Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік нарығын талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Банк қызметінің құрылымы және оларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1. Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және рөлі
1.2. Шетел тәжірибесіндегі көрсетілетін банктік қызметтері
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік нарығын талдау .
2.1. Екінші деңгейлі банктердің депозиттік нарығын талдау
2.2. Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымын талдау
3.Қазақстан Республикасындағы банктердің депозиттік операцияларын дамыту жолдары
3.1. Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту жолдары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
Кіріспе
1. Банк қызметінің құрылымы және оларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1. Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және рөлі
1.2. Шетел тәжірибесіндегі көрсетілетін банктік қызметтері
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік нарығын талдау .
2.1. Екінші деңгейлі банктердің депозиттік нарығын талдау
2.2. Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымын талдау
3.Қазақстан Республикасындағы банктердің депозиттік операцияларын дамыту жолдары
3.1. Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту жолдары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
Кіріспе
Банктік қызмет – қазіргі нарық жағдайында өте үлкен мәнге ие болып отыр. Себебі, мұндай қызметтердің дамуы халық үшін , тіпті жалпы экономикалық қатынастар үшін оң әсерін тигізеді. Ал банктік қызмет түрлерінің әр алуан болуы заңды және жеке тұлғаларға өздерінің қажеттіліктеріне сәйкес солардың арасынан қызықтырғанын таңдап алуға мүмкіндіктері бар.
Бітіру жұмыстың мақсаты – банктік қызмет түрлерінің экономикалық мәнін ашып, оның ішінде депозиттік операцияларын талдау, сондай-ақ, шетел тәжірибесінде көрсетілетін банктік қызмет түрлерін қарастырып, әсіресе, депозиттік операцияларға қатысты ұсыныстарды белгілеу болып табылады.
Бұл жұмыстың міндеттеріне келетін болсақ келесідей міндеттерді белгілеуге болады:
1. Банктік қызметтерінің теориялық негіздерін,оның ішінде “банктік қызмет” және “банктік өнім” сияқты категорияларға анықтамаларын беріп, дұрыс жіктемесін анықтау .
2. Шетел тәжірибесінде көрсетілетінбанктік қызметтерді, біздің елімізде көрсетілетін қызметтерімен салыстыру.
3. Қазақстан Республикасының депозиттік нарығына талдау жасап, коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымына талдау жүргізу.
4. Депозиттік портфельдегі тәуекелдерді азайту жолдарына қатысты және жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру жүйесіне қатысты ұсыныстарды белгілеу.
Жалпы “банктік қызмет” біздің өмірімізбен үздіксіз байланыста болып тұрады. Оның әртүрлі болуы халық үшін, оның ішінде бұл қызметтерді таңдауда және банк үшін, сол қызметтерді ұсынуда өзара тиімді болу керек. Себебі, банк өзінің клиенттерге ұсынылатын қызметтер ауқымын кеңейтеді, ал біз, тұтынушылар ретінде, өздеріміздің мүмкіндігімізге және ниетімізге сәйкес сол қызметтерді тұтынамыз. Яғни, банктер өздерінің операцияларының ауқымын және клиенттерге көрсетілетін қызметтер ауқымын кеңейту арқылы банктер өздерінің табыстылық базасын ұлғайтып, рентабельділігін және бәсекелестік қабілеттілігін өсіреді. Сондай-ақ бұл жерде, банктік қызметтер ұсынылған кезде банктер үшін ол минималды шығындарды қарастыруы қажет.
Банктік қызметтер нарығында бәсекелестік өте үлкен орынға ие. Ал ол өз кезегінде қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипатына әсер етеді. Яғни, бұны маркетингтік зерттеулер нәтижесінде анықтайды. Себебі, бәрімізге белгілі, маркетингтік зерттеу банктің бүкіл операцияларына қатысты зерттеулерді жүргізп,банктің артықшылықтары мен кемшіліктері анықталады.
Халыққа көрсетілетін дәстүрлі(спецификалық) қызметтерді көрсетумен қатар – депозиттерге халықтың уақытша бос ақшалай қаражаттарын тарту, несиелер беру және есеп-айырысу – кассалық операцияларын жүргізумен қатар, қазіргі кездегі коммерциялық банктеріміз электронды қызметтерді, клиенттердің өтінішіне байланысты маркетингтік зерттеулер жүргізу,валюталық операцияларды, сондай-ақ басқа да қаржылық қызметтерді,оның ішінде трасталық, лизингтік, брокерлік қызметтерін ұсынып отыр.
Бұл бітіру жұмысы 3 негізгі бөлім, кіріспе және қорытынды дан тұрады.
Банктік қызмет – қазіргі нарық жағдайында өте үлкен мәнге ие болып отыр. Себебі, мұндай қызметтердің дамуы халық үшін , тіпті жалпы экономикалық қатынастар үшін оң әсерін тигізеді. Ал банктік қызмет түрлерінің әр алуан болуы заңды және жеке тұлғаларға өздерінің қажеттіліктеріне сәйкес солардың арасынан қызықтырғанын таңдап алуға мүмкіндіктері бар.
Бітіру жұмыстың мақсаты – банктік қызмет түрлерінің экономикалық мәнін ашып, оның ішінде депозиттік операцияларын талдау, сондай-ақ, шетел тәжірибесінде көрсетілетін банктік қызмет түрлерін қарастырып, әсіресе, депозиттік операцияларға қатысты ұсыныстарды белгілеу болып табылады.
Бұл жұмыстың міндеттеріне келетін болсақ келесідей міндеттерді белгілеуге болады:
1. Банктік қызметтерінің теориялық негіздерін,оның ішінде “банктік қызмет” және “банктік өнім” сияқты категорияларға анықтамаларын беріп, дұрыс жіктемесін анықтау .
2. Шетел тәжірибесінде көрсетілетінбанктік қызметтерді, біздің елімізде көрсетілетін қызметтерімен салыстыру.
3. Қазақстан Республикасының депозиттік нарығына талдау жасап, коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымына талдау жүргізу.
4. Депозиттік портфельдегі тәуекелдерді азайту жолдарына қатысты және жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру жүйесіне қатысты ұсыныстарды белгілеу.
Жалпы “банктік қызмет” біздің өмірімізбен үздіксіз байланыста болып тұрады. Оның әртүрлі болуы халық үшін, оның ішінде бұл қызметтерді таңдауда және банк үшін, сол қызметтерді ұсынуда өзара тиімді болу керек. Себебі, банк өзінің клиенттерге ұсынылатын қызметтер ауқымын кеңейтеді, ал біз, тұтынушылар ретінде, өздеріміздің мүмкіндігімізге және ниетімізге сәйкес сол қызметтерді тұтынамыз. Яғни, банктер өздерінің операцияларының ауқымын және клиенттерге көрсетілетін қызметтер ауқымын кеңейту арқылы банктер өздерінің табыстылық базасын ұлғайтып, рентабельділігін және бәсекелестік қабілеттілігін өсіреді. Сондай-ақ бұл жерде, банктік қызметтер ұсынылған кезде банктер үшін ол минималды шығындарды қарастыруы қажет.
Банктік қызметтер нарығында бәсекелестік өте үлкен орынға ие. Ал ол өз кезегінде қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипатына әсер етеді. Яғни, бұны маркетингтік зерттеулер нәтижесінде анықтайды. Себебі, бәрімізге белгілі, маркетингтік зерттеу банктің бүкіл операцияларына қатысты зерттеулерді жүргізп,банктің артықшылықтары мен кемшіліктері анықталады.
Халыққа көрсетілетін дәстүрлі(спецификалық) қызметтерді көрсетумен қатар – депозиттерге халықтың уақытша бос ақшалай қаражаттарын тарту, несиелер беру және есеп-айырысу – кассалық операцияларын жүргізумен қатар, қазіргі кездегі коммерциялық банктеріміз электронды қызметтерді, клиенттердің өтінішіне байланысты маркетингтік зерттеулер жүргізу,валюталық операцияларды, сондай-ақ басқа да қаржылық қызметтерді,оның ішінде трасталық, лизингтік, брокерлік қызметтерін ұсынып отыр.
Бұл бітіру жұмысы 3 негізгі бөлім, кіріспе және қорытынды дан тұрады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
1. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңы.31.08.1995 жыл.
2. “Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) кепілдендіру (сақтандыру)” Қорының Ережелері.
3. Ақша айналысы және несие / Мақыш С.Б. –Алматы: “Қазақ Университеті”,2000жыл.
4. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары /Көшенова Б.А.: Алматы: Экономика, 2000 жыл.
5. Банковское Дело /Под ред. Сейткасымова Г.С.- Алматы : Қаржы-қаражат , 1998 год.
6. Банковское Дело /Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы и статистика, 1998 год.
7. Банковский менеджмент / Питер С. Роуз (перевод с английского)– Москва : Дело, 1997 год.
8. Банктік тәуекелдер /Шаяхметова К.О.- Алматы : “Қазақ Университеті”, 2004жыл.
9. Банковский маркетинг /Тулембаева А.Н.- Алматы, “Қазақ Университеті”,2005 год.
10. Банки и банковские операции /Под ред. Жукова Е.Ф.- Москва: 1997 год.
11. “Банковский маркетинг”/Спицын И.О., Спицын Я.О. –Москва: 1995 год.
12. Введение в банковское дело/Под ред. Асхауера Г.(перевод с немецкого)-Москва :1997 год.
13. Коммерциялық банктер операциялары / Мақыш С.Б. –Алматы : Издат-Маркет, 2004 жыл.
14. Мишкин Ф. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков. М., Аспент-пресс, 1999.
15. Михайлов Д.М. Современные тенденции развития мирового рынка ссудных капиталов Диссертация (05990000568)
16. Максимо В. Энг, Фрэнсис А. Лис, Лоуренс Дж. Мауэр, Мировые финансы, Москва, Издательско-консалтинговая компания Дека, 1998
17. Операции коммерческих банков./ Ширинская Е.Б. Москва: Финансы и статистика. 2002год.
18. Основы современного банковского дела/Мадиярова Д.М., Марчевский В.С.: Алматы: Экономика ,1997 год.
19. Роджер Л. Миллер, Дэвид Д. Ван Хуз. Современные деньги и банковское дело, Москва, Инфра –М, 2000.
Современный коммерческий банк:управление и операции /Усоскин В.М.-Москва :Антидор, 1998
1. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңы.31.08.1995 жыл.
2. “Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) кепілдендіру (сақтандыру)” Қорының Ережелері.
3. Ақша айналысы және несие / Мақыш С.Б. –Алматы: “Қазақ Университеті”,2000жыл.
4. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары /Көшенова Б.А.: Алматы: Экономика, 2000 жыл.
5. Банковское Дело /Под ред. Сейткасымова Г.С.- Алматы : Қаржы-қаражат , 1998 год.
6. Банковское Дело /Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы и статистика, 1998 год.
7. Банковский менеджмент / Питер С. Роуз (перевод с английского)– Москва : Дело, 1997 год.
8. Банктік тәуекелдер /Шаяхметова К.О.- Алматы : “Қазақ Университеті”, 2004жыл.
9. Банковский маркетинг /Тулембаева А.Н.- Алматы, “Қазақ Университеті”,2005 год.
10. Банки и банковские операции /Под ред. Жукова Е.Ф.- Москва: 1997 год.
11. “Банковский маркетинг”/Спицын И.О., Спицын Я.О. –Москва: 1995 год.
12. Введение в банковское дело/Под ред. Асхауера Г.(перевод с немецкого)-Москва :1997 год.
13. Коммерциялық банктер операциялары / Мақыш С.Б. –Алматы : Издат-Маркет, 2004 жыл.
14. Мишкин Ф. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков. М., Аспент-пресс, 1999.
15. Михайлов Д.М. Современные тенденции развития мирового рынка ссудных капиталов Диссертация (05990000568)
16. Максимо В. Энг, Фрэнсис А. Лис, Лоуренс Дж. Мауэр, Мировые финансы, Москва, Издательско-консалтинговая компания Дека, 1998
17. Операции коммерческих банков./ Ширинская Е.Б. Москва: Финансы и статистика. 2002год.
18. Основы современного банковского дела/Мадиярова Д.М., Марчевский В.С.: Алматы: Экономика ,1997 год.
19. Роджер Л. Миллер, Дэвид Д. Ван Хуз. Современные деньги и банковское дело, Москва, Инфра –М, 2000.
Современный коммерческий банк:управление и операции /Усоскин В.М.-Москва :Антидор, 1998
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Банк қызметінің құрылымы және оларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1. Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және
рөлі
1.2. Шетел тәжірибесіндегі көрсетілетін банктік қызметтері
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік
нарығын талдау .
2.1. Екінші деңгейлі банктердің депозиттік нарығын талдау
2.2. Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымын талдау
3.Қазақстан Республикасындағы банктердің депозиттік операцияларын
дамыту жолдары
3.1. Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту
жолдары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
Кіріспе
Банктік қызмет – қазіргі нарық жағдайында өте үлкен мәнге ие болып
отыр. Себебі, мұндай қызметтердің дамуы халық үшін , тіпті жалпы
экономикалық қатынастар үшін оң әсерін тигізеді. Ал банктік қызмет
түрлерінің әр алуан болуы заңды және жеке тұлғаларға өздерінің
қажеттіліктеріне сәйкес солардың арасынан қызықтырғанын таңдап алуға
мүмкіндіктері бар.
Бітіру жұмыстың мақсаты – банктік қызмет түрлерінің экономикалық мәнін
ашып, оның ішінде депозиттік операцияларын талдау, сондай-ақ, шетел
тәжірибесінде көрсетілетін банктік қызмет түрлерін қарастырып, әсіресе,
депозиттік операцияларға қатысты ұсыныстарды белгілеу болып табылады.
Бұл жұмыстың міндеттеріне келетін болсақ келесідей міндеттерді
белгілеуге болады:
1. Банктік қызметтерінің теориялық негіздерін,оның ішінде “банктік қызмет”
және “банктік өнім” сияқты категорияларға анықтамаларын беріп, дұрыс
жіктемесін анықтау .
2. Шетел тәжірибесінде көрсетілетінбанктік қызметтерді, біздің елімізде
көрсетілетін қызметтерімен салыстыру.
3. Қазақстан Республикасының депозиттік нарығына талдау жасап, коммерциялық
банктердің депозиттік портфелінің құрылымына талдау жүргізу.
4. Депозиттік портфельдегі тәуекелдерді азайту жолдарына қатысты және жеке
тұлғалардың депозиттерін сақтандыру жүйесіне қатысты ұсыныстарды
белгілеу.
Жалпы “банктік қызмет” біздің өмірімізбен үздіксіз байланыста болып
тұрады. Оның әртүрлі болуы халық үшін, оның ішінде бұл қызметтерді таңдауда
және банк үшін, сол қызметтерді ұсынуда өзара тиімді болу керек. Себебі,
банк өзінің клиенттерге ұсынылатын қызметтер ауқымын кеңейтеді, ал біз,
тұтынушылар ретінде, өздеріміздің мүмкіндігімізге және ниетімізге сәйкес
сол қызметтерді тұтынамыз. Яғни, банктер өздерінің операцияларының ауқымын
және клиенттерге көрсетілетін қызметтер ауқымын кеңейту арқылы банктер
өздерінің табыстылық базасын ұлғайтып, рентабельділігін және бәсекелестік
қабілеттілігін өсіреді. Сондай-ақ бұл жерде, банктік қызметтер ұсынылған
кезде банктер үшін ол минималды шығындарды қарастыруы қажет.
Банктік қызметтер нарығында бәсекелестік өте үлкен орынға ие. Ал ол өз
кезегінде қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипатына әсер етеді. Яғни,
бұны маркетингтік зерттеулер нәтижесінде анықтайды. Себебі, бәрімізге
белгілі, маркетингтік зерттеу банктің бүкіл операцияларына қатысты
зерттеулерді жүргізп,банктің артықшылықтары мен кемшіліктері анықталады.
Халыққа көрсетілетін дәстүрлі(спецификалық) қызметтерді көрсетумен
қатар – депозиттерге халықтың уақытша бос ақшалай қаражаттарын тарту,
несиелер беру және есеп-айырысу – кассалық операцияларын жүргізумен қатар,
қазіргі кездегі коммерциялық банктеріміз электронды қызметтерді,
клиенттердің өтінішіне байланысты маркетингтік зерттеулер жүргізу,валюталық
операцияларды, сондай-ақ басқа да қаржылық қызметтерді,оның ішінде
трасталық, лизингтік, брокерлік қызметтерін ұсынып отыр.
Бұл бітіру жұмысы 3 негізгі бөлім, кіріспе және қорытынды дан тұрады.
1. Банк қызметінің құрылымы және оларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1. Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және
рөлі
Банк – банк қызметін жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып
табылады заңды тұлға. Жалпы банктің ерекше мәні, ең алдымен, келесі
тұжырымдармен анықталады:
▪ Төлем құралдарын құра алады;
▪ Айналымға төлем құралдарын шығара алады ;
▪ Айналымнан құралдарын алуды жүзеге асырады ;
Банктердің, тауар өндірісінің және айналымның дамуы параллельді түрде
жүрген. Ал банктік қызметтердің өндірілу мен өткізудің тарихи процесін 3
сатыға бөлуге болады. Оның әрбір сатысында ерекше базалық идеясы сәйкес
келеді.
1.Еркін бәсекесі бар классикалық капитализм қоғамының құрылу
кезінде,капиталисттік қатынастар қызмет етіп ,серпінді дамығанда
коммерциялық банктер өзінің депозиттік - ссудалық қызметтерін жетілдіруге
бағытталды, ал бос ақшалай қаражаттарының иелерілері мен қарыз алушы
арасында ақшалай капиталдың қозғалысында коммерциялық банктер делдал
қызметін атқарады. Коммерциялық банктердің стратегиялық саясатындағы
басқарушылық идеясы субъектілердің операциялары мен жағдайлары,
клиентураның экономикалық жағдайы мен қаржылық сенімділігі және ссудалық
капиталдық өсу келешегі туралы ақпараттардың объективті кешенін құруға
бағытталған.
2. Монополисттік капитализм кезеңі пайда болғаннан бастап даму
сатысында банктік монополияны құрумен ерекшеленеді,яғни шартталған
концентрациялар мен банктік капиталдар және өнеркәсіппен ақшаларға
глобалды бақылау мүмкіндігі жасалған банктердің жаңа ролін құрумен
ерекшеленеді, яғни мұндай жағдайда коммерциялық банктер несиелік нарықтың
мүмкіндіктерін жеке уәжі (мотив) бойынша реттеді.Иеленген позицияларды
басқару құрылымда – ақшалай капиталға тұрақты және максималды жоғары
мөлшерін қамтамасыз ету үшін қажеттіліктер мен ұсыныстарды қанағаттандыру
мақсатын анықтау идеясы болып табылады және коммерциялық банктердің
инвестициялық белсенділігінің негізі құрылады.
3.Технологиялық және ғылыми – техникалық қайта құрулардың негізгі
кезеңі ақпараттық айырбастаудың халықаралық желісін құрумен сипатталады,ал
банктік қызметтерді тарату саласы ұлттық түрге ие болды. Жаңа экономикалық
жағдайда пайданың бірқалыпты мөлшерін қамтамасыз ету үшін клиенттердің
қажеттіліктері мен ұсыныстарын детализацияға және анықтауға бағдарлануы
талап етіледі.Менеджменттің бастапқы міндеті:банктік капиталының қызмет
көрсету тиімділігі мен есеп айырысу рентабельділігін қамтамасыз ету кезінде
қызметтерді тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру болып
табылады.Осы барлық этаптардағы менеджмент процесі оның ақпараттық
құрамдасына тәуелді,сондықтан да коммерциялық банктердегі басқару жүесін
әлемдік тенденциясын – маркетингтік менеджме,нт ретінде қарастыруға болады.
Американ ғылым- экономисті Дж.Ф.Синки, АҚШ-тың және басқа да дамыған
мемлекеттердің банктік жүйесінің дамуын зерттеп, 90 – шы жылдардағы
қаржылық қызметер саласындағы динамикалық өзгерістері 5 негізгі
факторлардың қызметімен сипатталады:
1.Ғылыми – техникалық пргресс. Электроника,атоматизация және
телекамуникацияның дамуы банктік операциялардың технологиясын өзгертіп
қаржы – несие институттардың аймақтық және ұлттық саладағы қызметін
кеңейтеді(банктік бәсекелестіктің глобализациясы).Банк ісін
компьютерлендіру “қаржылық революциясының” қажетті алғы шарты болып
табылады.Сонымен бірге, автордың пікірі бойынша банктік технологиясының
дамуы қаржылық қызмет көрсету саласына кіруді қатаңдатады.
2.Бәсекелестік. Дамыған экономикасы бар мемлекеттердің заңи реформалары
қаржылық қызметіндегі шектеулер мен тиым салынулардың жеңілдетуіне немесе
толық алынып тастауына бағытталғандықтан,бәсекелестік үшін барьерлердің
әлсіздігіне әкеледі.Қазіргі кезде,бүкіл мемлекеттерде банктік нарықтар
қорғаусыз қалды, коммерциялық банктер және басқа да банктік емес мекемелер
жағынан қатаң бәсекелестікпен кездеседі.
3.Пайыздың мөлмешерлемесінің және валюталық бағамының тұрақсыздығы.
Экономикалық қиыншылықтармен байланысқан(өзгерістің құлдырауы,төлем
жүйесіндегі дағдарыс,инфляция,төленбеген сыртқы қарыздар,жылжымайтын
мүлікпен жасалатын опециялардың төмендеуі)капитал нарықтарындағы
тұрақсыздықтың өсуі,басқа факторлармен бірге нарықтарындағы пайыздық
ставкаларының кенеттен тез өсуіне әкелді,ал бұл экономикалық және қаржылық
жағдайға тәуелді сенімсіз факторлардың өсуіне, банктің пайыздық тәуекелінің
көбеюіне апарады.
4.Клиент үшін күрес. Дж.Синки пікірі бойынша бұл күрес қазіргі кезде
тіпті “жабайы”болып кетті.Бұрын банктер монопольдық күшке ие болғандықтан
клиенттер үшін таласулар болған жоқ.Банктік заңнамасының либерализациялануы
бәсекелестіктің өсуіне және банктің шектен тыс табысының қысқаруына
әкелді.Бәсекелестік жағдайында клиенттерге жаңа қызметтерді ұсынуы банк
қызметінің оң нәтижеге жетуінің негізгі факторы болып табылады.
5.Капитал жеткіліктілігі немесе адекваттылығы. Яғни – меншікті және
тартылған капитал арасындағы қаржылық арақатынасы. Капиталдың жоғарғы
деңгейі салымшылардың сенімділігінің дәрежесін өсіреді және коммерциялық
банктің өтімділік тәуекелін төмендетеді,ал капиталдың жеткіліктілігі
банктің тәуекелге ұшырауының көрсеткіші болып табылады. Банктік реттеу және
қадағалау саясаты бойынша Базельдік комитет капиталдың жеткіліктілік
коэффицентін,яғни капиталдың тәуекелі бойынша бөлінген активтерге қатынасы,
8 % деңгейінде бекіткен (минималды 8 % - дық стандарт).Бұл халықаралық
операциялрмен белсенді жұмыс жасайтын банктер үшін қажетті капиталдың
минималды деңгейі болып есептеледі. Осы және басқа да факторлар
(кәсіпорындарды жекешелендіру,сауданы және қаржыларды
интернационализациялау,банк ісінің концентрациясы,банктердің операциондық
шығындардың өсуі,банктердің банкроттық тәуекелінің өсуі,қоғамдағы
демографиялық өзгерістер) нәтижесінде банктік қызмет - тәуекелді және
тынымсыз бизнес болып табылады.
Жалпы коммерциялық банктер қаржылық қызмет көрсетулердің кең саласында
жұмыс істеуде.Сөйтіп,барлық банктік мекемелер,уақыт өткенімен,күрделі
ұйымдарға айналады: қызмет көрсету тізімі кеңейеді, несиелеудің жаңа
схемалары, жаңа бөлімдер мен департаменттер пайда болады.
Банктік өнімдер мен қызметтер нарығын қарастырмастан бұрын, “банктік
қызмет” пен “банктік өнім” деген ұғымдардың ғылыми анықтамаларын бөліп
алуымыз керек,себебі олар жиі синоним ретінде қабылданады.
Ғылыми – тәжірибелік мүдде “банктік қызмет” ұғымының анықтамасын
көрсетеді.Экономикалық әдебиеттерде , оның ішінде құрылуына қатысқан
танымалы ғылым – экономисттер, Абалкин Л.И., Герщенко В.В., Жуков А.И.,
Зотов М.С. және басқа да Ресей ғалымдары мен банктік мамандар
“Банковская система России.Настольная книга банкиров” кітабында банктік
қызметке “массалық операция” сияқты анықтама береді.Бұл жұмыста кейбір
зерттеушілер банктік қызметті “клиенттің тапсырмасы бойынша және белгілі
бір ақы үшін бнктік операцияны жүргізу” деп анықтайды.
Спицын И.О. және Спицын Я.О. “Банковский маркетинг” оқу құралының
авторлары банктік қызметті “клиент мүддесі үшін банктің белгілі қызметін
атқаруы” деп атайды.
Профессор Хруцкий В.Е. “банктік өнімнің” өзіне келесідей анықтама
береді: “... банктік өнім туралы айтқан кезде, банкпен жасалынған кез келген
банктік қызметті немесе операцияны есептейміз”.
Француз экономисті Жан Матук банктік қызметті “банктің қаржылық
мүмкіндігіне байланысты клиенттің қаржылық қажеттіліктерін
қанағаттадыру”деп санайды.
Қазіргі жағдай біріңғай терминалогияны,қарастырылып жатқан анықтамалар
мен терминдердің нақты сипаттамаларын беруін қажет етеді.
Сөйтіп, “банктік қызмет ”, “банктік опеация ” және “банктік өнім”
сияқты синонимдеріне келесідей анықтамалар беруге болады.
Банктік операция дегеніміз – нақты бір нәтижеге (ссуда беру, депозит
қабылдау, валюта айырбастау және т.б.) қол жеткізуге бағытталған банктің
клиентпен немесе басқа банкпен жасалынған кәсіпкерлік келісім – шарт немесе
біріңғай экономикалық мәселені шешу бойынша банктің бір – бірімен
байланысқан қызметтердің жиынтығы.
Банктік қызмет дегеніміз – банктік операцияға қатар белгілі – бір
функцияларын атқарады,яғни клиент үшін тиімділігін арттырады, аз шығындар
мен көп пайда алып, көздеген жетудің алғы шарттарын жасайды.
Банктік өнім – бұл клиенттерге қызмет көрсету үшін және операцияларын
жүргізу үшін банкпен шығарылатын нақты банктік құжат(немесе күәлік). Бұл
чек, вексель, банктік пайыз, депозит , белгілі бір сертификат (жинақ,
депозиттік),банктік пластикалық карточкалар және т.б. болу мүмкін.
Банктік өнім мен банктік қызметтің ұқсастығы – клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттадыруға және пайданың алуына мүмкіндігін
туғызуына бағытталатындығында байқалады. Мәселен, депозит бойынша банктік
пайыз – бұл банктік өнім , ал оның тұрақты төленуі –банктік қызмет. Яғни,
екеуі де клиенттердің қажеттілігін қанағаттандырады және пайда әкеледі.
Банктік шот ашу- бұл өнім,ал шот бойынша қызмет көрсету- бұл
қызмет,бірақ бұл жерде өнім де, қызмет те банктің табысын, комисионды түрде
алуы қарастырады .
Сөйтіп, жоғарыда көрсетілгенді қорыта келе, біз банктік қызметке толық
және ашық анықтамасын бере аламыз:
Банктік қызмет дегеніміз – пайда алуға бағытталған банктік операцияны
жүргізу кезінде бос ақшалай қаражаттарды тарту үшін және клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін оптималды жағдайларды құрудағы банктің
кешенді қызметі.
Жалпы банктік қызметтердің тізімі өте кең және үлкен, әрбір нақты
жағдайда ол коммерциялық банктің функцияларымен, ресурстық мүмкіндіктермен
және клиенттік қажеттіліктерімен анықталады.Бірақ әр түрлі банктік
қызметтерді көрсету әрбір банктің қолынан келмейді, өйткені көп жағдайда
бұл тиімсіз болып шығады.Банктік қызметтердің бүкіл спектрін көрсету үшін
“Банковский менеджмент” еңбегінің авторы Питер С. Роуздың ұсынған схемасын
қолдануға болады.
Банк операцияларын жүзеге асыру,сондай-ақ банктердің “Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” заңының 30 – бабында
белгіленген өзге де операцияларды жүргізу – банктік қызметі болып
табылады.
Банк операцияларына мыналар жатады:
А)заңды тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
б)жеке тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
в )банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттік есеп шоттрын ашу және жүргізу;
в-1) осы адамның иелігіндегі тазартылған бағалы металлдардың нақты саны
көрініс табатын жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және
жүргізу;
г)кассалық операциялар:банкноттар мен мәнеттерді қабылдау, беру, қайта
есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаптап буу және сақтау;
д)аудару операциялары : жеке және заңды тұлғалардың ақшасын аудару
жөніндегі тапсырмаларын туралы ;
е)есептеу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері мен
өзге де қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
ж)заем операциялары:төлем ,мерзім,қайтарым талаптарына сәйкес ақшалай
түрде несие беру ;
з) жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде корреспондент банктердің
тапсырмасымен олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге
асыру ;
и)сенім (трасталық) операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі
үшін және соның тапсыруымен ақшаны, тазартылған бағалы металлдарды және
құнды қағаздарды басқару;
к) клиринг операциялары: төлемдерді жинау ,салыстыру ,сорттау және
растау,сондай – ақ олардың өзара төлемдер өтуін жүзеге асыру және клирингке
қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
л) сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй жайларды жалға
беруді қоса клиенттердің құжаттамалық нысанда шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарды және қазыналарын сақтау жөніндегі қызметтер;
м) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы қағаздарды
және қозғалатын мүлікті кепілге алып, қысқа мерзімді несие беру;
н) төлем карточкаларын шығару;
о) банкноттарды, мәнеттер мен қазыналарды инкассациялау және басқа
жаққа салып жіберу;
п) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
р) төлем құжаттарын инкассоға қабылдау(вексельдерді қоспағанда).
с) чек кітапшаларын шығару;
т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтік қызмет;
у) аккредитивті ашу (ұсыну) мен растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
ф) ақша түрінде орындалуды көздейтін банк кепілдіктерін беру;
х) үшінші тұлғалар үшін ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік
кепіл болушылықтар мен өзге де міндеттемелер беру;
ц) лизинг қызметін жүзеге асыру;
ч)факторингтік (сауда – саттық) операциялары :тауарларды
(жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай
отырып , төлем төлеуді талап ету құқығына ие болу;
ш)форфейтингтік операциялары (форфейтингтеу):тауарларды
(жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушының қарыз міндеттемесін сатушыға
айналым түспейтін жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу ;
щ) қымбат тазартылған бағалы металлдарды (алтын , күміс , платина
тобына жататын металлдар) құйма түрінде ,қымбат тазартылған бағалы
металлдардан жасалған мәнеттерді , дәрігерлік бұйымдарды сатып алу ,
кепілге қабылдау,есепке алу ,сақтау және сату ;
э) құрамында бағалы металлдар мен асыл тастар бар зергерлік бұйымдарды
сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
*Көзі: Банковское Дело Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы и
статистика, 1998 год
1 - Сурет. Коммерциялық банктің негізгі функциялары
ю) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау
төлемшілердің вексельдерді төлеуі жөнінде қызметтер көрсету, сондай-ақ
делдалдық тәртібімен ескертпелі вексельдерді, вексельдер акцептін төлеу;
я)өз меншігіндегі бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда) эмиссиялау.
Жалпы банктік қызметтерді келесідей түрде жіктеуге болады* :
Жіктеу критерийлері Көрсетілетін қызметтердің типі
Банк қызметінің спецификасының Спецификалық қызметтер
сәйкестілігіне байланысты Спецификалық емес қызметтер
Қызметтерді тұтынушы субъектілеріне 1) Заңды тұлғалар
байланысты 2) Жеке тұлғалар
Банк ресурстарының құрылу мен Активті операциялар
орналастыруының әдісіне байланысты Пассивті операциялар
Көрсетілген қызметтердің ақылығына 1) Ақылы қызметтер
байланысты 2) Ақысыз қызметтер
*Көзі: Банковское Дело Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы и
статистика, 1998 год
Банктік қызметтерді, ең алдымен, спецификалық қызметтер және
спецификалық емес қызметтер деп бөлуге болады. Спецификалық қызметтер- бұл
банктің ерекше кәсіпорын ретіндегі атқаратын спецификалық қызметтері болып
табылады. Спецификалық қызметтерге негізгі 3 операцияны жатқызамыз:
1) Несиелік операциялар
2) Депозиттік операциялар
3) Есеп айырысу операциялары
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде , экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те , үімет те ,сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет . Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған негіз
бар сияқты. Себебі,қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде
берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп ,
әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Несие – бұл пайыз төлем қайтару шарттарында уақытша пайдалануға ,
яғни қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылардың арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар . Несие – бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана
формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде , несие – бұл кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Несиелік операциялар – активтік және пассивтік операциялар болып
келеді.
Активтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің пайда
табу мақсатында клиенттің сұранысы бойынша орналастырылған қаражаттарын
білдіреді.
Пассивтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің
қосымша ресурстарға деген қажеттілігі нәтижесінде банкаралық несие
нарығынан тартқан зайымдарды білдіреді.
Банктік несилеуді ұйымдастыру мынандай қағидаларға сүйенед:
1. Мақсаттылық қағидасы (несиені алу мақсаты), яғни несие алу өтінішінде
несиені пайдалану мақсаты көрсетіледі.
2. Мерзімділік қағидасы, яғни берілген несие сұраған мерзім ішінде
қайтарылуға тиіс.
3. Қайтарымдылық қағидасы, яғни клиент алған несиені қайтаруға міндетті.
4. Төлемділік қағидасы ,яғни клиент несиені алған үшін банкке сый ақы
төлеу керек.
5. Қамтамасыз ету қағидасы.Осыған байланысты несиелер 2 бөлінеді:
1) Қамтасыз етілген ссудалар, яғни оған кепіл (жылжитын және жылжымайтын
мүліктер), кепіл хат, сақтандыру полисі жатады,
2) Қамтамасыз етілген ссудалар, яғни оған банктік несие(сенім несиесі)
жатады.
Несиенің формалары щның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қанынастардың мәнімен тығыз байланысты болып келеді. Несиенің формасы- бұл
несиелік қанынастар құрылымының , олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр
алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін
білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де несиенің формасы сол күйінде сақталады. Отандық және
шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын кездестіруге болады:
1) Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.Оның мақсаты – тауардың өту процесін жеделдету,
пайда табу.
2) Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
3) Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді .
4) Мемлекеттік несие – мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
5) Халықаралық несие – валюта мен тауар ресурстарын қайтару , сондай-ақ
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық
экономикалық қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын
білдіреді.
6) Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.)кепілге ала отырып , ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Депозиттік операциялар- банктің негізгі пассивтік операциялары құрайды.
Шын мәнісінде депозиттер, коммерциялық еркін несиелік ресурстар нарығынан
ресурстар сатып алуға делдалдық қызметінің мазмұның ашады (Депозиттік
операциялардың экономикалық мазмұны 1.3. сұрағында қарастырылған).
Банктің есеп айырысу – кассалық операциялары екі формада жүзеге асады:
1) қолма – қол ақшалармен есеп айырысу ;
2) қолма – қолсыз ақшалармен есеп айырысу ;
Қолма – қол ақшалармен есеп айырысулар – нақты ақшалармен төлемдер мен
аударымдар жасауды сипаттайды .
Мұндағы нақты ақшаларға : банкноталар және монеталар жатады. Қолма –
қол ақшалармен есеп айырысулар көбіне кассалық операциялар көмегімен іске
асады.
Есеп айырысу операцияларының басым бөлігі қолма қолсыз түрде жүреді.
Қолма қолсыз ақшалармен есеп айырысулар – клиенттердің банкте ашқан
шоттары көмегімен, олардың тапсырмасы негізінде бір шоттан екінші бір
шотқа аударылатын төлемдердің жиынтығы.
Мұндағы, қолма қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар,
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы
сақталған ақшалары .
Қолма – қол және қолма қолсыз ақшалар арасында байланыс пен өзара
тәуелділік бар . Айталық қолма–қол ақшалардың банктегі депозитке
салынуы,олардың қолма қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған
жағдайларда қолма қолсыз ақшалардың қолма–қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Іс жүзінде қолма қолсыз есеп айырысулар 2 сипатта болады :
1) Тауарлы сипаттағы есеп айырысу, яғни тауарлар және көрсетілген
қызметтер, атқарылған жұмыстар үшін есеп айырысу;
2) Тауарлы емес сипаттағы операциялар үшін есеп айырысу, бюджетке
міндетті төлемдер, сақтандыру , әлеуметтік сақтандыру жарналарын
төлеу, несие үшін төлемдер және т. б.
Есеп айырысу үшін келесі негізгі құжаттар пайдаланылады:
1) Төлем – тапсырмасы бұл банк клиентінің (төлеушінің) өзіне қызмет
көрсететін банкке төлем құжаттары негізінде төлем тапсырмасында
көрсетілген ақша сомасын бенефициардың (алушы) атына аудару туралы
тапсырмасы;
2) Чек – бұл чек берушінің чекті ұстаушыға онда көрсетілген соманы
төлеу туралы өзінің банкіне берген бұйрығы ;
3) Вексель – бұл қарыз алушының қарызды берушіге вексельде көрсетілген
соманы, белгіленген мерзім өткеннен кейін төлеу туралы қарыздық
міндеттемесін білдіреді .
4) Төлем талап–тапсырмасы – бұл бенефициардың төлеушіге оған қызмет
көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар
және көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары
негізінде төлеу талабы.
5) Инкассалық үкім – бұл банк клиентінің берешек қарыздары бойынша (сот
шағымдары бойынша) төлеушінің банкіне мемлекеттік құзыретті
органдардан жіберілетін төлем құжатын білдіреді .
6) Аккредитив – бұл импортер банктің аккредитивтік өтініште көзделген
шарттың орындалуына байланысты тауар жөнелтілгендігін растайтын
құжаттарға қарама-қарсы төлемді жасау туралы экпортердің банкісіне
берген тапсырманы білдіреді .
7) Инкассо – бұл банк клиентінің (экпортердің) импортердан алған төлем
құжаттары негізінде ондағы көрсетілген соманы алып беруді талап етеді
.
8) Пластикалық карточкалармен есеп айырысу банктегі арнайы ашылған
карточкалық шоттар арқылы шоттардағы қаражат көлеміндегі тауарлар
және көрсетілген қызметтер үшін ақшалай төлемдер жасауға мүмкіндік
беретін , сондай-ақ банктегі арнайы құралдар көмегімен қолма – қол
ақшалар алуға арналған төлем құралдарын пайдалануды білдіреді .
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы
қолма қолсыз ақшасыз есеп айырысудың жүзеге асырылуы барысында банктер
арасында өзара есеп айырысулар туындайды. Мұндай есеп айырысулар бүгінгі
күні корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылады.
Корреспонденттік шот – бұл коммерциялық банктердің өзара есеп
айырысуларды жүргізуге арналған елдің орталық банкінде және банктердің бір-
бірінде ашатын шоты .
Корреспонденттік шотта банктердің меншікті қаражаттары және оның
клиенттерінің несиелік , есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуіне
байланысты операциялары көрсетіледі .
Корреспонденттік шотқа сәйкес банктерде мынадай корреспонденттік
шоттар ашылуы мүмкін:
1) НОСТРА шоты , яғни біздің сіздегі шотыңыз .
Бұл банктің балансының активінде көрсетлетін , сол банктің басқа банкте
ашқан шоты.
2) ЛОРО шоты , яғни сіздің біздегі шотыңыз .
Бұл банктің балансының пассивінде көрсетлетін , басқа банктің осы
банкте ашқан корреспонденттік шоты .
3) ВОСТРО шоты , шетел банктің резидент банкте жергілікті елдің
валютасында немесе үшінші елдің валютасында ашатын корреспонденттік
шоты .
Біздің тәжірибеде корреспонденттік қатынас орнатудың банкаралық есеп
айырысудың екі жолы бар:
1) Орталықтандырылған – яғни, банктердің Ұлттық банкте немесе өкілетті
органда (КЦМР) ашатын шот;
2) Орталықтандырылмаған – яғни , коммерциялық банктердің бір-бірінде
ашатын ,яғни банкаралық есеп айырысуда қолданылатын корреспонденттік
шоттар .
Спецификалық және спецификалық емес қызметтердің арасында қосымша
операциялар орын алады. Оның құрамына валюталық операциялар, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар, алтын, асыл металдармен және құймалармен
жасалатын операциялар кіреді.
Спецификалық емес банктік қызметтерге қалған барлық қызметтер кіреді,
оның ішінде:
1) делдалдық қызметтер;
2) кепілхаттар мен сенімхаттарды ұсыну;
3) трасталық операциялар;
4) сейфтік қызметтер және т.б.
Қарастырылған жіктемеге сәйкес және қызметтерді тұтынатын
субъектілеріне байланысты қызметтер заңды және жеке тұлғаларға бөлінеді.
Қызметтер түрлері,белгілі бір банктерде бірдей көрсетіле береді, бірақ
олардың көлемі әр түрлі болады. Өйткені, халық банктің тек санаулы ғана
операцияларын тұтынады.
Банктер уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинап және оларды қайта бөліп,
қажет ететін шаруашылық ұйымдарға қайтарымдылық негізінде берілгендіктен,
банктік қызметтер пассивті және активті операциялар түрінде жүргізілуі
мүмкін:
1) Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.Сондықтан
да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі
жоғары.Қаржы және несие сөздігінде: “пассивтік операциялар – бұл несиелік
және активтік операцияларды жүзеге асыруға арналған банктің ресурстарын
қалыптастыру операциялары” – делінген.
Ал басқадай оқулықтарға сүйенсек, банктің пассивтің пассивтік
операциялары – нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті-пассивтік
шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассивтің активтен арту формасын
сипаттайтын операцияларды білдіреді.
2) Активтік операциялар – бұл банктердің табысв алу және өзінің
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды
орналастыруды жүзеге асыратын операцияларды білдіреді .
Көрсетілетін банктік қызметтер ақылығына байланысты ақылы және ақысыз
қызметтер болып бөлінеді .Бірақ бұл қызметтердің белгілі бір типі толық
ақылы немесе ақысыз екендігін білдірмейді. Бұл әрбір банктің жеке шешімі
болып табылады, мысалы есеп айырысу операциялары бойынша ақы алмауы мүмкін,
бірақ басқа да бір қызметтер ақысын міндетті түрде алады. Сондай - ақ,
банк есеп айырысу шотын ашқаны үшін ақы алмаса, ал сол шот бойынша есеп
айырысуларды жүргзу үшін белгілі бір көлемде ақысын алып отырады.
1.2. Шетел тәжірибесіндегі көрсетілетін банктік қызметтері
Соңғы он жыл ішінде өндіріс жағынан дамыған мемлекеттерде банктік
қызметтер саласында, әсіресе корпоративті клиенттерге, сонымен қатар
халыққа қызмет көрсету нарығында көптеген өзгерістер болады. Банк
капиталының концентрация және глобализация тенденциялары, дәстүрлі
банктік операцияның табыстылық деңгейінің төмендеуі, ірі банктердің
универсализациялануына ұмтылуы жаңа банктік қызметтерінің және
технологияның дамуын ынталандырады.
Осыған байланысты Батыстың коммерциялық банктерінің тәжірибесін
зерттеуі ерекше мәнге ие болып отыр .Соңғы жылдардағы шетелдік банктік
тәжірибесі клиенттерге жоғары сапалы әр түрлі қызметтер ұсынатын
банктердің, шектеулі қызмет көрсететін банктердің алдындағы артықшылықтары
көп екендігін көрсетті. Көптеген шетел банктері өзінің клиентурасына
кешенді қызмет көрсетуге өтіп жатыр , яғни дәстүрлі есеп айырысу –
несиелік және кассалық қызметінен басқа, банктер әрбір клиенттің
спецификалық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған басқа да
қызметтер көрсетеді .
Жекелеген салымшыларға депозиттік және несиелік операциялардан басқа
қызметтердің кең спектрін ұсынады , оның ішінде қаржылық активтерін
басқару, коммуналдық шоттарын жүргізу , тұтыну несиесінің кез келген
түрлері және т. б.
Батыс Еуропа және Солтүстік Америка мемлекеттерінде барлық несиелік
институттар – универсалды коммерциялық банктерден (мысалы, Германияда)
арнайы жинақ институттарына (АҚШ-тағы ссуда – жинақтаушы ассоциациялар және
басқа да мемлекеттердегі жинақ банктеріне) дейін , - жекелеген немесе кез
келген клиентке барлық мүмкін болатын қызметтерді көрсетеді және банктік
өнімдердің әр түрлі түрлерін ұсынады.
Сөйтіп, шетел мемлекеттеріндегі дамыған ең негізгі жинақ және несиелік
операцияларын қарастырайық.
Дамыған мемлекеттеріндегі әйгілі банктік жинақ шоттары:
1. Капитал нарығының жинақ шоттары ( capital market saving accounts )
нарық экономикасы дамыған коммерциялық банктер тәжірибесінде кең тараған
және клиенттің ақша қаражаттарын ұзақ мерзімге сақтауды қарастырады,
сонымен бірге клиентке кез- келген уақытта шоттан алуға мүмкіндігін береді.
Мемлекеттік облигациялар бойынша төленетін орташа пайызына сәйкес, бұл шот
бойынша пайыздық ставкасының деңгейі бекітілген ( яғни 3 жылдан 10 жылға
дейінгі мерзімді облигациялар ). Батыс коммерциялық банктердің тәжірибесі
бойынша бұл клиенттердің банктерге деген сенімділігін арттыруда және
берілген шоттарға уақытша бос ақшалай қаражаттарын белсенді орналастыруды
ынталандырады.
2. Автоматты жинақ шоттары, оларды дамыған мемлекеттердің коммерциялық
банктері тек осы банктегі ағымдағы ( есеп айырысу ) шоты бар жеке
тұлғаларға ашылады. Олар мерзімді депозиттерге ұқсас, яғни оларға клиент
тапсырмасы бойынша күнделікті ( автоматты түрде ) банк оның есеп айырысу
шотынан ақша сомаларын аударуды жургізеді, ал оның қалдығы бойынша,
ағымдағы шотқақарағанда жоғарырақ пайыз төленеді. Клиенттің ақшасын
қабылдау белгілі бір күндерде айына 3-4 рет жүргізіледі.
Бұл шотқа ұқсас 1978 жылы “Мерилл Линг” фирмасы ұсынған банктік
қызметтің ерекше түрін – қолма-қол ақшаны басқару шоты – СМА (cash
management account ) атауға болады. Бұл шотты ашқан кезде қызметтердің кең
пакеті ұсынылады ( чек жазуға мүмкіндігі, белгілі бір сомаға несие беру,
дебеттік карточкалар, брокерлік қызметтер және т.б.). Бірақ басқа
қызметтерге қарағанда ерекше новаторлық сипатымен бөлінген қызмет – бұл СМА
шотына дивиденд және пайыз түрінде түскен ақшалай қаражаттар автоматты
түрде пайыздық табыс әкелетін шотқа аударылады.
Сол 1978 жылы банктер ATS – шоттарын (automatic transfer service)- ақша
қаражаттарын автоматты түрде аудару шоттарын қолдана бастады. ATS – шоттары
бойынша салымшылар пайыз алған. Ал чектік шоттағы сәйкес қалдықты ұстау
немесе овердрафтты жабу қажеттілігі туындаған кезде клиенттің келісімімен
ATS – шотынан ақшалай қаражаттарын автоматты түрде талап етуге дейінгі
салымға аударады. Осыған байланысты ATS – шоттары клиентура арасында кең
сұранысқа ие болды, өйткені олар салымшыға чектік шоттағы минималды
қалдықты ұстап тұрғанда, бір кезде өзінің ATS – шоты бойынша пайыз түрінде
табыс алуына мүмкіндігін береді.
Мұндай шоттар отандық банктер тәжірибесінде де қолданылуы мүмкін,
өйткені клиенттер жоғары табыс алу үшін өзінің шотында қалдықты үнемі
жоғарлатып отыруға тырысады.
3. “Бай” клиенттер үшін жинақ шоттары (fortune saving accounts) батыс
банктерінің тәжірибесінде жылжымайтын мүлікке және бағалы қағаздарға
ақшалай қаражаттарын инвестицияланған клиенттер үшін қолданылады. Бұл
шоттың қолдану режимі келесіні көздейді: бұл шотты ашу үшін алғашқы жарнасы
жоғары болады, ал үлкен ақшалай сомаларды алу кезінде комиссиясы төмен
болады. Сондай- ақ, клиент жылжымайтын мүлікті сатып алса немесе бағалы
қағаздарға салса банк ешқандай комиссиондық ақы алмайды.
4. Асыл металдарды сатып алу үшін шоттар (precious metals accounts)
дамыған мемлекеттердегі коммерциялық банктерінде, әр түрлі асыл металдарды
(алтын, күміс, платина, палладий және т.б.), сондай- ақ олардан жасалған
бұйымдарды сату- сатып алумен айналысатын клиенттерге қатысты кең
қолданылады. Банкте мұндай шоттарды ашқан клиенттер күн сайын құймаларды,
платиналарды, монеталарды, медальондарды және т.с.с. сату және сатып алу
мүмкіндігіне ие болады.
Депозиттік қызметтер нарығындағы өскен бәсекелестік чектік
депозиттердің көптеген жаңа түрлерінің пайда болуына әсер етті, яғни бұл
шоттар бойынша салымшылар төлемдер жүргізу үшін чектер жазуы мүмкін,
сонымен қатар мұндай шоттың иесі мұндай шоттан кез- келген уақытта қолма-
қол ақша алуы мүмкін.
Чектік депозиттердің көп таралған формалары талап етуге дейінгі
депозиттер және NOW – шоттары болып табылады. NOW – шоттары (negotiable
order of withdrawal)- айналыстағы алынып тасталу туралы шығарылатын
бұйрықтарға қарсы шоттар, яғни бұл пайыз төленетін чектік депозиттер. Олар
Батыс коммерциялық банктерінде 80- шы жылдары таралған. Басында олар жинақ
салымдары ретінде жіктелінген, ал 1981 жылдан – чектік депозиттер ретінде.
Алғашқы кезде NOW – шоттары пайыз төленетін жинақ салымдарының типіне
жатқызылған. Мұндай салымдарға қарсы клиент тратталар жазуына мүмкіндігі
болған (үшінші жақтың пайдасына ақшаны төлеу туралы бұйрығы), оларды
айналыстағы алынып тастау туралы бұйрықтары деп атады. Осыған байланысты
NOW – шоттарды чектік депозиттер категориясына жатқызды.
Кейбір кезде NOW – шоттарын пайыздық және ағымдағы шоттардың қосындысы
(гибриді) деп атаған. 1986 жылға дейін пайыз көлемі 5,25%- бен шектелді,
кейін бұл шектеу алынып тасталды (бірақ, негізінен пайыз ставкасы бұл
көлемнен жоғары көтерілген жоқ). Коммерциялық банктер клиенттен белгілі бір
көлемде, бұл шот бойынша қызмет көрсету үшін және жүргізілген әрбір
операция үшін ақы алып отырды. Пайыздық төлемдердің көлемі, әдеттегідей,
шоттағы минималды немесе орташа қалдыққа байланысты анықталатын.
1983 жылда дамыған мемлекеттердің коммерциялық банктері NOW-шоттарға
ұқсас “Super now”- шоттарын ұсынды. Олар бойынша екі деңгейлі пайыздық
ставкалар есептелінді. Егер шоттағы минималды қалдық болса, яғни 1500 АҚШ
доллары, онда оған 5,25% есептелінетін және осы шот бойынша жүргізілген
әрбір операция бойынша белгілі бір ақы алынған. Егер де қалдық сомасы 1500
АҚШ долларынан асатын болса, банк ақша нарығындағы пайызға сәйкес
есептеген. Super now – шотының енгізілуі банктерге брокерлік үйлерден ақша
қаражаттарының қозғалысына әсер етті. Сонымен қатар, бұл банк пассивінің,
оның ішінде жеке салымшылардың депозиттерінің өсуіне әкелді.
Сөйтіп, банктік тәжірибеге NOW – шоттарының енгізілуі, бірте- бірте ATS
– шоттарын нарықтан шығаруына әкелді.
Соңғы кездерде банктер ресурстарды тарту формалары мен жаңа әдістерін
қолдану арқылы салымдар ағымын кеңейтуге тырысады . Мәселен , Ұлыбританияда
, Францияда және басқа мемлекеттерде , сонымен қатар халықаралық ақша
нарығында депозиттік сертификаттар , отандық банктермен де қолданылады .
Кейбір мемлекеттерде салымдарға халықтың жинақтарын тартудың
ерекшеліктерін қарастырайық .
Ұлыбритания. Маманданған банктермен қатар барлық несие – қаржылық
бағыттағы мекемелер халықтың жинақтарын тартумен айналысады . Оларға
коммерциялық және клирингтік банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары , трасталық компаниялар және т.б. Соңғы жылдарда ағымдағы шоттар
бойынша барлық операциялардың ақысыздығын сақтай отырып пайыздарды есептеу
бойынша банктер жағынан біршама шаралар жүргізілген . Мұндай стратегияның
оң жақтары , пайыздық ставканың төмен деңгейіне (2 – 5%) қарамастан көп
болды. Сондай-ақ , басқа мемлекеттердің азаматтарының , яғни
бейрезиденттердің шоттары фискалдық иммунитетке ие болды – яғни салықтан
босатылды, ал бұл шетел клиенттерін тартуда оң нәтижесін берді.
Халыққа салымдардың классикалық түрлерін ұсынумен , негізінен ,
Ұлыбритания Ұлттық жинақ банкі айналысады, оның ішінде екі шот түрінде –
қарапайым және инвестициялық (1966 жылдан бастап) . Қарапайым шот ұсақ
жинақтарын аккумуляциялауға арналған және бірінші 70 фунт стерлинг сомасына
салық салынбайды. Сонымен бірге , 25 пенсті салып ашқан шоты бар, бірақ
оларға тек 250 фунт стерлингке дейін жеткенде ғана пайыз есептелінеді ,
оларды жинақ салымдары деп атайды .
Ал трасталық жинақ банктері өздерінің салымшыларына табысты олардың
салған салымының көлеміне байланысты төлейді. Банктің мұндай стратегиясы
негізінен – трасталық жинақ банктері өздерінің салымшыларының қаражаттарын
басқа банктерге және жоғары пайызбен салуына негізделеді.
Франция. Бұл мемлекетте жинақтарды тарту саясаты мемлекеттің пайыз
ставкасының жоғарғы шектерін анықтауына және регламентациялануына
негізделеді. Мемлекеттік реттеу салымдар мен боналар бойынша шекті пайыз
көлемін бекіту арқылы көрінеді. Бірақ шектеулерге қарамастан
француздардың 50% - Француз жинақ банкісінің салымшылары болып табылады,
сонымен бірге 28 % жанұялық салымдары бар. Негізгі ұйымдастырушылық
депозиттік формалары: есеп айырысу кітапшалары “А” типті; мерзімді
депозиттік шоттар; жинақ сертификаттары; чектік шоттар ;тұрғын үйге алған
ссудаларды өтеу үшін жинақ шоттары; бағалы қағаздарға инвестицияланатын
жинақтар және т.б. болып табылады .
Бүкіл Европа мемлекеттері арасында француз банктері банктік
технологияны , оның ішінде несиелік (төлм) карточкаларын таратуда,
қолдануда және қаржыландыруда алда келе жатыр.
Италия. 1991 жылы Италияда 83 жинақ кассалары суперхолдингтік
компанияға бірікті. Мұндай жинақ кассалар стратегиясының қажеттілігі –
Италия ссудалық капиталының нарығындағы жоғарғы бәсекелестігінен туындады.
Италия банктерінің тәжірибесіндегі жинақ шоттары негізінен банктік
құжаттарының формаларына байланысты бөлінеді , олардың түрлері : қарапайым
жинақ кітапшасы (ағымдағы шотқа ұқсас ) оның пайыздық ставкасы 5 %- ға
дейін; мерзімді жинақ кітапшасы ; мәлімдеушіге жинақ кітапшасы және т. б.
Германия. Халықтың жинақтарын салымдарға тарту Германияның барлық
несиелік мекемелері айналысады (жинақ, коммуналдық және жер
банкілері,несиелік қоғамдар және т. б.).
Ең көп таралған салымдар; мерзімді салымдар (екі түрлі);жинақ
келісімді(екі түрлі)салымдары; ағымдағы шоттары табылады. Талап етуге
дейінгі салымдар – бұл классикалық пайызсыз депозиттер. Мерзімді салымдар
бекітілген мерзімді салымдарға және алудың икемді режимі бар салымдарға
(30-80 күн ;90-179 күн; 180-359 күн; 360 күн және жоғары) бөлінеді.
Мерзімді салымдар бойынша пайыздар салымның сомасына және мерзіміне
байланысты бекітіледі. Европаның басқа да жинақ және универсалды
коммерциялық банктері сияқты Германия банктері де халықтың бағалы
қағаздармен жасалатын операцияларына да бағытталады . Осыған байланысты
клиенттерге қаржылық қызметінің кең ассортименті ұсынылады.
АҚШ. Европаның дамыған мемлекеттеріне қарағанда АҚШ-та халықтың
жинақтарын тартумен негізінен жинақ институттары айналысады , олар – жинақ
банктерінен; ссуда –жинақ ассоциацияларынан және несиелік кеңестерден
тұрады. Сондай-ақ, мұндай функция инвестициондық коммерциялық банктерге,
брокерлік үйлерге, сақтандыру, зейнетақы және басқа да қаржылық
компанияларға да тән.
Негізгі депозиттер талап етуге дейінгі салымдарға, жинақ және
мерзімді салымдарға бөлінеді. Талап етуге дейінгі салымдары мен NOW –
шоттарын,жоғарыда аталып өткендегідей , чектік салымдар деп атайды. АҚШ –та
талап етуге дейінгі салымдарды салымшының өзі шоттан алуы мүмкін немесе
банкті алдын ала хабарлауынсыз кез келген уақытта басқа тұлғаға
аударылуы мүмкін. Банктік депозиттердің бұл категориясы ең өтімді болып
табылады, өйткені олар есеп айырысу - төлем операцияларына тікелей
қатысады. Сөйтіп, АҚШ –та чектер көмегімен алынатын талап етуге салымдар
бүкіл ақша массасының (М1) 70 % - ын құрайды . Бәрімізге белгілі, АҚШ -тағы
төлем айналымының 90 % чектер арқылы жүреді .
АҚШ – та NOW – шоттарын ашудағы салымшылардың кейбір категориялары
үшін шектеулер сақталған .Мәселен, жеке тұлғалар (азаматтар) өздерінің ақша
қаражаттарын қарапайым пайызсыз шоттарда (талап етуге дейінгі
салымдарда), банктердің барлық категорияларындағы NOW – шоттарында да
сақтауы мүмкін . Ал заңды тұлғаларда тек пайызсыз чектік шоттар ғана болуы
керек, өйткені банк заңдылығы бойынша оларға өздерінің ақша қаражаттарын
NOW – шоттарында сақтауға тиым салынған.
Қазіргі жағдайда несиелеу саласындағы коммерциялық банктер
арасындағы бәсекелестік күрес өзінің жоғарғы нүктесіне жеткен кезінде ,
батыс банктері өздерінің клиенттерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға
және оларды банктік қызметтердің спектрін кеңейт жолымен тартуға және
банктік қызмет көрсетудің сапасын жоғарлатуға тырысады.
Сонымен, батыс банктернің тәжірибесінде ең көп қолданылатын банктік
ссудаларға тоқталайық. Оларға жатады :
1)Ағымдағы шот бойынша несие (овердрафт);
2)Ағымдағы шоттың “несиелік зонасы” ;
3)Есептік несие ;
4)Тұтыну несиесі және жеке тұлғаларға жекелеген (персоналды) несиелері;
5)Ипотекалық несие ;
6)Балаларды оқытуға арналған ссудалар және студенттерге ссудалар ;
Сөйтіп оларды жеке-жеке қарастырайық.
1. Ағымдағы шот бойынша несие (овердрафт). Ұлыбританияда, Канадада,
Германияда және кейбір батыс мемлекеттерінде овердрафтты тек өте сенімді
клиенттерге ғана қолдануға мүмкіндігі беріледі.Осы уақытқа дейін АҚШ –
та овердрафтқа тиым салынған, бірақ қазіргі жағдайда кейбір банктер қысқа
мерзімді несиелеудің мұндай формасын қолдануда.
Мәні бойынша, овердрафттың контокоррентті несиелеуден айырмашылығы –
бұл, контокорренттік несиелеудің тек бірінші классты қарыз алушыларға
өндірістік мақсаттарға несиелік желі негізінде берілуі .Ал овердрафт – жеке
тұлғаларды несиелеудің формасы болып табылады.
Овердрафттың уақыт бойынша шектеулері жоқ,яғни несиені өтеудің нақты
мерзімдері бекітілмейді. Ағымдағы шот бойынша несие трасталық, яғни
қамтамасыз етуді талап етпейтін несие болып табылады.Несиенің мұндай
формасы қазіргі кезде Батыстың мемлекеттерінде жеке (индивидуалды) қарыз
алушыларға қызмет көрсетуінде таралған .
2. Ағымдағы шоттың “несиелік зонасы”. Ұлыбританияның ірі коммерциялық
банктері – клирингтік банктер - өздерінің клиенттеріне ағымдағы шот бойынша
жаңа қызметтерін ұсынады- ссудаларға деген қажеттіліктерін жабу үшін
“несиелік зонасын” қолдану.
Клиенттің ағымдағы шотында дебеттік сальдо анықталған жағдайда, бірақ
белгілі бір лимиттің шегінде несиені қолдануды жалғастырған жағдайда
“несиелік зона” қызмет ете бастайды.
3. Есептік несие. Бұл вексельдің төлеу мерзіміне дейін, пайызын
(дисконтын) алып тастап (минустап) вексель ұстаушыға коммерциялық банктер
мен ұсынылатын қысқа мерзімді несие . Банк клиентпен көрсетілген вексельді
дисконттағанға дейінгі жалпы сомасы ақтайды . Сондай-ақ , банк осы соманың
шегінде бөлек вексельдерді сатып алудан бас тартуы мүмкін . Мысалы,
Герамнияда банктер, айналыстағы мерзімі 90 күннен аспайтын тек тауарлы
вексельдерді сатып алады,өйткені бұл вексельдер Бундес банкте
редисконтталуы мүмкін .
Есептік несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Банк қызметінің құрылымы және оларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1. Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және
рөлі
1.2. Шетел тәжірибесіндегі көрсетілетін банктік қызметтері
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік
нарығын талдау .
2.1. Екінші деңгейлі банктердің депозиттік нарығын талдау
2.2. Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымын талдау
3.Қазақстан Республикасындағы банктердің депозиттік операцияларын
дамыту жолдары
3.1. Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту
жолдары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
Кіріспе
Банктік қызмет – қазіргі нарық жағдайында өте үлкен мәнге ие болып
отыр. Себебі, мұндай қызметтердің дамуы халық үшін , тіпті жалпы
экономикалық қатынастар үшін оң әсерін тигізеді. Ал банктік қызмет
түрлерінің әр алуан болуы заңды және жеке тұлғаларға өздерінің
қажеттіліктеріне сәйкес солардың арасынан қызықтырғанын таңдап алуға
мүмкіндіктері бар.
Бітіру жұмыстың мақсаты – банктік қызмет түрлерінің экономикалық мәнін
ашып, оның ішінде депозиттік операцияларын талдау, сондай-ақ, шетел
тәжірибесінде көрсетілетін банктік қызмет түрлерін қарастырып, әсіресе,
депозиттік операцияларға қатысты ұсыныстарды белгілеу болып табылады.
Бұл жұмыстың міндеттеріне келетін болсақ келесідей міндеттерді
белгілеуге болады:
1. Банктік қызметтерінің теориялық негіздерін,оның ішінде “банктік қызмет”
және “банктік өнім” сияқты категорияларға анықтамаларын беріп, дұрыс
жіктемесін анықтау .
2. Шетел тәжірибесінде көрсетілетінбанктік қызметтерді, біздің елімізде
көрсетілетін қызметтерімен салыстыру.
3. Қазақстан Республикасының депозиттік нарығына талдау жасап, коммерциялық
банктердің депозиттік портфелінің құрылымына талдау жүргізу.
4. Депозиттік портфельдегі тәуекелдерді азайту жолдарына қатысты және жеке
тұлғалардың депозиттерін сақтандыру жүйесіне қатысты ұсыныстарды
белгілеу.
Жалпы “банктік қызмет” біздің өмірімізбен үздіксіз байланыста болып
тұрады. Оның әртүрлі болуы халық үшін, оның ішінде бұл қызметтерді таңдауда
және банк үшін, сол қызметтерді ұсынуда өзара тиімді болу керек. Себебі,
банк өзінің клиенттерге ұсынылатын қызметтер ауқымын кеңейтеді, ал біз,
тұтынушылар ретінде, өздеріміздің мүмкіндігімізге және ниетімізге сәйкес
сол қызметтерді тұтынамыз. Яғни, банктер өздерінің операцияларының ауқымын
және клиенттерге көрсетілетін қызметтер ауқымын кеңейту арқылы банктер
өздерінің табыстылық базасын ұлғайтып, рентабельділігін және бәсекелестік
қабілеттілігін өсіреді. Сондай-ақ бұл жерде, банктік қызметтер ұсынылған
кезде банктер үшін ол минималды шығындарды қарастыруы қажет.
Банктік қызметтер нарығында бәсекелестік өте үлкен орынға ие. Ал ол өз
кезегінде қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипатына әсер етеді. Яғни,
бұны маркетингтік зерттеулер нәтижесінде анықтайды. Себебі, бәрімізге
белгілі, маркетингтік зерттеу банктің бүкіл операцияларына қатысты
зерттеулерді жүргізп,банктің артықшылықтары мен кемшіліктері анықталады.
Халыққа көрсетілетін дәстүрлі(спецификалық) қызметтерді көрсетумен
қатар – депозиттерге халықтың уақытша бос ақшалай қаражаттарын тарту,
несиелер беру және есеп-айырысу – кассалық операцияларын жүргізумен қатар,
қазіргі кездегі коммерциялық банктеріміз электронды қызметтерді,
клиенттердің өтінішіне байланысты маркетингтік зерттеулер жүргізу,валюталық
операцияларды, сондай-ақ басқа да қаржылық қызметтерді,оның ішінде
трасталық, лизингтік, брокерлік қызметтерін ұсынып отыр.
Бұл бітіру жұмысы 3 негізгі бөлім, кіріспе және қорытынды дан тұрады.
1. Банк қызметінің құрылымы және оларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1. Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және
рөлі
Банк – банк қызметін жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып
табылады заңды тұлға. Жалпы банктің ерекше мәні, ең алдымен, келесі
тұжырымдармен анықталады:
▪ Төлем құралдарын құра алады;
▪ Айналымға төлем құралдарын шығара алады ;
▪ Айналымнан құралдарын алуды жүзеге асырады ;
Банктердің, тауар өндірісінің және айналымның дамуы параллельді түрде
жүрген. Ал банктік қызметтердің өндірілу мен өткізудің тарихи процесін 3
сатыға бөлуге болады. Оның әрбір сатысында ерекше базалық идеясы сәйкес
келеді.
1.Еркін бәсекесі бар классикалық капитализм қоғамының құрылу
кезінде,капиталисттік қатынастар қызмет етіп ,серпінді дамығанда
коммерциялық банктер өзінің депозиттік - ссудалық қызметтерін жетілдіруге
бағытталды, ал бос ақшалай қаражаттарының иелерілері мен қарыз алушы
арасында ақшалай капиталдың қозғалысында коммерциялық банктер делдал
қызметін атқарады. Коммерциялық банктердің стратегиялық саясатындағы
басқарушылық идеясы субъектілердің операциялары мен жағдайлары,
клиентураның экономикалық жағдайы мен қаржылық сенімділігі және ссудалық
капиталдық өсу келешегі туралы ақпараттардың объективті кешенін құруға
бағытталған.
2. Монополисттік капитализм кезеңі пайда болғаннан бастап даму
сатысында банктік монополияны құрумен ерекшеленеді,яғни шартталған
концентрациялар мен банктік капиталдар және өнеркәсіппен ақшаларға
глобалды бақылау мүмкіндігі жасалған банктердің жаңа ролін құрумен
ерекшеленеді, яғни мұндай жағдайда коммерциялық банктер несиелік нарықтың
мүмкіндіктерін жеке уәжі (мотив) бойынша реттеді.Иеленген позицияларды
басқару құрылымда – ақшалай капиталға тұрақты және максималды жоғары
мөлшерін қамтамасыз ету үшін қажеттіліктер мен ұсыныстарды қанағаттандыру
мақсатын анықтау идеясы болып табылады және коммерциялық банктердің
инвестициялық белсенділігінің негізі құрылады.
3.Технологиялық және ғылыми – техникалық қайта құрулардың негізгі
кезеңі ақпараттық айырбастаудың халықаралық желісін құрумен сипатталады,ал
банктік қызметтерді тарату саласы ұлттық түрге ие болды. Жаңа экономикалық
жағдайда пайданың бірқалыпты мөлшерін қамтамасыз ету үшін клиенттердің
қажеттіліктері мен ұсыныстарын детализацияға және анықтауға бағдарлануы
талап етіледі.Менеджменттің бастапқы міндеті:банктік капиталының қызмет
көрсету тиімділігі мен есеп айырысу рентабельділігін қамтамасыз ету кезінде
қызметтерді тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру болып
табылады.Осы барлық этаптардағы менеджмент процесі оның ақпараттық
құрамдасына тәуелді,сондықтан да коммерциялық банктердегі басқару жүесін
әлемдік тенденциясын – маркетингтік менеджме,нт ретінде қарастыруға болады.
Американ ғылым- экономисті Дж.Ф.Синки, АҚШ-тың және басқа да дамыған
мемлекеттердің банктік жүйесінің дамуын зерттеп, 90 – шы жылдардағы
қаржылық қызметер саласындағы динамикалық өзгерістері 5 негізгі
факторлардың қызметімен сипатталады:
1.Ғылыми – техникалық пргресс. Электроника,атоматизация және
телекамуникацияның дамуы банктік операциялардың технологиясын өзгертіп
қаржы – несие институттардың аймақтық және ұлттық саладағы қызметін
кеңейтеді(банктік бәсекелестіктің глобализациясы).Банк ісін
компьютерлендіру “қаржылық революциясының” қажетті алғы шарты болып
табылады.Сонымен бірге, автордың пікірі бойынша банктік технологиясының
дамуы қаржылық қызмет көрсету саласына кіруді қатаңдатады.
2.Бәсекелестік. Дамыған экономикасы бар мемлекеттердің заңи реформалары
қаржылық қызметіндегі шектеулер мен тиым салынулардың жеңілдетуіне немесе
толық алынып тастауына бағытталғандықтан,бәсекелестік үшін барьерлердің
әлсіздігіне әкеледі.Қазіргі кезде,бүкіл мемлекеттерде банктік нарықтар
қорғаусыз қалды, коммерциялық банктер және басқа да банктік емес мекемелер
жағынан қатаң бәсекелестікпен кездеседі.
3.Пайыздың мөлмешерлемесінің және валюталық бағамының тұрақсыздығы.
Экономикалық қиыншылықтармен байланысқан(өзгерістің құлдырауы,төлем
жүйесіндегі дағдарыс,инфляция,төленбеген сыртқы қарыздар,жылжымайтын
мүлікпен жасалатын опециялардың төмендеуі)капитал нарықтарындағы
тұрақсыздықтың өсуі,басқа факторлармен бірге нарықтарындағы пайыздық
ставкаларының кенеттен тез өсуіне әкелді,ал бұл экономикалық және қаржылық
жағдайға тәуелді сенімсіз факторлардың өсуіне, банктің пайыздық тәуекелінің
көбеюіне апарады.
4.Клиент үшін күрес. Дж.Синки пікірі бойынша бұл күрес қазіргі кезде
тіпті “жабайы”болып кетті.Бұрын банктер монопольдық күшке ие болғандықтан
клиенттер үшін таласулар болған жоқ.Банктік заңнамасының либерализациялануы
бәсекелестіктің өсуіне және банктің шектен тыс табысының қысқаруына
әкелді.Бәсекелестік жағдайында клиенттерге жаңа қызметтерді ұсынуы банк
қызметінің оң нәтижеге жетуінің негізгі факторы болып табылады.
5.Капитал жеткіліктілігі немесе адекваттылығы. Яғни – меншікті және
тартылған капитал арасындағы қаржылық арақатынасы. Капиталдың жоғарғы
деңгейі салымшылардың сенімділігінің дәрежесін өсіреді және коммерциялық
банктің өтімділік тәуекелін төмендетеді,ал капиталдың жеткіліктілігі
банктің тәуекелге ұшырауының көрсеткіші болып табылады. Банктік реттеу және
қадағалау саясаты бойынша Базельдік комитет капиталдың жеткіліктілік
коэффицентін,яғни капиталдың тәуекелі бойынша бөлінген активтерге қатынасы,
8 % деңгейінде бекіткен (минималды 8 % - дық стандарт).Бұл халықаралық
операциялрмен белсенді жұмыс жасайтын банктер үшін қажетті капиталдың
минималды деңгейі болып есептеледі. Осы және басқа да факторлар
(кәсіпорындарды жекешелендіру,сауданы және қаржыларды
интернационализациялау,банк ісінің концентрациясы,банктердің операциондық
шығындардың өсуі,банктердің банкроттық тәуекелінің өсуі,қоғамдағы
демографиялық өзгерістер) нәтижесінде банктік қызмет - тәуекелді және
тынымсыз бизнес болып табылады.
Жалпы коммерциялық банктер қаржылық қызмет көрсетулердің кең саласында
жұмыс істеуде.Сөйтіп,барлық банктік мекемелер,уақыт өткенімен,күрделі
ұйымдарға айналады: қызмет көрсету тізімі кеңейеді, несиелеудің жаңа
схемалары, жаңа бөлімдер мен департаменттер пайда болады.
Банктік өнімдер мен қызметтер нарығын қарастырмастан бұрын, “банктік
қызмет” пен “банктік өнім” деген ұғымдардың ғылыми анықтамаларын бөліп
алуымыз керек,себебі олар жиі синоним ретінде қабылданады.
Ғылыми – тәжірибелік мүдде “банктік қызмет” ұғымының анықтамасын
көрсетеді.Экономикалық әдебиеттерде , оның ішінде құрылуына қатысқан
танымалы ғылым – экономисттер, Абалкин Л.И., Герщенко В.В., Жуков А.И.,
Зотов М.С. және басқа да Ресей ғалымдары мен банктік мамандар
“Банковская система России.Настольная книга банкиров” кітабында банктік
қызметке “массалық операция” сияқты анықтама береді.Бұл жұмыста кейбір
зерттеушілер банктік қызметті “клиенттің тапсырмасы бойынша және белгілі
бір ақы үшін бнктік операцияны жүргізу” деп анықтайды.
Спицын И.О. және Спицын Я.О. “Банковский маркетинг” оқу құралының
авторлары банктік қызметті “клиент мүддесі үшін банктің белгілі қызметін
атқаруы” деп атайды.
Профессор Хруцкий В.Е. “банктік өнімнің” өзіне келесідей анықтама
береді: “... банктік өнім туралы айтқан кезде, банкпен жасалынған кез келген
банктік қызметті немесе операцияны есептейміз”.
Француз экономисті Жан Матук банктік қызметті “банктің қаржылық
мүмкіндігіне байланысты клиенттің қаржылық қажеттіліктерін
қанағаттадыру”деп санайды.
Қазіргі жағдай біріңғай терминалогияны,қарастырылып жатқан анықтамалар
мен терминдердің нақты сипаттамаларын беруін қажет етеді.
Сөйтіп, “банктік қызмет ”, “банктік опеация ” және “банктік өнім”
сияқты синонимдеріне келесідей анықтамалар беруге болады.
Банктік операция дегеніміз – нақты бір нәтижеге (ссуда беру, депозит
қабылдау, валюта айырбастау және т.б.) қол жеткізуге бағытталған банктің
клиентпен немесе басқа банкпен жасалынған кәсіпкерлік келісім – шарт немесе
біріңғай экономикалық мәселені шешу бойынша банктің бір – бірімен
байланысқан қызметтердің жиынтығы.
Банктік қызмет дегеніміз – банктік операцияға қатар белгілі – бір
функцияларын атқарады,яғни клиент үшін тиімділігін арттырады, аз шығындар
мен көп пайда алып, көздеген жетудің алғы шарттарын жасайды.
Банктік өнім – бұл клиенттерге қызмет көрсету үшін және операцияларын
жүргізу үшін банкпен шығарылатын нақты банктік құжат(немесе күәлік). Бұл
чек, вексель, банктік пайыз, депозит , белгілі бір сертификат (жинақ,
депозиттік),банктік пластикалық карточкалар және т.б. болу мүмкін.
Банктік өнім мен банктік қызметтің ұқсастығы – клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттадыруға және пайданың алуына мүмкіндігін
туғызуына бағытталатындығында байқалады. Мәселен, депозит бойынша банктік
пайыз – бұл банктік өнім , ал оның тұрақты төленуі –банктік қызмет. Яғни,
екеуі де клиенттердің қажеттілігін қанағаттандырады және пайда әкеледі.
Банктік шот ашу- бұл өнім,ал шот бойынша қызмет көрсету- бұл
қызмет,бірақ бұл жерде өнім де, қызмет те банктің табысын, комисионды түрде
алуы қарастырады .
Сөйтіп, жоғарыда көрсетілгенді қорыта келе, біз банктік қызметке толық
және ашық анықтамасын бере аламыз:
Банктік қызмет дегеніміз – пайда алуға бағытталған банктік операцияны
жүргізу кезінде бос ақшалай қаражаттарды тарту үшін және клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін оптималды жағдайларды құрудағы банктің
кешенді қызметі.
Жалпы банктік қызметтердің тізімі өте кең және үлкен, әрбір нақты
жағдайда ол коммерциялық банктің функцияларымен, ресурстық мүмкіндіктермен
және клиенттік қажеттіліктерімен анықталады.Бірақ әр түрлі банктік
қызметтерді көрсету әрбір банктің қолынан келмейді, өйткені көп жағдайда
бұл тиімсіз болып шығады.Банктік қызметтердің бүкіл спектрін көрсету үшін
“Банковский менеджмент” еңбегінің авторы Питер С. Роуздың ұсынған схемасын
қолдануға болады.
Банк операцияларын жүзеге асыру,сондай-ақ банктердің “Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” заңының 30 – бабында
белгіленген өзге де операцияларды жүргізу – банктік қызметі болып
табылады.
Банк операцияларына мыналар жатады:
А)заңды тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
б)жеке тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
в )банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттік есеп шоттрын ашу және жүргізу;
в-1) осы адамның иелігіндегі тазартылған бағалы металлдардың нақты саны
көрініс табатын жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және
жүргізу;
г)кассалық операциялар:банкноттар мен мәнеттерді қабылдау, беру, қайта
есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаптап буу және сақтау;
д)аудару операциялары : жеке және заңды тұлғалардың ақшасын аудару
жөніндегі тапсырмаларын туралы ;
е)есептеу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері мен
өзге де қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
ж)заем операциялары:төлем ,мерзім,қайтарым талаптарына сәйкес ақшалай
түрде несие беру ;
з) жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде корреспондент банктердің
тапсырмасымен олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге
асыру ;
и)сенім (трасталық) операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі
үшін және соның тапсыруымен ақшаны, тазартылған бағалы металлдарды және
құнды қағаздарды басқару;
к) клиринг операциялары: төлемдерді жинау ,салыстыру ,сорттау және
растау,сондай – ақ олардың өзара төлемдер өтуін жүзеге асыру және клирингке
қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
л) сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй жайларды жалға
беруді қоса клиенттердің құжаттамалық нысанда шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарды және қазыналарын сақтау жөніндегі қызметтер;
м) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы қағаздарды
және қозғалатын мүлікті кепілге алып, қысқа мерзімді несие беру;
н) төлем карточкаларын шығару;
о) банкноттарды, мәнеттер мен қазыналарды инкассациялау және басқа
жаққа салып жіберу;
п) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
р) төлем құжаттарын инкассоға қабылдау(вексельдерді қоспағанда).
с) чек кітапшаларын шығару;
т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтік қызмет;
у) аккредитивті ашу (ұсыну) мен растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
ф) ақша түрінде орындалуды көздейтін банк кепілдіктерін беру;
х) үшінші тұлғалар үшін ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік
кепіл болушылықтар мен өзге де міндеттемелер беру;
ц) лизинг қызметін жүзеге асыру;
ч)факторингтік (сауда – саттық) операциялары :тауарларды
(жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай
отырып , төлем төлеуді талап ету құқығына ие болу;
ш)форфейтингтік операциялары (форфейтингтеу):тауарларды
(жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушының қарыз міндеттемесін сатушыға
айналым түспейтін жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу ;
щ) қымбат тазартылған бағалы металлдарды (алтын , күміс , платина
тобына жататын металлдар) құйма түрінде ,қымбат тазартылған бағалы
металлдардан жасалған мәнеттерді , дәрігерлік бұйымдарды сатып алу ,
кепілге қабылдау,есепке алу ,сақтау және сату ;
э) құрамында бағалы металлдар мен асыл тастар бар зергерлік бұйымдарды
сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
*Көзі: Банковское Дело Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы и
статистика, 1998 год
1 - Сурет. Коммерциялық банктің негізгі функциялары
ю) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау
төлемшілердің вексельдерді төлеуі жөнінде қызметтер көрсету, сондай-ақ
делдалдық тәртібімен ескертпелі вексельдерді, вексельдер акцептін төлеу;
я)өз меншігіндегі бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда) эмиссиялау.
Жалпы банктік қызметтерді келесідей түрде жіктеуге болады* :
Жіктеу критерийлері Көрсетілетін қызметтердің типі
Банк қызметінің спецификасының Спецификалық қызметтер
сәйкестілігіне байланысты Спецификалық емес қызметтер
Қызметтерді тұтынушы субъектілеріне 1) Заңды тұлғалар
байланысты 2) Жеке тұлғалар
Банк ресурстарының құрылу мен Активті операциялар
орналастыруының әдісіне байланысты Пассивті операциялар
Көрсетілген қызметтердің ақылығына 1) Ақылы қызметтер
байланысты 2) Ақысыз қызметтер
*Көзі: Банковское Дело Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы и
статистика, 1998 год
Банктік қызметтерді, ең алдымен, спецификалық қызметтер және
спецификалық емес қызметтер деп бөлуге болады. Спецификалық қызметтер- бұл
банктің ерекше кәсіпорын ретіндегі атқаратын спецификалық қызметтері болып
табылады. Спецификалық қызметтерге негізгі 3 операцияны жатқызамыз:
1) Несиелік операциялар
2) Депозиттік операциялар
3) Есеп айырысу операциялары
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде , экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те , үімет те ,сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет . Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған негіз
бар сияқты. Себебі,қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде
берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп ,
әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Несие – бұл пайыз төлем қайтару шарттарында уақытша пайдалануға ,
яғни қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылардың арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар . Несие – бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана
формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде , несие – бұл кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Несиелік операциялар – активтік және пассивтік операциялар болып
келеді.
Активтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің пайда
табу мақсатында клиенттің сұранысы бойынша орналастырылған қаражаттарын
білдіреді.
Пассивтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің
қосымша ресурстарға деген қажеттілігі нәтижесінде банкаралық несие
нарығынан тартқан зайымдарды білдіреді.
Банктік несилеуді ұйымдастыру мынандай қағидаларға сүйенед:
1. Мақсаттылық қағидасы (несиені алу мақсаты), яғни несие алу өтінішінде
несиені пайдалану мақсаты көрсетіледі.
2. Мерзімділік қағидасы, яғни берілген несие сұраған мерзім ішінде
қайтарылуға тиіс.
3. Қайтарымдылық қағидасы, яғни клиент алған несиені қайтаруға міндетті.
4. Төлемділік қағидасы ,яғни клиент несиені алған үшін банкке сый ақы
төлеу керек.
5. Қамтамасыз ету қағидасы.Осыған байланысты несиелер 2 бөлінеді:
1) Қамтасыз етілген ссудалар, яғни оған кепіл (жылжитын және жылжымайтын
мүліктер), кепіл хат, сақтандыру полисі жатады,
2) Қамтамасыз етілген ссудалар, яғни оған банктік несие(сенім несиесі)
жатады.
Несиенің формалары щның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қанынастардың мәнімен тығыз байланысты болып келеді. Несиенің формасы- бұл
несиелік қанынастар құрылымының , олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр
алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін
білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де несиенің формасы сол күйінде сақталады. Отандық және
шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын кездестіруге болады:
1) Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.Оның мақсаты – тауардың өту процесін жеделдету,
пайда табу.
2) Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
3) Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді .
4) Мемлекеттік несие – мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
5) Халықаралық несие – валюта мен тауар ресурстарын қайтару , сондай-ақ
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық
экономикалық қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын
білдіреді.
6) Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.)кепілге ала отырып , ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Депозиттік операциялар- банктің негізгі пассивтік операциялары құрайды.
Шын мәнісінде депозиттер, коммерциялық еркін несиелік ресурстар нарығынан
ресурстар сатып алуға делдалдық қызметінің мазмұның ашады (Депозиттік
операциялардың экономикалық мазмұны 1.3. сұрағында қарастырылған).
Банктің есеп айырысу – кассалық операциялары екі формада жүзеге асады:
1) қолма – қол ақшалармен есеп айырысу ;
2) қолма – қолсыз ақшалармен есеп айырысу ;
Қолма – қол ақшалармен есеп айырысулар – нақты ақшалармен төлемдер мен
аударымдар жасауды сипаттайды .
Мұндағы нақты ақшаларға : банкноталар және монеталар жатады. Қолма –
қол ақшалармен есеп айырысулар көбіне кассалық операциялар көмегімен іске
асады.
Есеп айырысу операцияларының басым бөлігі қолма қолсыз түрде жүреді.
Қолма қолсыз ақшалармен есеп айырысулар – клиенттердің банкте ашқан
шоттары көмегімен, олардың тапсырмасы негізінде бір шоттан екінші бір
шотқа аударылатын төлемдердің жиынтығы.
Мұндағы, қолма қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар,
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы
сақталған ақшалары .
Қолма – қол және қолма қолсыз ақшалар арасында байланыс пен өзара
тәуелділік бар . Айталық қолма–қол ақшалардың банктегі депозитке
салынуы,олардың қолма қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған
жағдайларда қолма қолсыз ақшалардың қолма–қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Іс жүзінде қолма қолсыз есеп айырысулар 2 сипатта болады :
1) Тауарлы сипаттағы есеп айырысу, яғни тауарлар және көрсетілген
қызметтер, атқарылған жұмыстар үшін есеп айырысу;
2) Тауарлы емес сипаттағы операциялар үшін есеп айырысу, бюджетке
міндетті төлемдер, сақтандыру , әлеуметтік сақтандыру жарналарын
төлеу, несие үшін төлемдер және т. б.
Есеп айырысу үшін келесі негізгі құжаттар пайдаланылады:
1) Төлем – тапсырмасы бұл банк клиентінің (төлеушінің) өзіне қызмет
көрсететін банкке төлем құжаттары негізінде төлем тапсырмасында
көрсетілген ақша сомасын бенефициардың (алушы) атына аудару туралы
тапсырмасы;
2) Чек – бұл чек берушінің чекті ұстаушыға онда көрсетілген соманы
төлеу туралы өзінің банкіне берген бұйрығы ;
3) Вексель – бұл қарыз алушының қарызды берушіге вексельде көрсетілген
соманы, белгіленген мерзім өткеннен кейін төлеу туралы қарыздық
міндеттемесін білдіреді .
4) Төлем талап–тапсырмасы – бұл бенефициардың төлеушіге оған қызмет
көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар
және көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары
негізінде төлеу талабы.
5) Инкассалық үкім – бұл банк клиентінің берешек қарыздары бойынша (сот
шағымдары бойынша) төлеушінің банкіне мемлекеттік құзыретті
органдардан жіберілетін төлем құжатын білдіреді .
6) Аккредитив – бұл импортер банктің аккредитивтік өтініште көзделген
шарттың орындалуына байланысты тауар жөнелтілгендігін растайтын
құжаттарға қарама-қарсы төлемді жасау туралы экпортердің банкісіне
берген тапсырманы білдіреді .
7) Инкассо – бұл банк клиентінің (экпортердің) импортердан алған төлем
құжаттары негізінде ондағы көрсетілген соманы алып беруді талап етеді
.
8) Пластикалық карточкалармен есеп айырысу банктегі арнайы ашылған
карточкалық шоттар арқылы шоттардағы қаражат көлеміндегі тауарлар
және көрсетілген қызметтер үшін ақшалай төлемдер жасауға мүмкіндік
беретін , сондай-ақ банктегі арнайы құралдар көмегімен қолма – қол
ақшалар алуға арналған төлем құралдарын пайдалануды білдіреді .
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы
қолма қолсыз ақшасыз есеп айырысудың жүзеге асырылуы барысында банктер
арасында өзара есеп айырысулар туындайды. Мұндай есеп айырысулар бүгінгі
күні корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылады.
Корреспонденттік шот – бұл коммерциялық банктердің өзара есеп
айырысуларды жүргізуге арналған елдің орталық банкінде және банктердің бір-
бірінде ашатын шоты .
Корреспонденттік шотта банктердің меншікті қаражаттары және оның
клиенттерінің несиелік , есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуіне
байланысты операциялары көрсетіледі .
Корреспонденттік шотқа сәйкес банктерде мынадай корреспонденттік
шоттар ашылуы мүмкін:
1) НОСТРА шоты , яғни біздің сіздегі шотыңыз .
Бұл банктің балансының активінде көрсетлетін , сол банктің басқа банкте
ашқан шоты.
2) ЛОРО шоты , яғни сіздің біздегі шотыңыз .
Бұл банктің балансының пассивінде көрсетлетін , басқа банктің осы
банкте ашқан корреспонденттік шоты .
3) ВОСТРО шоты , шетел банктің резидент банкте жергілікті елдің
валютасында немесе үшінші елдің валютасында ашатын корреспонденттік
шоты .
Біздің тәжірибеде корреспонденттік қатынас орнатудың банкаралық есеп
айырысудың екі жолы бар:
1) Орталықтандырылған – яғни, банктердің Ұлттық банкте немесе өкілетті
органда (КЦМР) ашатын шот;
2) Орталықтандырылмаған – яғни , коммерциялық банктердің бір-бірінде
ашатын ,яғни банкаралық есеп айырысуда қолданылатын корреспонденттік
шоттар .
Спецификалық және спецификалық емес қызметтердің арасында қосымша
операциялар орын алады. Оның құрамына валюталық операциялар, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар, алтын, асыл металдармен және құймалармен
жасалатын операциялар кіреді.
Спецификалық емес банктік қызметтерге қалған барлық қызметтер кіреді,
оның ішінде:
1) делдалдық қызметтер;
2) кепілхаттар мен сенімхаттарды ұсыну;
3) трасталық операциялар;
4) сейфтік қызметтер және т.б.
Қарастырылған жіктемеге сәйкес және қызметтерді тұтынатын
субъектілеріне байланысты қызметтер заңды және жеке тұлғаларға бөлінеді.
Қызметтер түрлері,белгілі бір банктерде бірдей көрсетіле береді, бірақ
олардың көлемі әр түрлі болады. Өйткені, халық банктің тек санаулы ғана
операцияларын тұтынады.
Банктер уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинап және оларды қайта бөліп,
қажет ететін шаруашылық ұйымдарға қайтарымдылық негізінде берілгендіктен,
банктік қызметтер пассивті және активті операциялар түрінде жүргізілуі
мүмкін:
1) Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.Сондықтан
да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі
жоғары.Қаржы және несие сөздігінде: “пассивтік операциялар – бұл несиелік
және активтік операцияларды жүзеге асыруға арналған банктің ресурстарын
қалыптастыру операциялары” – делінген.
Ал басқадай оқулықтарға сүйенсек, банктің пассивтің пассивтік
операциялары – нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті-пассивтік
шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассивтің активтен арту формасын
сипаттайтын операцияларды білдіреді.
2) Активтік операциялар – бұл банктердің табысв алу және өзінің
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды
орналастыруды жүзеге асыратын операцияларды білдіреді .
Көрсетілетін банктік қызметтер ақылығына байланысты ақылы және ақысыз
қызметтер болып бөлінеді .Бірақ бұл қызметтердің белгілі бір типі толық
ақылы немесе ақысыз екендігін білдірмейді. Бұл әрбір банктің жеке шешімі
болып табылады, мысалы есеп айырысу операциялары бойынша ақы алмауы мүмкін,
бірақ басқа да бір қызметтер ақысын міндетті түрде алады. Сондай - ақ,
банк есеп айырысу шотын ашқаны үшін ақы алмаса, ал сол шот бойынша есеп
айырысуларды жүргзу үшін белгілі бір көлемде ақысын алып отырады.
1.2. Шетел тәжірибесіндегі көрсетілетін банктік қызметтері
Соңғы он жыл ішінде өндіріс жағынан дамыған мемлекеттерде банктік
қызметтер саласында, әсіресе корпоративті клиенттерге, сонымен қатар
халыққа қызмет көрсету нарығында көптеген өзгерістер болады. Банк
капиталының концентрация және глобализация тенденциялары, дәстүрлі
банктік операцияның табыстылық деңгейінің төмендеуі, ірі банктердің
универсализациялануына ұмтылуы жаңа банктік қызметтерінің және
технологияның дамуын ынталандырады.
Осыған байланысты Батыстың коммерциялық банктерінің тәжірибесін
зерттеуі ерекше мәнге ие болып отыр .Соңғы жылдардағы шетелдік банктік
тәжірибесі клиенттерге жоғары сапалы әр түрлі қызметтер ұсынатын
банктердің, шектеулі қызмет көрсететін банктердің алдындағы артықшылықтары
көп екендігін көрсетті. Көптеген шетел банктері өзінің клиентурасына
кешенді қызмет көрсетуге өтіп жатыр , яғни дәстүрлі есеп айырысу –
несиелік және кассалық қызметінен басқа, банктер әрбір клиенттің
спецификалық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған басқа да
қызметтер көрсетеді .
Жекелеген салымшыларға депозиттік және несиелік операциялардан басқа
қызметтердің кең спектрін ұсынады , оның ішінде қаржылық активтерін
басқару, коммуналдық шоттарын жүргізу , тұтыну несиесінің кез келген
түрлері және т. б.
Батыс Еуропа және Солтүстік Америка мемлекеттерінде барлық несиелік
институттар – универсалды коммерциялық банктерден (мысалы, Германияда)
арнайы жинақ институттарына (АҚШ-тағы ссуда – жинақтаушы ассоциациялар және
басқа да мемлекеттердегі жинақ банктеріне) дейін , - жекелеген немесе кез
келген клиентке барлық мүмкін болатын қызметтерді көрсетеді және банктік
өнімдердің әр түрлі түрлерін ұсынады.
Сөйтіп, шетел мемлекеттеріндегі дамыған ең негізгі жинақ және несиелік
операцияларын қарастырайық.
Дамыған мемлекеттеріндегі әйгілі банктік жинақ шоттары:
1. Капитал нарығының жинақ шоттары ( capital market saving accounts )
нарық экономикасы дамыған коммерциялық банктер тәжірибесінде кең тараған
және клиенттің ақша қаражаттарын ұзақ мерзімге сақтауды қарастырады,
сонымен бірге клиентке кез- келген уақытта шоттан алуға мүмкіндігін береді.
Мемлекеттік облигациялар бойынша төленетін орташа пайызына сәйкес, бұл шот
бойынша пайыздық ставкасының деңгейі бекітілген ( яғни 3 жылдан 10 жылға
дейінгі мерзімді облигациялар ). Батыс коммерциялық банктердің тәжірибесі
бойынша бұл клиенттердің банктерге деген сенімділігін арттыруда және
берілген шоттарға уақытша бос ақшалай қаражаттарын белсенді орналастыруды
ынталандырады.
2. Автоматты жинақ шоттары, оларды дамыған мемлекеттердің коммерциялық
банктері тек осы банктегі ағымдағы ( есеп айырысу ) шоты бар жеке
тұлғаларға ашылады. Олар мерзімді депозиттерге ұқсас, яғни оларға клиент
тапсырмасы бойынша күнделікті ( автоматты түрде ) банк оның есеп айырысу
шотынан ақша сомаларын аударуды жургізеді, ал оның қалдығы бойынша,
ағымдағы шотқақарағанда жоғарырақ пайыз төленеді. Клиенттің ақшасын
қабылдау белгілі бір күндерде айына 3-4 рет жүргізіледі.
Бұл шотқа ұқсас 1978 жылы “Мерилл Линг” фирмасы ұсынған банктік
қызметтің ерекше түрін – қолма-қол ақшаны басқару шоты – СМА (cash
management account ) атауға болады. Бұл шотты ашқан кезде қызметтердің кең
пакеті ұсынылады ( чек жазуға мүмкіндігі, белгілі бір сомаға несие беру,
дебеттік карточкалар, брокерлік қызметтер және т.б.). Бірақ басқа
қызметтерге қарағанда ерекше новаторлық сипатымен бөлінген қызмет – бұл СМА
шотына дивиденд және пайыз түрінде түскен ақшалай қаражаттар автоматты
түрде пайыздық табыс әкелетін шотқа аударылады.
Сол 1978 жылы банктер ATS – шоттарын (automatic transfer service)- ақша
қаражаттарын автоматты түрде аудару шоттарын қолдана бастады. ATS – шоттары
бойынша салымшылар пайыз алған. Ал чектік шоттағы сәйкес қалдықты ұстау
немесе овердрафтты жабу қажеттілігі туындаған кезде клиенттің келісімімен
ATS – шотынан ақшалай қаражаттарын автоматты түрде талап етуге дейінгі
салымға аударады. Осыған байланысты ATS – шоттары клиентура арасында кең
сұранысқа ие болды, өйткені олар салымшыға чектік шоттағы минималды
қалдықты ұстап тұрғанда, бір кезде өзінің ATS – шоты бойынша пайыз түрінде
табыс алуына мүмкіндігін береді.
Мұндай шоттар отандық банктер тәжірибесінде де қолданылуы мүмкін,
өйткені клиенттер жоғары табыс алу үшін өзінің шотында қалдықты үнемі
жоғарлатып отыруға тырысады.
3. “Бай” клиенттер үшін жинақ шоттары (fortune saving accounts) батыс
банктерінің тәжірибесінде жылжымайтын мүлікке және бағалы қағаздарға
ақшалай қаражаттарын инвестицияланған клиенттер үшін қолданылады. Бұл
шоттың қолдану режимі келесіні көздейді: бұл шотты ашу үшін алғашқы жарнасы
жоғары болады, ал үлкен ақшалай сомаларды алу кезінде комиссиясы төмен
болады. Сондай- ақ, клиент жылжымайтын мүлікті сатып алса немесе бағалы
қағаздарға салса банк ешқандай комиссиондық ақы алмайды.
4. Асыл металдарды сатып алу үшін шоттар (precious metals accounts)
дамыған мемлекеттердегі коммерциялық банктерінде, әр түрлі асыл металдарды
(алтын, күміс, платина, палладий және т.б.), сондай- ақ олардан жасалған
бұйымдарды сату- сатып алумен айналысатын клиенттерге қатысты кең
қолданылады. Банкте мұндай шоттарды ашқан клиенттер күн сайын құймаларды,
платиналарды, монеталарды, медальондарды және т.с.с. сату және сатып алу
мүмкіндігіне ие болады.
Депозиттік қызметтер нарығындағы өскен бәсекелестік чектік
депозиттердің көптеген жаңа түрлерінің пайда болуына әсер етті, яғни бұл
шоттар бойынша салымшылар төлемдер жүргізу үшін чектер жазуы мүмкін,
сонымен қатар мұндай шоттың иесі мұндай шоттан кез- келген уақытта қолма-
қол ақша алуы мүмкін.
Чектік депозиттердің көп таралған формалары талап етуге дейінгі
депозиттер және NOW – шоттары болып табылады. NOW – шоттары (negotiable
order of withdrawal)- айналыстағы алынып тасталу туралы шығарылатын
бұйрықтарға қарсы шоттар, яғни бұл пайыз төленетін чектік депозиттер. Олар
Батыс коммерциялық банктерінде 80- шы жылдары таралған. Басында олар жинақ
салымдары ретінде жіктелінген, ал 1981 жылдан – чектік депозиттер ретінде.
Алғашқы кезде NOW – шоттары пайыз төленетін жинақ салымдарының типіне
жатқызылған. Мұндай салымдарға қарсы клиент тратталар жазуына мүмкіндігі
болған (үшінші жақтың пайдасына ақшаны төлеу туралы бұйрығы), оларды
айналыстағы алынып тастау туралы бұйрықтары деп атады. Осыған байланысты
NOW – шоттарды чектік депозиттер категориясына жатқызды.
Кейбір кезде NOW – шоттарын пайыздық және ағымдағы шоттардың қосындысы
(гибриді) деп атаған. 1986 жылға дейін пайыз көлемі 5,25%- бен шектелді,
кейін бұл шектеу алынып тасталды (бірақ, негізінен пайыз ставкасы бұл
көлемнен жоғары көтерілген жоқ). Коммерциялық банктер клиенттен белгілі бір
көлемде, бұл шот бойынша қызмет көрсету үшін және жүргізілген әрбір
операция үшін ақы алып отырды. Пайыздық төлемдердің көлемі, әдеттегідей,
шоттағы минималды немесе орташа қалдыққа байланысты анықталатын.
1983 жылда дамыған мемлекеттердің коммерциялық банктері NOW-шоттарға
ұқсас “Super now”- шоттарын ұсынды. Олар бойынша екі деңгейлі пайыздық
ставкалар есептелінді. Егер шоттағы минималды қалдық болса, яғни 1500 АҚШ
доллары, онда оған 5,25% есептелінетін және осы шот бойынша жүргізілген
әрбір операция бойынша белгілі бір ақы алынған. Егер де қалдық сомасы 1500
АҚШ долларынан асатын болса, банк ақша нарығындағы пайызға сәйкес
есептеген. Super now – шотының енгізілуі банктерге брокерлік үйлерден ақша
қаражаттарының қозғалысына әсер етті. Сонымен қатар, бұл банк пассивінің,
оның ішінде жеке салымшылардың депозиттерінің өсуіне әкелді.
Сөйтіп, банктік тәжірибеге NOW – шоттарының енгізілуі, бірте- бірте ATS
– шоттарын нарықтан шығаруына әкелді.
Соңғы кездерде банктер ресурстарды тарту формалары мен жаңа әдістерін
қолдану арқылы салымдар ағымын кеңейтуге тырысады . Мәселен , Ұлыбританияда
, Францияда және басқа мемлекеттерде , сонымен қатар халықаралық ақша
нарығында депозиттік сертификаттар , отандық банктермен де қолданылады .
Кейбір мемлекеттерде салымдарға халықтың жинақтарын тартудың
ерекшеліктерін қарастырайық .
Ұлыбритания. Маманданған банктермен қатар барлық несие – қаржылық
бағыттағы мекемелер халықтың жинақтарын тартумен айналысады . Оларға
коммерциялық және клирингтік банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары , трасталық компаниялар және т.б. Соңғы жылдарда ағымдағы шоттар
бойынша барлық операциялардың ақысыздығын сақтай отырып пайыздарды есептеу
бойынша банктер жағынан біршама шаралар жүргізілген . Мұндай стратегияның
оң жақтары , пайыздық ставканың төмен деңгейіне (2 – 5%) қарамастан көп
болды. Сондай-ақ , басқа мемлекеттердің азаматтарының , яғни
бейрезиденттердің шоттары фискалдық иммунитетке ие болды – яғни салықтан
босатылды, ал бұл шетел клиенттерін тартуда оң нәтижесін берді.
Халыққа салымдардың классикалық түрлерін ұсынумен , негізінен ,
Ұлыбритания Ұлттық жинақ банкі айналысады, оның ішінде екі шот түрінде –
қарапайым және инвестициялық (1966 жылдан бастап) . Қарапайым шот ұсақ
жинақтарын аккумуляциялауға арналған және бірінші 70 фунт стерлинг сомасына
салық салынбайды. Сонымен бірге , 25 пенсті салып ашқан шоты бар, бірақ
оларға тек 250 фунт стерлингке дейін жеткенде ғана пайыз есептелінеді ,
оларды жинақ салымдары деп атайды .
Ал трасталық жинақ банктері өздерінің салымшыларына табысты олардың
салған салымының көлеміне байланысты төлейді. Банктің мұндай стратегиясы
негізінен – трасталық жинақ банктері өздерінің салымшыларының қаражаттарын
басқа банктерге және жоғары пайызбен салуына негізделеді.
Франция. Бұл мемлекетте жинақтарды тарту саясаты мемлекеттің пайыз
ставкасының жоғарғы шектерін анықтауына және регламентациялануына
негізделеді. Мемлекеттік реттеу салымдар мен боналар бойынша шекті пайыз
көлемін бекіту арқылы көрінеді. Бірақ шектеулерге қарамастан
француздардың 50% - Француз жинақ банкісінің салымшылары болып табылады,
сонымен бірге 28 % жанұялық салымдары бар. Негізгі ұйымдастырушылық
депозиттік формалары: есеп айырысу кітапшалары “А” типті; мерзімді
депозиттік шоттар; жинақ сертификаттары; чектік шоттар ;тұрғын үйге алған
ссудаларды өтеу үшін жинақ шоттары; бағалы қағаздарға инвестицияланатын
жинақтар және т.б. болып табылады .
Бүкіл Европа мемлекеттері арасында француз банктері банктік
технологияны , оның ішінде несиелік (төлм) карточкаларын таратуда,
қолдануда және қаржыландыруда алда келе жатыр.
Италия. 1991 жылы Италияда 83 жинақ кассалары суперхолдингтік
компанияға бірікті. Мұндай жинақ кассалар стратегиясының қажеттілігі –
Италия ссудалық капиталының нарығындағы жоғарғы бәсекелестігінен туындады.
Италия банктерінің тәжірибесіндегі жинақ шоттары негізінен банктік
құжаттарының формаларына байланысты бөлінеді , олардың түрлері : қарапайым
жинақ кітапшасы (ағымдағы шотқа ұқсас ) оның пайыздық ставкасы 5 %- ға
дейін; мерзімді жинақ кітапшасы ; мәлімдеушіге жинақ кітапшасы және т. б.
Германия. Халықтың жинақтарын салымдарға тарту Германияның барлық
несиелік мекемелері айналысады (жинақ, коммуналдық және жер
банкілері,несиелік қоғамдар және т. б.).
Ең көп таралған салымдар; мерзімді салымдар (екі түрлі);жинақ
келісімді(екі түрлі)салымдары; ағымдағы шоттары табылады. Талап етуге
дейінгі салымдар – бұл классикалық пайызсыз депозиттер. Мерзімді салымдар
бекітілген мерзімді салымдарға және алудың икемді режимі бар салымдарға
(30-80 күн ;90-179 күн; 180-359 күн; 360 күн және жоғары) бөлінеді.
Мерзімді салымдар бойынша пайыздар салымның сомасына және мерзіміне
байланысты бекітіледі. Европаның басқа да жинақ және универсалды
коммерциялық банктері сияқты Германия банктері де халықтың бағалы
қағаздармен жасалатын операцияларына да бағытталады . Осыған байланысты
клиенттерге қаржылық қызметінің кең ассортименті ұсынылады.
АҚШ. Европаның дамыған мемлекеттеріне қарағанда АҚШ-та халықтың
жинақтарын тартумен негізінен жинақ институттары айналысады , олар – жинақ
банктерінен; ссуда –жинақ ассоциацияларынан және несиелік кеңестерден
тұрады. Сондай-ақ, мұндай функция инвестициондық коммерциялық банктерге,
брокерлік үйлерге, сақтандыру, зейнетақы және басқа да қаржылық
компанияларға да тән.
Негізгі депозиттер талап етуге дейінгі салымдарға, жинақ және
мерзімді салымдарға бөлінеді. Талап етуге дейінгі салымдары мен NOW –
шоттарын,жоғарыда аталып өткендегідей , чектік салымдар деп атайды. АҚШ –та
талап етуге дейінгі салымдарды салымшының өзі шоттан алуы мүмкін немесе
банкті алдын ала хабарлауынсыз кез келген уақытта басқа тұлғаға
аударылуы мүмкін. Банктік депозиттердің бұл категориясы ең өтімді болып
табылады, өйткені олар есеп айырысу - төлем операцияларына тікелей
қатысады. Сөйтіп, АҚШ –та чектер көмегімен алынатын талап етуге салымдар
бүкіл ақша массасының (М1) 70 % - ын құрайды . Бәрімізге белгілі, АҚШ -тағы
төлем айналымының 90 % чектер арқылы жүреді .
АҚШ – та NOW – шоттарын ашудағы салымшылардың кейбір категориялары
үшін шектеулер сақталған .Мәселен, жеке тұлғалар (азаматтар) өздерінің ақша
қаражаттарын қарапайым пайызсыз шоттарда (талап етуге дейінгі
салымдарда), банктердің барлық категорияларындағы NOW – шоттарында да
сақтауы мүмкін . Ал заңды тұлғаларда тек пайызсыз чектік шоттар ғана болуы
керек, өйткені банк заңдылығы бойынша оларға өздерінің ақша қаражаттарын
NOW – шоттарында сақтауға тиым салынған.
Қазіргі жағдайда несиелеу саласындағы коммерциялық банктер
арасындағы бәсекелестік күрес өзінің жоғарғы нүктесіне жеткен кезінде ,
батыс банктері өздерінің клиенттерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға
және оларды банктік қызметтердің спектрін кеңейт жолымен тартуға және
банктік қызмет көрсетудің сапасын жоғарлатуға тырысады.
Сонымен, батыс банктернің тәжірибесінде ең көп қолданылатын банктік
ссудаларға тоқталайық. Оларға жатады :
1)Ағымдағы шот бойынша несие (овердрафт);
2)Ағымдағы шоттың “несиелік зонасы” ;
3)Есептік несие ;
4)Тұтыну несиесі және жеке тұлғаларға жекелеген (персоналды) несиелері;
5)Ипотекалық несие ;
6)Балаларды оқытуға арналған ссудалар және студенттерге ссудалар ;
Сөйтіп оларды жеке-жеке қарастырайық.
1. Ағымдағы шот бойынша несие (овердрафт). Ұлыбританияда, Канадада,
Германияда және кейбір батыс мемлекеттерінде овердрафтты тек өте сенімді
клиенттерге ғана қолдануға мүмкіндігі беріледі.Осы уақытқа дейін АҚШ –
та овердрафтқа тиым салынған, бірақ қазіргі жағдайда кейбір банктер қысқа
мерзімді несиелеудің мұндай формасын қолдануда.
Мәні бойынша, овердрафттың контокоррентті несиелеуден айырмашылығы –
бұл, контокорренттік несиелеудің тек бірінші классты қарыз алушыларға
өндірістік мақсаттарға несиелік желі негізінде берілуі .Ал овердрафт – жеке
тұлғаларды несиелеудің формасы болып табылады.
Овердрафттың уақыт бойынша шектеулері жоқ,яғни несиені өтеудің нақты
мерзімдері бекітілмейді. Ағымдағы шот бойынша несие трасталық, яғни
қамтамасыз етуді талап етпейтін несие болып табылады.Несиенің мұндай
формасы қазіргі кезде Батыстың мемлекеттерінде жеке (индивидуалды) қарыз
алушыларға қызмет көрсетуінде таралған .
2. Ағымдағы шоттың “несиелік зонасы”. Ұлыбританияның ірі коммерциялық
банктері – клирингтік банктер - өздерінің клиенттеріне ағымдағы шот бойынша
жаңа қызметтерін ұсынады- ссудаларға деген қажеттіліктерін жабу үшін
“несиелік зонасын” қолдану.
Клиенттің ағымдағы шотында дебеттік сальдо анықталған жағдайда, бірақ
белгілі бір лимиттің шегінде несиені қолдануды жалғастырған жағдайда
“несиелік зона” қызмет ете бастайды.
3. Есептік несие. Бұл вексельдің төлеу мерзіміне дейін, пайызын
(дисконтын) алып тастап (минустап) вексель ұстаушыға коммерциялық банктер
мен ұсынылатын қысқа мерзімді несие . Банк клиентпен көрсетілген вексельді
дисконттағанға дейінгі жалпы сомасы ақтайды . Сондай-ақ , банк осы соманың
шегінде бөлек вексельдерді сатып алудан бас тартуы мүмкін . Мысалы,
Герамнияда банктер, айналыстағы мерзімі 90 күннен аспайтын тек тауарлы
вексельдерді сатып алады,өйткені бұл вексельдер Бундес банкте
редисконтталуы мүмкін .
Есептік несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz