Қазақстан Республикасындағы білім берудің инновациялық дамуын экономикалық-құқықтық реттеу
КІРІСПЕ
3
1 БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
8
1.1. Қоғамның экономикалық дамуындағы білім берудің мәні мен маңыздылығы
8
1.2. Жоғары оқу орындарының білім беру сапасы және бәсекеге қабілеттілігі
22
2 ҚАЗАҚСТАНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН САРАПТАУ
35
2.1. ҚР білім жүйесіндегі даму тенденциялары, Еуропалық білім жүйесіне өтуді қалыптастырудың алғышарттары
35
2.2. Қазақстанның білім беру нарығының қазіргі жағдайы
44
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 50
3.1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудағы инновациялық үрдістердің маңыздылығы
50
3.2. Білім берудегі инновациялық өзгерістер
54
3.3. Жоғары білім беру қызметі нарығын реттеуді жетілдірудің экономикалық.құқықтық аспектілері және жоғары оқу орындарын басқару тиімділігін арттыру бағыттары
73
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
88
3
1 БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
8
1.1. Қоғамның экономикалық дамуындағы білім берудің мәні мен маңыздылығы
8
1.2. Жоғары оқу орындарының білім беру сапасы және бәсекеге қабілеттілігі
22
2 ҚАЗАҚСТАНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН САРАПТАУ
35
2.1. ҚР білім жүйесіндегі даму тенденциялары, Еуропалық білім жүйесіне өтуді қалыптастырудың алғышарттары
35
2.2. Қазақстанның білім беру нарығының қазіргі жағдайы
44
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 50
3.1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудағы инновациялық үрдістердің маңыздылығы
50
3.2. Білім берудегі инновациялық өзгерістер
54
3.3. Жоғары білім беру қызметі нарығын реттеуді жетілдірудің экономикалық.құқықтық аспектілері және жоғары оқу орындарын басқару тиімділігін арттыру бағыттары
73
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
88
Тақырыптың өзектілігі. Білім саяси, экономикалық және ғылыми-техникалық прогрестің маңызды фактор ретінде қарастырылады. Қазіргі заман жағдайында экономикалық өсу кәсіби сапалы еңбек ресурстарымен сипатталады. Елдің экономикалық өсуін анықтайтын сапалы еңбек ресурстарының бар болуы Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық Стратегиясының дамуының сәтті іске асыруының ажырамас бөлігі болып табылады [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан өз дамуындағы жаңа табалдырықта" деп аталатын Жолдауында біліктілігі жоғары кадрларды дайындауға және қазіргі заманның білім жүйесінің дамуына үлкен мән берілген. Президент Л.Н. Гумилев атындағы Евразиялық ұлттық университетінде оқыған өзінің дәрісінде білімнің және рухани ресурстардың ел өміріндегі алатын ерекше ролін: «Ұлттар тек тауарлар мен қызметтермен бәсекелесіп қана қоймай, сонымен қатар олар қоғамдық құндылықтар жүйелерімен және білім беру жүйесімен бәсекелесуі қажет» деп нақты белгілеген. Сонымен бірге Президент "Қазақстан Стратегиясы жаһандану әлемінде: инновация мен білім беруді дамыту арқылы білім экономикасына" деген Стратегияны да анықтаған [2, 3].
Қазақстанда білім жүйесі қарқынды түрде дамуға, жаһандану және ақпараттану сияқты жедел дамып келе жатқан әлемдік үдерістерге жауап беруге қабілетті болуы керек. Бүгінгі күні бірінші кезектегі жоспар ретінде жаңа талаптар – қарқынды ғылыми-зерттеу қызметтерімен байланысқан инновациялық білім, білім мен ғылыми зерттеулердің тәртіптерді сақтауы, оқытудың өнеркәсіптер мен экономиканың қажеттіліктерімен өзара байланыстылығы, білімнің барынша имандылығы қойылған. Білімді түбегейлі жаңғыртусыз елдің индустриалдық және инновациялық дамуы мүмкін емес. Бұл салада реформалар ұсыну үшін алдымен, қазақстандық білім берудің сапасы мен жағдайын талдау керек; ұзақ мерзімді мақсаттар мен басымдылықтарды анықтау қажет; шетелдік тәжірибелерді оқып-үйрену арқылы ең үздік әлемдік тәжірибелерді прагматикалық енгізулер нәтижелерін болжау керек.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының білім жүйесі жаһандануға жалпы әлемдік үрдістерге бағытталған белсенді реформалау үдерістері жүргізіліп жатқан сала болып табылуда. Осы жүйені түбегейлі реформалауға деген ұмтылыс ел басшысының қабылдаған ҚР білімді дамыту Стратегиясы, ҚР білім туралы Тұжырымдамасы, ҚР «Білім туралы» Заңы және т.б. бірқатар нормативтік құжаттарымен куәландырылады.
Жоғары сапалы кәсіби білімнің жаңа философиясын сипаттайтын білім парадигмасы өзгеруде. Болашақ білімінің негізі жоғарғы оқу орындарының және жалпы білім берудің ұлттық жүйесінің бәсекелестікке қабілеттілігі тәуелді болып келетін тұрақты білім сапасын қамтамасыз ету және соған кепілдік беру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан өз дамуындағы жаңа табалдырықта" деп аталатын Жолдауында біліктілігі жоғары кадрларды дайындауға және қазіргі заманның білім жүйесінің дамуына үлкен мән берілген. Президент Л.Н. Гумилев атындағы Евразиялық ұлттық университетінде оқыған өзінің дәрісінде білімнің және рухани ресурстардың ел өміріндегі алатын ерекше ролін: «Ұлттар тек тауарлар мен қызметтермен бәсекелесіп қана қоймай, сонымен қатар олар қоғамдық құндылықтар жүйелерімен және білім беру жүйесімен бәсекелесуі қажет» деп нақты белгілеген. Сонымен бірге Президент "Қазақстан Стратегиясы жаһандану әлемінде: инновация мен білім беруді дамыту арқылы білім экономикасына" деген Стратегияны да анықтаған [2, 3].
Қазақстанда білім жүйесі қарқынды түрде дамуға, жаһандану және ақпараттану сияқты жедел дамып келе жатқан әлемдік үдерістерге жауап беруге қабілетті болуы керек. Бүгінгі күні бірінші кезектегі жоспар ретінде жаңа талаптар – қарқынды ғылыми-зерттеу қызметтерімен байланысқан инновациялық білім, білім мен ғылыми зерттеулердің тәртіптерді сақтауы, оқытудың өнеркәсіптер мен экономиканың қажеттіліктерімен өзара байланыстылығы, білімнің барынша имандылығы қойылған. Білімді түбегейлі жаңғыртусыз елдің индустриалдық және инновациялық дамуы мүмкін емес. Бұл салада реформалар ұсыну үшін алдымен, қазақстандық білім берудің сапасы мен жағдайын талдау керек; ұзақ мерзімді мақсаттар мен басымдылықтарды анықтау қажет; шетелдік тәжірибелерді оқып-үйрену арқылы ең үздік әлемдік тәжірибелерді прагматикалық енгізулер нәтижелерін болжау керек.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының білім жүйесі жаһандануға жалпы әлемдік үрдістерге бағытталған белсенді реформалау үдерістері жүргізіліп жатқан сала болып табылуда. Осы жүйені түбегейлі реформалауға деген ұмтылыс ел басшысының қабылдаған ҚР білімді дамыту Стратегиясы, ҚР білім туралы Тұжырымдамасы, ҚР «Білім туралы» Заңы және т.б. бірқатар нормативтік құжаттарымен куәландырылады.
Жоғары сапалы кәсіби білімнің жаңа философиясын сипаттайтын білім парадигмасы өзгеруде. Болашақ білімінің негізі жоғарғы оқу орындарының және жалпы білім берудің ұлттық жүйесінің бәсекелестікке қабілеттілігі тәуелді болып келетін тұрақты білім сапасын қамтамасыз ету және соған кепілдік беру болып табылады.
1. Қазакстан Републикасының 2003-2015 жылдар аралығындағы индустриалды-инновациялық даму Стратегиясы, -Астана, 2003 ж.
2. Президент Н.Ә. Назарбаевтың Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университетіндегі дәрісі «Инновациялар мен білім беруді дамыту арқылы - білім экономикасы» 2006 , Астана.
3. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы халыққа Жолдауы. www. akorda. kz.
4. Халықаралық білім берудің стандартты жіктелу (БХСЖ) бағдарламасыи // Егемен Қазақстан, 1997, 1 ақпан
5. Егоршин А.П. Менеджмент, маркетинг и экономика образования. Н.Новгород : НИМБ, 2001 - 624 б.
6. Телешова И.Г. Образование и человеческое развитие - М.Теис, 2003, -12 б.
7. Нарық және жоғары білім: халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. -Алматы 1998. – 268 б.
8. Қазақстан Республикасының «Білім беру» туралы Заңы 2007 ж. //Егеменді Қазақстан 15.08.2007
9. Сагинов К.А. Маркетинг сферы образователных услуг, М.: Информационно-издательская фирма «Триада», 1998, -31 б.
10. Фрезоргер Л.А. Функционирование системы высшего образования в условиях рынка: теория, методология, механизмы / Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация., - ҚР БҒМ экономика Институты, Алматы., 2004.
11. Ахметова Г.К. Современное образование Казахстана в поисках идеала. Алматы: Казак университетi, 2004, -17 б.
12. Риккардо Д. Сочинения.-Т.1.-М., 1995, -79 б.
13. Милль Дж.С. Основы политической экономии. М.: Наука 1983. т.3, -142б.
14. К.Маркс. Капитал. 1-е изд.-Т.1-М.: Издательство политической литературы. 1973, -346 б.
15. Аветисов А.А. О системологическом подходе в теории оценки и управления качеством образования // Квалиметрия человека и образования: методология и практика. Национальная система оценки качества образования в России. Пятый симпозиум., М., 2000, -54 б.
16. Андреев С.С. Новая версия стандартов менеджмента качества ИСО 9000:2000 /Доклад на международной научно-практической конференции «TQM - 2002», Алматы, қырқүйек 2002 ж.
17. Гузаиров М.Б., Дурко Е.М. Системно-целевой подход к управлению качеством подготовки специалистов в вузе // управление качеством подготовки специалистов в высшей школе: ЖОО аралық жинақ. Горький, 2000, -66 б.
18. Качалов В.А. Сертификация систем менеджмента качества. Проблемы, опыт перспективы. – М.:ИздАТ, 2002.- 216 б.
19. Гуревич Л.Я. Системные реформы высшего образования в Казахстане: исторические уроки в свете мирового опыта. Алматы: Экономика, 1999, -23 б.
20. Рубин Ю.Б., Теория конкуренции и задачи повышения конкурентоспособности российского образования., 5-тый симпозиум., М., 2000, -76 б.
21. Панов А. Как победить в конкурентной борьбе. Гармоничная система качества- основа эффективного менеджмента. -М., РИА «Стандарты и качество», 2003.-277 б.
22. Акчурин А.Г. Реформы в системе образования РК: проблемы подготовки специалиста будущего //Бизнес и образование: вектор развития/ Халықаралық конференция еңбектері 15-16 сәуір 2004-Алматы Изд.дом «Две столицы». II том, -328 б.
23. Качество образования// Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция 1-4 материалдары.- Новосибирск: Изд. МГТУ, 1997-2000.
24. Киянский В.Н., Графкин В.Н., Киянская О.В., Системный и ситуационный подход к качеству и их внедрение в Казахстане. -Уральск, 2001. -228 б.
25. Эфендиев А.Г., Дудина О.М. Социальный механизм формирования спроса на образовательные услуги высшей технической школы // квалиметрия человека и образование. Методология и практика. Кітап 1, б. 2, М., 1999, -120 б.
26. Зинетуров У.Г. Маркетинг в деятельности вузов: теория и методы решения.,Уфа, 2000, -5 б.
27. Кулекеев Ж.А.,Пивень Г.Г. и др. Системы менеджмента качества организаций высшего профессионального образования. Теория и практика., Қараганды., ҚарМУ баспасы., 2004. - 356 б.
28. Татур Ю.Г., Селезнева Н.А.,Государственная политика России по обеспечению качества высшего образования, 5-й симпозиум., М., 2000, -54 б.
29. Болон декларациясы «О Европейском регионе высшего образования» Болонья қ. Италия., 1999 ж.
30. Лиссабон конвенциясы: «О признании квалификаций, относящихся к высшему образованию в Европейском регионе»., 11.04.1997.
31. Основы кредитной системы обучения в Казахстане.// Структура высшего и послевузовского образования в странах мира. Под общей редакцией Кулекеева Ж.А., Гамарника Г.Н., Абдрасилова Б.С., Алматы., Қазақ университетi, 2004ж. -197 б.
32. Прудковский Б.А. Образование на основе кредитных часов (Система кредитных часов, структура учебных программ и степеней, аккредитации вузов: опыт США)., М. 2004 г., -223 б.
33. Дети капитана Гранта // National Business ., тамыз 2005 № 8 (22)., -74- 75 б.
34. Европейская система кредитов (ЕСПК)., Алматы., Қазақ университетi, 2003ж.
35. Мамыров Н.К., Саханова А.Н., Ахметова Ш.С., Брузати Л., Государство и бизнес. Отношения между правительством и бизнесом., Кітап 2: Оқулық.-Алматы : «Экономика», 2002 ж., -116, 125, 150 б.
36. Глобализация образовательного рынка: реформа университетов Центральной Азии: Білім беру желісі 4-ші жыл сайынғы халықаралық конференциясы. 5-6 сәуір 2004 ж., Алматы., Қазахстан.
37. Бисенов К.А., Образованность-это уверенность в завтрашнем дне. //Столичное образование., 2005 ж.
38. Бишимбаев В.К., Как растят лидеров для инновационной экономики. //Столичное образование., 2005 ж.
39. Яновская О.А., Уатаева Л.Т.., Образование-фактор развития общества., //ҚазЭУ хабаршысы., № 4 2005 ж. -212 б.
40. Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года. //Егеменді Қазахста, 26 желтоқсан 2003ж.
41. «Зона Европейского высшего образования», Совместные заявления европейских министров образования, Болонья, 19.06.99ж.
42. Назарбаев Н.Ә., Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауыпсіздігі және әл-ауқатының жақсаруы: Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы // Мысль., 1997, №12, -11б.
43. Константинов А. Первый раунд. Правительство одобрило предложенную Министерством образования и науки концепцию реформы образования // Эксперт Казахстана № 4(6), 1-14 наурыз 2004 ж. 26-27 б.
44. Н.Ә. Назарбаев Казақстандық жол, - Қараганды, 2006 ж., -362 б.
45. Бакалавриат және магистратура мамандықтарының ҚР МК-08 классификаторы -2004., ҚР БҒМ бекіткен 2004ж.
46. ҚР бакалавриат және магистратура мамандықтарының сәйкестік классификаторының кестесі мен ҚР жоғары кәсіби мамандықтарды дайындау бағыттарының классификаторы, ҚР БҒМ бұйрығымен бекітілді № 361 26 сәуір 2004 ж.
47. ҚР білім беру мемлекетінің жалпы міндетті білім беру стандарты. (2006 ж.). Жоғары кәсіби білім беру. Бакалавриат. (Магистратура) Негізгі тұжырымдар. ҚР БМЖС, ҚР БҒМ № 779 бұйрығымен бекітілді 23 желтоқсан 2005 ж.
48. Бакирова Г.А. Кредиттік оқу жүйесі негізінде оқу әдістемелік кешен // Алматы, 2006. -108 б.
2. Президент Н.Ә. Назарбаевтың Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университетіндегі дәрісі «Инновациялар мен білім беруді дамыту арқылы - білім экономикасы» 2006 , Астана.
3. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы халыққа Жолдауы. www. akorda. kz.
4. Халықаралық білім берудің стандартты жіктелу (БХСЖ) бағдарламасыи // Егемен Қазақстан, 1997, 1 ақпан
5. Егоршин А.П. Менеджмент, маркетинг и экономика образования. Н.Новгород : НИМБ, 2001 - 624 б.
6. Телешова И.Г. Образование и человеческое развитие - М.Теис, 2003, -12 б.
7. Нарық және жоғары білім: халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. -Алматы 1998. – 268 б.
8. Қазақстан Республикасының «Білім беру» туралы Заңы 2007 ж. //Егеменді Қазақстан 15.08.2007
9. Сагинов К.А. Маркетинг сферы образователных услуг, М.: Информационно-издательская фирма «Триада», 1998, -31 б.
10. Фрезоргер Л.А. Функционирование системы высшего образования в условиях рынка: теория, методология, механизмы / Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация., - ҚР БҒМ экономика Институты, Алматы., 2004.
11. Ахметова Г.К. Современное образование Казахстана в поисках идеала. Алматы: Казак университетi, 2004, -17 б.
12. Риккардо Д. Сочинения.-Т.1.-М., 1995, -79 б.
13. Милль Дж.С. Основы политической экономии. М.: Наука 1983. т.3, -142б.
14. К.Маркс. Капитал. 1-е изд.-Т.1-М.: Издательство политической литературы. 1973, -346 б.
15. Аветисов А.А. О системологическом подходе в теории оценки и управления качеством образования // Квалиметрия человека и образования: методология и практика. Национальная система оценки качества образования в России. Пятый симпозиум., М., 2000, -54 б.
16. Андреев С.С. Новая версия стандартов менеджмента качества ИСО 9000:2000 /Доклад на международной научно-практической конференции «TQM - 2002», Алматы, қырқүйек 2002 ж.
17. Гузаиров М.Б., Дурко Е.М. Системно-целевой подход к управлению качеством подготовки специалистов в вузе // управление качеством подготовки специалистов в высшей школе: ЖОО аралық жинақ. Горький, 2000, -66 б.
18. Качалов В.А. Сертификация систем менеджмента качества. Проблемы, опыт перспективы. – М.:ИздАТ, 2002.- 216 б.
19. Гуревич Л.Я. Системные реформы высшего образования в Казахстане: исторические уроки в свете мирового опыта. Алматы: Экономика, 1999, -23 б.
20. Рубин Ю.Б., Теория конкуренции и задачи повышения конкурентоспособности российского образования., 5-тый симпозиум., М., 2000, -76 б.
21. Панов А. Как победить в конкурентной борьбе. Гармоничная система качества- основа эффективного менеджмента. -М., РИА «Стандарты и качество», 2003.-277 б.
22. Акчурин А.Г. Реформы в системе образования РК: проблемы подготовки специалиста будущего //Бизнес и образование: вектор развития/ Халықаралық конференция еңбектері 15-16 сәуір 2004-Алматы Изд.дом «Две столицы». II том, -328 б.
23. Качество образования// Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция 1-4 материалдары.- Новосибирск: Изд. МГТУ, 1997-2000.
24. Киянский В.Н., Графкин В.Н., Киянская О.В., Системный и ситуационный подход к качеству и их внедрение в Казахстане. -Уральск, 2001. -228 б.
25. Эфендиев А.Г., Дудина О.М. Социальный механизм формирования спроса на образовательные услуги высшей технической школы // квалиметрия человека и образование. Методология и практика. Кітап 1, б. 2, М., 1999, -120 б.
26. Зинетуров У.Г. Маркетинг в деятельности вузов: теория и методы решения.,Уфа, 2000, -5 б.
27. Кулекеев Ж.А.,Пивень Г.Г. и др. Системы менеджмента качества организаций высшего профессионального образования. Теория и практика., Қараганды., ҚарМУ баспасы., 2004. - 356 б.
28. Татур Ю.Г., Селезнева Н.А.,Государственная политика России по обеспечению качества высшего образования, 5-й симпозиум., М., 2000, -54 б.
29. Болон декларациясы «О Европейском регионе высшего образования» Болонья қ. Италия., 1999 ж.
30. Лиссабон конвенциясы: «О признании квалификаций, относящихся к высшему образованию в Европейском регионе»., 11.04.1997.
31. Основы кредитной системы обучения в Казахстане.// Структура высшего и послевузовского образования в странах мира. Под общей редакцией Кулекеева Ж.А., Гамарника Г.Н., Абдрасилова Б.С., Алматы., Қазақ университетi, 2004ж. -197 б.
32. Прудковский Б.А. Образование на основе кредитных часов (Система кредитных часов, структура учебных программ и степеней, аккредитации вузов: опыт США)., М. 2004 г., -223 б.
33. Дети капитана Гранта // National Business ., тамыз 2005 № 8 (22)., -74- 75 б.
34. Европейская система кредитов (ЕСПК)., Алматы., Қазақ университетi, 2003ж.
35. Мамыров Н.К., Саханова А.Н., Ахметова Ш.С., Брузати Л., Государство и бизнес. Отношения между правительством и бизнесом., Кітап 2: Оқулық.-Алматы : «Экономика», 2002 ж., -116, 125, 150 б.
36. Глобализация образовательного рынка: реформа университетов Центральной Азии: Білім беру желісі 4-ші жыл сайынғы халықаралық конференциясы. 5-6 сәуір 2004 ж., Алматы., Қазахстан.
37. Бисенов К.А., Образованность-это уверенность в завтрашнем дне. //Столичное образование., 2005 ж.
38. Бишимбаев В.К., Как растят лидеров для инновационной экономики. //Столичное образование., 2005 ж.
39. Яновская О.А., Уатаева Л.Т.., Образование-фактор развития общества., //ҚазЭУ хабаршысы., № 4 2005 ж. -212 б.
40. Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года. //Егеменді Қазахста, 26 желтоқсан 2003ж.
41. «Зона Европейского высшего образования», Совместные заявления европейских министров образования, Болонья, 19.06.99ж.
42. Назарбаев Н.Ә., Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауыпсіздігі және әл-ауқатының жақсаруы: Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы // Мысль., 1997, №12, -11б.
43. Константинов А. Первый раунд. Правительство одобрило предложенную Министерством образования и науки концепцию реформы образования // Эксперт Казахстана № 4(6), 1-14 наурыз 2004 ж. 26-27 б.
44. Н.Ә. Назарбаев Казақстандық жол, - Қараганды, 2006 ж., -362 б.
45. Бакалавриат және магистратура мамандықтарының ҚР МК-08 классификаторы -2004., ҚР БҒМ бекіткен 2004ж.
46. ҚР бакалавриат және магистратура мамандықтарының сәйкестік классификаторының кестесі мен ҚР жоғары кәсіби мамандықтарды дайындау бағыттарының классификаторы, ҚР БҒМ бұйрығымен бекітілді № 361 26 сәуір 2004 ж.
47. ҚР білім беру мемлекетінің жалпы міндетті білім беру стандарты. (2006 ж.). Жоғары кәсіби білім беру. Бакалавриат. (Магистратура) Негізгі тұжырымдар. ҚР БМЖС, ҚР БҒМ № 779 бұйрығымен бекітілді 23 желтоқсан 2005 ж.
48. Бакирова Г.А. Кредиттік оқу жүйесі негізінде оқу әдістемелік кешен // Алматы, 2006. -108 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
Экономикалық теория кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Орындаған: _________________________
Балабекова А.Б.
Экономикалық теория қолы, күні
кафедрасының магистрі
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к., доцент _________________________
Байгісиев М.Қ.
қолы, күні
Норма бақылаушы: _________________________ Асқаров Д.Т.
Доктор PhD қолы, күні
Кафедра меңгерушісі
қорғауға жіберді:
э.ғ.д., профессор _________________________
Аубакирова Ж.Я.
қолы,
күні
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1. Қоғамның экономикалық дамуындағы білім берудің мәні мен8
маңыздылығы
1.2. Жоғары оқу орындарының білім беру сапасы және бәсекеге 22
қабілеттілігі
2 ҚАЗАҚСТАНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ 35
ЖАҒДАЙЫН САРАПТАУ
2.1. ҚР білім жүйесіндегі даму тенденциялары, Еуропалық 35
білім жүйесіне өтуді қалыптастырудың алғышарттары
2.2. Қазақстанның білім беру нарығының қазіргі жағдайы 44
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫН 50
ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудағы 50
инновациялық үрдістердің маңыздылығы
3.2. Білім берудегі инновациялық өзгерістер 54
3.3. Жоғары білім беру қызметі нарығын реттеуді жетілдірудің73
экономикалық-құқықтық аспектілері және жоғары оқу
орындарын басқару тиімділігін арттыру бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ 85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 88
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Білім саяси, экономикалық және ғылыми-техникалық
прогрестің маңызды фактор ретінде қарастырылады. Қазіргі заман жағдайында
экономикалық өсу кәсіби сапалы еңбек ресурстарымен сипатталады. Елдің
экономикалық өсуін анықтайтын сапалы еңбек ресурстарының бар болуы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық
Стратегиясының дамуының сәтті іске асыруының ажырамас бөлігі болып
табылады [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан өз
дамуындағы жаңа табалдырықта" деп аталатын Жолдауында біліктілігі жоғары
кадрларды дайындауға және қазіргі заманның білім жүйесінің дамуына үлкен
мән берілген. Президент Л.Н. Гумилев атындағы Евразиялық ұлттық
университетінде оқыған өзінің дәрісінде білімнің және рухани ресурстардың
ел өміріндегі алатын ерекше ролін: Ұлттар тек тауарлар мен қызметтермен
бәсекелесіп қана қоймай, сонымен қатар олар қоғамдық құндылықтар
жүйелерімен және білім беру жүйесімен бәсекелесуі қажет деп нақты
белгілеген. Сонымен бірге Президент "Қазақстан Стратегиясы жаһандану
әлемінде: инновация мен білім беруді дамыту арқылы білім экономикасына"
деген Стратегияны да анықтаған [2, 3].
Қазақстанда білім жүйесі қарқынды түрде дамуға, жаһандану және
ақпараттану сияқты жедел дамып келе жатқан әлемдік үдерістерге жауап беруге
қабілетті болуы керек. Бүгінгі күні бірінші кезектегі жоспар ретінде жаңа
талаптар – қарқынды ғылыми-зерттеу қызметтерімен байланысқан инновациялық
білім, білім мен ғылыми зерттеулердің тәртіптерді сақтауы, оқытудың
өнеркәсіптер мен экономиканың қажеттіліктерімен өзара байланыстылығы,
білімнің барынша имандылығы қойылған. Білімді түбегейлі жаңғыртусыз елдің
индустриалдық және инновациялық дамуы мүмкін емес. Бұл салада реформалар
ұсыну үшін алдымен, қазақстандық білім берудің сапасы мен жағдайын талдау
керек; ұзақ мерзімді мақсаттар мен басымдылықтарды анықтау қажет; шетелдік
тәжірибелерді оқып-үйрену арқылы ең үздік әлемдік тәжірибелерді
прагматикалық енгізулер нәтижелерін болжау керек.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының білім жүйесі жаһандануға жалпы
әлемдік үрдістерге бағытталған белсенді реформалау үдерістері жүргізіліп
жатқан сала болып табылуда. Осы жүйені түбегейлі реформалауға деген ұмтылыс
ел басшысының қабылдаған ҚР білімді дамыту Стратегиясы, ҚР білім туралы
Тұжырымдамасы, ҚР Білім туралы Заңы және т.б. бірқатар нормативтік
құжаттарымен куәландырылады.
Жоғары сапалы кәсіби білімнің жаңа философиясын сипаттайтын білім
парадигмасы өзгеруде. Болашақ білімінің негізі жоғарғы оқу орындарының және
жалпы білім берудің ұлттық жүйесінің бәсекелестікке қабілеттілігі тәуелді
болып келетін тұрақты білім сапасын қамтамасыз ету және соған кепілдік беру
болып табылады. Қазіргі замандағы жоғарғы оқу орындарының табысты қызмет
етуі басқарудың тиімді жүйесін құрусыз мүмкін емес, оның негізгі мақсаты
білім беру қызметтерінің сапасына, басқарылатын нысандарды бағалау
әдістерін үндестіруге әсер ететін барлық үдерістерді алгоритмдеу
нәтижесінде ЖОО-ң қызметтерінің сапалық көрсеткіштерін жоғарылату болып
саналады.
Дамыған елдердің білім беру аясы болашақтағы жүзжылдықтың өсуінің
стартегиялық нүктесі болды. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, алға
дамыған білім ғана елдің инвестициялық тартымдылығын қалыптастырады және
технологиялық дамуын қамтамасыз етеді. Әлемнің көптеген елдері ғаламдық
бәсекелестік жағдайындағы жаңа талаптарға жауап беретін жоғарғы білім
берудің икемді жүйесін құруға ұмтыла отырып түбегейлі өзгертулер жасауға
кірісті. Бәрімізге белгілі, экономиканың және азаматтық институттардың
дамуында артта қалушылық тәуекелділігі үздіксіз білім берудің тиімді жұмыс
істейтін үлгісі құрылмаған елдерге тән. Біздің еліміз экономиканы сервистік-
технологиялық бағыттылықпен дамытуға негізделген ашық азаматтық қоғам
құруды мақсат ете отырып, ең алдымен, білім беру жүйесін жетілдірумен
белсенді түрде айналысуы керек екендігі түсінікті. Білімді дамыту
Қазақстанның халықаралық позицияларының шешуші факторларының бірін құрайды.
Қоғамның сауаттылығы, адами капиталдың сапасы Қазақстанға әлемдік
үдерістерге әсер етуге қабілетті бірқатар мемлекеттер қатарына кіруге
мүмкіндіктер береді. Салыстырмалы түрде саяси және экономикалық тұрақтылық
алған Қазақстандық қоғам рухани тоқыраудан шығу жолдарын белсенді түрде
іздестіруде.
Бүгінгі қоғам білім беру жүйесінен де өзгерістер талап етуде. Бізде бай
педагогикалық дәстүрлер бар екендігі белгілі. Бұлардың барлығы бізге
ұсынылатын шешімдерді іске асыру барысындағы салдарларды мұқият талдауға,
жақсы зерттеулер жүргізуге, негіздеуге, тексеруге және көпжылдық жұмыстар
негізінде инновацияны асықпай жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.
Экономиканың ғылыми-техникалық және білім секторын мемлекеттік деңгейде
өз уақытында қолдау Қазақстанға әлемдік нарықтағы алатын орнын нығайтуға
және алдыңғы қатардағы орындардың біріне шығуға мүмкіндіктер береді.
Қазақстандық білім беру жүйесін елеулі түрде қайта құру қажеттілігі
бәсекелестік ортада табысты түрде жұмыс істей алатын және дұрыс шешімдерді
ешкімге тәуелсіз дербес түрде қабылдауға қабілетті, нарық жағдайында өз
бетімен әрекеттенуге дайындалған мамандарға деген қажеттіліктермен
негізделеді. Білім беру саласындағы бәсекелестіктің өсуі білім беру
қызметтерінің сапасына деген тұтынушылардың талаптарының қатаюы,
Қазақстанның халықаралық білім беру кеңістігіне енуі осы тақырыптың
таңдалуына және өзектілігіне себеп болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Білім беру сапасы мен адами
капитал тұжырымдамаларына Д. Джуран, У.Деминг, А. Фейгенбаум, К. Исикава,
Т. Шульц, Э. Денисон, Г. Беккер сияқты және т.б. шет ел ғалымдары үлкен
үлестерін қосқан.
Жұмыстары жоғарғы оқу орындары мен білім беру қызметтерін дамыту
мәселелеріне арналған іздеушілер қатарына келесі ресей ғалымдарын жатқызуға
болады: В.А. Садовничего, С.А. Дятлова, О.В. Семеняк, В.А. Качалова, Р.И.
Капелюшникова, А.П. Егоршина және т.б.
Қазақстанда білім беру тұжырымдамасына мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев
үлкен үлесін қосқан. Экономика және білім беру сапасының мәселелеріне Я.А.
Аубакиров, А.А. Абишев, Е.М. Арынов, Г.М. Бердикулова, А.К. Қошанов, К.Е.
Кубаев, Ж.А. Кулекеев, Н.К. Мамыров, С.А. Мамонтов, С.Н. Нысанбаев,
Т.М.Рогачева, О.С. Сабден, Т.С. Садыков, А.Н. Саханова, А.М. Сейтказиева,
Л.А. Фрезоргер және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері арналған.
Сонымен қатар, біздің пікіріміз бойынша, отандық экономикалық
әдебиеттерде сапалы білім берудің бәсекелестік қабілеттілігімен, нарықтық
қатынастар жағдайындағы экономикалық өсумен өзара байланыстарына, жоғарғы
оқу орындарының қызметтерінің тиімділік мәселелеріне жеткілікті деңгейде
көңіл бөлінбеген. Білім беру кешенін жаңғырту және әсіресе оның ЖОО
құрамдас бөлігі әзірше күткен нәтижелерді бермей отыр. Жоғарғы мектептегі
білім беру қызметіне тапсырыс берушілермен байланыс жүйесін ескермей
енгізіліп жатқан жергілікті жаңа енгізулер өнімсіз болуы мүмкін. Қазақстан
экономикасының нақты секторының және нарықтық қатынастардың қазіргі дамуы
барлық салаларда, соның ішінде білім беруде де тек инновациялық қызметтер
базасында болуы мүмкін.
Мемлекеттік білім беру саясатының стратегиялық мақсаты бұл қазақстандық
білім мен ғылымды жоғары басымдылықпен қолдау жасалынатын білімдер жүйесіне
және оларды тәжірибеге енгізудегі нақты ресурсқа айналдыру.
Зерттеу мақсаты Қазақстандағы білім беру қызметі нарығын теориялық
тұрғыдан және оның бәсекелестік ортадағы даму үрдістерін талдау негізінде
ұлттық экономиканың біліктілігі жоғары мамандарға деген нақты
қажеттіліктеріне және халықаралық стандарттарға сәйкес реттеу жүргізуді
жетілдіру болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа сай диссертацияда келесі міндеттерді шешу талап
етілген:
- білім беру қызметі нарығының базалық категориясын нақтылау
және білім мен экономиканың өзара атқарымдылық байланыстарын
анықтау;
- білім сапасы мен бәсекелестікке қабілеттілікті бағалау
белгілерін жалпылау, сонымен бірге білім сапасы мен білім
беру қызметінің бәсекелестілікке қабілеттілік қағидаларына
әсер ететін факторларды көрсету;
- жоғарғы оқу орындарында тұтынушылық мониторингінің құрылымын
жасау және республикадағы ЖОО-ң рейтингтік көрсеткіштерін
анықтау;
- республикадағы жоғарғы оқу орындарының қызметтерінің
тиімділігін бағалау;
- жоғарғы білім беру нарығын реттеуді жетілдіруге бағытталған
ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстанның жоғарғы білім беру қызметтерінің
нарығы алынды.
Зерттеу пәні республиканың жоғары оқу орындарының қызметтері және білім
беру қызметтері нарығын жетілдіру және реттеу мақсатында бәсекелестік орта
жағдайында оны тиімді басқару болып табылады.
Ғылыми зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне жоғарғы
экономикалық білім мәселелері бойынша қазақстандық және шетелдік
ғылымдардың еңбектері, адами капитал теориясы, зерттеу мәселесі бойынша
жалпы және арнайы мерзімді басылымдардағы жарияланымдар, білім және ғылым
Министрлігінің нормативті-құқықтық құжаттары және зерттеу тақырыбы бойынша
басқа да ғылыми-тәжірибелік ақпараттар алынды. Құқықтық база ретінде ҚР
Конституциясы, ҚР Президентінің Жарлықтары, ҚР Білім туралы Заңы, білім
туралы тұжырымдама материалдары, ҚР заң актілері мен үкімет қаулылары
қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасына Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігінің материалдары, жоғарғы оқу орындарының оқу-
әдістемеліктерінің жылдық есептері алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- жоғарғы білім беру қызметінің нарығы, білім беру қызметі
және білім беру қызметінің сапасы категориялық ұғымдарының
мазмұнын білім беру қызметінің бәсекелестікке
қабілеттілігі ұғымымен өзара байланысын нақтылау және
атқарымдылық формуланы пайдалану арқылы экономикалық өсуді
анықтайтын факторлар жүйесіндегі білімнің ролін негіздеу;
- білім берудің сапасы мен бәсекелестікке қабілеттілікті
бағалау белгілерін және білім беру қызметінің сапасы мен
олардың бәсекелестікке қабілеттіліктерінің қағидаларын
көрсететін факторларды анықтау;
- жоғарғы оқу орындарында тұтынушылық мониторингінің
көрсеткіштерінің құрылымын жасау және факультеттің қорытынды
рейтингтік көрсеткіштерін есептеу негізінде ЖОО-ң рейтингтік
көрсеткіштерін анықтау;
- республикадағы ЖОО-ң қызметтерінің тиімділік көрсеткіштерін
бағалау;
- республикадағы жоғарғы беру қызметтері нарығын реттеуді
жетілдіру бойынша шаралардың кешенді жүйесін ұсыну.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар:
- білім беру нарығы, білім беру қызметі, білім беру
қызметтерінің сапасы және бәсекелестікке қабілеттіліктері
түсініктерінің өзара байланыстарын көрсету арқылы оларды
нақтылау және экономикалық өсудегі білімнің рөлін негіздеу:
- білім сапасын бағалайтын факторларды және оның бәсекелестікке
қабілеттілік белгілері мен қағидаларын айқындау;
- ЖОО-ң сыртқы және ішкі рейтингтік көрсеткіштерін жасау және
анықтау;
- ҚР жоғары оқу орындарының қызметтерінің тиімділіктерін бағалау.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде
білім беру нарығы дамуының ғылыми-теориялық негіздері қаралып, қоғамның
экономикалық дамуындағы білім берудің мәні мен маңыздылығы айқындалған.
Жоғары оқу орындарының білім беру сапасы және бәсекеге қабілеттілігі
талданған. Екінші бөлімде Қазақстандағы инновациялық білім беру дамуының
қазіргі жағдайы сарапталып, ҚР білім жүйесіндегі даму тенденциялары,
Еуропалық білім жүйесіне өтуді қалыптастырудың алғышарттары көрсетілген
және Қазақстанның білім беру нарығының қазіргі жағдайы талқыланған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының білім беру нарығын жетілдірудің
негізгі бағыттары анықталып, Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудағы инновациялық үрдістердің маңыздылығы мен білім берудегі
инновациялық өзгерістері көрсетілген. Жоғары білім беру қызметі нарығын
реттеуді жетілдірудің экономикалық -құқықтық аспектілері және жоғары оқу
орындарын басқару тиімділігін арттыру бағыттары айқындалып, жан-жақты
талданған. Қорытынды бөлімде білім беру мәселелері жалпы талданып,
тұжырымдар келтірілген және ұсыныстар жасалған.
1 БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамның экономикалық дамуындағы білім берудің мәні мен
маңыздылығы
Білім – бұл қазіргі қоғамдағы маңызды басымдылықтардың бірі болып
табылады. Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму шектелген
бөлігі болып табылады және саяси, экономикалық және ғылыми-техникалық
прогрестің маңызды фактор ретінде қарастырылады. Нарық жағдайында
біліктілігі жоғары мамандандырылған кәсіпқойлар жоғарғы білімнің дамуының
стратегиялық бағыты творчествалық және инновациялық ойлайтын фундаментін
құру болып табылады.
Елдің экономикалық өсуін анықтайтын сапалы еңбек ресурстарының бар
болуы ҚР 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық Стратегиясының
дамуының сәтті іске асыруының ажырамас бөлігі болып табылады [1].
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында білім
деңгейін жоғарылату ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің факторы ретінде
бірінші кезектегі міндет болып қарастырылған. Қазіргі заман талаптарына
және әлемдік стандарттарға сәйкес келетін білім берудің ұлттық жүйесін құру
маңызды мәселелердің бірі ретінде қойылған (3(.
Нарықтық қатынастардың дамуы, бәсекелестік ортаның күшеюі жас
мамандардың білімдерінің сұранысқа ие болмауымен байланысты кейбір
мәселелерді туғызуда. Бұл жоғары экономикалық білімнің мазмұнына нарықтық
экономиканың қазіргі заман талаптарына жауап беретіндей түбегейлі
өзгерістер енгізудің қажеттіліктерін туғызуда. Білім беру реформасы –
Қазақстанның нақты бәсекелестік қабілеттілігін қамтамасыз етуге
мүмкіндіктер беретін маңызды құралдарының бірі болып табылады.
Білім беру адам дамуының маңызды факторы ретінде барлық елдердегі
сияқты халықтың лайықты өмір сүру сапасы мен деңгейіне, кедейшілікпен
күресуге қол жеткізу, жұмыспен тиімді түрде қамтуды қамтамасыз ету,
әлеуметтік теңсіздік деңгейін төмендету және гендерлі теңсіздікті жеңу,
қылмысты азайту, саяси және этникааралық дауларды шешу, тұрақты дамуды
қамтамасыз ету, азаматтық қоғам құрылымын күшейту, адам құқығын сақтау және
тиімді жүзеге асыру, жекебастың мүмкіндіктерін толық және жан-жақты іске
асыру үшін жағдайлар жасау сияқты экономикалық, саяси, әлеуметтік және
гуманитарлық мәселелерді шешуге жеткілікті деңгейде әсер етуге жағдай
жасайды.
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде әлемде ғылыми-техникалық революцияның
әлеуметтік зардаптарының бірі ретінде және қосымша құбылыс ретінде
қарастырылатын білім революциясы болды. Ол алғашқыда осындай болды да,
содан кейін ары қарай зардап себепке өсті. Демек, білім беру ғылыми-
техникалық және экономикалық прогрестерде ғана шешуші фактор болып қойған
жоқ, сонымен бірге әлеуметтік мәртебелерді бөлу кезінде де әлеуметтік
құрылымдарды қалыптастырды. Білім беруді түбегейлі демократияландыру білім
беру революциясының ең алғашқы көрінуі болды. Осы сөзсіз прогрессивті үрдіс
жаңа индустриалды және белгілі бір деңгейде дамушы мемлекеттерді де
қамтыды. Жоғары білімге неғұрлым кең түрде қол жеткізу сұрақтары дамыған
мемлекеттерде де өзекті мәселелердің біріне айналды. Осылардың барлығы
мемлекеттік саясатқа және қоғамдық санаға келесідей жаңа қағиданы енгізуді
талап етті: білім – бұл мамандарды ғана дайындау емес сонымен бірге
қоғамның жалпы интеллектуалдық, технологиялық және мәдени деңгейін
жоғарылату, оның инновацияға және прогреске қабілеттілігін қолдау, өмір
сүрудің қазіргі заман үлгісін қалыптастыру. Бұдан білімді экономикалық
қажеттіліктерге қатаң түрде байланыстырмай-ақ дамыту мүмкіндіктері туады
деген қорытынды шығаруға болады.
Соңғы онжылдықта әлемде бүкіл өмір бойы оқу ойы кең түрде мойындалған
және біртіндеп басымдылығы бар жалпы саяси мәнге ие болуда. Батыста оны
Lifelong Learning деп атайды. Үздіксіз білімнің мәні ғылыми-техникалық
революция жағдайындағы білімнің тез ескіруімен байланысты біліктілікті
жоғарылатумен түсіндіріледі. Ақпараттық қоғамдағы азаматтық белсендік пен
әлеуметтік бірлікті және келешектегі әлеуметтік-экономикалық дамуды
қамтамасыз ету үшін алдыңғы қатардағы дамыған мемлекеттер де осы
концепцияның маңыздылығын мойындап отыр.
Қазақстан әлі білім мен ақпаратты кең түрде қолдануға негізделген және
экономикасы дамыған мемлекеттер қатарына кірмейді, бірақ мемлекетте
Лиссабондық Меморандумның негізгі ережелерін іске асыруға обьективті
жағдайлар мен кең қажеттіліктер бар.
Білім революциясы дамыған және дамушы мемлекеттер арасында бөлінуді
одан әрі қарай тереңдете отырып, әр түрлі мемлекеттер мен аймақтарға
біркелкі емес әсер етті. Егер де біріншілерінде үздіксіз білім беру нақты
түрде жалпы сипатқа ие болса, ал дамушы мемлекеттер қатарына кіретін
көптеген мемлекеттерде жаппай сауаттылық мәселесі күн тәртібінен әлі
түсірілмеген. Халықаралық қауымдастық адам дамуындағы білімнің алатын ролін
қолайлы қамтамасыз ету жолымен мәселелерді шешу үшін Барлығына білім беру
стратегиясын жасаған. Стратегияның негізгі қағидалары 1990 жылы
Джомтьенеде ұйымдастырған конференцияда қалыптастырылған. Конференция әрбір
бала, жас жігіттер мен ер жеткендер адам ретінде өзінің базалық білім
қажеттіліктерін қанағаттандыратын, яғни, оған дүниені тануға, іс-әрекеттер
етуге, басқа адамдармен өмір сүруге және іс-қимылдар жасауға мүмкіндіктер
беретін білім алуға құқықтары бар екендігі көрсетілген адам құқығының Жалпы
декларациясы мен бала құқығы туралы Конвенцияны ескере отырып барлығына
білім беру туралы Бүкіләлемдік декларациясы қабылданды. Бұл жерде адамдар
өздерінің өмір сүру жағдайларын жақсартуға және өзінің өмір сүріп жатқан
қоғамын дамытуға мүмкіндіктер беретін әрбір адамның дарынын, әлуетін ашуға
бағытталған білім туралы айтылған. Халықаралық қауымдастық, ең алдымен БҰҰ
және оның құрылымдары жасаған адам дамуының басты бөлігі ретінде
қарастырылатын білім беруді дамыту стратегиясы барлық елдерге білім берудің
барлық деңгейлерін жетілдіруді іске асыруға және ұлттық, жалпыадамзаттық
мүдделерде білім беру жүйесінің нысандарын өткізуге көмектеседі.
1975 жылы Женевада ЮНЕСКО қамқорлығымен өткен білім беру жөніндегі
халықаралық конференцияда алғаш рет білім беруді Халықаралық стандарттық
жіктеу бекітілген. Бірақ, бұл жіктеу XX ғасырдың соңғы онжылдығында болған
білім революциясындағы үдерістерге, ең алдымен - білім диверсификациясына,
яғни халықтың әртүрлі топтарына білім беру үшін неғұрлым жақсы жағдайлар
жасайтын әртүрлі нысандарға жауап бере алмады. Сондықтан 1997 жылы қараша
айында ЮНЕСКО-ның Бас конференциясында жаңа БХСЖ қабылданды. Халықаралық
жіктеудің шешуші бірлігі білім беру деңгейі және білім беру саласы деп
бөлінетін екі негізгі бағыт бойынша сипатталатын білім беру бағдарламасы
болып табылады. БХСЖ мынадай білім беру аяларын қамтиды: инженерлік
салалар; әлеуметтік ғылымдар; бизнес және құқық; педагогикалық ғылымдар
және мұғалімдерді дайындау; денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз
ету; өнер және гуманитарлық ғылымдар; жаратылыстану ғылымдары;
ауылшаруашылық; қызметтер көрсету [4].
Құрылымдық деңгейден жүйелерге немесе білім беру үлгілеріне өту кезінде
ұлттық білім беру үлгілерінің көп түрлілігін атаудың қажеттілігі бар.
Негізгі немесе базалық білім беру жүйелері келесідей негіздер бойынша
топтастырылуы мүмкін:
- білім берудегі мемлекеттің ролі;
- білімді қаржыландырудағы ұлттық және жергілікті басқару
органдардың ролі;
- тегін және ақылы білім берудің ара-қатынасы;
- элитарлық және жалпы білім беретін мекемелер мәртебесінің
мәні;
- жоғары білім беру мазмұнындағы фундаменталды-теориялық және
практикалық бағытталудың ара-қатынастары.
Мысалы, белсенділігі өте жоғары және жеке бизнес жағдайында жұмыс
істейтін американдық жүйе білімді қаржыландырудағы мемлекеттің маңызды
рөлімен ерекшеленеді. Жеке меншік және мемлекеттік ЖОО-ның арасында сандық
басымдылықтар бар. Жалпы айтқанда, білімді қаржыландыру кезінде жергілікті
көздер ұлттық көздерден басым болады. Жоғары білім беру осы қызметтерге
төлемдер жасау кезінде студенттерге көмектер жасаудың кең тармақталған
жүйелері жағдайында, көбінесе ақылы болып келеді. Еуропалық жүйеде -
мемлекеттік және тегін білім беруге басымдылықтар берілген. Терең тарихи
тамыры бар университеттер автономиясы жұмыс істейді. Оқу орындарын
басқаруда академиялық орындар маңызды рөл атқарады, ал АҚШ-да бұндай
қызметтер көбінесе қамқорлық кеңестеріне беріледі. Американдық жүйеге
қарағанда фундаментальді білім берудің деңгейі анағұрлым жоғары.
Жоғары білім беру аясы халық шаруашылығының басқа салаларына қарағанда
нарықтық экономиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына неғұрлым тез,
жеңіл икемделді. Мемлекеттік жоғары оқу орындары тез қарқынмен ақылы
қызметтерді игере отырып, қаржыландырудың басқа да бюджеттен тыс көздерін,
халықаралық бағдарламаларды іздестіре бастады. Ақылы білім беру -
қызметтерді өндіруші ретінде олардың сапалары үшін және тұтынушы ретінде
оларды тиімді пайдалану үшін жауапкершіліктерді жоғарылата отырып осы
жүйедегі нақты бәсекелестікті қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, ақылы білім
берудің қол жетімділігі оны алудағы теңсіздікті тереңдете отырып, азаматтың
әлеуметтік деңгейіне тура тәуелді болып келеді. Тегін білім беру халықтың
барлық әлеуметтік өкілдеріне неғұрлым бірдей мүмкіншіліктер береді.
Сондықтан да, мемлекеттің білім беру саясатының негізгі міндеті -
әлеуметтік және экономкалық даму орталықтарына айналатын білім беру
құрылымдарын жан-жақты қолдау болып табылуы керек.
Қазіргі кезде адами даму концепциясының негізгі мағынасы білім беруді
мемлекет үшін жоғары басымдылық рангіне тұрғызу болып саналады. Білім беру
мемлекеттің әлеуметтік аяларының ең маңызды жүйесі болып табылады және
келесідей белгілермен сипатталады:
- жариялылық (жоғары білімге жалпы қол жетімділік; үздіксіз
білім беру жүйесін құру);
- диверсификация (мазмұны, әдістері, мерзімдері, нысандары және
траекториялары бойынша көп нұсқалы, әр түрлі деңгейлердегі
оқу орындарының жеке бағытталған жүйесі);
- интернационализация (оқушылардың және оқытушылардың
академиялық мобилділігі, білім, ғылыми дәрежелер мен атақтар
туралы құжаттарды халықаралық мойындау);
- білімді ғылыми-техникалық прогресті, экономикалық өсуді және
халықты жұмыспен қамтамасыз етуді дамытуды қолдау бойынша
шаралар кешенінің негізгі компонентіне айналдыру;
- мазмұн, әдістер, құндылықтар, мақсаттар трансформациясы (оқу
үдерісі шығармашылық, жекебастық нысан болып келеді; жаңа
білім беру және ақпараттық технологиялар кең түрде таралып,
енгізіле бастайды);
- бірыңғай білім беру үдерісіне қатысушы болып табылатын
оқушылар және ұстаздардың комуникациясы.
Білім беру болашағы келесі белгілермен ажыратылуы тиіс:
- білімнің барлық адамдар үшін жалпы қолжетімдігі және сапалы
білім беру кепілділігі;
- әрбір тұлға үшін сапалы білім беру әр алуан шарттары;
- білімнің бүкіл өмір бойғы үздіксіздігі, творчествалық және
жаңашыл сипаты, жедел түрде жаңартылатын жүйенің одан әрі
қарай дамуы;
- білім берудің практикалық бағытталуы, өсіп келе жатқан
ұрпақтарды еңбек етуге және өмір сүруге толық дайындау;
- білім берудің адекваттылығы, оның экономиканың, мәдениеттің,
ғылым және технологияның дамуы қажеттіліктері мен
міндеттеріне сәйкестілігі;
- білім берудің халықаралық сипаты, оның жақсы отандық
дәстүрлер мазмұны мен ұйымдастырылуының әлемдік тәжірибеде
бекітілген көзқарастар және қағидалармен неғұрлым шектелген
байланысы.
Білім беру жүйесі мыналарды қамтамасыз етеді:
- ұлттық мәдениеттің сақталуын, таралуын және дамуын қамтамасыз
ете отырып, Қазақстан халықтарының тарихи және мәдени
ескерткіштеріне күтіммен қарауға тәрбиелеу;
- Қазақстан патриоттарын, жеке бастың құқықтары мен
еркіндіктерін сыйлайтын, ұлттық және діни шыдамдылықтарын
көрсете білетін құқықтық, демократиялық, әлеуметтік
мемлекеттің азаматтарын тілдерге, дәстүрлерге және басқа да
халықтардың мәдениеттеріне сыйластықпен қарауға тәрбиелеу;
- адамның өмір бойы білім алуының үздіксіздігі;
- білім берудің жекелілігін, оқытудың және тәрбиелеудің жеке
басқа бағытталуын қамтамасыз ететін білім беру мекемелерінің
түрлері мен типтерінің әр алуандығы, білім беру
бағдарламаларының көп нұсқалылығы,;
- қоғамды ақпараттандыру және жаңа ғылыми технологияларды
дамыту жағдайларында кәсіби тұрғыдан өсуге қабілетті
біліктілігі жоғары мамандарды және жоғары білімді адамдарды
дайындау [5].
Жалпы білім беру қызметі нарығына жасалатын экономикалық талдау
тұтыну тауарлары мен қызметтер көрсету нарығына жасалатын талдаудан үш
негізгі себептермен ерекшеленеді:
1) білім берудің соңғы өнімі мамандар саны түрінде көрінеді;
2) білім беру қызметтерінің құны белгілі бір деңгейде
мемлекетпен реттеледі. Соған байланысты, білім беруді
экономикалық талдау жекеменшік және мемлекеттік
қаржыландырулармен байланысты;
3) білім беру секторына мемлекеттен дотациялар бөлініп
отырылады, ондағы мақсат қаржылық пайда алу емес, керісінше
жалпы қоғамның және жекебастың дамуын қолдау.
Енді білім беру қызметі нарығының кейбір анықтамаларын қарастырайық.
Білім беру қызметінің нарығы – бұл адамның, қоғамның, мемлекеттің
мүдделерін көздейтін тәрбиелеу және оқытуға бағытталған мақсатты үдерістер
аясы; генетикалық және әлеуметтік мәдени бағдарламаларға сәйкес жеке
тұлғаның қалыптасуын көрсететін әлеуметтік маңызы бар тәжірибелерді өткен
ұрпақтан келесі ұрпаққа үнемі беріп отыру; жеке тұлғаны әлеуметтендіру
мақсатымен социум жүйесіндегі мәдениетті трансляциялау (ұрпақтың жалғыз
жалғастырушысы); оқу және оқыту синтезі (жеке білу қызметі), даралылықты
және жекелілікті анықтау және тәрбиелеу; қоғамда өмір сүру үшін қажетті
білім, білу мен шеберлілік жүйелерін және әлеуметтік тәжірибені адамның
меңгеруі [6]. Білім беру нарығы өнімдердің соңғы құны мен санын анықтау
үшін сатушылар мен сатып алушылардың өзара іс-әрекеттері арқылы көрінетін
үдеріс деп те қарастырылады [7]. Білім беру қызметтерін көрсететін нарық –
бұл белгілі бір білім беру қызметтерін сатып алу немесе сату мақсатымен осы
қызметті тұтынушылар мен өндірушілердің арасындағы келісім қатынастарына
отырудағы шарттар жиынтығы. Білім беруді халықаралық стандарттық жіктеу
білім беруді оқыту мақсатын көздейтін ұйымдастырылған және сабақтастық
байланысқа ие болу ретінде анықтайды. Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңында білім мазмұны білім берудің жалпы мемлекеттік стандарттары
негізінде білім берудің оқу бағдарламаларымен анықталатын, тұлғаның жан-
жақты дамуы және компоненті қалыптасуы үшін негізі болып табылатын кешенді
түрде оқыту ретінде қарастырылады [8].
Біздің көзқарасымыз бойынша, жоғарыда аталған анықтамаларда жоғары
білім беру қызметі нарығының мәні нақты көрсетілмеген. Олар нарықтық
қатынастардың агенттері (қатысушылары) мен білім беру қызметтерінің
ерекшеліктерін толық ескермейтін барлық білім беру жүйесінде қолданылатын
жалпы сипатқа ие. Осыған байланысты біз, жоғары білім беру қызметі
нарығының неғұрлым нақтыланған анықтамасын ұсынамыз. Ол жалпы қоғам және
адам үшін білім беру мен ақпараттар жүйесін көрсететін, азаматтардың
жоғарғы білім алу қызметтеріне деген көп түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған білім беру қызметтерін жүзеге асыратын жоғарғы
оқу орындары мен мекемелерінің жиынтығы. Осы жағдайда нарық агенттері болып
жоғарғы оқу орындары мен тұтынушылар табылады, ал олардың арасындағы өзара
қарым-қатынастар бір жақтың (ЖОО) жоғары білім беру қызметтерін ұсынуымен
және екінші жақтың (тұтынушылардың) жоғары білім қызметтерін алуға деген
қызығушылықтарымен құралады.
Білім беру қызметі нарығының дамуы келесілермен негізделеді:
- жұмысшы еңбегінің қабілеттілігін қалыптастырумен айналысатын
әртүрлі субьектілер әрекет ететін бірыңғай білім
кеңістігімен;
- академиялық дәреже мен нақты мамандық алуға қабілеті бар әр
алуан студенттер және жоғарғы оқу орындарымен;
- интеллектуалды өнім ретінде көрінетін тауармен.
- Білім беру қызметі нарығын қалыптастыратын шарттарға мыналар
жатады:
- білім беру дәрежесінің ұсталымдарына, кадрларды дайындау
сапасына жағымды әсер ететін бәсекелестік ортаның бар болуы;
- студенттер үшін неғұрлым сәйкес келетін басқа мемлекеттердегі
оқу орнының нысандары мен түрлерін іздестірудегі олардың
ұтқырлығын шамалайтын әлемдік білім кеңістігіндегі білім беру
қызметі нарығының интеграциясы;
- экономиканың барлық деңгейлерінде әрекет ететін, арнайы
дайындалған бәсекеге қабілетті жоғары маманданған кадрлардың
бар болуы. Бұл білім беру нарығы мен оның жеке секторларының
дамуына болжамдар жасайтын, жоғары білім беру аясында
мемлекеттік реттеуді, нақты оқу орнының қажеттіліктеріне
байланысты маркетингтік зерттеулерді және т.б. жорамаларды
жүзеге асыратын мамандар;
- білім беру қызметі нарығына мемлекеттік реттеу жүргізудің
қажеттілігі. Бұған мемлекеттік саясат пен білім саласындағы
басымдылықтар, қаржыландыру нормативтері және шарттары,
дотация және субсидия көлемдері, оқу орындарының шаруашылық
қызметтерінің шарттары, жеке профессиялар мен мамандықтар
бойынша мамандарды дайындау квотасы, монополиялық қызметті
реттеу бойынша шаралар жатады. Сонымен бірге, студенттердің
алып жатқан білімдерінің сапасына мемлекеттік бақылау
жүргізіп отырудың қажеттілігі бар. Мемлекет оқу орнының
барлық нысандарына және түрлеріне қолданылатын білім
стандартын құрады және оның орындалуына бақылауды іске
асырады, аккредитациялау және лицензиялау жүргізеді.
Білім беру нарығының субьектілері оқу орындары мен халықтың әр түрлі
категориялары болып табылады. Халық студенттер ретінде жалдамалы еңбек
шарттарымен өндіріс үшін қажетті білім мен шеберлілік алуды және сонымен
қатар өмірлік табысқа ие болуды қалайды. Жоғарғы білім беру қызметінің
нарығы бір-бірімен өзара әрекет ететін екі сектордан тұрады: мемлекеттік
және жеке меншік секторлары. Қазіргі уақытта мемлекеттік жоғарғы оқу
орындарында білім беру қызметінің құны мемлекеттік білім бағдарламалары мен
стандарттары негізінде мемлекет арқылы реттеледі. Ал жеке меншік оқу
орындарына келетін болсақ, онда оларда еркін нарықтық тарифтер қолданылады.
Оқу орындары қазіргі заманға сай оқу бағдарламаларын енгізу арқылы
өздерінің тауарларын қымбатырақ бағалауға тырыса отырып, оқушылардың
контингентін өсіру есебінен неғұрлым көбірек табыс алуға ұмтылады. Білім
беру қызметтері тұтынушы – студент арқылы бағаланады. Бұл жағдайда ол үшін
басты ынта осы қызметтердің құны болып табылады. Мемлекет белгілі бір
дәрежеде білім беру үдерістеріне араласуы қажет, яғни, жеке меншік жоғарғы
оқу орындарының қызметтеріне мемлекеттік реттеу жүргізу қажет.
Кең мағынада алып қарасақ, білім үдеріс, қызметтер, мақсат және оның
нәтижелері ұғымдарынан тұратын көп белгілі санат болып табылады, ал, жалпы
алғанда білім қызмет көрсету немесе үдеріс ретінде қарастырылады [9].
Кеңестік зерттеушілердің көзқарастары бойынша, қызмет көрсету экономикалық
категория ретінде белгілі бір экономикалық қатынастарды сипаттайды. Оған
қызмет көрсетудің қызмет ретінде тұтынылатын еңбек әрекетінің пайдалы
себебі бойынша қоғамдық қатынастар ретіндегі анықтамасы сәйкес келеді.
Басқаша айтқанда, қызмет көрсету саласында материалдық өндіріс үшін тән
қызмет нысанынан өнім нысанына өту болмайды, яғни қызмет көрсету
өндірісінің үдерісі тұтыну үдерісімен сәйкес келеді. Бүгінгі күні кейбір
Қазақстандық зерттеушілер қызмет көрсетудің мазмұнын ең алдымен, олардың
әлемдік экономикалық байланыстардың дамуына әсер ету тұрғысынан қарастыруға
көңіл бөлуде. Осы тұрғыдан алып қарағанда қызметтер әлемдік экономикалық
байланыстардың тез қарқынмен дамып келе жатқан секторы болып табылады, оның
ЖІӨ көлеміне, құрылымына әсер етуіне байланысты елдің төлем балансы
тұрақты түрде өсіп отырады. Ал, білім беру қызметтеріне келетін болсақ,
онда оларды студенттерге әрі қарай өмірде қолдану үшін берілетін
тәжірибелік шеберліктер, жалпы білім беру және арнайы сипаттағы білімдер
көлемі ретінде қарастыруға болады. Сонымен қатар, олар тұтынушы мен
жабдықтаушының өзара іс-әрекеттері арқылы құрылған білім беру үдерісінің
нәтижесі ретінде де қарастырылады [10; 11; 12].
Біздің көзқарасымыз бойынша, жоғарыда аталған анықтамалар берілген
түсініктеменің мәнін жеткілікті деңгейде ашпайды. Біз білім беруді
қоғамға және жеке тұлғаға ұзақ мерзімді әсері бар, білім мен ноу-хауды
меңгеруді қамтамасыз ететін жоғарғы оқу орындарының ұсынатын ерекше тауары
ретінде қарастырамыз. Бұл өз кезегінде, талап етілетін оқу және ғылыми
ақпараттар көлемін жеткізу және құру үдерісі болып табылады.
Білім жүйесіне инвестиция елдің болашақта күтілетін интеллектуалды
әлуетінің өсуін компенсациялайды және осыған сәйкес елдегі өндіріс
көлемінің ұлғаюы да бүгінгі күнгі студенттердің еңбек өнімділігінің
жоғарылауы есебінен болады. Ол үшін келесі жолдармен қамтамасыз етілетін
жоғары сапалы мамандарды дайындау қажет:
- барлық білім беру бағдарламаларын жетілдіру;
- студенттерді дайындау үдерісінде халықаралық ынтымақтастықты
тереңдету;
- мамандықтар бойынша оқытушыларды қайта дайындау және олардың
біліктіліктерін жоғарлатудың тиімді жүйесін құру;
- оқу үдерісіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізу.
Білім беру қызметінің негізгі сипаттамасы ретінде оның егжей-
тегжейлігі, сапасы, өмірлік циклі, сондай-ақ, білім беру үдерісін
қамтамасыз ету шарттары көрінеді. Осылармен бірге, білім беру қызметі оқыту
мақсатын, студенттердің контингентін, оқу тәртібі мен ұзақтығын,
іргелілемелі және қолданбалы мәнін, материалдық қамтамасыз етуін ұйғарады.
Нарықтық экономика жағдайында мамандарды дайындау үшін нарық тетіктерін
толық қолдану керек. Жоғарғы білім беру нарығының жағдайын талдау үшін
сұраныс пен ұсыныстың өзара арақатынастарын мақсатты түрде қарастыру қажет.
Білім беру қызметтеріне деген сұраныс жоғары еңбек ақы төленетін бос
орындарға сұраныс болып табылады, яғни, осындай бос орындарды алу үшін
білім туралы сәйкес құжат бар болу қажет, ол келесі факторлардың әсер
етуімен қалыптасады: 1) неғұрлым жоғары білім деңгейі есебінен экономиканың
жаңа секторларында жұмыс орындарын алу жолымен өзінің табысын ұлғайтуға
талпыну; 2) білім алушының өзінің және оның жанұясының тікелей және жанама
шығындары көлемі. Білім беру қызметтеріне деген ұсыныс мемлекеттің қаржылық
мүмкіншіліктеріне және оқытудың ақылы альтернативтерін ұсынатын нарық
мүмкіндіктеріне байланысты. Мемлекет білім беру қызметі нарығының тең
құқылы қатысушысы ретінде көрінеді, оның жалпы стратегияларды жасауға,
реттеу- бақылау қызметтерін атқаруға, біліктілігі жоғары мамандармен
қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік тапсырыстарды жасауға құқығы бар.
Мамандарды дайындау үдерісі кәсіби шеберліктер мен ғылыми білімдер
жүйесін бүтіндей қалыптастыруға әсер ететін, беріктілік мүмкіндігін
туғызатын жаңа ақпараттық және оқыту технологияларын, оқытудың оңтайлы
әдістерін, нысандары мен құралдарын қолдану негізінде жүзеге асырылуы
қажет, сол арқылы болашақ мамандардың кәсібилілігіне қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі жаңа формацияның маманына оның жеке бастылық сапасына, білу
және шеберлік қабілеттіліктеріне терең талаптар қойылады. Ол инновациялық
технологиялар саласында білімі және шеберлігі бар, тілдерді білу деңгейі
жоғары және т.б. негізгі халықаралық талаптарды қанағаттандыруы қажет.
Сондай-ақ, мәдениетке және т.б. қойылатын талаптар да маңызды факторлардың
бірі болып табылады (сурет 1).
Оқу орындары білім беру нарығында өнімдерді өндірушілер болып табылады,
олар шығарылатын өнімдердің ассортиментін, яғни қай профессия және
мамандық бойынша қандай сандық мөлшерде қажет ететіндігін анықтайды.
Сонымен бірге, олар бәсекелестік орта жағдайында жоғары сапалы мамандарды
дайындауда оқу-материалдық базалар мен оқытушылық құрам мүмкіншіліктерін
максималды түрде қолдануға мүмкіндіктер беретін сәйкес оқу технологияларын
таңдау керек. Баға бәсекелестігін жеңуге, сол арқылы өзінің пайдасын
ұлғайтуға ұмтылуы қажет.
Өндірілген өнімдердің (мамандардың) тұтынушылары кімдер болатынын
анықтаудың маңыздылығы жоғары. Бұл білім беру нарығының нақты секторында
қалыптасқан ұсыныс пен сұранысты талдаудан, ғылыми-техникалық прогресс
үрдісін оқып-үйренден, факторлық нарықтардағы жағдайларды зерттеуден
тұрады. Жоғарғы оқу орнын аяқтағаннан кейін жұмыс табу мүмкіншілігі
сұранысқа әсер ететін және оқу орынының рейтингін және беделін анықтайтын
маңызды факторлардың бірі болып табылады.
Сонымен, білім беру қызметтерін көрсететін нарық келесілерді анықтайды:
- білім алу бұл сандық тұрғыдан бағалау мүмкін болып
табылмайтын түсінік болып табылады. Сонымен қатар, білімнің
студенттердің ойлау қабілетіне әсер етуі де сандық бағалауға
жатпайды;
- білім беру қызметінің құны белгілі бір деңгейде мемлекет
арқылы реттеледі;
- білім берудің мақсаты жоғары мөлшерде табыс алу емес,
керісінше ұсынылатын қызметтерді адекватты түрде сипаттайтын
ресурстарды немесе берілген біліктілікті неғұрлым тиімді
бөлу;
- мемлекет білім беру секторын қаржылық пайда алу үшін емес,
жалпы жеке тұлға мен қоғамды дамыту мақсатында субсидиялар
бөледі. Бұл жағдайда, қоғамның әр тұлғасына жалпы білім
беруді қамтамасыз ету жолымен қоғамдық қажеттіліктер
қанағаттандырылады.
Жоғары білім беру нарығы жоғары оқу орындары мен студенттер арасында
пайда болатын экономикалық қатынастар жиынтығын көрсетеді. Ол жаңа
шаруашылық жағдайындағы тапқырлық пен іскерлік ынтаны дамытуға, сонымен
бірге творчествалық ойлайтын тұлғаның қалыптасуына жағдай жасай отырып,
жеке тұлғалардың экономикалық жауапкершіліктерін жоғарылатуға қабілетті
болуы тиіс.
Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алып қарағанда, білім беру
қызметтерінің ішкі және сыртқы әсерлері бар. Ішкі әсер әрбір жеке азаматтар
деңгейінде көрінеді, яғни адам жоғары сапалы білім алғаннан кейін, өзінің
жасаған еңбегі үшін жоғары жалақы алуға мүмкіндігі болады. Ал, сыртқы әсер
қоғамды толығымен қамтиды және ол экономикалық өсу қарқыны арқылы көрінеді.
Негізінде, білім берудің әлеуметтік қызметіне сапалы жаңа көзқарас –
бұл адами капитал теориясы. Көптеген теорияларда білім еңбектің тиімділігін
жоғарылату факторы ретінде немесе техникалық прогресс пен ғылымның қозғаушы
күші ретінде қарастырылады, бірақ барлық жағдайларда оған жанама рөл
берілген. Білімді ең сенімді және құнды капитал деп қарастырған көзқарас
ғана қоғамға оны шын мәнінде бағалау үшін зор үлесін тигізді. Қоғамда кең
таралған анықтамаға сәйкес, инвестиция және адамның белгілі бір білім қорын
жинақтау, денсаулық, шеберлілік, қабілеттілік нәтижесінде қалыптасқан адами
капитал өндірістің және еңбек өнімділігінің тиімділігінің жоғарылауына және
сол арқылы сол адамның жалақысының өсуіне әсерін тигізеді.
Қазіргі заманға сәйкес келетін түрдегі адами капитал теориясы ең
бірінші рет екі американдық экономист, чикаголық мектеп өкілдері Т. Шульц
пен Г. Беккер еңбектерінде көрініс тапқан, олар осы еңбектері үшін Нобелев
сыйлығын иеленген. 1960-1961 жылдары Шульц жаңа теорияның негізгі
қағидалары көрсетілген Білім капиталының қалыптасуы және Адами капиталға
инвестициялар салу деген мақалаларын жариялаған. 1964 жылы Беккер Адами
капитал: теориялық және эмпирикалық талдау деген іргелілемелі еңбегін
жарыққа шығарған [13].
Адами капитал теориясының ғылыми және қоғамдық деңгейде мойындалуына
оны жасауға ХХ ғасырдың экономикалық, басқарушылық және әлеуметтік ой-
пікірлерінің атақты өкілі К. Маркстің қосылуы әсер етті. Оның Білім
революциясы деген мақаласы кең ғылыми және саяси жаңғырық туғызды. Онда
автор Білім – бұл бүгінгі күндегі жалғыз нақты капитал. Халыққа білім
беруді дамыту капиталды құрудың ең басты құралы болып табылады, ал білімі
бар адамдар саны, олардың білімдерінің сапасы және сол білімдерді қолдану –
бұл мемлекеттің байлық шығаруға қабілеттілігін көрсететін ең маңызды
көрсеткіші болып табылады деп жазған [14].
Адами капитал теориясы пайда болғанға дейін білім экономикалық тұрғыдан
тек жұмыс күші қалыптастыратын, кадрлардың біліктілігін жоғарылататын және
оларды қайта дайындайтын факторлар ретінде қалыптастырылған. Адами капитал
теориясы ең алғаш рет білімнің жалпы экономикалық қайтарымдылығы туралы
мәселені көтерген.
Халықтың еңбекке деген қабілеттілігін дамытуға жұмсалатын шығындардың
өнімділік сипаты туралы ең бірінші көзқарастар саяси экономиканың
классиктерінің еңбектерінде қарастырылған. А. Смит Осындай
қабілеттіліктерді иелену, оларды иеленушілерді тәрбиелеу, оқыту әрқашанда
нақты шығындарды талап етеді. Бұл оның жеке басына жұмсалатын негізгі
капитал болып табылады. Осы қабілеттіліктер бүкіл қоғамдық байлықтың бір
бөлігі болып саналады деп жазған [15].
Д. Рикардо экономикалық дамуда мемлекеттердің артта қалуын, басқа
себептермен қоса халықтың барлық таптарындағы білімнің жетіспеушілігінен
деп түсіндіреді [16].
К. Маркс еңбекке деген қабілеттілікті табиғи және жанды
қабілеттіліктердің жиынтығы деп түсінген. Мұндай қабілеттіліктерге ағза,
тірі адам тұлғасы ие болады. Оның айтуынша, адамның еңбекке деген
қабілеттілігі қоғамның негізгі өндірістік күші, нақты байлығы, ал
қалған заттай байлықтар ұлғаймалы ұдайы өндірістің өткінші кезеңі ретінде
көрінеді [18].
Дж.С. Миль адамның өзі мағынасы бойынша капитал болып табылмайды.
Бірақ оның иеленген қабілеттіліктерін толығымен капитал категориясына
жатқызуға болады деп есептейді [13].
Батыс еуропалық ой пікірдің неоклассикалық бағыттың негізін
қалаушыларының бірі А. Маршаллдың ерекше назары адамның қажеттіліктерін,
оның құрылымы мен иерархиясын зерттеуге арналған, ол адамның табиғатына,
әлеуетінің сипаттарына (денсаулығына, интеллектісіне, руханиятына,
біліміне) да көп көңіл бөлген және іс-әрекеттердің себептері және оның
экономикалық белсенділігі де қарастырылған. Экономикалық ғылым бір жағынан
байлықты зерттеу болып табылса, ал басқа жағынан – адамды зерттеудің бір
бөлігін құрастырады деп қарастырылады. Адам тұқымының дамуы – оның
санының өсуі, оның күші мен денсаулығының нығаюы, оның білімі мен
қабілеттілігінің көбеюі, оның мінез-құлқының қасиетке толығуы біздің барлық
зерттеулердің мақсаты болып табылады. Біздің адамның өндіруші ретіндегі
өндіріс тиімділігін анықтайтын өндірістегі тікелей рөлін ескермеуімізге
болмайды
А. Маршалл өндірістің келесідей төрт факторын бөліп көрсетеді: жер,
еңбек, капитал және өндірісті ұйымдастыру. Сонымен қатар ол: Белгілі
мағынада өндірістің тек екі факторы бар – табиғат және адам. Капитал мен
ұйым табиғат көмегімен іске асырылады және оның келешекті болжай алу
қабілеттілігімен басқарылады адам жұмысының қорытындысы болып табылады. Кез
келген көзқарас бойынша адам тұтыну мәселесі сияқты өндірістің де басты
мәселесі болып табылады, осыдан бастапқы екеуінің арасындағы қатынастардың
мәселелері туындайды, оның екі белгілері бар – қайта бөлу және
айырбастау... Адам бір мезгілде өндірістің мақсаты және оның факторы
болып көрінеді, деп атап өтеді [19].
Экономикалық даму тек дәстүрлік экономикалық ғылымдардың сұрақтарын
ғана емес, сонымен қатар халықтың барлық топтарының өмір сүру жағдайларын
сапалық тұрғыдан жақсарту және тұрақты өсуді (капиталистік әлемдегі сияқты)
қамтамасыз ету үшін әлеуметтік, институционалдық пен саяси қайта құрулардан
тұратын кең ауқымды мәселелерді де қамтиды. Экономикалық өсу құндылығын
адам мен қоғамның даму міндеттерін теңдіктерді сақтай отырып шешуді, өмір
сүру сапасын жоғарылатуды, өмір сүріп жатқан адамдарға қолайлы орта жасауды
қамтамасыз ететін жаңа түсінік ретінде қарастырудың маңыздылығы жоғары.
Бірқатар зерттеушілер артта қалушылықты жұмыс күшінің біліктіліктерінің
төменділіктерін және халыққа білім беру жүйесі мен кәсіби дайындықтың
дамымауын көрсететін институционалдық жағдайлармен байланыстырады. Артта
қалған экономика халыққа білім беруге және кәсіби дайындық пен кадрларды
қайта дайындауға жеткілікті деңгейде қаржы бөле алмайды. Жалпы және арнайы
білім беру жүйесінің артта қалуы жұмыс күшінің біліктіліктерінің төмен
болуына, мамандардың үнемі жетіспеушілігіне әкеледі. Яғни, ол өз кезегінде
еңбек өнімділігінің төмен деңгейінің негізгі себебі болып табылады. Ал
еңбек өнімділігінің төменгі деңгейі және оның жай қарқынмен өсуі қоғамда
қалыптасқан жағдайларды түбегейлі өзгерту үшін қажетті қаржыларды бөлуге
қабілетсіз экономиканың артта қалуының басты себебі болып табылады [20].
Осы үлгілерді (кейнсиандық, неокейнсиандық және институционалдық)
зерттеу нарықты экономикаға өтіп жатқан елдердің экономикалық дамуына
кедергі жасайтын ішкі факторлардың өзара байланыстарын көрсетті. Бірақ
қазіргі заманда дамудың ішкі факторларынан қорғану мүмкін емес. Бұл 2-
суретте айқын көрсетілген [21].
Еңбек өнімділігінің төменгі деңгейі, бір жағынан жоғары емес табыс
деңгейін алдын ала анықтайды, ал екінші жағынан, соның салдары болып
табылады. Ол өз кезегінде төменгі табыс деңгейінен дами ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
Экономикалық теория кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Орындаған: _________________________
Балабекова А.Б.
Экономикалық теория қолы, күні
кафедрасының магистрі
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к., доцент _________________________
Байгісиев М.Қ.
қолы, күні
Норма бақылаушы: _________________________ Асқаров Д.Т.
Доктор PhD қолы, күні
Кафедра меңгерушісі
қорғауға жіберді:
э.ғ.д., профессор _________________________
Аубакирова Ж.Я.
қолы,
күні
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1. Қоғамның экономикалық дамуындағы білім берудің мәні мен8
маңыздылығы
1.2. Жоғары оқу орындарының білім беру сапасы және бәсекеге 22
қабілеттілігі
2 ҚАЗАҚСТАНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ 35
ЖАҒДАЙЫН САРАПТАУ
2.1. ҚР білім жүйесіндегі даму тенденциялары, Еуропалық 35
білім жүйесіне өтуді қалыптастырудың алғышарттары
2.2. Қазақстанның білім беру нарығының қазіргі жағдайы 44
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫН 50
ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудағы 50
инновациялық үрдістердің маңыздылығы
3.2. Білім берудегі инновациялық өзгерістер 54
3.3. Жоғары білім беру қызметі нарығын реттеуді жетілдірудің73
экономикалық-құқықтық аспектілері және жоғары оқу
орындарын басқару тиімділігін арттыру бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ 85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 88
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Білім саяси, экономикалық және ғылыми-техникалық
прогрестің маңызды фактор ретінде қарастырылады. Қазіргі заман жағдайында
экономикалық өсу кәсіби сапалы еңбек ресурстарымен сипатталады. Елдің
экономикалық өсуін анықтайтын сапалы еңбек ресурстарының бар болуы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық
Стратегиясының дамуының сәтті іске асыруының ажырамас бөлігі болып
табылады [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан өз
дамуындағы жаңа табалдырықта" деп аталатын Жолдауында біліктілігі жоғары
кадрларды дайындауға және қазіргі заманның білім жүйесінің дамуына үлкен
мән берілген. Президент Л.Н. Гумилев атындағы Евразиялық ұлттық
университетінде оқыған өзінің дәрісінде білімнің және рухани ресурстардың
ел өміріндегі алатын ерекше ролін: Ұлттар тек тауарлар мен қызметтермен
бәсекелесіп қана қоймай, сонымен қатар олар қоғамдық құндылықтар
жүйелерімен және білім беру жүйесімен бәсекелесуі қажет деп нақты
белгілеген. Сонымен бірге Президент "Қазақстан Стратегиясы жаһандану
әлемінде: инновация мен білім беруді дамыту арқылы білім экономикасына"
деген Стратегияны да анықтаған [2, 3].
Қазақстанда білім жүйесі қарқынды түрде дамуға, жаһандану және
ақпараттану сияқты жедел дамып келе жатқан әлемдік үдерістерге жауап беруге
қабілетті болуы керек. Бүгінгі күні бірінші кезектегі жоспар ретінде жаңа
талаптар – қарқынды ғылыми-зерттеу қызметтерімен байланысқан инновациялық
білім, білім мен ғылыми зерттеулердің тәртіптерді сақтауы, оқытудың
өнеркәсіптер мен экономиканың қажеттіліктерімен өзара байланыстылығы,
білімнің барынша имандылығы қойылған. Білімді түбегейлі жаңғыртусыз елдің
индустриалдық және инновациялық дамуы мүмкін емес. Бұл салада реформалар
ұсыну үшін алдымен, қазақстандық білім берудің сапасы мен жағдайын талдау
керек; ұзақ мерзімді мақсаттар мен басымдылықтарды анықтау қажет; шетелдік
тәжірибелерді оқып-үйрену арқылы ең үздік әлемдік тәжірибелерді
прагматикалық енгізулер нәтижелерін болжау керек.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының білім жүйесі жаһандануға жалпы
әлемдік үрдістерге бағытталған белсенді реформалау үдерістері жүргізіліп
жатқан сала болып табылуда. Осы жүйені түбегейлі реформалауға деген ұмтылыс
ел басшысының қабылдаған ҚР білімді дамыту Стратегиясы, ҚР білім туралы
Тұжырымдамасы, ҚР Білім туралы Заңы және т.б. бірқатар нормативтік
құжаттарымен куәландырылады.
Жоғары сапалы кәсіби білімнің жаңа философиясын сипаттайтын білім
парадигмасы өзгеруде. Болашақ білімінің негізі жоғарғы оқу орындарының және
жалпы білім берудің ұлттық жүйесінің бәсекелестікке қабілеттілігі тәуелді
болып келетін тұрақты білім сапасын қамтамасыз ету және соған кепілдік беру
болып табылады. Қазіргі замандағы жоғарғы оқу орындарының табысты қызмет
етуі басқарудың тиімді жүйесін құрусыз мүмкін емес, оның негізгі мақсаты
білім беру қызметтерінің сапасына, басқарылатын нысандарды бағалау
әдістерін үндестіруге әсер ететін барлық үдерістерді алгоритмдеу
нәтижесінде ЖОО-ң қызметтерінің сапалық көрсеткіштерін жоғарылату болып
саналады.
Дамыған елдердің білім беру аясы болашақтағы жүзжылдықтың өсуінің
стартегиялық нүктесі болды. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, алға
дамыған білім ғана елдің инвестициялық тартымдылығын қалыптастырады және
технологиялық дамуын қамтамасыз етеді. Әлемнің көптеген елдері ғаламдық
бәсекелестік жағдайындағы жаңа талаптарға жауап беретін жоғарғы білім
берудің икемді жүйесін құруға ұмтыла отырып түбегейлі өзгертулер жасауға
кірісті. Бәрімізге белгілі, экономиканың және азаматтық институттардың
дамуында артта қалушылық тәуекелділігі үздіксіз білім берудің тиімді жұмыс
істейтін үлгісі құрылмаған елдерге тән. Біздің еліміз экономиканы сервистік-
технологиялық бағыттылықпен дамытуға негізделген ашық азаматтық қоғам
құруды мақсат ете отырып, ең алдымен, білім беру жүйесін жетілдірумен
белсенді түрде айналысуы керек екендігі түсінікті. Білімді дамыту
Қазақстанның халықаралық позицияларының шешуші факторларының бірін құрайды.
Қоғамның сауаттылығы, адами капиталдың сапасы Қазақстанға әлемдік
үдерістерге әсер етуге қабілетті бірқатар мемлекеттер қатарына кіруге
мүмкіндіктер береді. Салыстырмалы түрде саяси және экономикалық тұрақтылық
алған Қазақстандық қоғам рухани тоқыраудан шығу жолдарын белсенді түрде
іздестіруде.
Бүгінгі қоғам білім беру жүйесінен де өзгерістер талап етуде. Бізде бай
педагогикалық дәстүрлер бар екендігі белгілі. Бұлардың барлығы бізге
ұсынылатын шешімдерді іске асыру барысындағы салдарларды мұқият талдауға,
жақсы зерттеулер жүргізуге, негіздеуге, тексеруге және көпжылдық жұмыстар
негізінде инновацияны асықпай жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.
Экономиканың ғылыми-техникалық және білім секторын мемлекеттік деңгейде
өз уақытында қолдау Қазақстанға әлемдік нарықтағы алатын орнын нығайтуға
және алдыңғы қатардағы орындардың біріне шығуға мүмкіндіктер береді.
Қазақстандық білім беру жүйесін елеулі түрде қайта құру қажеттілігі
бәсекелестік ортада табысты түрде жұмыс істей алатын және дұрыс шешімдерді
ешкімге тәуелсіз дербес түрде қабылдауға қабілетті, нарық жағдайында өз
бетімен әрекеттенуге дайындалған мамандарға деген қажеттіліктермен
негізделеді. Білім беру саласындағы бәсекелестіктің өсуі білім беру
қызметтерінің сапасына деген тұтынушылардың талаптарының қатаюы,
Қазақстанның халықаралық білім беру кеңістігіне енуі осы тақырыптың
таңдалуына және өзектілігіне себеп болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Білім беру сапасы мен адами
капитал тұжырымдамаларына Д. Джуран, У.Деминг, А. Фейгенбаум, К. Исикава,
Т. Шульц, Э. Денисон, Г. Беккер сияқты және т.б. шет ел ғалымдары үлкен
үлестерін қосқан.
Жұмыстары жоғарғы оқу орындары мен білім беру қызметтерін дамыту
мәселелеріне арналған іздеушілер қатарына келесі ресей ғалымдарын жатқызуға
болады: В.А. Садовничего, С.А. Дятлова, О.В. Семеняк, В.А. Качалова, Р.И.
Капелюшникова, А.П. Егоршина және т.б.
Қазақстанда білім беру тұжырымдамасына мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев
үлкен үлесін қосқан. Экономика және білім беру сапасының мәселелеріне Я.А.
Аубакиров, А.А. Абишев, Е.М. Арынов, Г.М. Бердикулова, А.К. Қошанов, К.Е.
Кубаев, Ж.А. Кулекеев, Н.К. Мамыров, С.А. Мамонтов, С.Н. Нысанбаев,
Т.М.Рогачева, О.С. Сабден, Т.С. Садыков, А.Н. Саханова, А.М. Сейтказиева,
Л.А. Фрезоргер және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері арналған.
Сонымен қатар, біздің пікіріміз бойынша, отандық экономикалық
әдебиеттерде сапалы білім берудің бәсекелестік қабілеттілігімен, нарықтық
қатынастар жағдайындағы экономикалық өсумен өзара байланыстарына, жоғарғы
оқу орындарының қызметтерінің тиімділік мәселелеріне жеткілікті деңгейде
көңіл бөлінбеген. Білім беру кешенін жаңғырту және әсіресе оның ЖОО
құрамдас бөлігі әзірше күткен нәтижелерді бермей отыр. Жоғарғы мектептегі
білім беру қызметіне тапсырыс берушілермен байланыс жүйесін ескермей
енгізіліп жатқан жергілікті жаңа енгізулер өнімсіз болуы мүмкін. Қазақстан
экономикасының нақты секторының және нарықтық қатынастардың қазіргі дамуы
барлық салаларда, соның ішінде білім беруде де тек инновациялық қызметтер
базасында болуы мүмкін.
Мемлекеттік білім беру саясатының стратегиялық мақсаты бұл қазақстандық
білім мен ғылымды жоғары басымдылықпен қолдау жасалынатын білімдер жүйесіне
және оларды тәжірибеге енгізудегі нақты ресурсқа айналдыру.
Зерттеу мақсаты Қазақстандағы білім беру қызметі нарығын теориялық
тұрғыдан және оның бәсекелестік ортадағы даму үрдістерін талдау негізінде
ұлттық экономиканың біліктілігі жоғары мамандарға деген нақты
қажеттіліктеріне және халықаралық стандарттарға сәйкес реттеу жүргізуді
жетілдіру болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа сай диссертацияда келесі міндеттерді шешу талап
етілген:
- білім беру қызметі нарығының базалық категориясын нақтылау
және білім мен экономиканың өзара атқарымдылық байланыстарын
анықтау;
- білім сапасы мен бәсекелестікке қабілеттілікті бағалау
белгілерін жалпылау, сонымен бірге білім сапасы мен білім
беру қызметінің бәсекелестілікке қабілеттілік қағидаларына
әсер ететін факторларды көрсету;
- жоғарғы оқу орындарында тұтынушылық мониторингінің құрылымын
жасау және республикадағы ЖОО-ң рейтингтік көрсеткіштерін
анықтау;
- республикадағы жоғарғы оқу орындарының қызметтерінің
тиімділігін бағалау;
- жоғарғы білім беру нарығын реттеуді жетілдіруге бағытталған
ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстанның жоғарғы білім беру қызметтерінің
нарығы алынды.
Зерттеу пәні республиканың жоғары оқу орындарының қызметтері және білім
беру қызметтері нарығын жетілдіру және реттеу мақсатында бәсекелестік орта
жағдайында оны тиімді басқару болып табылады.
Ғылыми зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне жоғарғы
экономикалық білім мәселелері бойынша қазақстандық және шетелдік
ғылымдардың еңбектері, адами капитал теориясы, зерттеу мәселесі бойынша
жалпы және арнайы мерзімді басылымдардағы жарияланымдар, білім және ғылым
Министрлігінің нормативті-құқықтық құжаттары және зерттеу тақырыбы бойынша
басқа да ғылыми-тәжірибелік ақпараттар алынды. Құқықтық база ретінде ҚР
Конституциясы, ҚР Президентінің Жарлықтары, ҚР Білім туралы Заңы, білім
туралы тұжырымдама материалдары, ҚР заң актілері мен үкімет қаулылары
қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасына Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігінің материалдары, жоғарғы оқу орындарының оқу-
әдістемеліктерінің жылдық есептері алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- жоғарғы білім беру қызметінің нарығы, білім беру қызметі
және білім беру қызметінің сапасы категориялық ұғымдарының
мазмұнын білім беру қызметінің бәсекелестікке
қабілеттілігі ұғымымен өзара байланысын нақтылау және
атқарымдылық формуланы пайдалану арқылы экономикалық өсуді
анықтайтын факторлар жүйесіндегі білімнің ролін негіздеу;
- білім берудің сапасы мен бәсекелестікке қабілеттілікті
бағалау белгілерін және білім беру қызметінің сапасы мен
олардың бәсекелестікке қабілеттіліктерінің қағидаларын
көрсететін факторларды анықтау;
- жоғарғы оқу орындарында тұтынушылық мониторингінің
көрсеткіштерінің құрылымын жасау және факультеттің қорытынды
рейтингтік көрсеткіштерін есептеу негізінде ЖОО-ң рейтингтік
көрсеткіштерін анықтау;
- республикадағы ЖОО-ң қызметтерінің тиімділік көрсеткіштерін
бағалау;
- республикадағы жоғарғы беру қызметтері нарығын реттеуді
жетілдіру бойынша шаралардың кешенді жүйесін ұсыну.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар:
- білім беру нарығы, білім беру қызметі, білім беру
қызметтерінің сапасы және бәсекелестікке қабілеттіліктері
түсініктерінің өзара байланыстарын көрсету арқылы оларды
нақтылау және экономикалық өсудегі білімнің рөлін негіздеу:
- білім сапасын бағалайтын факторларды және оның бәсекелестікке
қабілеттілік белгілері мен қағидаларын айқындау;
- ЖОО-ң сыртқы және ішкі рейтингтік көрсеткіштерін жасау және
анықтау;
- ҚР жоғары оқу орындарының қызметтерінің тиімділіктерін бағалау.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде
білім беру нарығы дамуының ғылыми-теориялық негіздері қаралып, қоғамның
экономикалық дамуындағы білім берудің мәні мен маңыздылығы айқындалған.
Жоғары оқу орындарының білім беру сапасы және бәсекеге қабілеттілігі
талданған. Екінші бөлімде Қазақстандағы инновациялық білім беру дамуының
қазіргі жағдайы сарапталып, ҚР білім жүйесіндегі даму тенденциялары,
Еуропалық білім жүйесіне өтуді қалыптастырудың алғышарттары көрсетілген
және Қазақстанның білім беру нарығының қазіргі жағдайы талқыланған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының білім беру нарығын жетілдірудің
негізгі бағыттары анықталып, Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудағы инновациялық үрдістердің маңыздылығы мен білім берудегі
инновациялық өзгерістері көрсетілген. Жоғары білім беру қызметі нарығын
реттеуді жетілдірудің экономикалық -құқықтық аспектілері және жоғары оқу
орындарын басқару тиімділігін арттыру бағыттары айқындалып, жан-жақты
талданған. Қорытынды бөлімде білім беру мәселелері жалпы талданып,
тұжырымдар келтірілген және ұсыныстар жасалған.
1 БІЛІМ БЕРУ НАРЫҒЫ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамның экономикалық дамуындағы білім берудің мәні мен
маңыздылығы
Білім – бұл қазіргі қоғамдағы маңызды басымдылықтардың бірі болып
табылады. Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму шектелген
бөлігі болып табылады және саяси, экономикалық және ғылыми-техникалық
прогрестің маңызды фактор ретінде қарастырылады. Нарық жағдайында
біліктілігі жоғары мамандандырылған кәсіпқойлар жоғарғы білімнің дамуының
стратегиялық бағыты творчествалық және инновациялық ойлайтын фундаментін
құру болып табылады.
Елдің экономикалық өсуін анықтайтын сапалы еңбек ресурстарының бар
болуы ҚР 2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық Стратегиясының
дамуының сәтті іске асыруының ажырамас бөлігі болып табылады [1].
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында білім
деңгейін жоғарылату ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің факторы ретінде
бірінші кезектегі міндет болып қарастырылған. Қазіргі заман талаптарына
және әлемдік стандарттарға сәйкес келетін білім берудің ұлттық жүйесін құру
маңызды мәселелердің бірі ретінде қойылған (3(.
Нарықтық қатынастардың дамуы, бәсекелестік ортаның күшеюі жас
мамандардың білімдерінің сұранысқа ие болмауымен байланысты кейбір
мәселелерді туғызуда. Бұл жоғары экономикалық білімнің мазмұнына нарықтық
экономиканың қазіргі заман талаптарына жауап беретіндей түбегейлі
өзгерістер енгізудің қажеттіліктерін туғызуда. Білім беру реформасы –
Қазақстанның нақты бәсекелестік қабілеттілігін қамтамасыз етуге
мүмкіндіктер беретін маңызды құралдарының бірі болып табылады.
Білім беру адам дамуының маңызды факторы ретінде барлық елдердегі
сияқты халықтың лайықты өмір сүру сапасы мен деңгейіне, кедейшілікпен
күресуге қол жеткізу, жұмыспен тиімді түрде қамтуды қамтамасыз ету,
әлеуметтік теңсіздік деңгейін төмендету және гендерлі теңсіздікті жеңу,
қылмысты азайту, саяси және этникааралық дауларды шешу, тұрақты дамуды
қамтамасыз ету, азаматтық қоғам құрылымын күшейту, адам құқығын сақтау және
тиімді жүзеге асыру, жекебастың мүмкіндіктерін толық және жан-жақты іске
асыру үшін жағдайлар жасау сияқты экономикалық, саяси, әлеуметтік және
гуманитарлық мәселелерді шешуге жеткілікті деңгейде әсер етуге жағдай
жасайды.
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде әлемде ғылыми-техникалық революцияның
әлеуметтік зардаптарының бірі ретінде және қосымша құбылыс ретінде
қарастырылатын білім революциясы болды. Ол алғашқыда осындай болды да,
содан кейін ары қарай зардап себепке өсті. Демек, білім беру ғылыми-
техникалық және экономикалық прогрестерде ғана шешуші фактор болып қойған
жоқ, сонымен бірге әлеуметтік мәртебелерді бөлу кезінде де әлеуметтік
құрылымдарды қалыптастырды. Білім беруді түбегейлі демократияландыру білім
беру революциясының ең алғашқы көрінуі болды. Осы сөзсіз прогрессивті үрдіс
жаңа индустриалды және белгілі бір деңгейде дамушы мемлекеттерді де
қамтыды. Жоғары білімге неғұрлым кең түрде қол жеткізу сұрақтары дамыған
мемлекеттерде де өзекті мәселелердің біріне айналды. Осылардың барлығы
мемлекеттік саясатқа және қоғамдық санаға келесідей жаңа қағиданы енгізуді
талап етті: білім – бұл мамандарды ғана дайындау емес сонымен бірге
қоғамның жалпы интеллектуалдық, технологиялық және мәдени деңгейін
жоғарылату, оның инновацияға және прогреске қабілеттілігін қолдау, өмір
сүрудің қазіргі заман үлгісін қалыптастыру. Бұдан білімді экономикалық
қажеттіліктерге қатаң түрде байланыстырмай-ақ дамыту мүмкіндіктері туады
деген қорытынды шығаруға болады.
Соңғы онжылдықта әлемде бүкіл өмір бойы оқу ойы кең түрде мойындалған
және біртіндеп басымдылығы бар жалпы саяси мәнге ие болуда. Батыста оны
Lifelong Learning деп атайды. Үздіксіз білімнің мәні ғылыми-техникалық
революция жағдайындағы білімнің тез ескіруімен байланысты біліктілікті
жоғарылатумен түсіндіріледі. Ақпараттық қоғамдағы азаматтық белсендік пен
әлеуметтік бірлікті және келешектегі әлеуметтік-экономикалық дамуды
қамтамасыз ету үшін алдыңғы қатардағы дамыған мемлекеттер де осы
концепцияның маңыздылығын мойындап отыр.
Қазақстан әлі білім мен ақпаратты кең түрде қолдануға негізделген және
экономикасы дамыған мемлекеттер қатарына кірмейді, бірақ мемлекетте
Лиссабондық Меморандумның негізгі ережелерін іске асыруға обьективті
жағдайлар мен кең қажеттіліктер бар.
Білім революциясы дамыған және дамушы мемлекеттер арасында бөлінуді
одан әрі қарай тереңдете отырып, әр түрлі мемлекеттер мен аймақтарға
біркелкі емес әсер етті. Егер де біріншілерінде үздіксіз білім беру нақты
түрде жалпы сипатқа ие болса, ал дамушы мемлекеттер қатарына кіретін
көптеген мемлекеттерде жаппай сауаттылық мәселесі күн тәртібінен әлі
түсірілмеген. Халықаралық қауымдастық адам дамуындағы білімнің алатын ролін
қолайлы қамтамасыз ету жолымен мәселелерді шешу үшін Барлығына білім беру
стратегиясын жасаған. Стратегияның негізгі қағидалары 1990 жылы
Джомтьенеде ұйымдастырған конференцияда қалыптастырылған. Конференция әрбір
бала, жас жігіттер мен ер жеткендер адам ретінде өзінің базалық білім
қажеттіліктерін қанағаттандыратын, яғни, оған дүниені тануға, іс-әрекеттер
етуге, басқа адамдармен өмір сүруге және іс-қимылдар жасауға мүмкіндіктер
беретін білім алуға құқықтары бар екендігі көрсетілген адам құқығының Жалпы
декларациясы мен бала құқығы туралы Конвенцияны ескере отырып барлығына
білім беру туралы Бүкіләлемдік декларациясы қабылданды. Бұл жерде адамдар
өздерінің өмір сүру жағдайларын жақсартуға және өзінің өмір сүріп жатқан
қоғамын дамытуға мүмкіндіктер беретін әрбір адамның дарынын, әлуетін ашуға
бағытталған білім туралы айтылған. Халықаралық қауымдастық, ең алдымен БҰҰ
және оның құрылымдары жасаған адам дамуының басты бөлігі ретінде
қарастырылатын білім беруді дамыту стратегиясы барлық елдерге білім берудің
барлық деңгейлерін жетілдіруді іске асыруға және ұлттық, жалпыадамзаттық
мүдделерде білім беру жүйесінің нысандарын өткізуге көмектеседі.
1975 жылы Женевада ЮНЕСКО қамқорлығымен өткен білім беру жөніндегі
халықаралық конференцияда алғаш рет білім беруді Халықаралық стандарттық
жіктеу бекітілген. Бірақ, бұл жіктеу XX ғасырдың соңғы онжылдығында болған
білім революциясындағы үдерістерге, ең алдымен - білім диверсификациясына,
яғни халықтың әртүрлі топтарына білім беру үшін неғұрлым жақсы жағдайлар
жасайтын әртүрлі нысандарға жауап бере алмады. Сондықтан 1997 жылы қараша
айында ЮНЕСКО-ның Бас конференциясында жаңа БХСЖ қабылданды. Халықаралық
жіктеудің шешуші бірлігі білім беру деңгейі және білім беру саласы деп
бөлінетін екі негізгі бағыт бойынша сипатталатын білім беру бағдарламасы
болып табылады. БХСЖ мынадай білім беру аяларын қамтиды: инженерлік
салалар; әлеуметтік ғылымдар; бизнес және құқық; педагогикалық ғылымдар
және мұғалімдерді дайындау; денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз
ету; өнер және гуманитарлық ғылымдар; жаратылыстану ғылымдары;
ауылшаруашылық; қызметтер көрсету [4].
Құрылымдық деңгейден жүйелерге немесе білім беру үлгілеріне өту кезінде
ұлттық білім беру үлгілерінің көп түрлілігін атаудың қажеттілігі бар.
Негізгі немесе базалық білім беру жүйелері келесідей негіздер бойынша
топтастырылуы мүмкін:
- білім берудегі мемлекеттің ролі;
- білімді қаржыландырудағы ұлттық және жергілікті басқару
органдардың ролі;
- тегін және ақылы білім берудің ара-қатынасы;
- элитарлық және жалпы білім беретін мекемелер мәртебесінің
мәні;
- жоғары білім беру мазмұнындағы фундаменталды-теориялық және
практикалық бағытталудың ара-қатынастары.
Мысалы, белсенділігі өте жоғары және жеке бизнес жағдайында жұмыс
істейтін американдық жүйе білімді қаржыландырудағы мемлекеттің маңызды
рөлімен ерекшеленеді. Жеке меншік және мемлекеттік ЖОО-ның арасында сандық
басымдылықтар бар. Жалпы айтқанда, білімді қаржыландыру кезінде жергілікті
көздер ұлттық көздерден басым болады. Жоғары білім беру осы қызметтерге
төлемдер жасау кезінде студенттерге көмектер жасаудың кең тармақталған
жүйелері жағдайында, көбінесе ақылы болып келеді. Еуропалық жүйеде -
мемлекеттік және тегін білім беруге басымдылықтар берілген. Терең тарихи
тамыры бар университеттер автономиясы жұмыс істейді. Оқу орындарын
басқаруда академиялық орындар маңызды рөл атқарады, ал АҚШ-да бұндай
қызметтер көбінесе қамқорлық кеңестеріне беріледі. Американдық жүйеге
қарағанда фундаментальді білім берудің деңгейі анағұрлым жоғары.
Жоғары білім беру аясы халық шаруашылығының басқа салаларына қарағанда
нарықтық экономиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына неғұрлым тез,
жеңіл икемделді. Мемлекеттік жоғары оқу орындары тез қарқынмен ақылы
қызметтерді игере отырып, қаржыландырудың басқа да бюджеттен тыс көздерін,
халықаралық бағдарламаларды іздестіре бастады. Ақылы білім беру -
қызметтерді өндіруші ретінде олардың сапалары үшін және тұтынушы ретінде
оларды тиімді пайдалану үшін жауапкершіліктерді жоғарылата отырып осы
жүйедегі нақты бәсекелестікті қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, ақылы білім
берудің қол жетімділігі оны алудағы теңсіздікті тереңдете отырып, азаматтың
әлеуметтік деңгейіне тура тәуелді болып келеді. Тегін білім беру халықтың
барлық әлеуметтік өкілдеріне неғұрлым бірдей мүмкіншіліктер береді.
Сондықтан да, мемлекеттің білім беру саясатының негізгі міндеті -
әлеуметтік және экономкалық даму орталықтарына айналатын білім беру
құрылымдарын жан-жақты қолдау болып табылуы керек.
Қазіргі кезде адами даму концепциясының негізгі мағынасы білім беруді
мемлекет үшін жоғары басымдылық рангіне тұрғызу болып саналады. Білім беру
мемлекеттің әлеуметтік аяларының ең маңызды жүйесі болып табылады және
келесідей белгілермен сипатталады:
- жариялылық (жоғары білімге жалпы қол жетімділік; үздіксіз
білім беру жүйесін құру);
- диверсификация (мазмұны, әдістері, мерзімдері, нысандары және
траекториялары бойынша көп нұсқалы, әр түрлі деңгейлердегі
оқу орындарының жеке бағытталған жүйесі);
- интернационализация (оқушылардың және оқытушылардың
академиялық мобилділігі, білім, ғылыми дәрежелер мен атақтар
туралы құжаттарды халықаралық мойындау);
- білімді ғылыми-техникалық прогресті, экономикалық өсуді және
халықты жұмыспен қамтамасыз етуді дамытуды қолдау бойынша
шаралар кешенінің негізгі компонентіне айналдыру;
- мазмұн, әдістер, құндылықтар, мақсаттар трансформациясы (оқу
үдерісі шығармашылық, жекебастық нысан болып келеді; жаңа
білім беру және ақпараттық технологиялар кең түрде таралып,
енгізіле бастайды);
- бірыңғай білім беру үдерісіне қатысушы болып табылатын
оқушылар және ұстаздардың комуникациясы.
Білім беру болашағы келесі белгілермен ажыратылуы тиіс:
- білімнің барлық адамдар үшін жалпы қолжетімдігі және сапалы
білім беру кепілділігі;
- әрбір тұлға үшін сапалы білім беру әр алуан шарттары;
- білімнің бүкіл өмір бойғы үздіксіздігі, творчествалық және
жаңашыл сипаты, жедел түрде жаңартылатын жүйенің одан әрі
қарай дамуы;
- білім берудің практикалық бағытталуы, өсіп келе жатқан
ұрпақтарды еңбек етуге және өмір сүруге толық дайындау;
- білім берудің адекваттылығы, оның экономиканың, мәдениеттің,
ғылым және технологияның дамуы қажеттіліктері мен
міндеттеріне сәйкестілігі;
- білім берудің халықаралық сипаты, оның жақсы отандық
дәстүрлер мазмұны мен ұйымдастырылуының әлемдік тәжірибеде
бекітілген көзқарастар және қағидалармен неғұрлым шектелген
байланысы.
Білім беру жүйесі мыналарды қамтамасыз етеді:
- ұлттық мәдениеттің сақталуын, таралуын және дамуын қамтамасыз
ете отырып, Қазақстан халықтарының тарихи және мәдени
ескерткіштеріне күтіммен қарауға тәрбиелеу;
- Қазақстан патриоттарын, жеке бастың құқықтары мен
еркіндіктерін сыйлайтын, ұлттық және діни шыдамдылықтарын
көрсете білетін құқықтық, демократиялық, әлеуметтік
мемлекеттің азаматтарын тілдерге, дәстүрлерге және басқа да
халықтардың мәдениеттеріне сыйластықпен қарауға тәрбиелеу;
- адамның өмір бойы білім алуының үздіксіздігі;
- білім берудің жекелілігін, оқытудың және тәрбиелеудің жеке
басқа бағытталуын қамтамасыз ететін білім беру мекемелерінің
түрлері мен типтерінің әр алуандығы, білім беру
бағдарламаларының көп нұсқалылығы,;
- қоғамды ақпараттандыру және жаңа ғылыми технологияларды
дамыту жағдайларында кәсіби тұрғыдан өсуге қабілетті
біліктілігі жоғары мамандарды және жоғары білімді адамдарды
дайындау [5].
Жалпы білім беру қызметі нарығына жасалатын экономикалық талдау
тұтыну тауарлары мен қызметтер көрсету нарығына жасалатын талдаудан үш
негізгі себептермен ерекшеленеді:
1) білім берудің соңғы өнімі мамандар саны түрінде көрінеді;
2) білім беру қызметтерінің құны белгілі бір деңгейде
мемлекетпен реттеледі. Соған байланысты, білім беруді
экономикалық талдау жекеменшік және мемлекеттік
қаржыландырулармен байланысты;
3) білім беру секторына мемлекеттен дотациялар бөлініп
отырылады, ондағы мақсат қаржылық пайда алу емес, керісінше
жалпы қоғамның және жекебастың дамуын қолдау.
Енді білім беру қызметі нарығының кейбір анықтамаларын қарастырайық.
Білім беру қызметінің нарығы – бұл адамның, қоғамның, мемлекеттің
мүдделерін көздейтін тәрбиелеу және оқытуға бағытталған мақсатты үдерістер
аясы; генетикалық және әлеуметтік мәдени бағдарламаларға сәйкес жеке
тұлғаның қалыптасуын көрсететін әлеуметтік маңызы бар тәжірибелерді өткен
ұрпақтан келесі ұрпаққа үнемі беріп отыру; жеке тұлғаны әлеуметтендіру
мақсатымен социум жүйесіндегі мәдениетті трансляциялау (ұрпақтың жалғыз
жалғастырушысы); оқу және оқыту синтезі (жеке білу қызметі), даралылықты
және жекелілікті анықтау және тәрбиелеу; қоғамда өмір сүру үшін қажетті
білім, білу мен шеберлілік жүйелерін және әлеуметтік тәжірибені адамның
меңгеруі [6]. Білім беру нарығы өнімдердің соңғы құны мен санын анықтау
үшін сатушылар мен сатып алушылардың өзара іс-әрекеттері арқылы көрінетін
үдеріс деп те қарастырылады [7]. Білім беру қызметтерін көрсететін нарық –
бұл белгілі бір білім беру қызметтерін сатып алу немесе сату мақсатымен осы
қызметті тұтынушылар мен өндірушілердің арасындағы келісім қатынастарына
отырудағы шарттар жиынтығы. Білім беруді халықаралық стандарттық жіктеу
білім беруді оқыту мақсатын көздейтін ұйымдастырылған және сабақтастық
байланысқа ие болу ретінде анықтайды. Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңында білім мазмұны білім берудің жалпы мемлекеттік стандарттары
негізінде білім берудің оқу бағдарламаларымен анықталатын, тұлғаның жан-
жақты дамуы және компоненті қалыптасуы үшін негізі болып табылатын кешенді
түрде оқыту ретінде қарастырылады [8].
Біздің көзқарасымыз бойынша, жоғарыда аталған анықтамаларда жоғары
білім беру қызметі нарығының мәні нақты көрсетілмеген. Олар нарықтық
қатынастардың агенттері (қатысушылары) мен білім беру қызметтерінің
ерекшеліктерін толық ескермейтін барлық білім беру жүйесінде қолданылатын
жалпы сипатқа ие. Осыған байланысты біз, жоғары білім беру қызметі
нарығының неғұрлым нақтыланған анықтамасын ұсынамыз. Ол жалпы қоғам және
адам үшін білім беру мен ақпараттар жүйесін көрсететін, азаматтардың
жоғарғы білім алу қызметтеріне деген көп түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған білім беру қызметтерін жүзеге асыратын жоғарғы
оқу орындары мен мекемелерінің жиынтығы. Осы жағдайда нарық агенттері болып
жоғарғы оқу орындары мен тұтынушылар табылады, ал олардың арасындағы өзара
қарым-қатынастар бір жақтың (ЖОО) жоғары білім беру қызметтерін ұсынуымен
және екінші жақтың (тұтынушылардың) жоғары білім қызметтерін алуға деген
қызығушылықтарымен құралады.
Білім беру қызметі нарығының дамуы келесілермен негізделеді:
- жұмысшы еңбегінің қабілеттілігін қалыптастырумен айналысатын
әртүрлі субьектілер әрекет ететін бірыңғай білім
кеңістігімен;
- академиялық дәреже мен нақты мамандық алуға қабілеті бар әр
алуан студенттер және жоғарғы оқу орындарымен;
- интеллектуалды өнім ретінде көрінетін тауармен.
- Білім беру қызметі нарығын қалыптастыратын шарттарға мыналар
жатады:
- білім беру дәрежесінің ұсталымдарына, кадрларды дайындау
сапасына жағымды әсер ететін бәсекелестік ортаның бар болуы;
- студенттер үшін неғұрлым сәйкес келетін басқа мемлекеттердегі
оқу орнының нысандары мен түрлерін іздестірудегі олардың
ұтқырлығын шамалайтын әлемдік білім кеңістігіндегі білім беру
қызметі нарығының интеграциясы;
- экономиканың барлық деңгейлерінде әрекет ететін, арнайы
дайындалған бәсекеге қабілетті жоғары маманданған кадрлардың
бар болуы. Бұл білім беру нарығы мен оның жеке секторларының
дамуына болжамдар жасайтын, жоғары білім беру аясында
мемлекеттік реттеуді, нақты оқу орнының қажеттіліктеріне
байланысты маркетингтік зерттеулерді және т.б. жорамаларды
жүзеге асыратын мамандар;
- білім беру қызметі нарығына мемлекеттік реттеу жүргізудің
қажеттілігі. Бұған мемлекеттік саясат пен білім саласындағы
басымдылықтар, қаржыландыру нормативтері және шарттары,
дотация және субсидия көлемдері, оқу орындарының шаруашылық
қызметтерінің шарттары, жеке профессиялар мен мамандықтар
бойынша мамандарды дайындау квотасы, монополиялық қызметті
реттеу бойынша шаралар жатады. Сонымен бірге, студенттердің
алып жатқан білімдерінің сапасына мемлекеттік бақылау
жүргізіп отырудың қажеттілігі бар. Мемлекет оқу орнының
барлық нысандарына және түрлеріне қолданылатын білім
стандартын құрады және оның орындалуына бақылауды іске
асырады, аккредитациялау және лицензиялау жүргізеді.
Білім беру нарығының субьектілері оқу орындары мен халықтың әр түрлі
категориялары болып табылады. Халық студенттер ретінде жалдамалы еңбек
шарттарымен өндіріс үшін қажетті білім мен шеберлілік алуды және сонымен
қатар өмірлік табысқа ие болуды қалайды. Жоғарғы білім беру қызметінің
нарығы бір-бірімен өзара әрекет ететін екі сектордан тұрады: мемлекеттік
және жеке меншік секторлары. Қазіргі уақытта мемлекеттік жоғарғы оқу
орындарында білім беру қызметінің құны мемлекеттік білім бағдарламалары мен
стандарттары негізінде мемлекет арқылы реттеледі. Ал жеке меншік оқу
орындарына келетін болсақ, онда оларда еркін нарықтық тарифтер қолданылады.
Оқу орындары қазіргі заманға сай оқу бағдарламаларын енгізу арқылы
өздерінің тауарларын қымбатырақ бағалауға тырыса отырып, оқушылардың
контингентін өсіру есебінен неғұрлым көбірек табыс алуға ұмтылады. Білім
беру қызметтері тұтынушы – студент арқылы бағаланады. Бұл жағдайда ол үшін
басты ынта осы қызметтердің құны болып табылады. Мемлекет белгілі бір
дәрежеде білім беру үдерістеріне араласуы қажет, яғни, жеке меншік жоғарғы
оқу орындарының қызметтеріне мемлекеттік реттеу жүргізу қажет.
Кең мағынада алып қарасақ, білім үдеріс, қызметтер, мақсат және оның
нәтижелері ұғымдарынан тұратын көп белгілі санат болып табылады, ал, жалпы
алғанда білім қызмет көрсету немесе үдеріс ретінде қарастырылады [9].
Кеңестік зерттеушілердің көзқарастары бойынша, қызмет көрсету экономикалық
категория ретінде белгілі бір экономикалық қатынастарды сипаттайды. Оған
қызмет көрсетудің қызмет ретінде тұтынылатын еңбек әрекетінің пайдалы
себебі бойынша қоғамдық қатынастар ретіндегі анықтамасы сәйкес келеді.
Басқаша айтқанда, қызмет көрсету саласында материалдық өндіріс үшін тән
қызмет нысанынан өнім нысанына өту болмайды, яғни қызмет көрсету
өндірісінің үдерісі тұтыну үдерісімен сәйкес келеді. Бүгінгі күні кейбір
Қазақстандық зерттеушілер қызмет көрсетудің мазмұнын ең алдымен, олардың
әлемдік экономикалық байланыстардың дамуына әсер ету тұрғысынан қарастыруға
көңіл бөлуде. Осы тұрғыдан алып қарағанда қызметтер әлемдік экономикалық
байланыстардың тез қарқынмен дамып келе жатқан секторы болып табылады, оның
ЖІӨ көлеміне, құрылымына әсер етуіне байланысты елдің төлем балансы
тұрақты түрде өсіп отырады. Ал, білім беру қызметтеріне келетін болсақ,
онда оларды студенттерге әрі қарай өмірде қолдану үшін берілетін
тәжірибелік шеберліктер, жалпы білім беру және арнайы сипаттағы білімдер
көлемі ретінде қарастыруға болады. Сонымен қатар, олар тұтынушы мен
жабдықтаушының өзара іс-әрекеттері арқылы құрылған білім беру үдерісінің
нәтижесі ретінде де қарастырылады [10; 11; 12].
Біздің көзқарасымыз бойынша, жоғарыда аталған анықтамалар берілген
түсініктеменің мәнін жеткілікті деңгейде ашпайды. Біз білім беруді
қоғамға және жеке тұлғаға ұзақ мерзімді әсері бар, білім мен ноу-хауды
меңгеруді қамтамасыз ететін жоғарғы оқу орындарының ұсынатын ерекше тауары
ретінде қарастырамыз. Бұл өз кезегінде, талап етілетін оқу және ғылыми
ақпараттар көлемін жеткізу және құру үдерісі болып табылады.
Білім жүйесіне инвестиция елдің болашақта күтілетін интеллектуалды
әлуетінің өсуін компенсациялайды және осыған сәйкес елдегі өндіріс
көлемінің ұлғаюы да бүгінгі күнгі студенттердің еңбек өнімділігінің
жоғарылауы есебінен болады. Ол үшін келесі жолдармен қамтамасыз етілетін
жоғары сапалы мамандарды дайындау қажет:
- барлық білім беру бағдарламаларын жетілдіру;
- студенттерді дайындау үдерісінде халықаралық ынтымақтастықты
тереңдету;
- мамандықтар бойынша оқытушыларды қайта дайындау және олардың
біліктіліктерін жоғарлатудың тиімді жүйесін құру;
- оқу үдерісіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізу.
Білім беру қызметінің негізгі сипаттамасы ретінде оның егжей-
тегжейлігі, сапасы, өмірлік циклі, сондай-ақ, білім беру үдерісін
қамтамасыз ету шарттары көрінеді. Осылармен бірге, білім беру қызметі оқыту
мақсатын, студенттердің контингентін, оқу тәртібі мен ұзақтығын,
іргелілемелі және қолданбалы мәнін, материалдық қамтамасыз етуін ұйғарады.
Нарықтық экономика жағдайында мамандарды дайындау үшін нарық тетіктерін
толық қолдану керек. Жоғарғы білім беру нарығының жағдайын талдау үшін
сұраныс пен ұсыныстың өзара арақатынастарын мақсатты түрде қарастыру қажет.
Білім беру қызметтеріне деген сұраныс жоғары еңбек ақы төленетін бос
орындарға сұраныс болып табылады, яғни, осындай бос орындарды алу үшін
білім туралы сәйкес құжат бар болу қажет, ол келесі факторлардың әсер
етуімен қалыптасады: 1) неғұрлым жоғары білім деңгейі есебінен экономиканың
жаңа секторларында жұмыс орындарын алу жолымен өзінің табысын ұлғайтуға
талпыну; 2) білім алушының өзінің және оның жанұясының тікелей және жанама
шығындары көлемі. Білім беру қызметтеріне деген ұсыныс мемлекеттің қаржылық
мүмкіншіліктеріне және оқытудың ақылы альтернативтерін ұсынатын нарық
мүмкіндіктеріне байланысты. Мемлекет білім беру қызметі нарығының тең
құқылы қатысушысы ретінде көрінеді, оның жалпы стратегияларды жасауға,
реттеу- бақылау қызметтерін атқаруға, біліктілігі жоғары мамандармен
қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік тапсырыстарды жасауға құқығы бар.
Мамандарды дайындау үдерісі кәсіби шеберліктер мен ғылыми білімдер
жүйесін бүтіндей қалыптастыруға әсер ететін, беріктілік мүмкіндігін
туғызатын жаңа ақпараттық және оқыту технологияларын, оқытудың оңтайлы
әдістерін, нысандары мен құралдарын қолдану негізінде жүзеге асырылуы
қажет, сол арқылы болашақ мамандардың кәсібилілігіне қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі жаңа формацияның маманына оның жеке бастылық сапасына, білу
және шеберлік қабілеттіліктеріне терең талаптар қойылады. Ол инновациялық
технологиялар саласында білімі және шеберлігі бар, тілдерді білу деңгейі
жоғары және т.б. негізгі халықаралық талаптарды қанағаттандыруы қажет.
Сондай-ақ, мәдениетке және т.б. қойылатын талаптар да маңызды факторлардың
бірі болып табылады (сурет 1).
Оқу орындары білім беру нарығында өнімдерді өндірушілер болып табылады,
олар шығарылатын өнімдердің ассортиментін, яғни қай профессия және
мамандық бойынша қандай сандық мөлшерде қажет ететіндігін анықтайды.
Сонымен бірге, олар бәсекелестік орта жағдайында жоғары сапалы мамандарды
дайындауда оқу-материалдық базалар мен оқытушылық құрам мүмкіншіліктерін
максималды түрде қолдануға мүмкіндіктер беретін сәйкес оқу технологияларын
таңдау керек. Баға бәсекелестігін жеңуге, сол арқылы өзінің пайдасын
ұлғайтуға ұмтылуы қажет.
Өндірілген өнімдердің (мамандардың) тұтынушылары кімдер болатынын
анықтаудың маңыздылығы жоғары. Бұл білім беру нарығының нақты секторында
қалыптасқан ұсыныс пен сұранысты талдаудан, ғылыми-техникалық прогресс
үрдісін оқып-үйренден, факторлық нарықтардағы жағдайларды зерттеуден
тұрады. Жоғарғы оқу орнын аяқтағаннан кейін жұмыс табу мүмкіншілігі
сұранысқа әсер ететін және оқу орынының рейтингін және беделін анықтайтын
маңызды факторлардың бірі болып табылады.
Сонымен, білім беру қызметтерін көрсететін нарық келесілерді анықтайды:
- білім алу бұл сандық тұрғыдан бағалау мүмкін болып
табылмайтын түсінік болып табылады. Сонымен қатар, білімнің
студенттердің ойлау қабілетіне әсер етуі де сандық бағалауға
жатпайды;
- білім беру қызметінің құны белгілі бір деңгейде мемлекет
арқылы реттеледі;
- білім берудің мақсаты жоғары мөлшерде табыс алу емес,
керісінше ұсынылатын қызметтерді адекватты түрде сипаттайтын
ресурстарды немесе берілген біліктілікті неғұрлым тиімді
бөлу;
- мемлекет білім беру секторын қаржылық пайда алу үшін емес,
жалпы жеке тұлға мен қоғамды дамыту мақсатында субсидиялар
бөледі. Бұл жағдайда, қоғамның әр тұлғасына жалпы білім
беруді қамтамасыз ету жолымен қоғамдық қажеттіліктер
қанағаттандырылады.
Жоғары білім беру нарығы жоғары оқу орындары мен студенттер арасында
пайда болатын экономикалық қатынастар жиынтығын көрсетеді. Ол жаңа
шаруашылық жағдайындағы тапқырлық пен іскерлік ынтаны дамытуға, сонымен
бірге творчествалық ойлайтын тұлғаның қалыптасуына жағдай жасай отырып,
жеке тұлғалардың экономикалық жауапкершіліктерін жоғарылатуға қабілетті
болуы тиіс.
Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алып қарағанда, білім беру
қызметтерінің ішкі және сыртқы әсерлері бар. Ішкі әсер әрбір жеке азаматтар
деңгейінде көрінеді, яғни адам жоғары сапалы білім алғаннан кейін, өзінің
жасаған еңбегі үшін жоғары жалақы алуға мүмкіндігі болады. Ал, сыртқы әсер
қоғамды толығымен қамтиды және ол экономикалық өсу қарқыны арқылы көрінеді.
Негізінде, білім берудің әлеуметтік қызметіне сапалы жаңа көзқарас –
бұл адами капитал теориясы. Көптеген теорияларда білім еңбектің тиімділігін
жоғарылату факторы ретінде немесе техникалық прогресс пен ғылымның қозғаушы
күші ретінде қарастырылады, бірақ барлық жағдайларда оған жанама рөл
берілген. Білімді ең сенімді және құнды капитал деп қарастырған көзқарас
ғана қоғамға оны шын мәнінде бағалау үшін зор үлесін тигізді. Қоғамда кең
таралған анықтамаға сәйкес, инвестиция және адамның белгілі бір білім қорын
жинақтау, денсаулық, шеберлілік, қабілеттілік нәтижесінде қалыптасқан адами
капитал өндірістің және еңбек өнімділігінің тиімділігінің жоғарылауына және
сол арқылы сол адамның жалақысының өсуіне әсерін тигізеді.
Қазіргі заманға сәйкес келетін түрдегі адами капитал теориясы ең
бірінші рет екі американдық экономист, чикаголық мектеп өкілдері Т. Шульц
пен Г. Беккер еңбектерінде көрініс тапқан, олар осы еңбектері үшін Нобелев
сыйлығын иеленген. 1960-1961 жылдары Шульц жаңа теорияның негізгі
қағидалары көрсетілген Білім капиталының қалыптасуы және Адами капиталға
инвестициялар салу деген мақалаларын жариялаған. 1964 жылы Беккер Адами
капитал: теориялық және эмпирикалық талдау деген іргелілемелі еңбегін
жарыққа шығарған [13].
Адами капитал теориясының ғылыми және қоғамдық деңгейде мойындалуына
оны жасауға ХХ ғасырдың экономикалық, басқарушылық және әлеуметтік ой-
пікірлерінің атақты өкілі К. Маркстің қосылуы әсер етті. Оның Білім
революциясы деген мақаласы кең ғылыми және саяси жаңғырық туғызды. Онда
автор Білім – бұл бүгінгі күндегі жалғыз нақты капитал. Халыққа білім
беруді дамыту капиталды құрудың ең басты құралы болып табылады, ал білімі
бар адамдар саны, олардың білімдерінің сапасы және сол білімдерді қолдану –
бұл мемлекеттің байлық шығаруға қабілеттілігін көрсететін ең маңызды
көрсеткіші болып табылады деп жазған [14].
Адами капитал теориясы пайда болғанға дейін білім экономикалық тұрғыдан
тек жұмыс күші қалыптастыратын, кадрлардың біліктілігін жоғарылататын және
оларды қайта дайындайтын факторлар ретінде қалыптастырылған. Адами капитал
теориясы ең алғаш рет білімнің жалпы экономикалық қайтарымдылығы туралы
мәселені көтерген.
Халықтың еңбекке деген қабілеттілігін дамытуға жұмсалатын шығындардың
өнімділік сипаты туралы ең бірінші көзқарастар саяси экономиканың
классиктерінің еңбектерінде қарастырылған. А. Смит Осындай
қабілеттіліктерді иелену, оларды иеленушілерді тәрбиелеу, оқыту әрқашанда
нақты шығындарды талап етеді. Бұл оның жеке басына жұмсалатын негізгі
капитал болып табылады. Осы қабілеттіліктер бүкіл қоғамдық байлықтың бір
бөлігі болып саналады деп жазған [15].
Д. Рикардо экономикалық дамуда мемлекеттердің артта қалуын, басқа
себептермен қоса халықтың барлық таптарындағы білімнің жетіспеушілігінен
деп түсіндіреді [16].
К. Маркс еңбекке деген қабілеттілікті табиғи және жанды
қабілеттіліктердің жиынтығы деп түсінген. Мұндай қабілеттіліктерге ағза,
тірі адам тұлғасы ие болады. Оның айтуынша, адамның еңбекке деген
қабілеттілігі қоғамның негізгі өндірістік күші, нақты байлығы, ал
қалған заттай байлықтар ұлғаймалы ұдайы өндірістің өткінші кезеңі ретінде
көрінеді [18].
Дж.С. Миль адамның өзі мағынасы бойынша капитал болып табылмайды.
Бірақ оның иеленген қабілеттіліктерін толығымен капитал категориясына
жатқызуға болады деп есептейді [13].
Батыс еуропалық ой пікірдің неоклассикалық бағыттың негізін
қалаушыларының бірі А. Маршаллдың ерекше назары адамның қажеттіліктерін,
оның құрылымы мен иерархиясын зерттеуге арналған, ол адамның табиғатына,
әлеуетінің сипаттарына (денсаулығына, интеллектісіне, руханиятына,
біліміне) да көп көңіл бөлген және іс-әрекеттердің себептері және оның
экономикалық белсенділігі де қарастырылған. Экономикалық ғылым бір жағынан
байлықты зерттеу болып табылса, ал басқа жағынан – адамды зерттеудің бір
бөлігін құрастырады деп қарастырылады. Адам тұқымының дамуы – оның
санының өсуі, оның күші мен денсаулығының нығаюы, оның білімі мен
қабілеттілігінің көбеюі, оның мінез-құлқының қасиетке толығуы біздің барлық
зерттеулердің мақсаты болып табылады. Біздің адамның өндіруші ретіндегі
өндіріс тиімділігін анықтайтын өндірістегі тікелей рөлін ескермеуімізге
болмайды
А. Маршалл өндірістің келесідей төрт факторын бөліп көрсетеді: жер,
еңбек, капитал және өндірісті ұйымдастыру. Сонымен қатар ол: Белгілі
мағынада өндірістің тек екі факторы бар – табиғат және адам. Капитал мен
ұйым табиғат көмегімен іске асырылады және оның келешекті болжай алу
қабілеттілігімен басқарылады адам жұмысының қорытындысы болып табылады. Кез
келген көзқарас бойынша адам тұтыну мәселесі сияқты өндірістің де басты
мәселесі болып табылады, осыдан бастапқы екеуінің арасындағы қатынастардың
мәселелері туындайды, оның екі белгілері бар – қайта бөлу және
айырбастау... Адам бір мезгілде өндірістің мақсаты және оның факторы
болып көрінеді, деп атап өтеді [19].
Экономикалық даму тек дәстүрлік экономикалық ғылымдардың сұрақтарын
ғана емес, сонымен қатар халықтың барлық топтарының өмір сүру жағдайларын
сапалық тұрғыдан жақсарту және тұрақты өсуді (капиталистік әлемдегі сияқты)
қамтамасыз ету үшін әлеуметтік, институционалдық пен саяси қайта құрулардан
тұратын кең ауқымды мәселелерді де қамтиды. Экономикалық өсу құндылығын
адам мен қоғамның даму міндеттерін теңдіктерді сақтай отырып шешуді, өмір
сүру сапасын жоғарылатуды, өмір сүріп жатқан адамдарға қолайлы орта жасауды
қамтамасыз ететін жаңа түсінік ретінде қарастырудың маңыздылығы жоғары.
Бірқатар зерттеушілер артта қалушылықты жұмыс күшінің біліктіліктерінің
төменділіктерін және халыққа білім беру жүйесі мен кәсіби дайындықтың
дамымауын көрсететін институционалдық жағдайлармен байланыстырады. Артта
қалған экономика халыққа білім беруге және кәсіби дайындық пен кадрларды
қайта дайындауға жеткілікті деңгейде қаржы бөле алмайды. Жалпы және арнайы
білім беру жүйесінің артта қалуы жұмыс күшінің біліктіліктерінің төмен
болуына, мамандардың үнемі жетіспеушілігіне әкеледі. Яғни, ол өз кезегінде
еңбек өнімділігінің төмен деңгейінің негізгі себебі болып табылады. Ал
еңбек өнімділігінің төменгі деңгейі және оның жай қарқынмен өсуі қоғамда
қалыптасқан жағдайларды түбегейлі өзгерту үшін қажетті қаржыларды бөлуге
қабілетсіз экономиканың артта қалуының басты себебі болып табылады [20].
Осы үлгілерді (кейнсиандық, неокейнсиандық және институционалдық)
зерттеу нарықты экономикаға өтіп жатқан елдердің экономикалық дамуына
кедергі жасайтын ішкі факторлардың өзара байланыстарын көрсетті. Бірақ
қазіргі заманда дамудың ішкі факторларынан қорғану мүмкін емес. Бұл 2-
суретте айқын көрсетілген [21].
Еңбек өнімділігінің төменгі деңгейі, бір жағынан жоғары емес табыс
деңгейін алдын ала анықтайды, ал екінші жағынан, соның салдары болып
табылады. Ол өз кезегінде төменгі табыс деңгейінен дами ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz