Шешендік сөздер жайлы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.7

1 Шешендік сөздер мәтіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.39
1.1 Тіл біліміндегі мәтін мен дискурс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.19
1.2 Шешендік сөздердегі дискурсивтік қатынас ... ... ... ... ... ... 20.26
1.3 Шешендік сөздер дискурсының типологиясы, сөйлесім,
ұйымдасу параметрлері, сөйлеудің типтері ... ... ... ... ... ... ... 26.38
Бірінші тарау бойынша тұжырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.39
2 Шешендік сөздер мәтінінің құрылымы және
сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.78
2.1 Шешендік сөздер дискурсының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 40.58
2.2 Шешендік сөздер дискурсындағы көркемдеуіш құралдар ... ... ..58.64
2.3 Шешендік сөздер дискурсындағы сөз этикеті (естірту, жоқтау,
көңіл айту, көңілін сұрау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.72
2.4 Шешендік сөздер дискурсындағы гендерлік жіктелім ... ... ... ... ...72.78
Екінші тарау бойынша тұжырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
3 Шешендік сөздер дискурсындағы қолданылатын
амал .тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79.112
3.1 Шешендік сөздер дискурсындағы суггестия құбылысы ... ... ... 79.86
3.2 Шешендік сөздер дискурсындағы қайталамалар ... ... ... ... ... ... 87.92
3.3 Шешендік сөздер дискурсындағы сұраулы сөйлемдер ... ... ... ... 92.98
3.4 Шешендік сөздер дискурсының аппелятивті қызметі ... ... ... ... 98.102
3.5 Шешендік сөздер дискурсындағы табу мен эвфемизмдер,
жұмбақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102.107
3.6 Шешендік сөздер дискурсындағы бейвербалды амалдар ... ... ..107.112
Үшінші тарау бойынша тұжырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... 112.113

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114. 115
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...116.120

Ұзақ жылдар бойы тілдік жүйені зерттеуге ден қойып келген лингвистер кейінгі кезде тілдік жүйенің сөйлеу кезіндегі көрінісін зерттеуге бет бұрды. Антропологиялық ізденістердің нәтижесінде адам, оның іс-әрекеті бірінші кезеңде тұрды. Адам өзін қоршаған ортаны мәтін арқылы танып біледі. Өзіне қажетті ақпаратты мәтін арқылы алып, мәтін арқылы жібереді. Мәтін әрқашан коммуникативтік жағдайларға, сөзді айтушы мен тыңдаушыға байланысты болады. Ол адамдар қарым-қатынасының алғышарттары мен ұйымдастырылуын сипаттайды.
Мәтін лингвистикасы ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптаса бастаған, соңғы жылдары қарқынды дамып келе жатқан тың сала. Ол барлық гуманитарлық, философиялық ойлаудың негізі болумен бірге мәтін лингвистикасы пәнінің шығуына түрткі болған. Мәтін лингвистикасы пәнінің филология ғылымдарының бір саласы болып қалыптасуы қазіргі лингвистиканың даму бағытын көрсетеді.
Қазірде мәтін ұғымы жаңаша сипатқа ие болды. Соның нәтижесінде, мәтін терминін дискурстық терминологияға, мәтіннің статикалық қалпынан динамикаға көшіріп, басқаша зерттеуді қолға алды. Ғылымда дискурс, дискурсивті талдау сияқты ұғымдар көрініс тапты. Екі негізгі бағыт белең алды. Олар: мәтін лингвистикасы және дискурс. Аталған дискурс терминін қолдануда осы кезге дейін бірізділік жоқ. Соған орай дискурске түрлі анықтамалар беріліп, тұжырымдар жасалуда.
Қазақ тіл білімінде дискурстың кейбір негізгі белгілерін Қ. Жұбановтың 30-жылдардағы зерттеулерінен аталмыш терминді қолданбаса да кездестіреміз. Ғалым: «Сөз бұйымын жасап шығару үшін де оның жасалу жолын, материалының сыр-сипатын білу керек. Сөзді дұрыс құраудың жолын білу – жазылатын сөзге ала-бөтен қарау. Өйткені, ауызекі сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар. Дауыстап сөйлеген сөздердің олқысы көбінесе ыммен толады. Дұрыс айтылмағанын сезсе сөйлеушінің өзі де сөзін қайта түзеп айтып, түсінікті қылады. Мұның бәрі де жеткіліксіз болса, ауызба-ауыз сөйлескен адам қайта сұрап алуына болады. Жазулы сөзде бұл кемшіліктердің бірі де жоқ. Кітаптың сөзі қисық болсын, дұрыс болсын, қалай жазылған болса, солай оқылады, солай түсініледі немесе түсініксіз күйімен қалып қояды. Мұнда жазған кісіден қайта сұрап алуға болмайды. Сөзді қалай құрудың тетігін білу ауызекі сөз үшін де аса керекті»,– деп көрсетеді [1, 148 б.].
Ал қазіргі қазақ тіл білімінде дискурс термині соңғы кезде сөйлеудің дәстүрлі ұғымын модификациялап, мәтін, диалог, стиль аясында тіл ғылымында ерекше орын ала бастады. «Шешендік сөздердің дискурсы» атты диссертациялық жұмысымыздағы шешендік сөздер табиғаты айырықша феномен болғандықтан, мәтін ретінде лингвистикалық талдауға негіз болады.

1 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 224 б.
2 Уәлиев Н Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. Фил. ғ.д ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. – Алматы,2007 .– 336 б.
3 Кубрякова Е.С. О связах между лингвистикой текста и словообразование // Лингвистические проблемы текста // Под ред. Е.С. Кубрякова. – Москва: Наука, 1983. – 355с.
4 Hartmann P. Text als Linguistisches Objekt. – In: Beitrage zur Textlinguistik. Munchen, 1971 – S. 456
5 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – Москва: Наука, 1981. – 370 с.
6 Гиндин И. Что такое текст и лингвистика текста // Аспекты изучения текста: Сб. науч. тр. – Москва: Просвещение, 1981. – 295с.
7 Тураева З.Я. Лингвистика текста. – Москва: Просвещение, 1986. – 484 с.
8 Бабенко Л.Г., Казарин Ю.В. Лингвистический анализ художественного текста. – Москва: Финита, 2003. – 496 с.
9 Залевская А.А. Текст и его понимание: Монография. – Тверь: Тверский гос. университет, 2001. – 273 с.
10 Солганик Г.Я. Стилистика текста. – Москва: Наука, 2001. – 477 с.
11 Левицкий Ю.А. Лингвистика текста. – Москва: Финита, 2007. – 385 с.
12 Поповская Л.В.Лингвистический анализ художественного текста в вузе Ростов- на-Дону: Феникс, 2006.– 512 с.
13 Кожин М.Н. Стилистика текста в аспекте коммуникативной теорий языка // Стилистика текста в коммуникативном аспекте: Межвуз. сб. – Пермь: Пермский университет, 1987. – 254 с.
14 Шалабай Б, Ахметова М. Мәтін лингвистикасының негізгі мәселелері // Тілтаным,2002. – № 1. – 44-45 бб.
15 Сыздықова Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 224 б.
16.Серғалиев М, Мүсірепова Б. Күрделі синтаксистік тұтастық ( оқу құралы). – Алматы: ҚазМУ баспасы,1989.–35 б.
17. Шалабай Б. Текст лингвистикасы туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті,1993. – № 1. – 60-63 бб
18. Смағұлова Г. Көркем мәтін лингвистикасы: Оқулық. – Алматы: Триумф «Т», 2007.– 152 б.
19. Әзімжанова Г. Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуеті.– Алматы, 2006.– 324 б.
20. Таусоғарова А. Өлең мәтінінің ситаксистік ерекшеліктері.– Алматы: Қазақ университеті,2004 – 184 б.
21.Жусанбаева С. Өлең мәтінінің семантикалық- құрылымдық сипаттамасы. Филол. ғыл. кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация.– Алматы, 2004 – 125 б.
22.Момынова Б. Газет лексикасы: жүйесі мен құрылымы .– Алматы:Арыс 1999.– 228 б.
23. Есенова Қ . Қазіргі қазақ медиамәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде) . – Алматы,2007 – 450 б.
24. Құнанбаева С.С. Темпоральные отношение в казахском художественном тексте: Дисс. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1991. – 125 с.
25. Қайшығұлова Ж. Қазақ мәтінінің күрделі фразалық тұтастық: Абзац деңгейінде мүшеленуі: Филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2001. – 141 б.
26. Откупщикова М.И. Синтаксис связного текста. – Ленинград: Изд. ЛГУ, 1992. – 430 с.
27. Тіл білімі сөздігі / Ред. басқ. Э.Д. Сүлейменова. – Алматы: Ғылым, 1998. – 453 б.
28. Мусаев С.Ж. Тексттин коммуникативдик структурасы: Филол. ғыл. докторы ғыл.дәр. алу үшін жазылған дисс. автореф. – Бішкек, 2000. – 295 б
29. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – Москва: Искусство, 1986. – 502 с.
30. Руднев В.П. Словарь культура ХХ века: Ключевые понятия и текст. – Москва: Наука, 1997. – 486 с.
31. Большой энциклопедический словарь. Языкознание / Отв. ред. Н.Ю. Шведова. – Москва: БРЭ, 1998. – 748 с.
32. Ахмедяров К.К. Лингвистическая поэтика традиций и новаций. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 295 с.
33. Бисималива Т.М. О понятиях текст и дискурс // Филологические науки. –1999. – № 2. – С. 77-78.
34. Карлинский А.Е. Принципы, методы и приемы лингвистических исследований. – Москва: Просвещение, 1981. – С 542 с
35. Ғабитов Т, Мүтәліпов Ж, Құлсариева А. Мәдениеттану. – Алматы: Раритет, 2001. – 253 б.
36. Қалиұлы Б . Жалпы тіл білімі . – Алматы: Қазақ университеті, 2005.– 118 б.
37. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-словарь, 1998. – 304 б.
38. Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық
аспектісі – Алматы, 2001.–192 б.
39. Әлкебаева Д. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы: Монография. – Алматы: Принт, 2005. – 266 б.
40. Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 156 б
41. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жазушы, 1989. – 457 б.
42. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері. – Алматы: Білім, 2003. –260 б.
43 Құрбанғали Халид « Тауарих Хамса » ( бес тарих)– Алматы:
Қазақстан ,1992 – 304 б.
44 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі // Жалпы ред басқ. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1966. – 240 б.
45 Уәлиханов Ш. . Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1995.– 560б.
46 Серғалиев М. Шешендік өнердің шарттары // Астана ақшамы. – 2001. – 9 ақпан.
47. Шешендік шиырлары. – Алматы: Мектеп, 1976.– 117 б.
48. Иманғалиева Г. Типология диалогия (на материале казахского и русского языков) . –Автореферат,кандидат. дисс. – Алма-Ата, 1999– с 23
49 Винокур И.О. Стилистика .–Москва: Мысль, 1980. – 560 с
50.Волошинов В.В. Философия и социология гуманитарных наук. – Санкт-Петербург: Астс-Пресс СТД, 1995. – 340 с.
51. Аристотель. Поэтика. – Москва: Мысль, 1984. – 830 с.
52. Николаева Т.М. Невербальные средства коммуникациий и их местов преподовании языка // Роль и место страноведения в практике преподования русский язык как иностранного. – Москва: МГУ, 1969. – С. 58-64.
53. Каскабасов С . Казахская волшебная сказка. – Алма-Ата: Наука, 1972–260 с.
54. Поспелов Н.С. Проблема сложного синтаксического целого в современном русском языке .– Московский государственный университет, 1948.– 456 с.
55. Лекант П.А. Современный русский литературный язык. – Москва, 1988. – 356 с
56. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы . – Алматы: Ана тілі, 1992.– 448 б
57. Қазақ грамматикасы: фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784 б.
58. Пешковский А. Русский синтаксис в научным освещении – Москва, 1956.– С 380
59. Сильман Т. Проблемы синтаксической стилистики на материале немецской прозы .– Ленинград: Просвещение,1967.– С .152
60. Москальская О.И. Грамматика текста ( пособие по грамматике немецского языке для институтов и факультетов иностранных языков). – Москва: Высшая школа, 1981.– С. 288
61. Шалабай Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық // Қазақ филологиясы: Мақалалар жинағы 2-кітап .– Алматы , 1975.– 109 б.
62. Аристотель. Риторика. – Москва: Мысль, 1984. – 835 с.
63. Абитжанова Ж. Орхон-Енисей ескерткіші тіліндегі метафоралардың теңеумен арақатынасы // Тіл мәдениеті: Ғылыми-тәжірибелік конференция материалы. – Алматы, 2006. – 20-24 бб.
64. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 412 б.
65. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1985. – 310 б.
66. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.– Алматы: Ана тілі, 1992. – 176 б.
67. Әуезов М. Уақыт және әдебиет . – Алматы: Жазушы,1962 .– 445 б
68. Боздағым. Қазақтың жоқтау жырлары. – Алматы:Жазушы, 1990 – 304 б.
69. Матыжанов К. Сөзбен сомдалған құлпытас: жоқтау // Ақиқат журналы, 2005. –№2
70. Гусейнова И.А, М.В.Томская «Гендерный аспект в текстах современной рекламы ( на материале журнальной прессе ФРГ).–Филологические науки, 2000 №3 – С. 81-91.
71. Хасанұлы Б. Қ.Жұбановтың гендерлік жіктелімдер жөніндегі пайымдаулары // «Жұбанов тағлымы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары .– Ақтөбе,2005– 412б.
72. Кириллина А.В. Развитие гендерных исследований в лингвистике . Москва, 2001. – 574 с.
73. Смағұлова Г.Н. Мәтін лингвистикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 112 б
74. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары . – Алматы: Рауан,1995–237б
75. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы.– Алматы: Өлке, 2003 –238 б.
76. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі,1991.– 240 б.
77. Негимов С. Ақ бата. – Алматы: Ана тілі, 1992.– 265б.
78. Болғанбаев Ә, Қазақ тіліндегі алғыс пен қарғыс мағынасындағы тұрақты сөз тіркестері // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. – Алматы: ҚазССР баспасы,1960 – 117-121бб.
79. Үмбеталина З. Қазақ ауыз әдебиетіндегі бата сөз жанры. Флол.ғыл.канд.дәр. алу үшін жазылған диссертация.– Алматы,2001
80. Вандрис Ж. Язык. – Москва: Наука, 1937. – 164 с.
81. Бүркітов О. Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвистикалық жүйесі: Филол. ғыл. ды дис. – Алматы, 2001. – 295 б.
82. Калабаева Т.Б. Лексико-грамматическая структура повторов в казахском языке: Дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1980. – 127 с.
83. Кожабергенова З.Н. Повторы: их организация и употребление в казахском языке: Дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1985. – 129 с.
84. Керимбаева З.К. Традиционные языковые средства казахских народных сказок (глагольные повторы, номинативные и атрибутивные сочетания поэтические формулы): Дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1989. – 135 с.
85.ДосжановаР.А. Лексико-синтаксические повторы в прозе Ж. Аймауытова: Дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1992. – 120 с.
86. Балқыбекова Ы. Қазіргі қазақ тіліндегі бр сөздің қайталануы арқылы жасалған сөз тіркестері: Филол. ғыл. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 1998 –149 б.
87. Амиров Р.С. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 180 с.
88. Шведова Н.Ю. Очерки по синтаксису русской разговорной речи. – Москва: АН СССР, 1960. – 280 с.
89. Еремина В.И. Повтор как основа построения лирической песни // Исследование по поэтике и стилистике. – Москва: Наука, 1972. – С. 31-37.
90. Ломоносов М.В. Краткая руководство к красноречию. – Москва: СПб, 1850. – 840 с.
91. Щербак А.М. Соотношение аллитерации и рифмы в тюркском стихосложении // Народы Азии и Африки / Отв. ред. А. Алексеев. – Москва: Просвещение, 1978. – с. 15-24.
92. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Санат, 1995. – 208 б.
93. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Ред. басқ. З. Ахметов. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б.
94. Акишина А.А. К вопросу о синтаксисе связного текста и о связах в тексте // Материалы семинара по теоритическим проблемам синтаксиса / Отв. ред. А.А. Акишина. – Пермь: Наука, 1975. – с. 34-40.
95. Әміров Р.С, Әмірова Ж.С. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 1998. – 192 б.
96. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. – 304 б.
97. Сайрамбаев Т. Синтаксистің кейбір мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1996. – 112 б.
98.Москвин В.П. Эвфемизмы. В лексической системе современного русского языка – Москва: Ленанд,2007.– 264 с.
99.Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері.– Алматы: Қазақ университеті,2005.– 257 б.
100. Ахметов А. Қазақ тіліндегі табу мен эвфемизмдер.– Алматы: Ана тілі, 1994.– 678 б.
101. Кажгалиева К.Ш. Национально-культурная специфика фатической речевой коммуникаций в казахском языке: Дисс. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1991. – 249 с.
102. Сейсенбаева А.Д. Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына салыстырмалы талдау: Филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1998. – 135 б.
103. Бейсенбаева С.Б. Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке: Дисс. канд. филол. наук. – Алматы, 2002. – 125 с.
104. Николаева Т.М. Невербальные средства коммуникации и их место преподавании языка // Роль и место страноведения в практике преподавания русский язык как иностранного. – Москва: МТУ, 1969. – 584 с.
105. Пиз А.М. Язык телодвижениий. – Минск: МГУ, 1992. – 280 с.
106. Марр Н.Я. Государственные-социально – экономика // Избранные труды: В 2-х т. – Москва, 1936. – Т. 2. – 578 с.
107. Бодуэн де Куртене И.А. Основы фонологии // Избранные труды по общему языкознанию: В 2-х т. – Москва: АН СССР, 1963. – Т. 1. – 482 с.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-7

1 Шешендік сөздер мәтіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-39
1.1 Тіл біліміндегі мәтін мен дискурс
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-19
1.2 Шешендік сөздердегі дискурсивтік қатынас ... ... ... ... ... ... 20-26
1.3 Шешендік сөздер дискурсының типологиясы, сөйлесім,
ұйымдасу параметрлері, сөйлеудің типтері ... ... ... ... ... ... ... 26-38
Бірінші тарау бойынша тұжырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-39
2 Шешендік сөздер мәтінінің құрылымы және
сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40- 78
2.1 Шешендік сөздер дискурсының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 40-58
2.2 Шешендік сөздер дискурсындағы көркемдеуіш құралдар ... ... ..58-64
2.3 Шешендік сөздер дискурсындағы сөз этикеті (естірту, жоқтау,
көңіл айту, көңілін сұрау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64-72
2.4 Шешендік сөздер дискурсындағы гендерлік жіктелім ... ... ... ... ...72-
78
Екінші тарау бойынша тұжырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
3 Шешендік сөздер дискурсындағы қолданылатын
амал
-тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 79-112
3.1 Шешендік сөздер дискурсындағы суггестия құбылысы ... ... ... 79-86
3.2 Шешендік сөздер дискурсындағы қайталамалар ... ... ... ... ... ... .
87-92
3.3 Шешендік сөздер дискурсындағы сұраулы сөйлемдер ... ... ... ... 92-98
3.4 Шешендік сөздер дискурсының аппелятивті қызметі ... ... ... ... 98-
102
3.5 Шешендік сөздер дискурсындағы табу мен эвфемизмдер,

жұмбақтау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .102-107
3.6 Шешендік сөздер дискурсындағы бейвербалды амалдар ... ... ..107-112
Үшінші тарау бойынша тұжырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... 112-113

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114- 115
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...116- 120

Кіріспе

Ұзақ жылдар бойы тілдік жүйені зерттеуге ден қойып келген лингвистер
кейінгі кезде тілдік жүйенің сөйлеу кезіндегі көрінісін зерттеуге бет
бұрды. Антропологиялық ізденістердің нәтижесінде адам, оның іс-әрекеті
бірінші кезеңде тұрды. Адам өзін қоршаған ортаны мәтін арқылы танып
біледі. Өзіне қажетті ақпаратты мәтін арқылы алып, мәтін арқылы жібереді.
Мәтін әрқашан коммуникативтік жағдайларға, сөзді айтушы мен тыңдаушыға
байланысты болады. Ол адамдар қарым-қатынасының алғышарттары мен
ұйымдастырылуын сипаттайды.
Мәтін лингвистикасы ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптаса
бастаған, соңғы жылдары қарқынды дамып келе жатқан тың сала. Ол барлық
гуманитарлық, философиялық ойлаудың негізі болумен бірге мәтін
лингвистикасы пәнінің шығуына түрткі болған. Мәтін лингвистикасы пәнінің
филология ғылымдарының бір саласы болып қалыптасуы қазіргі лингвистиканың
даму бағытын көрсетеді.
Қазірде мәтін ұғымы жаңаша сипатқа ие болды. Соның нәтижесінде, мәтін
терминін дискурстық терминологияға, мәтіннің статикалық қалпынан динамикаға
көшіріп, басқаша зерттеуді қолға алды. Ғылымда дискурс, дискурсивті талдау
сияқты ұғымдар көрініс тапты. Екі негізгі бағыт белең алды. Олар: мәтін
лингвистикасы және дискурс. Аталған дискурс терминін қолдануда осы кезге
дейін бірізділік жоқ. Соған орай дискурске түрлі анықтамалар беріліп,
тұжырымдар жасалуда.
Қазақ тіл білімінде дискурстың кейбір негізгі белгілерін Қ. Жұбановтың
30-жылдардағы зерттеулерінен аталмыш терминді қолданбаса да кездестіреміз.
Ғалым: Сөз бұйымын жасап шығару үшін де оның жасалу жолын, материалының
сыр-сипатын білу керек. Сөзді дұрыс құраудың жолын білу – жазылатын сөзге
ала-бөтен қарау. Өйткені, ауызекі сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын
елетпейтін басқа жағдайлар бар. Дауыстап сөйлеген сөздердің олқысы көбінесе
ыммен толады. Дұрыс айтылмағанын сезсе сөйлеушінің өзі де сөзін қайта түзеп
айтып, түсінікті қылады. Мұның бәрі де жеткіліксіз болса, ауызба-ауыз
сөйлескен адам қайта сұрап алуына болады. Жазулы сөзде бұл кемшіліктердің
бірі де жоқ. Кітаптың сөзі қисық болсын, дұрыс болсын, қалай жазылған
болса, солай оқылады, солай түсініледі немесе түсініксіз күйімен қалып
қояды. Мұнда жазған кісіден қайта сұрап алуға болмайды. Сөзді қалай құрудың
тетігін білу ауызекі сөз үшін де аса керекті,– деп көрсетеді [1, 148 б.].
Ал қазіргі қазақ тіл білімінде дискурс термині соңғы кезде сөйлеудің
дәстүрлі ұғымын модификациялап, мәтін, диалог, стиль аясында тіл ғылымында
ерекше орын ала бастады. Шешендік сөздердің дискурсы атты диссертациялық
жұмысымыздағы шешендік сөздер табиғаты айырықша феномен болғандықтан, мәтін
ретінде лингвистикалық талдауға негіз болады.
Мәтін – қимыл әрекеттегі тіл. Тілдің негізгі бірлігі сөз, сөйлем емес –
мәтін. Мәтін лингвистикасын дискурсивті талдаудың бір бөлімі, компоненті
ретінде тану, сөйлеу мен мәтіннің өзара байланысы – дискурс мәтін талдаудан
басталады. Ғалым Н.Уәлиев атап көрсеткендей, Мәтін – дискурстық әрекеттің
өнімі, нәтижесі, туындысы [ 2 , 45 б.].
Шешендік сөздерге дискурсивті талдау жасау барысында шешендік сөздер
мәтінінен мысалдар жинақталып қарастырылды. Сондай-ақ түсінікті болу үшін
мәтіндер толық түрде ұсынылып отыр.
Диссертацияның бірінші тарауында мәтін, дискурс мәселелері, бұларға
берілген тіл біліміндегі түрлі анықтамалар жан-жақты көрсетіледі. Мәтіннің
типологиясына қатысты бірнеше топтастыруларды бере отырып, шешендік сөздер
дискурсының типологиясы мен ұйымдасу, сөйлесім параметрлері, сөйлеудің
типтері назарға алынады.
Диссертацияның екінші тарауында шешендік сөздер дискурсы құрылымдық
жағынан қарастырылып, ондағы көркемдеуіш тәсілдер мен сөз этикеті (естірту,
жоқтау, көңіл айту, көңіл сұрау т.б.), гендерлік ерекшеліктер сөз етіледі.
Диссертацияның үшінші тарауында шешендік сөздер дискурсындағы суггестия
құбылысы (тілек-бата сөздер мен сан есім) мен дискурсивті талдауда
қолданылатын амал-тәсілдер(қайталамалар,сұраулы сөйлемдер, қаратпа сөздер,
табу мен эвфемизмдер, жұмбақтау, бейвербалды амалдар) анықталады.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде жалпы мәтінге қатысты әр
жылдары жарық көрген біршама еңбектер бар (Е.Жанпейісов, Р.Сыздықова,
Х.Кәрімов, Б.Шалабай, М.Серғалиев). Ал шешендік сөздер қазақ тіл білімінде
зерттелгенімен, тілдік аспектіде жан-жақты қарастырылмаған. Қазіргі
тілтанымда шешендік сөздерге дискурсивті талдау жасау келелі мәселелердің
бірі. Шешендік сөздер табиғаты дискурстық тұрғыдан қарастырылып, пайымдалуы
қазақ тіл ғылымының тың саласы мәтін лингвистикасының дамуына септігін
тигізеді деген ойдамыз.
Бүгінде бізге жеткен құнды да баға жетпес мұраларымыз шешендік сөздердің
мәтіндік үлгілерін ерекше айта аламыз. Шешендік сөздер мағыналық,
грамматикалық, логикалық, стилистикалық жағынан өзара байланысқан және
тыңдаушыға бағытталған, прагматикалық негіздемесі бар мәтін. Сол себепті
де, шешендік сөздер мәтінін дискурсивті тұрғыда жан-жақты алып қарастыру
жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Шешендік сөздер дискурсы белгілі бір сөйлемдер тобынан құралып, мәтін
құрайды. Шешендік сөздер – ауызша тараған көркем сөз үлгісі. Кейбір
мәтінтанушылар (И.Р. Гальперин, Л.М. Лосева) мәтінді жазбаша материалдарға
байланысты қарастырған. Ал шын мәнінде сонау заманнан бізге жеткен
шешендік сөздердің ауызша жеткізіліп, таралып, бір бүтін тұтас дүние
мәтін құрауы бұл көзқарасты жоққа шығарады. Сол себепті де, шешендік
сөздер мәтінін дискурсивті талдау жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Шешендік сөздерге дискурсивті талдау жасауда
шешендік сөздер дискурсының құрылымы мен сөйлеу мәдениетіне қатысы,
шешендік сөздер дискурсында қолданылатын амал-тәсілдер қарастырылады.
Зерттеу пәні. Шешендік сөздердің дискурсы
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысында А.Байтұрсыновтың Тіл
тағылымы(1992), Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер(1999),
Б.Адамбаевтың Шешендік өнер(1999), Б.Әлменұлының Шешендік
сөздер(1993), С.Негимовтың Шешендік өнер (1997), Шешендік
шиырлары(1976), Г.Қосымованың Қазақ шешендік өнерінің негіздері(2003)
т.б. еңбектер басшылыққа алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты – шешендік сөздердің табиғатын дискурсивті тұрғыдан тану. Бұл ретте
дискурс терминінің дефиницалары толық зерделеніп, оның шешендік сөздер
табиғатын ашудағы ерекшеліктерін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін мынадай
нақты міндеттерді шешу көзделіп отыр:
– мәтінмен дискурс терминдерінің тіл білімінде алатын орны. Өзара
байланысы мен бірлігін ашып көрсету;
– шешендік сөздердегі дискурсивті қатынасты көрсету;
– шешендік сөздер дискурсының типологиясы мен ұйымдасу, сөйлесім
параметрлері, сөйлеу типтерінің мәнін ашу;
– шешендік сөздер дискурсын құрылымдық жағынан (мәтіннің тақырыбы,
мәтіннің композициясы; мәтіннің көлемі, мәтіннің басталуы, мәтіннің
аяқталуы, күрделі синтаксистік тұтастық, абзац) сипаттау;
– шешендік сөздер дискурсындағы көркемдеуіш құралдардың танымдық сипатын
зерделеу;
– шешендік сөздер дискурсындағы сөйлеу мәдениетінің (сөз этикеті:
естірту, көңіл айту, жоқтау, жұбату, көңілін сұрау мен гендерлік жіктелім)
орнын даралап көрсету;
– шешендік сөздер дискурсындағы суггестия құбылысының (тілек-бата мен
сан есім) табиғатын ашу;
– шешендік сөздер дискурсындағы тілдік амал-тәсілдердің (қайталамалар,
сұраулы сөйлемдер, қаратпа сөздер, табу мен эвфемизм сөздер, жұмбақтау,
бейвербалды амалдар ) қолданылу ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста тіл біліміндегі мәтін мен
дискурс терминдеріне, шешендік сөздерге қатысты ғылыми пікірлер,
тұжырымдар мен қорытындылар салыстырыла, салғастырыла отырып жасалды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мына төмендегі нәтижелер негізінде көрініс
табады:
– сөз мәдениетінің өресін танытатын мәтін мен дискурс ұғымдарының
өзіндік белгілері сараланды;
– шешендік сөздер дискурсындағы дискурсивті қатынас (оқиғаның өту
кезеңдері) айқындалды;
– шешендік сөздер дискурсының типологиясы мен ұйымдасу,сөйлесім
параметрлері, сөйлеу типтері ұсынылды;
– шешендік сөздер мәтінінің құрылымы (тақырыбы,көлемі мен түрлері,
композициясы, басталуы мен аяқталуы, күрделі синтаксистік тұтастық, абзац)
анықталды;
– өрнекті де айшықты сөйлеу мәдениетінің негізгі қаруы көркемдеуіш
тәсілдердің танымдық қызметі мен сөз этикетінің (естірту, жоқтау, көңіл
айту, көңілін сұрау, гендерлік ерекшеліктер) шешендік сөздер дискурсында
қолданылу табиғаты ашылды;
– шешендік сөздер дискурсында қолданыс табатын сан есім қатысқан сөздер
мен тілек-бата сөздердің ерекше суггестиялық қасиеті дараланып көрсетілді;
– шешендік сөздер дискурсында қолданылатын тілдік амал-тәсілдер
(қайталамалар, сұраулы сөйлемдер, қаратпа сөздер, табу мен эвфемизм сөздер,
жұмбақтау, бейвербалды амалдар) анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– мәтін статикалық, дискурс динамикалық қалыпта көрініс табады.
Дискурс тілдің қатысымдық қызметіндегі барлық қолданысын біріктіретін
атау болып табылады;
– шешендік сөздердегі дискурсивті қатынас оқиғаның өту кезеңдері (қойылған
сұрақ, хабарды сұрыптау, білім қоры, келесі мүмкіндік, қайтарылған жауап)
ерекше назарға алынады;
– шешендік сөздер дискурсының типологиясын (сөйлеу типі, өтуі, берілуі,
сипаты, тыңдаушылардың саны, коммуниканттардың қатысуы, тыңдаушының
әлеуметтік құрамы, мақсаты), ұйымдасу (құрылым, функционалды-стильдік,
дайындалған, тұтастық пен байланыстылық, алгоритмдік, ішкі ойдың берілу,
функциональды-прагматикалық), сөйлесім
(сөйлеу формасы, серіктес, тыңдаушы орта, сөйлеуге дайындық, тыңдаушылардың
реакциясы, қолданылу аясы) параметрлерін, сөйлеудің типтерін (диалог,
монолог) беру негізінде шешендік сөздер мәтінінің түрлі белгілері,
құрылымдық, мазмұндық жақтары ескеріледі;
– шешендік сөздер дискурсының құрылымдық жағы (мәтіннің тақырыбы:
тараудың, бөлімнің, бөлімшенің, абзацтың тақырыптары) мәтін композициясы
(кіріспе, негізгі бөлім, мазмұны, дәлелдеме,фактіге сүйенген жағымды дәлел,
қарсы жақтың көзқарасының жалған екендігін дәлелдеу, бекіту, қорытынды,
түйіні), мәтіннің көлемі (шағын және көлемді мәтін), мәтіннің басталуы,
мәтіннің аяқталуы, күрделі синтаксистік тұтастық (тізбекті, параллельді,
абзац) өзіндік ерекшеліктерге ие;
– шешендік сөздер дискурсындағы көркемдеуіш тәсілдердің (эпитет, метафора,
теңеу) танымдық қызметі мен сөз этикетінің (естірту, жоқтау, көңіл айту,
көңілін сұрау) мәні, гендерлік ерекшеліктер (ерлер мен әйел тілі) сөйлеу
мәдениетінің жоғары деңгейін танытады;
– шешендік сөздер дискурсында тілдік амал-тәсілдер ретінде көрініс табатын
қайталамалар (мимезис, аллитерация, ассонанс, дыбыстық анафора, абзацтағы
қайталамалар) сұраулы сөйлемдер (ақпарат беретін сұрақтар, жұмбақ сұрақтар,
қызығушылық тудыратын сұрақтар, тағылымдық мәні бар сұрақтар, дұрыс
жауаптың шешімін іздеу, ой тастау немесе ойға жұмылдыру), қаратпа сөздер
(кісі есімдерінің түбір күйінде қаратпа қызметінде, тәуелдік тұлғасында,
эмоционалдық-экспрессиялық мән туғызатын қосымшалардың қосарлануы арқылы,
жалпы есімдердің қаратпа қызметі), табу мен эвфемизм сөздер, жұмбақтау,
бейвербалды амалдар қолданысын ерекше айтуға болады.
Зерттеудің теориялық, практикалық маңызы. Бұл жұмыс осы салада болашақта
жүргізілетін лексикология, көркем мәтін лингвистикасы, мәтін семантикасына
қатысты зерттеулерге теориялық, ұстанымдық негіз ретінде қызмет етеді.
Зерттеу жұмысының нәтижелері іргелі ғылыми пайымдаулардың дамуына жол
ашады.
Зерттеу нәтижелерін мәтін лингвистикасы, көркем мәтін лингвистикасы
бойынша мәтіннің теориясы мен практикасына байланысты жүргізілетін арнаулы
курстарда қолдана алады.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу барысында тіл біліміндегі сипаттау,
салыстыру, анализ, синтез жасаудың әдіс-тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында қазақ тіл
білімінде: Р.Сыздықова, Б. Шалабай, Н. Уәлиев, М.Серғалиев, Г.Смағұлова,
Г.Әзімжанова, Қ.Есенова, С.Жусанбаева, А.Таусоғарова т.б.орыс тіл
білімінде: И. Гальперин, З. Тураева, Ю. Казарин, Е. Кубрякова, И. Гиндин,
М. Кожина, Е. Клюев, Ю.Левицкий, Л.Поповская, И.Гиндин, Л. Бабенко, А.
Залевская, А. Карлинский т.б. ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми
еңбектері, мақалалары қарастырылды.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының бағыт-
бағдары, мазмұны, негізгі тұжырымдары мен басты нәтижелері республикалық
және халықаралық деңгейдегі ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық
конференцияларда С. Исаев және мерзімді баспасөз тілі атты республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы,2003), Х.Кәрімұлы Мұхамбеттің 75
жасқа толуына орай ұйымдастырылған Қазақ әдеби тілінің тарихы мен
диалектологиясы атты республикалық ғылыми-тәжірбиелік конференцияда
(Алматы, 2007), ХХІ ғасыр Шәкәрімнің рухани мұрасы республикалық ғылыми-
теориялық конференцияда (Семей, 2007), Ө. Айтбайұлының 70 жасқа толу
мерейтойына орай Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми
құжат тілі атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007),
Қазақ тілі ғасырлар тоғысында: теориясы, тарихы және қазіргі жайы атты
профессор
М. Балақаевтың туғанына 100 жыл толуына орай ұйымдастырылған Халықаралық
ғылыми-теориялық конференцияда(Алматы,2007), Тілтаным журналында № 4
(Алматы,2007), ҚазҰУ Хабаршысы. Филология серияларында 2003, № 9 ( 71);
2004, № 5 (77); 2006, № 6 (96) 9 мақала жарыққа шықты.
Зерттеудің құрылымы. Диссертациялық еңбек кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ШЕШЕНДІК СӨЗДЕР МӘТІНІ

1. Тіл біліміндегі мәтін мен дискурс

Лингвистикадағы мәтін мәселелері кең көлемде зерттеліп келе жатқан, әлі
де әр қырларынан зерттеулерді қажет ететін ауқымды дүниелер.
1960 жылдары мәтін лингвистикасының теориясы қалана бастады
(П. Хартманн, Э. Харвег, З. Шмидт). Алдымен мәтінді құрылымдық
жағынан қарастырды, ал 1970 жылдардан кейін мәтінді зерттеу коммуникативтік
процесс ретінде көрініс берді.
Жалпы алғанда ХХ ғасырдың 70-80 жылдарына дейін әлемдік филологияда
лингвистикалық зерттеулер әрі кеткенде сөйлем шеңберінде ғана қарастылып
келді. Осы сөйлемдер легінен тұратын мәтін ұзақ уақыт бойы тіл ғылымының
аясынан табылмады. Алайда мәтін лингвистикасының пайда болуы ғылымдардың
барлық лексикалық және грамматикалық феномендерді сөйлем шеңберінде толық
түсіндіру, дәлірек ашу мүмкін емес деген пікірлерінің пайда болуынан
бастау алады. Мәтіннің пайда болуына байланысты тіл білімінде түрліше
тұжырымдар беріліп келеді. Мәселен ғалым Е.С. Кубрякова Текст признаком
зарождения в лингвистике новой научной парадигмы, а реакцией на старую, –
деп атап көрсетеді [3 , 55 б.].
Мәтін лингвистикасының дамуы жаңа бағыттар, жаңа тәсілдер, жаңа ұғымдар,
тың көзқарастардың тууына негіз болды. Бұл салада көптеген монографиялар
мен мақалалар жарық көрді, оқу құралдары жазылды, конференциялар мен
симпозиумдар өткізілді. Мәтін теориясында көптеген нәтижелерге қол
жеткізген неміс тілші ғалымы П.Хартманн өз еңбектерінің бірінде: Қазіргі
кезде мәтінді оқытуға негізделген лингвистика бар. Лингвистиканың бұл
саласы тілдік зерттеулердің ең нәтижеге бай саласы. Ол лингвистикадағы
қызығушылық диапозонын кеңейтеді және лингвистикалық пікірлердің
топтамасына жол ашады. Лингвистиканың аталған жаңа саласын зерттеу ісі
лингвистикалық зерттеулердің жаңа бастамасы болды [ 4, 9 б. ].
Мәтін лингвистикасы филологияда ерекше пән ретінде ХХ ғасырдың ІІ
жартысында қалыптаса бастады. Біріншіден, ол поэтика, риторика, стилистика,
герменевтика, семиотика сияқты ғылым салаларының тоғысында дүниеге келді.
Екіншіден, оның пайда болуы түрлі мектептің өкілдері мен ғылыми
көзқарастардың мәтінді түсіндірудегі мыңжылдық тәжірибесі негізінде
жүзеге асты.
Ал ХХ ғасырдың соңғы ширегінде тіл білімінде мәтін лингвистикасы
қарқынды дами бастады. ХХI ғасырда, әлемдік лингвистикада мәтін
лингвистикасының ілгері қадамдар жасайтынына сеніміміз мол.
Қазіргі мәтін лингвистикасында мәтіннің бірнеше даму бағыттары
көрсетіліп жүр. Олардың бірнешеуі төмендегідей болып келеді:
– мәтінді жоғары дәрежедегі жүйе деп қарап, оның басты белгілері
тұтастылық пен байланыстылық екендігін назарда ұстау;
– лингвистикалық белгілерге сүйене отырып коммуникативтік параметрлер
бойынша мәтін типологиясын құру (айтып жеткізу мен мазмұн бірлігі);
– мәтінді құрайтын бірліктерді анықтау;
– негізгі мәтіндік категорияларды анықтау.
Мәтін лингвистикасына қатысты жалпы тіл білімінде И.Р. Гальперин [5],
С.И. Гиндин [6], З.Я. Тураева [7], Л.Г. Бабенко [8], А.А. Залевская [9],
Г.Я. Солганик [10], Ю.А. Левицкий [11], Л.В.Поповская [12] т.б. ғалымдардың
еңбектері жарық көрді. Олардың зерттеу еңбектерінде мәтіндегі прагматика
мен интонация, мәтін құрылымы, көмекші сөздердің ерекше жұмсалуы, мәтіндегі
ұсақ тілдік бірліктер (фонема, морфема), мәтіннің жалпы құрылысы, мәтін
типологиясы т.б. мәселелер жайында сөз қозғалады.
Мәтін лингвистикасын соңғы 10-15 жыл ішінде қарқынды дамып келеді
деуіміздің бір реті – лингвистика мен мәтін стилистикасының аражігін ашып,
бірін-бірі толықтыратын тең дәрежелі ғылым деп ұсынуға болатындығы. Мәтін –
күрделі категория. Оны бір әдіс шеңберінде зерттеп, тануға келмейді. 1985
жылы 25-27 қыркүйекте Қазан университетінде мәтін стилистикасы бойынша
өткізілген бүкілодақтық мәжілісте профессор М.Н. Кожин мәтін лингвистикасын
лингвистиканың перспективалы бағыты ретінде бағалап, мәтін
лингвистикасын функционалды стилистика дамуының заңды жалғасы деп таниды [
13, 8 б.].
Сонымен, қазірде мәтінді түрлі әдістермен, әр қырынан алып қарастыру
кең өріс алып отыр. Мәселен:
– Онтологиялық тұрғыда – мәтіннің болмысы, алатын орны
– Лингвистикалық тұрғыда – мәтіннің тілдік ұйымдасуы
– Психологиялық тұрғыда – мәтінді қабылдау
– Прагматикалық тұрғыда – мәтін авторының обьективті болмысқа және
мазмұнға деген қатынасы сипатталады.
Ал А.Г.Бабенко, Ю.В.Казарин Лингвистический анализ художественного
текста атты еңбегінде мәтінді танудың төмендегідей тәсілдерін ұсынады:
Мәтінді талдаудағы дәстүрлі тәсіл – лингвоцентристік. Нысаны – тіл және
мәтін. Ол көркем мәтіннің тілдік бірліктеріне және категорияларына
негізделеді. Мұндай тәсілде лексикалық, фонетикалық, грамматикалық,
стилистикалық бірліктер мен категориялар қамтылады. Текстцентристік тәсіл
– мәтін туралы негіздер шығармашылық әрекеттің нәтижесі мен азығы ретінде
көрінеді. Мәтін тұтас аяқталған нысан ретінде зерттеледі. Нысаны – әдеби
қарым-қатынас.Антропоцентристік тәсіл – мәтіннің интерпретациясына
байланысты нысанында автор позициясы мен қабылдау (оқырман позициясы)
қамтылады. Бұл тәсіл арқылы мәтінтану төмендегідей бағыттарға бөлінеді:
– психолингвистикалық (Л.С. Выготский, А.А. Леонтьев);
– прагматикалық (А.Н. Баранин);
– деривациялық (Е.С. Кубрякова, Л.Н. Мурзин);
– коммуникативтік (Г.А. Золотова, Н.С. Болотнова);
– жанрлы-стильдік (М.М. Бахтин, М.Н. Кожин);
– танымдық тәсіл (Ван Дейк, Т. Виноградов).

Танымдық тәсіл – соңғы он жылдықта ғылыми парадигманың ізімен алдыңғы
орынға шықты. Мұнда тілді әлемнің тілдік бейнесі ретінде қарайды Нысаны
автор – мәтін – мәтіннен тыс болмыс [ 8, 114 б. ].
Мәтінді зерттеуге қызығушылықтың артуына көптеген мәселелер әсер етті.
Онда тілді қарым-қатынас жасаудың бірден-бір тұтас құралы ретінде түсіну,
тілдің адамзат қызметтерінің әртүрлі жақтарынан байланыстылығын терең білу
үшін де қажет болды. Мәтіннің көмегімен тілдің өмір сүруін, оның
заңдылықтарын тануға болады.
Мәтін дүниежүзі лингвистерінің назарына іліккен кезде қазақ тіл
білімінде де бұл мәселеге қатысты қазақ тіл білімінің негізін салушы А.
Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектерінен де алғашқы ойларды кездестіреміз.
Бұл жайлы қазірде қазақ тіл білімінде Б.Шалабай сынды ғалымдарымыз өз
пікірлерін былайша білдіруде: Біздің ойымызша, ғалым А. Байтұрсынұлы
мәтінді шығарма сөз деп атап, сөйлеудің бірлігіне жатқызады.
А.Байтұрсынұлы шығарманың тақырыптан, ал мәтін (шығарма) мазмұнының үш
мүшеден, яғни аңдату, мазмұндау, қорытындыдан тұратынын көрсетеді. Сондай-
ақ мәтіннің қатысымдық қызмет тудыруға негіз болатынын, айтушының ойының
өзге үшін бағытталатынын алғашқылардың бірі болып айтты [14, 24 б.]. Бұдан
басқа да көптеген ғылыми ойларды зерделей отырып, мәтінтану қазақ тіл
білімінде
А. Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады деуге әбден болады.
Соңғы кездері қазақ тіл білімінде де мәтін мәселелеріне ерекше назар
аударыла бастады. Мәтіннің түрлі аспектілерінің табиғатын тануға
бағытталған еңбектердің қатарына Р.Сыздықова [15], М.Серғалиев [16],
Б.Шалабай [17], Г.Смағұлова [18], Г. Әзімжанова [19], А.Таусоғарова[20 ],
С. Жусанбаева [21 ], зерттеу еңбектерін, газет мәтінін
қарастырған Б. Момынова [22], Қ.Есенова
[23 ], көркем мәтінді жеке зерттеу нысаны ретінде қарастырған С. Құнанбаева
[24], Ж.Т. Қайшығұлова [25] еңбектерін жатқызуға болады.
Мәтін лингвистикасы – тіл ғылымының жеке саласы болғанымен, соңғы отыз
жылда,өзіндік дамуында түрлі қиындықтарға толы болды. Мәтінді танудың
өзінде сан түрлі сұрақтар туындады. Мәтін дегеніміз не? Оның категориялары
қандай? Мәтіннің ұйымдасуында қандай заңдылықтар бар? т.б.
Мәтінді анықтау мәселесімен байланысты яғни, оның шекараларын нақтылап,
мәтінді басқа бөлшектерден ажырату қажет.
Мәтін әрқашан коммуникативтік жағдайларға, сөзді айтушы мен тыңдаушыға
байланысты болып келеді.Мәтін авторының ойланып белгілі бір бағытты
таңдауының нәтижесі болады. Осыдан жалпы мәтін құралады.
Мәтінге қатысты көптеген мәселелер өз шешімдерін тапты, алайды сыры
ашылмай келе жатқан жайттар да кездеседі. Осы уақытқа дейін мәтіннің
орныққан анықтамасы белгіленбей келеді. Көптеген ғылым салаларындағы кейбір
ұғымдардың тиянақты анықтамасын дәлме-дәл берудің қиындығы сияқты мәтін
ұғымына да тұрақты бір анықтама берілмей келеді. Мұның дәлелі ретінде
осыдан 10-15 жылдар бұрын бұл ұғымның ешбір анықтамасыз-ақ қабылданып
келгенін айтсақ та жеткілікті тәрізді. Мәтінге түрлі ғылым салаларында
берілген анықтамаларды жинақтай келе екі негізгі түрге бөліп қарастыруға
болады Біріншісі, қысқа, жинақы берілген анықтамалар. Екіншісі, керісінше
жан-жақты қамтылған анықтамалар. Мұнда зерттеушілер мәтіннің сырын ашуға,
маңызды белгілерін толық беруге тырысқан. Бірінші жағдайдағы анықтамаларда
мәтіннің негізгі, маңызды қасиеті беріледі. Мәтінге берілген анықтамалардың
екінші типінің көпшілігінде ерекше белгілерімен қатар кешенді қасиеттерді
де көрінеді. Басым бөлігі мәтіннің табиғатына сай болып келеді. Анықталған
терминологиялық дәрежеге жеткен жоқ. Мәтін әртүрлі ғылым салаларында,
түрлі бағыттарда қарастырылуда. Соған орай мәтінге берілген анықтамалар сан
алуан. Қазірде тіл білімінде мәтінге берілген үш жүздей анықтамалар
кездеседі. Мәтіннің анықтамаларының көптігін айта келе, М.И. Откупщикова
Сөйлемге берілген анықтама қанша болса, мәтіннің сонша анықтамасыбар деп
көрсетеді [26, 312 б.]. Дегенмен жұртшылық біршама мойындаған мәтін
анықтамаларының саны соншалықты көп те емес. Солардың ең негізгі
бірнешеуін көрсете кетейік:
Мәтін дегеніміз – жазба құжат түрінде обьектіленген аяқталғандықты
білдіретін, әдеби тұрғыда өңделген, тақырып (атау) лексикалық,
грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстардың әртүрлі типтерімен
біріккен, бірқатар ерекше бірліктерден (күрделі фразалық тұтасымнан)
тұратын белгілі бір мақсаты, грамматикалық нұсқамы бар сөздің (речь)
шығармашылық процесінің туындысы [ 5, 18 б.]. Мәтін – жүйелі, тұтас,
тиянақты қалыптасқан және мағыналық жақтан өзара байланысқан сөйлемдердің
бірізділігі, коммуникацияға қатысуға тән сөйлемелік бірізділігі, жазу
үлгісіндегі ауызша сөйлеу шығармашылығы [ 27,54 б.]. Мәтін – қимыл
әрекеттегі тіл (биздин түшүнгүбүздө, текст кеп игимердигин жөнгө салып
борлашууну ишке ашырушгү каражат) [28, 46 б.]. Мәтін – обьективті әлемнің
субьективті бейнесі, кең мағынада екі сананың қарым-қатынасқа түсінуінің
бір жолы. Мәтін – (әңгіме, сөз, хат, оқиға) әрқашан біреулерге бағышталған,
әрі сол бағышталғанымен ғана құнды бағалы. Мәтін – өзіңді жеткізудің,
көрсетудің бір түрі, өзіңді ойлай білетін субстанция ретінде табу жолы. Іс-
әрекет, қылықта өзіндік мәтін түрінде түсіндіріле алады. Адам іс-әрекеті
потенциалды мәтін және ол өзі уақытының сұхбаттылық контексі арқылы ғана
түсіндіріледі [ 29, 74 б.].
Сонымен қатар мәтін жайында айтылғанда жоғары деңгейдегі тілдік
жүйедегі фонема, морфема, сөз, сөз тіркестері , сөйлем сияқты тілдік
бірліктер туралы сөз қозғалады. Мәтін сөйлеу кезінде тілдік жүйені
пайдаланудың қорытындысы ретінде тілдік әрекетте қаралады. Мұндай
жағдайда мәтін – тіл бірлігі. Мәтін қарым-қатынастағы адамдардың байланысқа
түсіп ақпарат алмасуына негіз болатындықтан қарым-қатынас бірлігі болып
қалыптасады.
Мәтінді тіл, сөйлеу, интеллект факторларының бір-бірімен өзара
байланысқан біртұтас кешені деп қарастырып, мәтіннің басты белгісіне сыртқы
және ішкі формалар бірлігін жатқызуға болады.
Келесі бір ауқымдылықты танытатын жайт – мәтіннің тіл білімінде ғана
емес, өзге ғылым салаларында да орын алуы. Мәселен, мәтін әдебиеттану,
психология, философия, тарих, мәдениеттану, әлеуметтанудың да зерттеу
нысандарынан көрініс табады. Мәтінге қатысты пікірлер филологияда тіл
білімімен қатар әдебиеттанудан да орын алады. Тіптен мәтін ұғымының өзі
біраз уақыт әдебиеттану ғылымының еншісінде қарастырылды. Сол себепті болса
керек, лингвистиканың жас саласы мәтін лингвистикасын транслингвистика
деп атап келді. Алайда, мәтін лингвистикасының мақсаты – тіл мен
әдебиеттануға ортақ категорияларды анықтау еді.
Мәтін психологияның да зерттеу нысаны болғандықтан психологияда мәтінді
адамдық әрекеттің ерекше бір түрінің нәтижесі деп қарайды. Ұзақ уақыттан
бері психологтар мен лингвистердің айрықша назарын аудартып жүрген жайт –
мәтінді қабылдау мен түсіну. Ал лингвистер мәтін лингвистикасында түсіну
процесін ерекше қарастырады. Мәтінде адамның психологиялық ерекшеліктерінің
көптеген түрлерін беретін қабылдау процесі түсінуге тікелей байланысты
болып келеді. Психологтар үшін қабылдау, түсіну процесіне тікелей қатысты.
Демек, мәтін психологиялық жағынан өзіндік
табиғатына сай адамның ойына бағытталады және осы қасиеті негізінде оны
оқушы өз түйсігімен қабылдайды.
Мәтін философия ғылымынан да ерекше орын алады. Бұл ғылым саласында
мәтін философиялық тұрғыдан қарастырылып, түрлі тұжырымдар жасалады. В.П.
Руднев Словарь культуры ХХ века: Ключевые понятие и тексты атты еңбегінде
мәтін философиясына қатысты жеті қағиданы ұсынады. Ғалым бұл аталған
еңбегінде мәтін сөзінің этимологиясын береді. Онда латын тілінде берілген
үш негізге сүйенеді: textum (мата, киім, байланыс, қиылыс, қатар); textus
(құрылым, қосылыс, байланысқан баяндама); texo (тігу, қосу, үйлестіру,
түптеу). Философияда мәтінге қатысты К.Т. Юнгтың аналитикалық психологиясы
және М.М Бахтиннің поэтикасы ерекше орын алады:
– мәтіннің барлық элементтері өзара байланысты;
– мәтіннің элементтері өзара жоғары деңгейлік сипат пен мотив
бірліктерін тудырады;
– мәтінде ештеңе кенеттен болмайды;
– әрбір сыртқы құрылым негізінде пайда болған жекелеген мәтіндерде
мифологиялық ерекшеліктерді иеленетін терең құрылым мен әмбебаптық
заңдылықтар жатады ;
– мәтін шындықты суреттемейді, оған өзара күрделі қарым-қатынас
тудырады;
– белгілі бір мәтінде не шын болса, басқасында жалған болуы мүмкін;
– мәтін – жылжымайтын мән емес, ол авторлар арасындағы диалог, оқырман
мен мәдени контекстік байланыс [30, 76-77 бб. ].
Мәтіннің мәдениеттануда да алатын орны ерекше. Мәтін – мәдениет пен
әлеуметке ықпал етеді. Мәдениеттануда да мәтінге қатысты сан түрлі
пікірлер, көзқарастар қалыптасты. Мәтін – мәдениеттің формальды бірлігі деп
танылады.
Мәтіннің әлеуметтанудағы әлеуметтік-коммуникативтік қызметі күрделене
түседі. Оны төменде көрсетілген жағдайлардан көруге болады:
– Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынас. Мәтін бағытталған
оқырманға, аудиторияға ақпаратты жеткізу қызметін атқарады;
– Тыңдаушының өзімен-өзінің қарым-қатынасы. Қарым-қатынастың бұл түрінде
мәтін тыңдаушының, оның жеке басының өзіндік талдау жасауына көмектеседі;
–Тыңдаушының мәтінмен қарым-қатынасы. Жоғары дәрежеде ұйымдасқан мәтін
қарым-қатынас аспектісінде ерекше қызмет атқарады, сондай-ақ ол тең
әңгімелесуші бола алады;
– Мәтін мен мәдени контекст арасындағы қарым-қатынас. Бұл жағдайда
мәтін қарым-қатынас актісінің агенті ретінде емес, оның толық құқылы
қатысушысы, ақпаратты қабылдаушысы ретінде көрінеді.
Сонымен мәтіннің түрлі ғылым салаларында алатын орны жайлы айта келе
М.Бахтиннің мына бір тұжырымын келтіре кетейік: Текст есть первичная
данность всего гуманитарно-философского мышления и является той
непосредственной действительностью, из который только и могут исходить эти
дисциплины [29, 684 б.].
Мәтінді пәнаралық құбылыс ретінде көрсете отырып, жоғарыдағы айтылған
ойларды тұжырымдай келе, мәтіннің маңыздылығы зерттеушілердің қандай
терминологияны қолданып, қандай теориялық қағиданы ұстанатынынан емес, оның
қандай нәтиже беретіндігінен көрінеді. Жалпы алғанда Егер біз сөйлесек,
онда тек мәтіндермен сөйлесеміз деген ойды айтуға болады.
Мәтін жазбаша түрде ғана емес, сөйлеу әрекеті жағдайында да пайда
болады. Сондықтан қарым-қатынас үстіндегі сөйлеу әрекеті өзіндік
ерекшеліктері арқылы даралана отырып түрлі қасиеттерге ие болады. Ол термин
ретінде тіл білімінде дискурс, дискурстық талдау деп беріліп жүр.
Осыған орай Ю.А. Левицкий: Речь можно осуществляться в двух
формах–устной и письменной. Следовательно и тексты могут быть устными и
письменными ,– деп атап көрсетеді [11, с.134 ].
Сонымен тіл білімінде дискурс, дискурсивті анализ (талдау) сияқты
ұғымдар қалыптасты. Екі негізгі бағыт белең алды. Олар: мәтін лингвистикасы
және дискурс.
Дискурс туралы ойлар қазақ тіл білімінде де, дәл сол терминмен аталмаса
да қолданыста болған деуге болады. Дискурс сөзінің алғашқы мағынасы
ақылды ойлану (разумные размышление) деген ұғымға да жақын. Дискурс
терминінің жан-жақты кеңеюіне, әр түрлі сипатқа ие болуына Д. Ван Дейк
мектебі әсер етті. Мектеп өкілдері дискурс табиғатын толық ашуда когнитивті-
прагматикалық әдіс-тәсілдерді пайдалануға болатынын айтқан. Бүгінде дискурс
сөйлеуші---- мәтін-----тыңдаушы тұрғысында қарастырылып, тыңдаушының
қабылдауына айрықша көңіл бөлініп отыр.
Дискурс ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап лингвистикада алғашында
сөйлеумағынасында қолданылса, жалпылама түрде коммуникативтік оқиға,
коммуникативтік жағдай терминдерімен берілуде.Сондай-ақ, дискурс дәстүрлі
стиль ұғымын ары қарай нақтылау үшін және жеке жазушы, ақынның мысалы,
Абай тілі, Әуезов стилі дейтін бұрыннан қалыптасқан тіркес мағынасын
жаңалап айтатындар. Мәселен, қазіргі орыс саяси дискурсы, ғылыми дискурс,
педагогикалық дискурс, публицистикалық дискурс, көркем әдебиет дискурсы,
әдеби сын дискурсы деп аталып жүр.
Дискурс терминінің мағыналарын сызба арқылы былайша көрсетуге болады:

өзара байланысты мәтін

ауызша сөйлеу формасы
Дискурс
диалог

мәні жағынан өзара байланысты топтар

Дискурс терминінің анықтамасын беруде де бүгінге дейін бірізділік жоқ.
Дегенмен жұртшылық мойындаған бірнеше анықтамаларды көрсете кетейік:
Дискурс – өмірге ендірілген сөз. Ол сөзбен жарыса, ілесе жүретін
паралингвистикалық факторларды қамтиды [31, 435 б.]; Дискурс пен мәтін
терминдері синонимдер [32, 23 б.]; Анализ дискурса является английским
эквивалентом термина лингвистика текста [33, с.47]; Дискурс (логически
связанная речь) – связаный текст в совокупности с экстралингвистическими-
прагматическими, одного индивида с учетом всех экстралингвистических
факторов( ситуация, характер собеседника, кинесика и фонация). Это –
односторонний дискурс. Совокупность высказываний двух коммуникантов в
устной форме погруженная в жизнь со сменой ролей говорящий --------
слушающий называется двусторонним дискурсом [34, с.93 ].
Дискурс – тілдегі тіл. Дискурс көп мағыналы термин, лингвистикалық,
философиялық, психологиялық, тарихи зерттеулерде де қолданылып келеді.
Бүгінгі дискурс өте күрделі коммуникативті-прагматикалық құбылыс болып
табылады. Ол белгілі мәтін құрылымының қалыптасуына себеп болатын белгілі
коммуникативтік процеске мінездеме береді.
Дискурс терминіне пәнаралық қызығушылық та артқан. Көптеген теориялар,
бағыттар, тәсілдер пайда бола бастады. Бұл бағыттардың барлығы жиылып
біртұтас бір аумақ құрады да, ол дискурсивті талдау (анализ) деп аталды.
Аталған термин пәнаралық ғылыми бағыт ретінде өзге де түрлі философия,
әлеуметтану, психология, мәдениеттану сынды ғылым салаларынан орын алды.
Мәселен, дискурс ұғымы ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап философияда да
кеңінен қолданыла бастады. Тұңғыш рет дискурс ұғымын
Ю. Хабермас Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты
еңбегінде пайдаланып, оған мынадай белгілер тиесілі деп қарастырады:
Дискурс – тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде дискурс – уақыттың мәдени-
тілдік контексті. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас, дүниетаным
кіреді. Тар мағынада дискурс қандайда да болмасын мағынаны, құнды іс-
әрекеттің нақты тілдік шындығын айтады [ 35 , 12 б.].
Сонымен тіл білімінде дискурс, мәтін деп аталатын екі белең алған
бағыт қарқынды даму үстінде. Қарым-қатынастың негізгі түрлері дискурс
пен мәтін деп танысақ, екеуінің де өзіндік ерекшеліктерін салыстыра
отырып көрсете кетейік:

Дискурс Мәтін
1. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) 1.Қарым-қатынас визуалды түрде жүзеге
қарым-қатынас акустикалық тұрғыда асырылады.
жүзеге асырылады.
2. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) 2. Қалыпқа түскен сөйлеу әрекеті.
қарым-қатынас тілдік және тілдік емес
амалдар арқылы жүзеге асырылады.
3. Сөйлеу әрекетінде( жағдайында) 3 Қарым-қатынасқа түсушілердің
қарым-қатынасқа түсушілердің бір- арасында жекелеген байланыс болмайды.
бірімен жеке түрде сөйлесе алу
мүмкіндігі болады.
4. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) 4. Қарым-қатынастың тууы мен оны
қарым-қатынастың жүзеге асуы мен онықабылдау әр кезеңде, түрлі кеңістік
қабылдау бір мезетте, кеңістік пен пен уақыт жағдайында жүзеге асырыла
уақыт жағдайында жүзеге асырылады. береді.
5. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) 5. Қарым-қатынастың жүзеге асуында
қарым-қатынастың жүзеге асуы үнемі жанды контакт жоқ.
екі адамның( сөйлеуші мен тыңдаушы)
бетпе-бет, кезек-кезек алмасып
отыруы, жанды контакт арқылы жүзеге
асырылады.

Осындай дискурс ұғымына қатысты берілген түрлі анықтамаларды қарастыра
келе, төмендегідей түйіндемелер жасауға болады:
– дискурс – тілдік бірліктердің барлық қолданысын байланыстыратын атау.

– дискурсты тілдік әрекет, сөйлеудің жолы, тәсілі дейміз.
– дискурс – мәтін түзуші, мәтін, мәтін қабылдаушы үшеуінің тұтастығы
негізінде қарастырылады.
– дискурс – сұхбаттасушылардың өзара қарым-қатынасы.
Сөйтіп дискурс термині айтуды, сөйлеуді сипаттайды және міндетті түрде
қандай, кімдікі деген анықтауыш қосыла айтылатын болды.
Ең алдымен сөйлеудің өзі коммуникация процесінде өз ойын, сезімін
басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолданылады. Қарым-
қатынас жағдайында коммуникацияға дейінгі және коммуникациядан кейінгі
кезеңдер ескеріледі. Сонымен қатар аталған кезеңдер тілдік емес құрылымдар
арқылы жүзеге асырылады. Сөйлеу белгілі бір тілдік заңдылыққа, нормаға
бағынады. Тілсіз сөйлеу болмайды, сөйлеу жоқ жерде тіл де жоқ. Тілдің қимыл
үстіндегі күйі сөйлеу болып табылады.
Тіл білімінде тіл мен сөйлеуді екі бөлек мәселе етіп қараудың қажет
екенін ғылыми тұрғыда алғаш дәлелдеп берген ғалым – Ф.де. Соссюр болды. Ол
сөйлеуді тілдік материалдардың жанданып іске қосылуы, тілдің қатынас
айналымына түсуі дей келе тіл білімін тіл лингвистикасы, сөйлеу
лингвистикасы деп екі салаға бөледі де, алғашқысы – негізгі, нысаны – тіл,
ол әлеуметтік құбылыс, соңғысы көмекші нәрсе, нысаны – сөйлеу әрекеті,
сөйлеу- индивидуалдық құбылыс деп көрсетеді.

Коммуникация сөйлеу \ тіл

Ф.де. Соссюрдың бұл ғылыми пікіріне көптеген ғалымдар өздерінің
қарама-қарсы ойларын айта келіп, былайша тұжырымдайды: Ф.де.Соссюрдың
сөйлеуді таза индивидуалдық құбылыс деуі онша қисынды емес. Егер сөйлеуде
тек индивидуалдық қана сипат болса, адамдар бір-бірін түсінуі мүмкін
болмаған болар еді. Онда индивидуалдықпен бірге қоғамдық сипат та бар.
Тіптен онда қоғамдық сипаттың ролі басым. Сонымен тіл мен сөйлеудің бір-
бірінен өзгешеліктері мыналар:
– сөйлеу – негізінен индивидуалдық және әлеуметтік құбылыс, ал тіл тек
әлеуметтік жалпы құбылыс;
– сөйлеу– құбылмалы, өзгерімпаз, ал тіл – тұрақты;
– сөйлеу өзі қызмет еткен қоғамдық ортадағы бар фактордың әсеріне
ұшырайды;
– тіл лингвистикалық заңдылыққа бағынады, ал сөйлеу кейде ол
заңдылықты бұзады;
– тіл – негізгі ұғым. Ол қоғам мүлкі. Жеке адам тілі жоқ. Ал сөйлеу –
жеке
адам мен қоғамға тәуелді [ 36 , 54 б. ].
Мәтін мәселесін зерттеу тілді қазіргі тіл білімінің кешенді құбылысы
ретінде, қарым-қатынастың бүтін бір құралы ретінде қарастырып, адамдардың
мәтін арқылы қолданысқа түсетін түрлі әрекеттерінің тілмен байланысын
тереңірек тануға бағытталған. Бұл қызығушылық мәтінді тану арқылы тілдің
тұрмысын анықтауға, тілдің мәңгілігін, көпқырлылығын тануға, тілдің
сөйлемнен үлкен бірлігінің қолданысы арқылы ғана байқалатын
заңдылықтарын айқындауға негізделген.
Қарым-қатынас үстінде, ойын жеткізуде адам өзіне керекті ақпаратты тіл
деп аталатын қазынадан алады. Оның ішінен адам өзіне қажеттісін талғап,
таңдап алады, байланыстылық пен тұтастыққа негіздеп тұтас сөз құрап
шығарады. Демек, осы айтылған тіл мен сөйлеу өзара тығыз байланысты өмір
сүреді. Бір-бірінсіз қатынасқа түсуі мүмкін емес.
Қазірде тіл мен сөйлеу әрекетін төмендегідей үш аспектіде
қарастырады:

Тіл
Сөйлеу

Гносеологиялық аспект
1.Мәні тікелей бақылауға алынбайды1.Көрініс, құбылыс,сезім мүшелерінің
2.Психикалық қабылдауы арқылы бақылауға болады.
2. Материалды ( дыбыстар мен әріптер
тізбесі)

Онтологиялық аспект
1. Статика ( пассив түрде ) 1.Динамика (актив түрде)

Прагматикалық аспект
Код (сигналдар жүйесі) 1.Хабардар ету
Қару 2. Жекелік (индивидуальды)
3.Тұлғаның қару ретінде пайдаланылуы

Сөйлеу кезінде сөздер тілде қалыптасқан тура мағынада ғана қолданылып
қана қоймай, тек мәтін арқылы ғана түсінуге болатын ауыспалы, келтірінді
мағынада қолданыла береді.
Мәтін мен дискурс теорияларының негізгі нысандары болып табылатын
прагмалингвистика да тіл білімінде айрықша көрініс табуда. Осы уақытқа
дейін мәтін тек жазбаша материалдарға қатысты қолданып, жазуға байланысты
қарастырылып келді. И.Р. Гальперин, Л.М. Лосева сияқты зерттеушілер мәтінді
тек жазба тілге тән деп көрсетіп келді. Ол кезде дискурсқа мән берілмеген.
Мәтіннің ауызша және жазбаша формада келуіне А.А. Залевская былай деп
пікірін білдіреді: Как отмечается в работе (О.Б. Сиротинина и др.) это
один из дискуссионных вопросов, по-разному решаемый лингвистами: некоторые
из них признают текст только в письменной речи, другие допускают
существование текста и в устной, но только монологической речи, третьи
считают возможным говорит о тексте в диалогической речи как реализации
любого речевого замысла. Большинство ученых все же считает текстом только
определенным образом построенную, организованную речь [9, с. 11].

ПРАГМАЛИНГВИСТИКА
↓ ↓

Дискурс Мәтін

Тіл білімінің аумағына кіретін жас сала прагмалингвистика өткен ғасырдың
70-жылдары қалыптаса бастады. Прагматика (гр. іс-әрекет) – лингвистиканың
бір саласы. Ол тілдегі белгілер қызметін зерттейді. Бұл терминді ХХ
ғасырдың 30 жылдарында Ч.У. Моррис ұсынған. Прагматиканы лингвистикалық
зерттеу 60-70 жылдарда Ч.С. Пирс идеяларынан кейін басталады. Оған игі
әсерін тигізген Дж. Остин, Дж. Р. Серл, З. Вендлердің логика-философиялық
сөйлеу актілері туралы теориясы, П.Грайстың мағыналардың прагматикалық
теориялары және Л. Линский, П.Ф. Строссоның референцияның прагматикалық
теориясы болатын. Лингвистикалық прагматиканың нақты белгіленген шекарасы
жоқ, оған сөйлеуші мен тыңдаушы арақатынасынан туындайтын мәселелер кіреді
[37, 165 б.].
Прагматика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша (дискурс) және
жазбаша (мәтін) екі формасын да қарастырады. Дискурс пен мәтіннің негізгі
мәселелерінің қатарынан прагматика да орын алады.
Осыған орай ғалым З.Ш Ерназарова: Қазіргі сөйлеу тілі синтаксистік
бірліктерінің прагматикалық негіздер атты еңбегінде мәтіннің ауызша,
жазбаша да формасында сөйлеуші пен тыңдаушының сұхбаттасуы, коммуникацияға
түсуі, қандай мақсатта қолданылуына, пайда болуына алып келеді.
Коммуникация бейвербалды, вербалды түрде екі немесе одан да көп тұлғаның
бір-бірімен ақпарат алмасуы прагматикаға қатысы арқылы жүзеге асады.
Прагматиканың негізгі зерттеу саласының бірі – дискурс. Прагматика –
динамикадағы мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты
қарастыратын ғылым деп, атауға болады – деген тұжырым жасайды [38, 35 б.].
Дискурсты сөйлеу тұрғысынан алып қарастырсақ та, сөйлеу ең алдымен
ауызша формада жүзеге асырылатыны мәлім. Сол себепті сөйлеудің қайнар көзі,
бұлағы шешендік сөздерде, шешендік өнерде жатыр деуге болады. Сөйлеу
мәдениетінің озық үлгісі – шешендік өнер.
Шешендік дискурста прагматиканың орны ерекше. Коммуникацияға түсуші
сөйлеуші мен тыңдаушы сөздерінің өн бойынан прагматика орын алады.
Шешендік сөздердің прагматикасы жайлы ғалым Д. Әлкебаева былайша тұжырым
жасайды: Қазіргі шешен сөздің прагматикасы иландыру мен дәлелдеу мақсатын
көздейді, олардың басты мәні әр түрлі сұрақ төңірегінде стилистикалық әсер
тудырады.
Шешеннің ақыл - ойы мен эрудициясы, білгірлігі сұрақтарға дәлелді жауап
қайтарады, кәсіптік шеберлік әдіс-тәсілі шешеннің прагматикасын жүзеге
асырады [ 39 , 238 б.].
Прагматика тіл білімінен де өзге пәндер аясында да қолданыс табады. Ол
өте күрделі, көп аспектілі сала. Әлемдік лингвистикада прагматика жан-жақты
сөз болуда. Қазіргі қазақ тіл білімінде тілдік таңба мен сөйлеуші
арасындағы байланысты зерттейтін прагматика саласы даму үстінде.
Прагматикада тілдік таңбаның әсер етуші қызметі, таңбаның мағынасы мен
мәтіндік, контекстік мәні айқындалады. Тіл деңгейлерінің барлық бірліктерін
прагматикалық аспектіде қарастыруға болады.
Прагматика көп қырлылығымен де танылады. Сол себепті зерттеуші ғалымдар
оны мынадай аспектілерде қарастырып келеді: пікір айтудың прагматикалық
мағынасы (ақиқат, жалған, прессупозиция, сөйлесім жағдаяттары,
интерпретация, бағалау логикасы, диалог).
Мәселен, философияда прагматикалық бағыт негізінде тілдің
философиясымен байланыстырыла қарастырылса (ақиқат логикасы, бағалау
логикасы), психолингвистикада сөйлеу қызметтері, адамның психологиялық
әлемнің прагматикалық әрекетін тануда ерекше орын алады.
Тіл білімінде, шешендік сөздер дискурсында сөйлеуші мен тыңдаушы
арақатынасынан туындайтын мынадай прагматикалық мәселелерді байқауға
болады. Ең алдымен шешендік сөздің мәтініне назар аударсақ:
Байдалы көп жасап қартайып, көз жанары кеміп жүруден қалған кезінде
Қарқаралыға билік айтып жүрген Мерке деген адам болады.Көпті көрген, атағы
шыққан есті адам деп естіп Байдалы сәлем айтып бір кісіні жібереді.
Сәлемінде аты аталған адамды білерлік адам деп естимін. Мен төрт түрлі
дертке ұшырап қалдым, бұған ем тауып берері барма екен, айтып келші, –
депті.
– Айтып жіберген сөздері мынадай еді: Асусыз тауға кез болдым, өткелсіз
суға кез болдым, жоқты жаяу көп қарай беретін болдым,аяусыз жаудың қолына
кез болдым, – дейді.
– Мұның үшеуі асусыз тауға кез болғаны – тізесі сарбуын болып, аяғы
жүруге келмейді екен. Өткелсіз суға кез болғаны– көзі жасаурап аттам жерді
көре алмағаны, жоқты жаяу қарай беретін болдым дегені – тәрбиелеп, қасында
отырған бәйбішесі жоқ, шақшасын қалбалақтап көп іздеп, зорға тауып алып
отырады екен. Аяусыз жаудың қолына кез болдым дегені – келін баланың
қолында отыр екен.
Мен дертінің біреуіне ғана дауа айта аламын. Басқасын өлшеуден асқан
жасынан көрсін. Қалта істеп алса, жоқты жаяу қарай беруден құтылады, -депті
[ 40, 69 б.].
Берілген мәтінде: айтылудың мақсаты (Байдалының төрт түрлі дерті)
жасырын түрде жүзеге асады; сөздің жанама мағынасындағы тұспалдар бар;
прагматикалық прессупозициялар сөйлеуші ықпалын, жалпы білімін, көзқарасы
мен пікірін, мінез-құлқын, түсіну қабілетін тыңдаушының (Меркенің)
бағалауы.
Ал тыңдаушы Меркеге қатысты мынадай мәселелер бар: айтылған сөзден
тұжырым жасай алуы; тікелей, жанама мағынасын іздеу (прессупозиция);
сөздің тыңдаушыға әсері, прелукотивті әсері; эмоциялық күйі мен
көзқарасының өзгеруі; эстетикалық әсері; әсерге жауап ретіндегі әрекеттері.
Прагматикаға қатысты бір тағы негізі жайт – прагматика сөйлеу кезінде
көрініс беретіндіктен, ол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.