Қазақстан Республикасында сот билігі

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 120 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ҚАЗАҚСТАНДА СОТ БИЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ СИПАТТАМА . . . 6

1. 1 Қазақтардың дәстұрлі құқықтарына негізделген сот өндірісі . . . 6

1. 2 Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейінгі сот жүйесіне жалпы сипаттама . . . 15

1. 3 Шетел мемлекеттерінің сот төрелігіне жалпы сипаттама . . . 19

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 28

2. 1 Сот билігі: ұғымы, белгілері және басқа билік тармақтарымен ара-катынасы . . . 28

2. 2 Судьялардың конституциялық-құқықгық мәребесі . . . 38

2. 3 Судьялар жұмысын ұйымдастыру және сот билігінің қағидалары . . . 46

2. 4 Қазіргі сот билігінің кейбір өзекті мәселелеріне сипаттама . . . 61

3 СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ - СОТ ӘДІЛДІГІНІҢ БАСТЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КАҒИДАСЫ . . . 78

3. 1 Сот пен судьялардың тәуелсіздігі: мәселелері және оны қамтамасыз ету шаралары . . . 78

3. 2 Судьяның тәуелсіздігі қағидасын камтамасыз ету кепілдіктері . . . 81

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 91

ПАЙДАЛАҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ . . . 98

АННОТАЦИЯ (АНДАТПА) . . . 102

КІРІСПЕ

Сот әділдігін жүзеге асыруға байланысты туындайтын мәселелерді қараудың өзектілігі қоғамдағы бірқатар объективті факторлардың орын алуымен байланысты. Бірінші кезекте, казіргі кездегі сот билігі ұғымының өзектіленуі және жалпы билік бөлінісі тұжырымдамасының әлеуметгік мәнін түсінудің маңыздылығы ҚР Конституциясында Қазақстанның демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітілуімен байланысты. Құқықтық мелекеттің дамуы мыкты, әрі тәуелсіз сот билігінің болуын көздейді, өйткені мұндай сот билігі мемлекет пен азаматтық қоғамның бірлесіп өзара әрекет жасауының қағидалы кеплідігі болып табылады.

Құкыктық мемлекетті тек идея ретінде ғана емес, сонымен бірге «Қазақстан-2030» Бағдарламасын жүзеге асыру шеңберіндегі әлеуметтік тәжірибесі ретінде қарастыра отырып, қазіргі таңда саяси, ақпараттық, экономикалық және өзге де процестердің ғаламдануының барысында сот әділдігін құқықтық талдау мәселесі негізгілердің бірі деп санаймыз.

Осы зерттеудегі Қазақстанның сот жүйесінің конституциялығымен байланысты негізгі корытындылары мен сатылары, оның мемлекеттіліктің нығайтылануы және азаматтық қоғам институттарының ұйымдастырылуын-дағы рөлі Қазақстанның қазіргі объективті жағдайларын талдау және соттық реформалау динамикасын үғыну барысында негізделеді.

Ғылыми жұмыстың басты мақсаты - сот әділдігін жүзеге асырудың конституциялық-құқықтық негіздерін теориялық-құқықтық тұрғыдан зерделеу мен сот жүйесінде қалыптасқан өзекті мәселелерге талдау жасау арқылы, қолданыстағы сот билігінің қызметін реттеуші заңнамалық нормаларды жетілдіру мақсатында ұсыныстар әзірлеу.

Осыған орай келесі міндеттерді іске асыру қажет деп санаймыз:

- Қазақстанда сот билігінің даму тарихына қысқаша сипаттама беру;

- Шетел мемлекеттерінің сот жүйелерінің қызметіне шолу жасау;

- Сот билігінің конституциялық негіздері мен конституциялы-ғындағы мәселелерді теориялық-құқықтық зерттеу;

- Судьялардың күқықтық мәртебесіне сипаттама беру;

- Судьяның тәуелсіздігі қағидасы мен оны қамтамасыз ету кепілдіктерінің мәнін ашып көрсету болып табылады.

Зерттеудің нысанасы Қазақстан Республикасында сот жүйесінің тарихи аспектілері, конституциялық негіздері, сондай-ақ сот қызметін заңнамалық реттеу мәселелері болып табылады.

Жұмыстың бірінші тарауында ұлттық құқықтық жүйемізіді даралайтын билер институтының тарихы жайында баяндалады, яғни билердің құқықтық мәребесі, қызметі жөнінде сипатталады. Содан соң Қазақстанның Ресейге косылғаннан кейінгі сот билігінің қалыптасуына, дамуына сипаттама беріледі. Сондай-ақ шетел мемлекеттерінің сот жүйесіндегі соттар қызметінің ерекшеліктері туралы баяндалады.

Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы сот әділдігінің конституциялық негіздері сипатталады, атап айтқанда сот билігі ұғымы, оның белгілері, функциялары және басқа билік салаларымен ара-катынасы

баяндалады. Сонымен қатар колданыстағы заңнамаға сәйкес судьялардың мәртебесі, олардың жұмысын ұйымдастыру және сот билігінің қағидалары зерделенеді. Сондай-ақ сот жүйесі саласында қалыптасқан алкабилердің қатысуымен сот ісін жүргізу мен сот шешімдерін орындауға байланысты туындайтын теориялық және тәжірибелік мәселелер зерттеледі.

Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік жаңалығы бұл жұмыста сот әділдігін іске асыруға байланысты сот тәжірибесінде орын алған мәселелік сұрактарды кешенді түрде зерттеу арқылы, қолданыстағы заңнаманы жетілдіруге бағытталған нормаларды ұсынуда көрініс табады.

1. Сот ісін мемлекеттік және ресми тілдерде, сондай-ак көпшілік халыктың тілінде жүргізу қағидасы Конституцияның 7-бабының және ҚР «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» заңының 13-бабының негізінде туындайды. Бұл нормалар бойынша Қазақстан Республикасында сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал, кажет болған жағдайда, сот ісін жүргізуде орыс тілі немесе басқа тілдер мемлекеттік тілмен тең қолданылады.

Біздің ойымызша, ҚР АІЖК-нің 14-бабының 2-тармағында көзделген «Сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз (арыз) берілген тілге қарай сот үйғарымымен белгіленеді» деген нормасы назар аударуды кажет етеді. Себебі, осы құкыктық норманы тура талқылағанда туындайтын қорытынды бойынша талапкер сотқа қай тілде талап арызбен жүгінсе, сот ісі сол тілде жүргізілуге тиіс. Мысалы, егер талап арыз қытай тілінде берілсе, онда іс қытай тілінде қаралуға тиіс пе? - деген сауал пай да болады. Бұндай келеңсіз жағдайларды болдырмау мен алдын алу мақсатында, біздің ойымызша, аталған ҚР АІЖК-нің нормасын келесі редакцияда баяндау кажет: «Сот ісін жүргізу тілі талапкердің (арызданушының) талап арызда (арызда) білдірген өтінішіне сәйкес тек мемлекеттік немесе орыс тілінде жүргізілуі мүмкін. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу тілі судьяның ұйғарымымен белгіленеді».

2. Келесі бір маңызды мәселе азаматтар мен заңды тұлғалардың сот орындаушылардың занды талаптарын орындау міндеттерін заң жүзінде бекітілмеуі болып табылады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, салық органдары

мен банкілер борышкерлерге қатысты ақпараттар беруден бас тартатын жағдайлар көптеп кездеседі. Сот шешімі орындалуымен бағаланатындықтан, мұндай жағдайлар сот шешімдерін нәтижелі орындалуына кедергілер келтіреді

деп санаймыз. Сол себептен салық пен банкілер туралы заңдарға өзгерістер мен

толыктырулар енгізіп, соның негізінде сот орындаушыларына барлык мемлекеттік органдар мен ұйымдардан орындау өндірісі козғалған борышкерлерге катысты мүліктік және қаржылық жағдайлары туралы кез келген ақпараттар алуға, борышкерлердің банкілердегі және өзге де несие беруші мекемелеріндегі есеп шоттары бойынша операцияларына токтам салуға

уәкілеттіктер беру қажет, сонымен қатар сот орындаушыларының мәжбұрлеу

шараларын қолдану өкілеттігін кеңейту оң нәтижде береді деп ойлаймыз.

Мысалы, сот орындаушыларына күштік демеу көрсететін, борышкерлерді

іздестіретін, оларды мәжбұрлеп әкелетін сот полицияларын құрып оны заң жүзінде бекітсе, нәтижелі болар еді деген ойдамыз.

Зан ғылымында сот билігінің мәселелері соттың процессуалдық қызметінде, сондай-ақ құқық қорғау органдар жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде карасатырылып кеткен. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот билігі мынадай ғалым-заңгерлердің зерттеулерінің объектісі болды: Қ. Мәмидің, Қ. Х. Халиковтың, А. Т. Бажановтың, Б. А. Галкиннің, М. П. Евтеевтің, А. К. Кацтың, В. А. Кириннің, М. Г. Кириченконың, Н. В. Крыленконың, В. П. Малковтың, И. В. Решетникованың, В. М. Савицкидің, М. Сапарғалиевтың, В. И. Семеновтың, Л. М. Смирновтың, Е. А. Смоленцевтің, А. Я. Сухаревтің, П. М. Филиповтың, Н. А. Чечинаның, К. С. Юдельсонның, С. З. Зимановтың, М. Т. Баймахановтың, 3. 0. Ашитовтың, А. Т. Ащеуловтың, O. K. Копабаевтың, А. К. Котовтың, М. С. Нәрікбаевтың, Ғ. С. Сапарғалиевтың, Н. А. Шәйкеновтың, Ш. М. Шариповтың, Е. М. Абдрасуловтың, Б. Ж. Абдраимовтың, А. Қасымованың, М. Ч. Коғамовтың, М. К. Қуандықовтың, А. А. Матюхиннің, Г. Сүлейменовтың және т. б.

Аталған мәселелерді зерттеу ғылымтанудың жалпы және жеке әдістерін қолдану негізінде жүзеге асырылады. Бұл жұмыста қолданылған жалпы әдістерге келесілер жатады: ғылыми-диалектикалық, нақты-тарихи, тарихи-құкыктық, формальды-заңи және салыстырмалы- құқыьсгық.

Жұмыстың құрлымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған қайнар көздерден, аннотациядан (аңдатпадан) тұрады, жалпы көлемі - 102 бет.

1 ҚАЗАҚСТАНДА СОТ БИЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫНА СИПАТТАМА

1. 1 Қазақтардың дәстұрлі құқықтарына негізделген сот өндірісі

Қазақстанның сот өндірісі кез келген ұлттық құрылым сияқты дәстұрлі құқық негізінде дүниеге келген еді. Қоғамның және оның институттарының дамуына байланысты қазақтардың дәстұрлі құқығы да дамып, жетілдіріліп отырды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін оның аумағында қылмыстық іс жүргізудің екі түрі қолданылды: біріншісі, қазақтардың дауларды, күқықбүзушылықтарды және қабылданған шешімдерге шағымдануды шешуде ұлттық салт-дәстүрге негізделген дәстұрлі кұқық бойынша сот өндірісін жүргізу, екіншісі, Қазақстанда тұратын орыстардың мүддесіне қатысты істер бойынша сот өндірісін жүргізу. Сот өндірісінің екінші түрі бойынша іс жүргізу орыс тілінде және Ресей заңдары негізінде жүргізілді.

1917 жылғы Қазан төнкерісі елдегі биліктің еңбекші тап кеңестерінің қолына көшкендігін әйгілі етіп берді. Революция жасактаған өкімет органдары Қазақстандағы бұрынғы соттарды жойып, олардың орнына жаңасын құра бастады. Қазақстандағы сот жүйесінің құрылуы және оның дамуы Қазақстан заңнамасының өркендеуіне және мемлекетгік мәртебесінің өзгеруіне байланысты бірнеше кезендерді қамтыды. Сот өндірісіне қатысты зандық негіздердің калыптасуына орай, Кеңестік дәуірде Қазақстандағы соттардың дамуын шартты түрде мынадай кезеңдерге бөлуге болады:

1. Революциялық трибуналдардың декреттері, нүсқаулықтары, каулылары негізіндегі сот өндірісі (1917 жылдың қазаны - 1923 жыл) ;

2. РСФСР сот құрылысы және сот өндірісі ( 1923-1959 жылдар) ;

3. 1960 жылғы Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексіне қатысты сот жүйесі және оның қайта қарау институттары.

Кеңестік дәуірде Қазақстанның мемлекеттік мәртебесінің өзгеруіне байланысты екі кезеңді атап өтуге болады:

1. РСФСР құрамында Қазақстанның автономиялық республика мәртебесін алуы;

2. КСРО құрамында Қазақстанның одақтас республика ретінде болуы. Әрине, Қазақстанның сот құрылысы мен сот өндірісі әрқашанда жоғарыда

аталған мәртебелерге сәйкес болды. 1917 жылдың 25 қазанында Петроғардта Октябрь революциясы жеңіске жетіп, жұмысшылар мен солдаттар депутаттары кеңестерінің Екінші Бүкілресейлік съезі барлық билік жергілікті жерде жұмысшылар, солдаттар мен шаруалар депутаттары кеңестеріне берілгендігін жариялады. Қазақстандағы кеңестік билік осы күннен бастау алады.

1920 жылдың 26 тамызында Бүкілресейлік Орталық Аткдру Комитеті мен РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі «Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік Республикасын құру туралы» декрет кабылдады. 1937 жылы ҚазАССР-і КСРО қүрамындағы Қазақ Советтік Социалистік Республикасы болып аталды. КСРО-ның ыдырауына байланысты 1991 жылдың 16 желтоқсанында ҚазССР-і өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялап, Қазақстан Республикасы деп аталатын болды.

Осы айтылған жағдайларға байланысты біз де Қазақстанның сот құрылысы мен сот өндірісі тарихын сөз ету үшін олардың пайда болуы мен дамуын мынадай тарауларға бөліп қарастырғанды жөн көрдік:

1. Қазақтардың дәстұрлі құкықтарына негізделген сот өндірісі;

2. Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейінгі сот жүйесіне жалпы сипаттама;

3. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының сот жүйесі.

Дәстұрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның қүрамы жағынан біркелкі болмағанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әр тұрлі нормалар мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жаткандай еді. Түп-тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні кешегі XIX ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім, сондықтан да болар, қазақтың дәстұрлі құқығындағы қайсыбір нормалардың қашан пайда болғанын тап басып айту оңай емес.

Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың дәстұрлі кұқығында қылмыстық және азаматтық құқықбүзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-білінбес қана болды. Қазақтардың құқықтық ойларының дамуы жөнінде XIX ғасырда әйгілі қазақ ғалымы, шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш. Уәлиханов былай дейді: «қылмыс пен тәртіпсіздік жөніндегі жан дүниесі бөлек, түрмыс-салты басқаша дамыған қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес» [1, 5136. ] .

Қазақтың белгілі ғалымы, заңгер Т. Культелеев те өз кезегінде: «Қазақ кұығында арнайы қылмыс деген термин болмаған, оның орнына «жаман іс» немесе «жаман қылық» деген сөздер колданылған» деп ой түйеді [2, 1546. ] . Шын мәнінде, қылмыс ұғымы жаман іс-әрекетпен астасып, ол қоғамға келтірілген шығын емес, жәбірленушінің немесе оның туыстарының наразылығы ретінде бағаланады. Ал, мұндай жағдай, әрине, жәбірленушінің немесе оның туыстарының қарсы жақтан сыйақы төлеуді талап етуімен аяқталатын. Сондықтан, тіпті, адам өліміне байланысты істе екі жақтың келісімімен, қүн төлеу арқылы шешімін табатын. Бұл кісі казасының орнына төленетін материалдық өтем деп қабылданды. Осы жөнінде А. Крохалев былай дейді: «Қырғыздарда «кұн» деп өлген адамның қаны үшін немесе руластың мезгілсіз қиылған өмірі үшін төленетін өтемді айтады. Сондай-ақ дәстүр бойынша қүн мүліктік сыйақы ретінде дене жарақаты үшін жәбірленушінің туған-туыстарына да төленеді» [3, 3046. ] Мұны сөз жоқ, қоғамның даму ерекшелігімен, әсіресе, алғашқы қауымдастық пен феодалдық құрылым әлементтерінің қатар өрлеуімен түсіндіруге болар еді. Феодализм тұсында қоғамдық катынас жеке меншікке негізделгендіктен, күқық та көбіне осыған ыңғайланды. Сол үшін де жауаптылық жасалған іс-әрекеттің ауыр, жеңілдігімен емес, ашығын айтқанда, жәбірленуші мен кінәлінің қай қоғамдық топқа жататындықтарымен өлшенген. Сол уақытта қазақ қоғамында қылмыспен азаматтық тәртіп бұзушылық ұғымдарының арасында нақты шектеулер болған жоқ. «Жәбірленуші - талапкер, ал қылмыскер - жауапкер деп аталды. Қылмыстық іс-әрекеттің де, азаматтық құқық бұзушылықтың та нәтижесі келтірілген зиян деп бағаланды» [4, 146; 2, 154-1556. ] .

Академик С. Зиманов атап өткендей, қазақтың дәстұрлі құқығы бірнеше жүздеген жылдар бойына кешеуілдеп калған, тұйық шаруашылық негізінде дамып келді. Бұл әрине, дәстұрлі құқықтың қайсыбір жекелеген күкықтық нормаларына өзіндік салқынын тигізді. Мәселен, XIX ғасырдың ортасына дейін дәстұрлі кұқық жөніндегі жазбалардан тауар-ақша қатынастарын реттейтін нормаларды кездестіре алмаймыз; сот ісін жүргізу ешқандай жазбаша дәлелдемелерді талап етпеді. [5, 194-1956. ] Кінәлі адамнан кек алу, тергеусіз сот жүргізу сиякты көне әдет-ғүрыптар көп уақытқа дейін бүзылған құқыкты қалпына келтіру тәсілі ретінде қолданылып келді.

Қазақ кұқығының тарихында Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңының орны бөлек. Бұл жөнінде XIX ғасырдың басында аса қүнды еңбектері үшін көзінің тірісінде мойындалған орыстың шығыстанушы, ғалымы А. Левшин былай деп жазды: «Кіші орданың зерделі кырғыздары, біздің халық тыныштықта өмір сүрген кез де болған, бізде тәртіп те орнықты болған дегенді айтады» [6, 1836] .

Тәуке ханның заңдар жинағында көптеген кылмыстық және азаматтық құкыктық нормалар және дәстұрлі құқық нормалары болды. Қазақтың дәстұрлі күкық жүйесін зерделей отырып, онда мынадай әлементтердің бар екендігін байқаймыз:

1. әдет-ғүрып;

2. билер сотының іс-тәжірибесі;

3. билер құрылтайының ережесі.

Бұл үш белгі өзара тығыз байланысты. Билер сотының іс - тәжірибесі немесе сот өнегесі, сондай-ақ, билер құрылтайының ережесі қолданыстағы күкықтық дәстұрлерді тұракты түрде толыктырып, өзгертіп отырды.

Заң күші бар әдет-ғүрыптар негізінен арнайы еш жерде жазылмаған, олар кысқа кайырылған накыл сөздер, мақал-мәтелдер ретінде ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі жолмен жеткізіліп келген. Міне, хан Тәуке осылардың бәрін жинап, бір заңдар жинағының - «Жеті жарғы» аясына жүйелеп топтастырған.

Билер сотының іс-тәжірибесі қазақтың дәстұрлі құқығын дамытуда маңызды рөл атқарды. Атакты билердің жекелеген нақыл сөздері немесе үкімдері сондай үқсас істерді қараған кезде үлгі ретінде колданылды. Сөйтіп, бұлар дами келе заңдық күшке ие болды[7, 626. ] .

XIX ғасырдың екінші жартысына дейін билердің шешімдері еш жерде қағазға түсірілмеген. Олар қалайда ауызша таратылып отырған. Тек XIX ғасырдың екінші жартысынан кейін ғана билер кітабіна енгізілді. Он да билер шығарған үкімдердің немесе шешімдердің қыскаша мазмұны жазылды. Кейбір жағдайларда билер сотының үкімдері жазба құжат ретінде жеке рәсімделді.

Қазақтардың қылмыстық дәстұрлі құқығы тарихын зерттеу барысында Қазақстаннның Қазан төңкерісіне дейінгі саяси жағдайына назар аударудың мәні зор.

Қазақстан Ресейге косылғанға дейін мұнда ең жоғарғы мемлекеттік билік ханның қолында болды. Ханның билігін қорғау тек сұлтанға тапсырылды. Ханның басты міндетіне көшпенділерді басқару жатқызылған. Сот және заң шығару міндеттерін хан билер кеңесімен бірлесе отырып, қазақтардың дәстұрлі күкығы негізінде жүзеге асырды. Егер дәстұрлі құқықта қайсыбір құқықтық жағдайды реттейтін норма жоқ болса, хан сол кемшіліктің орнын өзінің заң шығарушылық қызметімен ыңғайластырды. Мұндай кезде ханның соттық шешімі дәстұрлі кұқыққа енгізілген маңызды толықтырылу деп есептеліп, соның негізінде жаңа құқықтық норма жасалынды. Хан жүргізген соттық талқылау ең соңғы сот сатысы (инстанциясы) деп саналды. Хандар мен сұлтандар ықпалды билерді қатыстыра отырып, аса маңызды істерді карады.

Қылмыстық және азаматтық істерді талқылайтын арнайы орган - билер соты болды. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін билер сот билігінен баска жергілікті әкімшілік органдардың міндетін атқарды. Академик С. Зиманов билердің әлеуметтік рөлі мен қызметін үш бағытта сипаттайды: біріншіден, олар - ірі феодал ақсүйек өкілдері; екіншіден, билер көшпелі халыққа басшылық жасап, олардың іс - әрекеттерінен хабардар болып отырды; үшіншіден, олар судьялар болған [5, 194-1956. ] .

Ежелгі дәстұрлі құқық нормалары бойынша билерді ақсақалдар сайлаған. Олар би болуға дәулетті және халықтың заңдық әдет-ғұрпын жақсы білетін тәжірибелі, білімді, көреген адамдарды таңдады. Бұл жөнінде 1864 жылы жазылған «Сібір ведомствасына қарасты кырғыздардағы сот реформасы туралы жазбалар» деген еңбегінде Ш. Уәлиханов былай дейді: «Тек сот әдет - ғұрып жөніндегі терең білімін шешендік өнермен үштастыра білген қазақтарға ғана би деген кұрметті атақ берілді [1, 1516. ] .

Билер сотында каралатын істердің бір ерекшелігі сол, мұнда, әдет, кылмыстық істер тараптардың бастамашылығымен қозғалады. Ал, дауды қарау процесі қарапайым және жұрттың бәріне түсінікті жүргізілді. Істі қарау барысында билер негізінен екі жақты татуластыруға тырысты. Шығарған шешімдерінің түпкілікті, әрі талапкерді де, жауапкерді де қанағаттандаруды көздеген.

Билер соты іс жүргізудің бәсекелестігіне негізделді. Екі жак дауды шешу үшін өздеріннің қалаулары бойынша сөздерін бір биге немесе бірнеше биге арнады. Талапкерге шағымға қатысты дәлелдемелерді тапсыру міндеттелді. Жауапкерге өзін ақтайтын барлық дәлелдемелерін ұсынуға мүмкіндік берілді. Бүдан басқа, егер тараптар арасында келісім орнаса, кылмыстық процесті кез келген сатыда тоқтатуға рұқсат етілді. Соттық тергеу ісі басынан аяғына дейін ешқандай жазбасыз ауызша жүргізілді.

Қазақтардың дәстұрлі құқығы билер соты шығарған шешімдерге тараптардың шағымдану мүмкіндігін қарастырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл институттың өзіне тән ерекшеліктері болды. Шағымдану құқығына ешқандай шек койылмады. Билер сотының шешімі жөнінде баска бір биге немесе хан сотына шағымдануға ерік берілді. Шешім жарияланғаннан кейінгі шағымдану мерзіміне де шек белгіленбеді. Шағымданушы өзінің калауы бойынша, өзі сенім білдірген кез келген биге өтініш білдіруге құқылы болды. Би талапкердің, сондай-ақ, екі жақтың тілегіне сүйеніп, істі өндірісіне қабылдаған. Істі қараған хан (би) шығарылған шешімнің әділдігіне көзін жеткізсе, бұл жөнінде арызданушыға хабардар етті. Егер хан (би) алдыңғы шешімді костап бекітсе, шағымданушы судьяға жала жабушы ретінде айыпталып тиісінше жазаланды. Ал, егер шағым орынды деп табылса, хан (би) шешіміне шағым түскен биге келіп, екеуі кінәлаушы мен жәбірленушінің көз алдында істі қайтадан карады. Шешімнің әділетсіздігі дәлелденген жағдайда, хан (би) жаңадан шешу үшін істі

әлгі биге кері тапсырды. Сол жерде, егер шешім қабылдаған бидің біржақтылығы әшкерленсе, онда хан (би) істі баска биге өткізді[8, 926. ] .

Қазақстан Ресейге қосылған кезден-ак, патша үкіметі Қазақстандағы сот құрылысына бірден ерекше назар аударып, «үкімет үшін бағындырылған елде құрылатын соттың бастапқы негізін табу ең бір қиын мәселе болатындығына ешбір күмән жоқ» деп Т. М. Культелеев тұжырым жасайды [2, 656. ]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.