қылмыспен азаматтық тәртіп бұзушылық
ұғымдарының арасында нақты шектеулер болған жоқ. Жәбірленуші - талапкер,
ал қылмыскер - жауапкер деп аталды. Қылмыстық іс-әрекеттің де, азаматтық
құқық бұзушылықтың та нәтижесі келтірілген зиян деп бағаланды [4, 146; 2,
154-1556.].
Академик С.Зиманов атап өткендей, қазақтың дәстұрлі құқығы бірнеше
жүздеген жылдар бойына кешеуілдеп калған, тұйық шаруашылық негізінде дамып
келді. Бұл әрине, дәстұрлі құқықтың қайсыбір жекелеген күкықтық нормаларына
өзіндік салқынын тигізді. Мәселен, XIX ғасырдың ортасына дейін дәстұрлі
кұқық жөніндегі жазбалардан тауар-ақша қатынастарын реттейтін нормаларды
кездестіре алмаймыз; сот ісін жүргізу ешқандай жазбаша дәлелдемелерді талап
етпеді. [5, 194-1956.] Кінәлі адамнан кек алу, тергеусіз сот жүргізу сиякты
көне әдет-ғүрыптар көп уақытқа дейін бүзылған құқыкты қалпына келтіру
тәсілі ретінде қолданылып келді.
Қазақ кұқығының тарихында Тәуке ханның Жеті жарғы заңының орны
бөлек. Бұл жөнінде XIX ғасырдың басында аса қүнды еңбектері үшін көзінің
тірісінде мойындалған орыстың шығыстанушы, ғалымы А.Левшин былай деп жазды:
Кіші орданың зерделі кырғыздары, біздің халық тыныштықта өмір сүрген кез
де болған, бізде тәртіп те орнықты болған дегенді айтады [6, 1836].
Тәуке ханның заңдар жинағында көптеген кылмыстық және азаматтық
құкыктық нормалар және дәстұрлі құқық нормалары болды. Қазақтың дәстұрлі
күкық жүйесін зерделей отырып, онда мынадай әлементтердің бар екендігін
байқаймыз:
1. әдет-ғүрып;
2. билер сотының іс-тәжірибесі;
3. билер құрылтайының ережесі.
Бұл үш белгі өзара тығыз байланысты. Билер сотының іс - тәжірибесі
немесе сот өнегесі, сондай-ақ, билер құрылтайының ережесі қолданыстағы
күкықтық дәстұрлерді тұракты түрде толыктырып, өзгертіп отырды.
Заң күші бар әдет-ғүрыптар негізінен арнайы еш жерде жазылмаған, олар
кысқа кайырылған накыл сөздер, мақал-мәтелдер ретінде ұрпақтан-ұрпаққа
ауызекі жолмен жеткізіліп келген. Міне, хан Тәуке осылардың бәрін жинап,
бір заңдар жинағының - Жеті жарғы аясына жүйелеп топтастырған.
Билер сотының іс-тәжірибесі қазақтың дәстұрлі құқығын дамытуда маңызды
рөл атқарды. Атакты билердің жекелеген нақыл сөздері немесе үкімдері сондай
үқсас істерді қараған кезде үлгі ретінде колданылды. Сөйтіп, бұлар дами
келе заңдық күшке ие болды[7, 626.].
XIX ғасырдың екінші жартысына дейін билердің шешімдері еш жерде
қағазға түсірілмеген. Олар қалайда ауызша таратылып отырған. Тек XIX
ғасырдың екінші жартысынан кейін ғана билер кітабіна енгізілді. Он да билер
шығарған үкімдердің немесе шешімдердің қыскаша мазмұны жазылды. Кейбір
жағдайларда билер сотының үкімдері жазба құжат ретінде жеке рәсімделді.
Қазақтардың қылмыстық дәстұрлі құқығы тарихын зерттеу барысында
Қазақстаннның Қазан төңкерісіне дейінгі саяси жағдайына назар аударудың
мәні зор.
Қазақстан Ресейге косылғанға дейін мұнда ең жоғарғы мемлекеттік билік
ханның қолында болды. Ханның билігін қорғау тек сұлтанға тапсырылды. Ханның
басты міндетіне көшпенділерді басқару жатқызылған. Сот және заң шығару
міндеттерін хан билер кеңесімен бірлесе отырып, қазақтардың дәстұрлі күкығы
негізінде жүзеге асырды. Егер дәстұрлі құқықта қайсыбір құқықтық жағдайды
реттейтін норма жоқ болса, хан сол кемшіліктің орнын өзінің заң шығарушылық
қызметімен ыңғайластырды. Мұндай кезде ханның соттық шешімі дәстұрлі
кұқыққа енгізілген маңызды толықтырылу деп есептеліп, соның негізінде жаңа
құқықтық норма жасалынды. Хан жүргізген соттық талқылау ең соңғы сот сатысы
(инстанциясы) деп саналды. Хандар мен сұлтандар ықпалды билерді қатыстыра
отырып, аса маңызды істерді карады.
Қылмыстық және азаматтық істерді талқылайтын арнайы орган - билер соты
болды. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін билер сот билігінен баска
жергілікті әкімшілік органдардың міндетін атқарды. Академик С.Зиманов
билердің әлеуметтік рөлі мен қызметін үш бағытта сипаттайды: біріншіден,
олар - ірі феодал ақсүйек өкілдері; екіншіден, билер көшпелі халыққа
басшылық жасап, олардың іс - әрекеттерінен хабардар болып отырды;
үшіншіден, олар судьялар болған [5, 194-1956.].
Ежелгі дәстұрлі құқық нормалары бойынша билерді ақсақалдар сайлаған.
Олар би болуға дәулетті және халықтың заңдық әдет-ғұрпын жақсы білетін
тәжірибелі, білімді, көреген адамдарды таңдады. Бұл жөнінде 1864 жылы
жазылған Сібір ведомствасына қарасты кырғыздардағы сот реформасы туралы
жазбалар деген еңбегінде Ш.Уәлиханов былай дейді: Тек сот әдет - ғұрып
жөніндегі терең білімін шешендік өнермен үштастыра білген қазақтарға ғана
би деген кұрметті атақ берілді [1, 1516.].
Билер сотында каралатын істердің бір ерекшелігі сол, мұнда, әдет,
кылмыстық істер тараптардың бастамашылығымен қозғалады. Ал, дауды қарау
процесі қарапайым және жұрттың бәріне түсінікті жүргізілді. Істі қарау
барысында билер негізінен екі жақты татуластыруға тырысты. Шығарған
шешімдерінің түпкілікті, әрі талапкерді де, жауапкерді де қанағаттандаруды
көздеген.
Билер соты іс жүргізудің бәсекелестігіне негізделді. Екі жак дауды
шешу үшін өздеріннің қалаулары бойынша сөздерін бір биге немесе бірнеше
биге арнады. Талапкерге шағымға қатысты дәлелдемелерді тапсыру міндеттелді.
Жауапкерге өзін ақтайтын барлық дәлелдемелерін ұсынуға мүмкіндік берілді.
Бүдан басқа, егер тараптар арасында келісім орнаса, кылмыстық процесті кез
келген сатыда тоқтатуға рұқсат етілді. Соттық тергеу ісі басынан аяғына
дейін ешқандай жазбасыз ауызша жүргізілді.
Қазақтардың дәстұрлі құқығы билер соты шығарған шешімдерге тараптардың
шағымдану мүмкіндігін қарастырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл институттың
өзіне тән ерекшеліктері болды. Шағымдану құқығына ешқандай шек койылмады.
Билер сотының шешімі жөнінде баска бір биге немесе хан сотына шағымдануға
ерік берілді. Шешім жарияланғаннан кейінгі шағымдану мерзіміне де шек
белгіленбеді. Шағымданушы өзінің калауы бойынша, өзі сенім білдірген кез
келген биге өтініш білдіруге құқылы болды. Би талапкердің, сондай-ақ, екі
жақтың тілегіне сүйеніп, істі өндірісіне қабылдаған. Істі қараған хан (би)
шығарылған шешімнің әділдігіне көзін жеткізсе, бұл жөнінде арызданушыға
хабардар етті. Егер хан (би) алдыңғы шешімді костап бекітсе, шағымданушы
судьяға жала жабушы ретінде айыпталып тиісінше жазаланды. Ал, егер шағым
орынды деп табылса, хан (би) шешіміне шағым түскен биге келіп, екеуі
кінәлаушы мен жәбірленушінің көз алдында істі қайтадан карады. Шешімнің
әділетсіздігі дәлелденген жағдайда, хан (би) жаңадан шешу үшін істі
әлгі биге кері тапсырды. Сол жерде, егер шешім қабылдаған
бидің біржақтылығы әшкерленсе, онда хан (би) істі баска биге өткізді[8,
926.].
Қазақстан Ресейге қосылған кезден-ак, патша үкіметі Қазақстандағы сот
құрылысына бірден ерекше назар аударып, үкімет үшін бағындырылған елде
құрылатын соттың бастапқы негізін табу ең бір қиын мәселе болатындығына
ешбір күмән жоқ деп Т.М. Культелеев тұжырым жасайды [2, 656.]
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, көп уақытка дейін хан билігімен
қатар жергілікті жерлерде басқарудың сұлтан мен билер жуйесі де сақталып
келді. Тек XVIII ғасырдың 80 - жылдары Игельстром реформасы бойынша алғаш
рет жергілікті басқару жүйесін өзгертуге қадам жасалды. Қазақтар мен
шекаралас тұрғындардың арасындағы даулы істі шешу үшін Орынбор каласында
Шекаралық сот құрылды. Оған Кіші жүздің ішіндегі әкімшілік - сот билігі
берілді. Кейін 1787 жылы Кіші жүз көшпенділерінің арасында жазалау органы
жасақталды. Ол шекаралық соттың шешімін жүзеге асырумен айналысты. Алайда,
Игельстром реформасы оң нәтиже бермеді, өйткені, қазақтардың ісі шекаралық
сотқа жолданбады, ал жазаланушылар жергілікті жерлерде бірде-бір рет
жиналмады.
Қазақстаннның басқару жүйесіне елеулі өзгерістер XIX ғасырдың 20
-жылдары енгізілді. 1822 жылдың 22 шілдесінде патша өкіметі М.Сперанскийдің
жетекшілігімен дайындалган Сібір қырғыздары туралы ережені бекітті. Осы
ережеге сәйкес қазақтар арасында туындауы мүмкін барлық сот істері мынадай
топтарга бөлінді: қылмыстық, талап ету, баскаруға шағымдану. Қазақтар үшін
кылмыстық істер қатарына мыналар жатқызылды: мемлекеттік сатқындық, тонау
мен барымта, кісі өлтіру, билікке ашық түрде бағынбау. Осы істер бойынша
қазақтар патша соттарында жалпы империялық заңдар негізінде сотталуға тиіс
болды. Сөйтіп, билер сотында қаралуға жататын ең маңызды деген істерді алып
қойды. Ал, талап етуге жатқызылған баска да істер: дене жарақаты, төбелес,
балағаттау, парақорлық және т. б. билер сотында дәстұрлі қүқьщ нормалары
негізінде қаралатын болды. [5,1056.]
1822 жылғы Жаргы билер соты қабылдаған үкімдерге шағымдану тәртібін де
белгіледі. Бұл үкімдер түпкілікті деп саналмағандықтан, риза емес
тараптарға облыстық бастықка шағымдануға мүмкіндік берілді. Билердің үкімін
бекіту немесе бекітпеу облыстық бастықтың еркінде болды. Билер сотының
шешімдеріне шағымданудың жаңа апелляциялық тәртібінің енгізілуі іс жүзінде
олардың рөлін едәуір төмендетіп кетті. [7, 636.]
Патша өкіметі билер сотының қызметіне шек қою үшін 1844 жылы Орынбор
қырғыздарына басшылық жасау туралы ережені кабылдау барысында алға бір
қадам жасады. Осы ережеге сәйкес Орынбор ведомствасына қарасты қазақтардың
кылмыстық істерінің барлық негізігі тұрлері билер сотының қарауынан алынып,
жалпыимпериялық соттардың қүзырына берілді. Орынбор ведомствосы
қазақтарының кылмыстық істері мынадай органдарда қаралуы тиіс болды:
1. Облыстық басқарма мен шекаралық комиссияда, мұнда істер жалпы
қылмыстық заңдар негізінде талқыланды;
2. Әскери сот комиссиясында, мұнда істер әскери-қылмыстық және
далалык қылмыстық заңдар негізінде сарапталды.
Облыстық басқармада және шекаралық комиссияда қазақтардың ұрлық
туралы, зорлық-зомбылықтың алуан тұрлері туралы, алаяқтық туралы, жысырын
түрде шекарадан өту туралы қылмыстық істері қаралды.
Әскери сотта сатқындық туралы, кісі өлтіру туралы, барымта туралы,
орыстарды ұстап алу туралы, үкіметке қарсы шығу туралы істер каралды.
Империяның заңы бойынша тұрған жеріне қарай қазақтардың істерінің сотта
каралу тәртібі де әр тұрлі болды. Мысалы, жоғарыда аталған қылмыстарды
жасағаны үшін Кіші жүздің қазақтары әскери сотка түссе, ал дәл осы
кылмыстары үшін Орта жүз казақтары империя заңдарының негізінде Округтік
приказдарда соттасты. XIX ғасырдың 50 - жылдары Орта жүздің қазақгары
Ресейге қосылғаннан кейін осы жүздің адамдары барымта, кісі өлтіру, тонау
сияқты қылмыстары үшін әскери сотқа жіберілді.
Сөйтіп, билер сотының қарауына аса маңызы жоқ қылмыстарға байланысты
істер ғана қалдырылды. Бірақ іс жүзінде билер соты қазақтар жасаған
қылмыстық істердің басым тұрлерін қарауды сол бұрынғыша жалғастыра берді.
Патша өкіметі 1867 жылы қабылданған Сырдария және Семей облыстарын басқару
жөніндегі уақытша ереженің, сондай-ақ 1868 жылы қабылданған Дала облыстарын
басқару жөніндегі уақытша ереженің негізінде билер сотының қызметіне тағы
да өзгерістер енгізілді. Уақытша ережелердің қабылдануына байланысты
Қазақстанда сот өндірісінің жаңа жүйесі бекітілді. Ол уездік судьялардан,
әскери-сот комиссиясынан және облыстық басқармадан құрылды.
Облыстық басқармалар халық судьялары құрылтайының, қылмыстық және
азаматтық істер палаталарының күқықтарын иелене отырып, империяның жалпы
заңдарының негізінде жұмыс істеді. Облыстық басқарамада әкімшілік және сот
міндеттері қатар атқарылды. Басқарма үш бөлімнен түрды: сот, шаруашылық,
ұйымдастыру. Халық судьялары құрылтайының құқығын иеленген облыстық
баскарма уездік судьялардың қызметіне бақылау жасап, уездік судьялардың
шешімдері үшін апелляциялық инстанция болып танылды. Елде халық
судьяларының құрылтайы ұйымдастырылмады. Патша өкіметі кең-байтақ қазақ
даласын халық судьяларымен қамту үшін олардың санының тым көп қажет
етілетіндігін, әрі оған өте мол қаржы жұмсалатындығын ескерді. Ал, 1864
жылдың 20 қарашасындағы Жарғыда қарастырылған округтік соттар, ант берген
алқа билер институты Қазақстанда мүлдем құрылған жоқ. Қылмыстық сот
палаталарының құқығын иеленген облыстық басқармалар лауазымдық кылмыстар
туралы істерді қарады.
Алайда, қазақ ауылдарында билер сотының әлі де сақталып қалғандығын
атап өткеніміз жөн. Бірақ, уақытша ережеге сәйкес, ол Қазақстан аумағына
халық соты деген атпен енгізілді. Жаңа сот бұрынгы билер сотынан едәуір
өзгеше болды. Патша өкіметі оны заман талабына сай Ресейдегі әлемдік
мекемелерге сәйкестендіре өзгертіп жіберген еді. Шамамен XIX ғасырдың
ортасынан бастап халқы отырықшы саналатын Қазақстанның Оңтүстік
облыстарында билер сотымен қатар қазылар соты да жұмыс істеді. Бұлардың
арасындагы бір айырмашылық, билер соты дауды шешу кезінде дәстұрлі құқық
нормаларын басшылыққа алса, қазылар соты тек шариғат нормаларына жүгінді.
Қазылар сотында судьяның міндетін молда атқарды. [8, 1056.]
Уақытша ережелердің жаңа тәртібі бойынша билер қызметі сайланбалы
болды. Билерді сайлау облыстық басқарушыны сайлаумен катар, сайлаушылардың
жиналысында өткізілді. Билер саны әр облысқа 4-8 адамнан белгіленді.
Билерді сайлау патша уәкілінің қатысуымен ұйымдастырылып, сайлауда жеңіп
шыққандарды губернатор қызметке бекітті. Мұндай сайлау қазақ даласы үшін
жаңалық еді. Сондай-ақ уақытша ережелерге сәйкес, билер сотының қызметі
катаң түрде уақытпен белгіленіп, патша әкімшілігінің катан бақылауында
болды. Барлык маңызды деген азаматтық және қылмыстық істер империя
соттарының еншісіне берілді. Аса үлкен қылмыстық істерді (сатқындық,
билікке қарсылық көрсету, лауазымды адамдарды өлтіру, т.б. ) әскери соттар
( әскери сот комиссиялары) қарап, кінәлілерді әскери заң бойынша соттады.
Әскери сот комиссиясының үкімдері прокурорлық қадағалауға жатқызылмады.
Олар бірден әскери бастықтардың және Бас әскери соттың тексеруіне
жіберілді.
1867 жылғы Ереже бойынша Түркістан генерал - губернаторына қажет деп
табылған жағдайда дала сотын тағайындау кұқығы берілді. Әскери - дала
соттары саяси қылмыстар туралы істерді, сондай-ак полицейлерді,
шенеуніктерді өлтіруге, қазына көліктеріне шабуыл жасауға байланысты
істерді карады. Уездік соттар жасаган қылмыстары үшін әл-ауқатынан айыру
құқыгын және ұзақ мерзімге түрмеге жабуды қарастырмайтын істерді, сонымен
қатар екі мың рубльден аспайтын азаматтық талаптарды талқылады. Облыстық
басқармада әскери соттың қарауына жатпайтын қылмыстық және азаматтық істер
талқыланды. Мысалы, лауазымдық қылмыстарға, екі мың рубльден асатын талап -
арыздарға, уездік соттардың үкімдеріне және шешімдеріне жасалған шағымдарға
байланысты істер.
Билердің халық соттарына жалпы империялық соттарда қаралуы тиіс
істерден басқа қазақтардың барлық азаматтық және қылмыстық істері
тапсырылды. Олардың қатарына мынадай қылмыстұрлеріне байланысты істер
жаткызы лды:
- жеке және отбасы саласындагы қылмыстар;
- мүліктік қылмыстар;
- адамның жеке басына карсы қылмыстар;
- дінге қарсы, сондай-ақ болыс басшыларының, ауыл
старшиналары мен билерінің қызметтеріне қарсы бағытталған кылмыстар.
Билер істерді дәстұрлі құқық нормаларының негізінде жеке-дара карады.
Халық судьясының отыз рубльге дейінгі істер бойынша шығарған шешімдері
түпкілікті деп есептелді. Билер сотының шешімдерін болыстық басқару-шылар
жүзеге асырды. Далалық облыстарды басқару ережесіне сәйкес билердің
шешімдері тараптардың екі жағына да хабарланып, талап еткен жағдайда
олардың көшірмесі қолдарына тапсырылды. Билердің түпкілікті емес шешімдерін
болыстық құрылтайға ұсыну үшін болыстық басқарушыға бұл жөнінде сипаттама
ұсынылды. Сипаттаманы тапсыруға шешім жарияланған күннен бастап екі апта
уақыт берілді [6, 1836.]. Сондай-ақ, билердің болыстық және төтенше
құрылтайларының болғанын атап өткеніміз жөн. Болыстық құрылтайда бес жүз
рубльге дейінгі талап-арыздар талқыланды. Сонымен
катар, ол жекелеген билер шешім қабылдаған істер бойынша
екінші инстанциядағы соттың міндетін аткарды.
Билердің болыстық құрылтайлары болыстық басқарушының катысуымен
өткізілді. Алайда, оған сот процесіне араласуға тыйым салынды. Болы стық
кұрылтайлардың өткізілу уақыты мен орнын жер ыңғайына және жыл маусымына
байланысты уездік бастық белгілеп отырды. Болыстық құрылтайлардың
түпкілікті емес шешімдері жөнінде, яғни бес жүз рубльден жоғары бағаланатын
істер бойынша шешім жарияланғаннан кейін екі аптаның ішінде уездік бастыққа
сипаттама ұсынуга мүмкіндік беріледі. Сипаттамаға шағымдалатын шешімнің
көшірмесі қоса тіркелуі тиіс. Өз кезегінде уездік бастық ешқандай
кешіктірусіз сипаттаманы облыстық басқармаға жолдауға міндетті болды.
Басқарма болыстық кұрылтайдың қаулысын бекітеді, билердің төтенше
кұрылтайының қарауына жібереді. Билердің төтенше құрылтайы бір уездің
бірнеше болыстарының арасында туындаған дауға байланысты істерді қарады.
Төтенше құрылтайлар кажет деп табылған жағдайда уезд бастығының өкіміммен
шакырылды. Олар билердің болыстық құрылтайында шешілген істер үшін екінші
инстанция болды. Егер дау бірнеше уездің арасында туындаса, әскери
губернатордың рұқсатымен сол уездер билерінің төтенше құрылтайы шақырылды.
Билер соты шығарған барлық шешімдер мен үкімдерді уезд бастығы, кейбір
жағдайда губернатор, тіпті генерал - губернатор бекітуі тиіс болды.
Судьялар өз қызметтері үшін ешқандай жалақы алған емес. Дегенмен де,
биліктен түскен қаржының есебінен сыйлық алуга рұқсат етілді. Мәселен, бұл
жөнінде Далалық облыстарды баскару туралы ереженің 138 параграфында былай
делінген: Би болып сайланғандарды губернатор бекітеді. Оларға жалақы
төленбейді. Бірак, олар істі шешкені үшін халық дәстүріне сәйкес кінәліден
ерекше айып үлесін алуга кұқылы. Айыптың мөлшері мүліктік шағым бойынша
талап кұнының оннан бір бөлігінен аспауы тиіс, ал жеке баска жасалған
қорлау әрекеттеріне катысты істерді шешкені үшін билік үлесі салт-дәстүрге
байланысты тағайындалады [6, 1846.].
Билер сотының қызметін шектеп, жалпыимпериялық соттардың мәнін арттыру
багытында ұйымдастырылған қайсыбір қосымша шаралар 1886 жылы кабылданған
Түркістан ережесі және 1891 жылы өмірге келген Дала ережесі негізінде
жүзеге асырылды. Осы ережелер енгізген өзгерістер халық соттарының
жүйесіне, кұрылу тәртібіне тікелей катысы болмағанмен, олардың заңдық күшін
едәуір әлсіретіп тастады. Мәселен, кісі өлтіру, зорлау сияқты аса маңызды
қылмыс тұрлеріне қатысты сот жүргізу ісі билер сотының қарауынан алынып,
жалпыимпериялық соттарга берілді. Жеке судья 30 рубльге дейінгі талап арызы
бойынша істерді шешіп, басқадай құқықбұзушылық үшін 7 күнге дейін қамау
жазасын тағайындай алды. Болыстық талап-арыз бойынша 300 рубдьден аспайтын
істер жөнінде шешімдер қабылдап, 1 жыл 6 ай мерзімге дейін абақтыға қамау
туралы үкімдер шығарды. Төтенше құрылтай жазасын өтеу үшін айыптыны жер
аудару жөнінде өлке әкімінің атына жасалынған өтініш туралы істерді қарады
[9, 1126.].
Билер сотында қаралатын істердің қатарына кісі өлімі үшін құн талап
ету, мал ұрлыгы, баска да ұрлықтар, ауыр дене жарақатын салу, үрып-соғу,
әйел
ұрлау және т.б. жатқызылды. Сонымен, қорыта айтқанда, 1917 жылға дейін
Қазақстанның құқықтық жүйесінің кұрылымда қазақтардың дәстұрлі құкығының,
шариғаттың, империяның құықығының болғандығын байкаймыз.
Қазақтардың дәстұрлі күқығы, оның нормалары және институттары үрпактан-
ұрпакка жалғасып, дамытыла отырып, қоғамдық қатынастарды реттеуші, пәрменді
нормативтер ретінде мейілінше нығая түсті. Оның өн бойында бірлікті және
адамгершілікті жақтайтын демократиялық ұстанымдар, институттар, нормалар аз
емес [4, 1606.].
Аймакты отарлаудың тамыры тереңдеген сайын патша өкіметі қазақтардың
дәстұрлі кұқығының қайсыбір бөлігін өзгертіп, оның орнына орьгс
мемлекетінің мен нормаларын енгізудің, сондай-ақ қайсыбір бөлігін өздерінің
мүдделеріне сәйкестендіріп пайдаланудың арнайы саясатын жүргізді. Әйтсе де,
дәстұрлі күқық нормаларының қоғамдық қатынастарды реттеудегі ықпалының
шектеулі екендігіне карамастан, олар жұртшылық арасында мейілінше кең
таралуымен еркешеленді. Дәстұрлі құқыққа қараған шариғат нормалары ел
арасында біршама аз таратылды. Бұл негізінен халықтың көшпелі өмір салты
мен көшпелі тіршілігіне, сондай-ақ мұсылман дінінің қазақ қоғамына тигізген
әсерінің төмендігіне байланысты еді. Сондықтан да көшпелі қоғам өмірінің
тек кейбір салаларын ғана камтумен шектелді [9, 1056.].
Империялық құқық пен оның Қазақстанда таратылуында өзіндік
ерекшеліктер болды. Патша өкіметі өзінің отарлау саясатын әрі қарай қапысыз
жүргізу үшін, ең алдымен осы өлкеге лайықталған арнайы заңнамалық актілер
кабылдап отырды.
Сонымен, зерттеулерімізді тұжырымдай келіп, Қазан төнкерісіне дейінгі
қазақ коғамында дәстұрлі-құқықтық талаптардың әлеуметтік-реттеушілік және
баскарушылық мәнінің өте зор болғандығын байқаймыз. Дәстұрлі құқық
Қазақстандағы қоғамдық және саяси қатынастарды қуаттаушы басты құралдардың
бірі болды, әрі ол осы өлкенің құқықтық негізін қалады. Алайда, қазақтардың
дәстұрлі құқығы апелляциялық өндірісті қарастырмады, дәлірек айтқанда, көп
елдердегі сиякты оның жүйеленген түрін кездестіру қиын.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан соң, шешімдерді апелляциялық қарау
тәртібі империялық заңнамамен реттеле бастады. Бұл, шын мәнінде, Ресейдегі
апелляция тұрлерінің көшірмесі секілді. 1917 жығы Қазан төнкерісінен кейін
апелляциялық шағымдану институты барлык кеңестік республикалардың сот
өндірісінен мүлдем жойылып кетті. Бұл революцияға дейінгі ескі сот
жүйесінен толық арылу саясатынан туындаған жаңғыру еді.

1.2 Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейінгі сот жүйесіне жалпы
сипаттама
1917 жылдың 25 қазанында Ресейде Жаңа өкімет - Кеңестер өкіметі
жарияланды. Осы кезеңдегі сот жүйесіндегі институттар, сондай-ак сот
шешімдерін қайта қарау мәселелері шешімін қалай тапты дегенге келетін
болсак, Кеңес өкіметі өзінің сот құрылысы және сот өндірісі саласындағы
жұмысын, ең алдымен ескі сот аппаратын жойып, жаңа өкіметтің талабы мен
мұратына сай келетін жаңа сот жүйесін күруға бағыттағанын атап өткеніміз
жөн. Осы бағытта алғашқы жасалған қадам 1917 жылы Сот туралы №1 декреттің
қабылдануымен басталды. Міне, осы декрет арқылы революцияға дейінгі
колданыста болған ескі сот жүйесін таратудың негізі қаланған еді. Сондай-
ак, осы және кейінгі қабылданған сот туралы №2 және №3 декреттер арқылы сот
шешімдерін қайта қараудың жалғыз нысаны - кассация белгіленді. Сот туралы
№1 декрет революцияға дейінгі сот институттарын, соның ішінде апелляцияны
да жоюмен қатар жаңа сот жүйесін бекітті. Ол жергілікті соттардан және
революциялық трибуналдардан құралды.
1918 жылдың 7 наурызында жарияланған Сот туралы № 2 декретте
апелляциялық өндіріске рұқсат етілмейтіндігі және сот шешімдерін кайта
қараудың жалғыз нысаны кассация екендігі нактылана түсіп, бірінші рет
үкімнің күшін жоюға негіз болатын жайттар атап көрсетілді. 1918 жылдың 20
шілдесінде қабылданған Сот туралы № 3 декрет негізінен Сот туралы №1
және №2 декреттердің ережелерін толықтырып, кассациялық өндіріске катысты
нормаларды нактылап берді. Осы декретке сәйкес сот шешіміне 500 рубльге
дейін акшалай өтем алуға және 7 күнге дейін бас бостандығынан айыруға жаза
тағайындалған істер бойынша кассацияға рұқсат етілмеді.
Осы жерде Кеңес өкіметінің Сот туралы №1, №2 және №3 декреттері
соттардың жаңа жүйесін енгізгенмен, алайда, 1917 жылға дейін Қазақстан
аумағында колданыста болтан билер және казылар соты туралы мәселеге
ешкандай да назар аудармағанын атап өткеніміз жөн [9, 1106.].
Билер сотына байланысты кеңестер алғашқы кезде олардың билігін шектеу,
іс-әрекеттерін қатаң бақылауда ұстау саясатын ұстанған. Билер соты аралық
сот ретінде танылды. Яғни, тараптар даулы мәселені шешу үшін өздері
калаған, өздері сенім артқан кез келген биге шағымдануға ерікті болды.
Бидің шешіміне канағаттанбаған тарап жергілікті халық сотына жүгіну құқығын
иемденді. Билер мемлекеттің есебіне жатқызылмады, сондықтан оларға сот
салығын алуға тыйым салынды. Кеңестік өкіметгің басты мақсаты - біртіндеп
билер сотын жойып, олардың орнына кеңестік соттармен алмастыру еді. 1918
жылдың 21 наурызы мен 3 сәуірі аралығында Орынбор каласында Кеңестердің
Торғай облыстық 1 сьезі өткізіліп, ол Қазақстанда кеңес өкіметін әрі карай
орнықтыра түсуде үлкен рөл атқарды. Кеңестердің Торғай съезінде сот
кұрылысы саласына байланысты қабылданған шешімдері мен іс-шаралары
негізінен сот туралы декреттердің ережелерін жүзеге асыруға бағытталды[10,
986.].
Сот туралы кеңестік өкіметтің декреттері негізінде съезд өзінің
шешімдерінде соттар Азаматтық және Қылмыстық кодекстер кабылданғанға дейін
ескі өкіметтің заңдарын да, кеңестік өкіметтің декреттерін де катар
колдануға тиіс екендігін атап көрсетті.
Сот туралы №1 декретке сәйкес Қазақстан аумағында азаматтық және
қылмыстық істердің басым көпшілігі жергілікті халық соттарында каралды және
оларға дәстұрлі кұкык нормаларын колдануға рұқсат етілді. Ал, революцияға
қарсы бағытталған, социалистік меншік ірі көлемде ұрланған және т.б. осы
сиякты қиын істер революциялық трибуналдарда қаралды. Олар өздерінің
үкімдерін тек Кеңес өкіметінің декреттері негізінде шығарды [9, 1156.]
Қазақстанда революциялық трибуналдар бірінші рет Ақмола облысында
ұйымдастырылды. Бұл жерде облыстық революциялық трибунал 1917 жылдың 28
желтоксанынан бастап жұмыс істеуге кірісті. Алғашқы айларда Қазақстандағы
трибуналдар негізінен жергілікті халық соттарына тиесілі қылмыстық істердің
басым бөлігін қарады. Алайда, 1918 жылдың 4 мамырында Халык Комиссарлар
Кеңесі Революциялық трибуналдар туралы декрет кабылдап, соның негізінде
жергілікті және округтік соттардың қарауына жататын кылмыстық істер
революциялық трибуналдың құзырынан алынып тасталды. Ал, сол уақыттарда аса
қауіпті деп саналатын қылмыстық істердің кейбір тұрлері трибуналдардың
қарауына берілді.
1918 жылдың 20 сәуірінде Түркістан кеңестерінің V съезі Түркістан
Автономиялық Советтік Социалистік Республикасының құрылғанын жариялады.
Оның құрамына екі үлкен аймақ - Жетісу мен Сырдария облыстары енгізілді.
Осы түста кеңес өкіметі Қазақстанға Кеңестердің негізінде автономиялық
республика кұру міндетін жүктеген еді. Сөйтіп, 1918 жылдың 12
мамырында Ұлттық Халык Комиссариаты жанынан қазақ бөлімі ашылып, ол
кеңестердің бүкіл казақстандық съезін ұйымдастыру және Қазақ Автономиялық
Советтік Социалистік Республикасының күру жұмысымен тікелей айналыса
бастады.
1919 жылдың 10 шілдесінде Қазақ өлкесін баскару жөніндегі
Революциялық комитет қүру туралы декрет қабылданды. Осы декрет сот жүйесі
органдарының құрамына мынадай соттарды енгізді: қазақтар мен жергілікті
баска ұлт өкілдерінің арасындағы мүліктік дауларды қарайтын аралық соттар,
уездік халық соттары, округтік соттар, революциялық трибуналдар [8, 836.].
Уездік халық сотының құрылымы тұрғындардың құрамына байланысты болды.
Мәселен, қазақ және орыс халқы аралас уездерде ол екі бөлімнен, яғни,
тиісінше орыс және қазақ бөлімдерінен құралды. Ал, тұрғындары бірынғай
ұлттан шоғырланған уездердегі соттарда мұндай бөлімдер болған жоқ. Мұндай
жерлерде дауларды шешу үшін әрбір мүдделі тарап жағынан заседательдердің
саны теңдей алынды. Егер қылмыстық және азаматтық істерге әр тұрлі ұлт
өкілдерінің қатысы бар болса, онда олар уездік халық сотының қазақ және
орыс бөлімдерінің бірлескен мәжілістерінде қаралды. Уездік соттың қазақ
бөліміндегі істері тұрақты халық судьясының және кеңестердің уездік
сьезінде сайланған екі заседательдің катысуымен талқыланды. Мұнда бірыңғай
қазақтар арасындағы істер каралған кезде қазақтардың дәстұрлі құқық
нормаларын колдануға рұқсат етілді. Өйткені, олардың заңдық күшін революция
әлі жойған жоқ болатын.
Уездік соттың қазақ бөлімі аралық сотта қаралған істер бойынша
кассациялық және қадағалау инстанциясы болып танылды. Уездік халық соты
қадағалау тәртібімен аралық соттың дұрыс емес үкімінің күшін жойып, істі
сол сотка, бірак басқа кұрамда қарауға жібері құқығын иеленді.
Уездің халық соттарында қаралған істер бойынша кассациялық инстанция
ретінде Өлкелік революциялық комитет жанындағы округтік халык соты танылуы
тиіс болды. Яғни, округтік сотты енгізу арқылы декрет сол уақыттарда жұмыс
істеп жатқан Халык судьялары жергілікті кеңестерінің орнына Қазақстанда
бірыңғай кассациялық органды құруды мақсат түтқан еді.
Революцияға қарсы бағытталған қылмыстар туралы істерді қару міндеті
бұрынгыдай революциялық трибуналға жүктелді. Сонымен, Қазақ өлкесін басқару
жөніндегі революциялық комитет құру туралы декреттің Қазақстанда екі
тармакты сот аппараты жүйесін: бірыңғай халық соттарын және революциялық
трибуналдар құруды көздегенін аңғару қиын болмаса керек. Осы декрет
жарияланғанға дейін Қазақстан аумағында 1919 жылдың 12 сәуірінде
қабылданған Революциялық трибуналдар туралы ереже колданыста болған еді.
Осы ережеге сәйкес революциялық трибуналдар революцияға қарсы бағытталған
іс-әрекеттер туралы істерді қарау үшін барлық губерниялық калаларда әрбір
губернияға бір-біреуден құрылды.
Революциялық трибуналдарды жергілікті Кеңестер сайлады. Трибуналдың
кұрамында төраға және екі мүше болды. Оның сот мәжілісіне міндетті түрде
айыптаушының және қорғаушының қатыстыруы қарастырылды. Революциялық
трибуналдың шығарған үкімі жөніндегі БОАК жанындағы кассациялық трибуналға
шағымдануға, яғни наразылық білдіруге мүмкіндік берілді.
1919 жылдың 1 қазанынан бастап Өлкенің революциялық комитетінің
құрамында юстиция бөлімі жұмыс істей бастады. Ол негізінен жергілікті
кеңестермен бірлесе отырып, сот құрылысы жұмысына басшылық жасады.
Декрет бойынша әрбір уез үшін тергеу комиссясын ұйымдастыру
жоспарланып, оған уездік соттың қарауына жататын едәуір үлкен қылмыстық
істерді алдын-ала тергеу, сондай -ақ революциялық трибуналдың қарауына
жататаын революцияға қарсы бағытталған істер бойынша тергеу жұмыстарын
жүргізу жүктелді.
Кейбір деректерге жүгінсек, Қазақстандагы тергеу комиссиясы туралы
мынадай қызық жайттарды да байкауга болады. Мәселен, оларға тек алдын-ала
тергеу жұмыстарын ғана емес, кейде, тіпті сот міндетін атқару да
жүктеліпті. Мысалы, 1919 жылдың 29 қазанында Өлкелік революциялық
комитеттің төрағасы мен әділет бөлімінің меңгерушісі Актөбедегі тергеу
комиссиясына өздерінің мынадай мазмұндагы өкімін жіберген.
Жергілікті жерде революциялық трибунал әлі ұйымдастырылмаған-дықтан,
Ревком тергеу комиссиясына алып-сатарлык және т. б. осы сиякты істерді
шешу, кінәлілерге 50 000 рубльге дейін көлемде айып төлету, оларды 3 ай
мерзімге дейін мәжбұрлі жұмысқа салу құқығын бере отырып, соттаушылардың
Ревкомға апелляциялық шағым жасау мүмкіндіктерінің бар екендігін
ескертеді[10, 916.].
Қазақстанда біріңғай халық соттарын ұйымдастыру барысында 1919 жылдың
желтоқсанында Өлкелік Ревкомның юстиция бөлімі Халык сотына нұскаулық
әзірлеп ұсынды. Ол барлық негізгі мәселелер бойынша 1918 жылдың 30
қарашасында кабылданған РСФСР халық соты туралы ережеге сәйкес еді. Осы
нүсқаулық бойынша халық соты мынадай үш қүрамда жұмыс істеді:
1) халық судьясы жеке-дара;
2) құрамында халық судьясы мен екі заседателі бар учаскелік халык
соты;
3) уездік халық сотының құрамындағы алты заседателі бар халық
судьясы. Уездік халық соты негізінен аса ауыр қылмыстар туралы істерді
карады. Бұл істер бойынша сараптау жұмыстарын тергеу комиссиялары жүргізді.
Комиссия мүшелерін кеңестер сайлады. Барлық басқадай қылмыстық және
азаматтық істерді учаскелік халық соттары қарады.
Халық соттарының үкімдері мен шешімдері жөнінде олар жарияланғаннан
кейін бір ай мерзім ішінде Халық судьяларының кеңесіне шағымдануға рұқсат
етілді. Аталмыш Кеңес халық соттары үшін кассациялық инстанция болып
есптелді. Халық судьяларының кеңесі қылмыстық және азаматтық істерді қарау
үшін екі алқа (кылмыстық, азаматтық) күрды. Әрбір алканың қүрамында
президиумның екі мүшесі және округтің үш халық судьясы (олар Халық
судьялары кеңесінің жұмысына кезекпен шақырылды) болды [5, 1936.].
1920 жылдың 26 тамызында Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен
Халық Комиссиялар Кеңесі Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социалистік
Республикасы туралы декрет қабылдады. Ал, 1920 жылдың 4-10
қазаны аралығында Кеңестердің бүкілқазақстандық сьезі өткізілді. Сьезде
тұңғыш рет Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы
жарияланды. Сондай-ак сьезде елдің жоғарғы билік және баскару
органдары - Орталық атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесі бекітіліп,
ҚазақСР-дегі біріңғай халық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.