Атырау облысының экологиялық жағдайын картографиялаудағы қазіргі технологияны пайдалану
КІРІСПЕ
1 АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ..4
1.1 Атырау облысының физикалық.географиялық және экономикалық жағдайына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Аумақтың экологиялық жағдайына әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... 5
2. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАНЫ ҚУРАСТЫРУДАҒЫ
ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Геоақпараттық жүйе туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Геоақпараттық жүйенің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Геоақпараттық жүйенің мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3. АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАСЫН КУРАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.1 АrcGis бағдарламасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2 Экологиялық картаның қабаттарын қурастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.3 Картаны безендіру және басып шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.4 ГАЖ технологиясын пайдйланып Атырау облысының экологиялық картаны құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
1 АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ..4
1.1 Атырау облысының физикалық.географиялық және экономикалық жағдайына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Аумақтың экологиялық жағдайына әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... 5
2. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАНЫ ҚУРАСТЫРУДАҒЫ
ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Геоақпараттық жүйе туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Геоақпараттық жүйенің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Геоақпараттық жүйенің мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3. АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАСЫН КУРАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.1 АrcGis бағдарламасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2 Экологиялық картаның қабаттарын қурастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.3 Картаны безендіру және басып шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.4 ГАЖ технологиясын пайдйланып Атырау облысының экологиялық картаны құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Экологиялық қауіпсіздік барлық мемлекеттердің ішкі саясатындағы басты, алғашқы мәселелер санатына жатады. Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі "ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық компоненттерінің бірінің және халықаралық интеграциялық процестердегі мемлекеттің приоритеттері мен мүдделерін қорғаудың басты аспектісінің" концепциясы арқылы қамтамасыз етіледі /1/.
Қазіргі уақытта Атырау облысы экологиялық апатты зона болып саналмағанымен, отын-энергетика ресурстарын игерумен байланысты аймақтың экономикалық потенциялын арттыру экологиялық зардаптарға алып келді. Мұнай мен газ қорларының қарқынды түрде игерілуі қазіргі кездің өзінде айтарлықтай экологиялық ауыртпалықтар тудырып отыр.
Қарастырылып отырған Атырау облысында қоршаған ортаның ластануы, Каспий маңына аридті аумақтардың зоналды факторларымен, сондай-ақ мұнай-газ өндірісінің өзіндік әсерімен ұштасқан белгілі бір экологиялық проблемалар кешені тән. Ең бастысы, бұл топырақ және өсімдік жамылғысының бұзылуы мен антропогендік (ең алдымен, техногендік) шөлдену процесі; су ресурстарының азаюы мен олардың мұнаймен, мұнай өнімдерімен және басқа да улы заттармен ластануы; Каспий теңізі алабына мұнайлы заттардың түсу қаупі мен географиялық ерекшеліктеріне байланысты оның суларының улану мүмкіндігі; қоршаған ортаның ластануы нәтижесінде адамдардың денсаулығының нашарлауы.
Соңғы жылдарда әртүрлі өндірістерде геоақпараттық жүйе кеңінен және қарқынды түрде қолдануын байқауға болады. Ерекше орынды бұл технологиялар карталарды бағдарлау, жаңарту және құрастыру өндірісінде алып отыр. Атырау облысының экологиялық жағдайн қазіргі технологияны пайдалануда геоақпараттық жүйе ерекше маңызды рол атқарады, геоақпараттық жүйедегі ақпараттар барлығы белгілі бір жүйеде жинақталады.Ол жүйе негізінде кезең - кезеңімен күрделі өзгерістер нәтижесінде біртіндеп қалыптасады,. геоақпараттық жүйе басқа ақпараттар технологиясы сияқты жақсы мәліметтілік жақсы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Технологияларды қолдану арқылы кеңістік ақпараттарды кезең бойынша тез жұмыс істетуге бастапқы ақпаратты енгізуден анализ жасауға және нақты жағдайды шешуге дейін қажетті ақпаратты пландар мен топо карталардан іздемей іздемей ақ, экранға, конференцияға немесе арнайы кездесуге дейін аз уақыт қалғанда дайындалу. жер бетіндегі барлық объектілерді бейнелеуі геоақпараттық жүйе мен байланысты карта құрастыру арнайы бағдарламалар арқылы (MapInfo, ArcView, ArcGis-9.3) ғарыштық суреттерді қолдана отырып, мазмұны ескірген карталарды жаңартуға және әртүрлі тақырыптық карталарды құрастырып шығаруға болады.
Қазіргі уақытта Атырау облысы экологиялық апатты зона болып саналмағанымен, отын-энергетика ресурстарын игерумен байланысты аймақтың экономикалық потенциялын арттыру экологиялық зардаптарға алып келді. Мұнай мен газ қорларының қарқынды түрде игерілуі қазіргі кездің өзінде айтарлықтай экологиялық ауыртпалықтар тудырып отыр.
Қарастырылып отырған Атырау облысында қоршаған ортаның ластануы, Каспий маңына аридті аумақтардың зоналды факторларымен, сондай-ақ мұнай-газ өндірісінің өзіндік әсерімен ұштасқан белгілі бір экологиялық проблемалар кешені тән. Ең бастысы, бұл топырақ және өсімдік жамылғысының бұзылуы мен антропогендік (ең алдымен, техногендік) шөлдену процесі; су ресурстарының азаюы мен олардың мұнаймен, мұнай өнімдерімен және басқа да улы заттармен ластануы; Каспий теңізі алабына мұнайлы заттардың түсу қаупі мен географиялық ерекшеліктеріне байланысты оның суларының улану мүмкіндігі; қоршаған ортаның ластануы нәтижесінде адамдардың денсаулығының нашарлауы.
Соңғы жылдарда әртүрлі өндірістерде геоақпараттық жүйе кеңінен және қарқынды түрде қолдануын байқауға болады. Ерекше орынды бұл технологиялар карталарды бағдарлау, жаңарту және құрастыру өндірісінде алып отыр. Атырау облысының экологиялық жағдайн қазіргі технологияны пайдалануда геоақпараттық жүйе ерекше маңызды рол атқарады, геоақпараттық жүйедегі ақпараттар барлығы белгілі бір жүйеде жинақталады.Ол жүйе негізінде кезең - кезеңімен күрделі өзгерістер нәтижесінде біртіндеп қалыптасады,. геоақпараттық жүйе басқа ақпараттар технологиясы сияқты жақсы мәліметтілік жақсы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Технологияларды қолдану арқылы кеңістік ақпараттарды кезең бойынша тез жұмыс істетуге бастапқы ақпаратты енгізуден анализ жасауға және нақты жағдайды шешуге дейін қажетті ақпаратты пландар мен топо карталардан іздемей іздемей ақ, экранға, конференцияға немесе арнайы кездесуге дейін аз уақыт қалғанда дайындалу. жер бетіндегі барлық объектілерді бейнелеуі геоақпараттық жүйе мен байланысты карта құрастыру арнайы бағдарламалар арқылы (MapInfo, ArcView, ArcGis-9.3) ғарыштық суреттерді қолдана отырып, мазмұны ескірген карталарды жаңартуға және әртүрлі тақырыптық карталарды құрастырып шығаруға болады.
1. Об охране окружающей среды. Закон Республики Казахстан от 15.07.1997г. // - Недра и природные ресурсы: Сборник законодательных актов, - Алматы: Юрист, 2001
2. Чигаркина О.А. Добыча нефти и экологические проблемы Прикаспия //Нефть и газ. №2, 2001.- С.101-104
3. Маташев М.М. Геологические основы оптимального использования надсолевой нефти Прикаспийской впадины. -Алма-Ата: Наука, 1976. 196 с.
4. Аристархова Л.Б. Новейшая тектоническая структура и глубинное строение Прикаспийской впадины по данным структурно-геоморфологического анализа.// Структурно-геоморфологическое изучение нефтегазоносных земель. -М.: 1973
5. Калинин Н.А. Основные черты геологического строения и нефтегазоносность Западного Казахстана. -Л.: Гостоп техиздат,1963.276 с.
6. КостенкоН.Н. Четвертичные отложения Казахстана и прлегающих территорий союзных республик // Объяснительная записка к карте. -Алма-Ата, 1978.120 с.
7. Кушимова А.Г. Современные рельефобразующие процессы в Приэмбенском нефтеносном районе и вопросы экологии.// Автореферат на соискание ученой степени к.г.н. -Бишкек,1997
8. Чупахин В.М. Физическая география Казахской ССР.
9. Ахмедсафин У.М., Сыдыков Ж.С., Шлыгин В.Ф. Формирование подземного стока на территории Казахстана. -Алма-Ата: Наука,1970
10. Фаизов К.Ш. Почвы пустынной зоны Казахстана А.: Наука, 1980. 135 с.
11. Сериков Ф.Т., Оразбаев Б.Б. Экологическое состояние нефтегазовых месторождении Прикаспия и побережье Казахстанской части Капийского моря.// Нефть и газ №2,2001.- стр 105-108
12. Чикишев А.Г. Влияние антропогенного фактора на изменение рельефа Русской равнины. // Землеведение. т.2,1975, стр. 55-80
13. Мухтаров А.К. Загрязнение окружающей среды нефтью и нефтепродуктами // Нефть и газ. №2, 2003.
14. Кенжегалиев А.К., Хасанова А.А., Моисеева Г.П. Экологическое состояние Атырауской области в связи с промышленным освоением шельфа Каспийского моря // Вестник Атырауского института нефти и газа. 2002. - № 1-2. – С. 171 – 173.
15. Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана: Учебное пособие.-Алматы: Қазақ унивеситететі, 2003- стр. 95
16.Абдрахманов М., Умбеталиева Г. Экологические проблемы Атырауской области и некторые пути их решения // Современные проблемы геофизики, геологии, освоения, переработки и использования углеводородного сырья: Матер. Междунар. науч.-техн. конф., посвящ. 20-летию образования Атырауского ин-та нефти и газа. – Атырау: АИНиГ, 2001. – С. 364 – 366.
17. Сериков Т.П., Сагандыкова Р.Р., Югай В.М., Ескужиева А.Б. Об охране окружающей среды в условиях добычи нефти и газа // Нефть и газ. №1, 2001.- С. 83-85
18. Кенжегалиев А., Хасанова А., Мухтаров А. Экологическое состояние нефтегазаносного региона Атырауской области.// Нефть и газ. №2. 2003.- С. 99
19. Хаиров Б.Г. современные экологические проблемы в нефтяной отрасли Республики Казахстан // Нефть и газ. – 2001. № 3. – С. 93-98.
20. Cлащева А.С. Источники загрязнения окружающей среды нефтепродуктами // Проблемы безопасности при чрезвычайных ситуациях: ОИ/ ВИНИТИ, 1997. – вып. 9. – С.54-59.
21. Кенжегалиев А., Жолдасов Е., Хабдабергенова Г., Бозахаева З. Состояние загрязнения Каспийского моря нефтяными углеводородами // Нефть и газ Казахстана. – 1997. - № 2. – С.122-126.
22. Обревко Л.А., Фролова В.А., Даришева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности: Аналит. Обзор. – Алматы: КазгосИНТИ, 2002. – 120 с.
23. Бигалиев А.Б., Фаизов К.И., Асанбаев И.К. О нефтехимическом загрязнении почв Мангышлак-Прикаспийского региона.// Вестник КазНУ, серия экологическая. №2, 2002.- С.37-40
24. Фаизов К.Ш., Джусипбекова У.Ж., Абиева Л.К., Раимжанова М.М., Назаров М.М. О реабилитации нефтезагязненных почв.// нефт и газ. №2, 2003.-стр. 119-125
25. Дюсенов З.Т. Нефтехимическое загрязненность почв Прикаспийского региона.//Вестник КазГУ, серия экологическая. №1, 2001.
- С.70-75
26. Ищанова Н.Е., Дюсенов Б. Тяжелые металлы в почве и растениях Тенгизского нефтегазоносного месторождения Атырауской области // Академик Сатпаев и его роль в развитии науки, образования и индустрии в Казахстане: Тр. Междунар. симп., посвящ. 100-летию со дня рожд. К.И.Сатпаева. – Алматы: КазНТУ, 1999. Ч.1. – С.288-290.
27. Тасмагамбетов И.Н. Нефтегазовый комплекс – двигатель экономики Казахстана // Нефть и газ. – 1999. - № 3 (7). – С.3 – 6.
2. Чигаркина О.А. Добыча нефти и экологические проблемы Прикаспия //Нефть и газ. №2, 2001.- С.101-104
3. Маташев М.М. Геологические основы оптимального использования надсолевой нефти Прикаспийской впадины. -Алма-Ата: Наука, 1976. 196 с.
4. Аристархова Л.Б. Новейшая тектоническая структура и глубинное строение Прикаспийской впадины по данным структурно-геоморфологического анализа.// Структурно-геоморфологическое изучение нефтегазоносных земель. -М.: 1973
5. Калинин Н.А. Основные черты геологического строения и нефтегазоносность Западного Казахстана. -Л.: Гостоп техиздат,1963.276 с.
6. КостенкоН.Н. Четвертичные отложения Казахстана и прлегающих территорий союзных республик // Объяснительная записка к карте. -Алма-Ата, 1978.120 с.
7. Кушимова А.Г. Современные рельефобразующие процессы в Приэмбенском нефтеносном районе и вопросы экологии.// Автореферат на соискание ученой степени к.г.н. -Бишкек,1997
8. Чупахин В.М. Физическая география Казахской ССР.
9. Ахмедсафин У.М., Сыдыков Ж.С., Шлыгин В.Ф. Формирование подземного стока на территории Казахстана. -Алма-Ата: Наука,1970
10. Фаизов К.Ш. Почвы пустынной зоны Казахстана А.: Наука, 1980. 135 с.
11. Сериков Ф.Т., Оразбаев Б.Б. Экологическое состояние нефтегазовых месторождении Прикаспия и побережье Казахстанской части Капийского моря.// Нефть и газ №2,2001.- стр 105-108
12. Чикишев А.Г. Влияние антропогенного фактора на изменение рельефа Русской равнины. // Землеведение. т.2,1975, стр. 55-80
13. Мухтаров А.К. Загрязнение окружающей среды нефтью и нефтепродуктами // Нефть и газ. №2, 2003.
14. Кенжегалиев А.К., Хасанова А.А., Моисеева Г.П. Экологическое состояние Атырауской области в связи с промышленным освоением шельфа Каспийского моря // Вестник Атырауского института нефти и газа. 2002. - № 1-2. – С. 171 – 173.
15. Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана: Учебное пособие.-Алматы: Қазақ унивеситететі, 2003- стр. 95
16.Абдрахманов М., Умбеталиева Г. Экологические проблемы Атырауской области и некторые пути их решения // Современные проблемы геофизики, геологии, освоения, переработки и использования углеводородного сырья: Матер. Междунар. науч.-техн. конф., посвящ. 20-летию образования Атырауского ин-та нефти и газа. – Атырау: АИНиГ, 2001. – С. 364 – 366.
17. Сериков Т.П., Сагандыкова Р.Р., Югай В.М., Ескужиева А.Б. Об охране окружающей среды в условиях добычи нефти и газа // Нефть и газ. №1, 2001.- С. 83-85
18. Кенжегалиев А., Хасанова А., Мухтаров А. Экологическое состояние нефтегазаносного региона Атырауской области.// Нефть и газ. №2. 2003.- С. 99
19. Хаиров Б.Г. современные экологические проблемы в нефтяной отрасли Республики Казахстан // Нефть и газ. – 2001. № 3. – С. 93-98.
20. Cлащева А.С. Источники загрязнения окружающей среды нефтепродуктами // Проблемы безопасности при чрезвычайных ситуациях: ОИ/ ВИНИТИ, 1997. – вып. 9. – С.54-59.
21. Кенжегалиев А., Жолдасов Е., Хабдабергенова Г., Бозахаева З. Состояние загрязнения Каспийского моря нефтяными углеводородами // Нефть и газ Казахстана. – 1997. - № 2. – С.122-126.
22. Обревко Л.А., Фролова В.А., Даришева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности: Аналит. Обзор. – Алматы: КазгосИНТИ, 2002. – 120 с.
23. Бигалиев А.Б., Фаизов К.И., Асанбаев И.К. О нефтехимическом загрязнении почв Мангышлак-Прикаспийского региона.// Вестник КазНУ, серия экологическая. №2, 2002.- С.37-40
24. Фаизов К.Ш., Джусипбекова У.Ж., Абиева Л.К., Раимжанова М.М., Назаров М.М. О реабилитации нефтезагязненных почв.// нефт и газ. №2, 2003.-стр. 119-125
25. Дюсенов З.Т. Нефтехимическое загрязненность почв Прикаспийского региона.//Вестник КазГУ, серия экологическая. №1, 2001.
- С.70-75
26. Ищанова Н.Е., Дюсенов Б. Тяжелые металлы в почве и растениях Тенгизского нефтегазоносного месторождения Атырауской области // Академик Сатпаев и его роль в развитии науки, образования и индустрии в Казахстане: Тр. Междунар. симп., посвящ. 100-летию со дня рожд. К.И.Сатпаева. – Алматы: КазНТУ, 1999. Ч.1. – С.288-290.
27. Тасмагамбетов И.Н. Нефтегазовый комплекс – двигатель экономики Казахстана // Нефть и газ. – 1999. - № 3 (7). – С.3 – 6.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Геоморфология және картография кафедрасы
АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН КАРТОГРАФИЯЛАУДАҒЫ ҚАЗІРГІ
ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған:
5 курс студенті
Жаңыл
Ғылыми жетекші:
г.ғ.к., доцент
А.Ғ. Көшім
Норма бақылаушы:
аға оқытшы
Р.О. Тұрапова
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі,
г.ғ.к., доцент
Р.Т.Бексеитова
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ..4
1.1 Атырау облысының физикалық-географиялық және экономикалық
жағдайына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
1.2 Аумақтың экологиялық жағдайына әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... 5
2. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАНЫ ҚУРАСТЫРУДАҒЫ
ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... 19
2.1 Геоақпараттық жүйе туралы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Геоақпараттық жүйенің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.3 Геоақпараттық жүйенің мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3. АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАСЫН КУРАСТЫРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.1 АrcGis бағдарламасының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2 Экологиялық картаның қабаттарын
қурастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 31
3.3 Картаны безендіру және басып
шығару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...34
3.4 ГАЖ технологиясын пайдйланып Атырау облысының экологиялық картаны
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...40
КІРІСПЕ
Экологиялық қауіпсіздік барлық мемлекеттердің ішкі саясатындағы басты,
алғашқы мәселелер санатына жатады. Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздігі "ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық компоненттерінің
бірінің және халықаралық интеграциялық процестердегі мемлекеттің
приоритеттері мен мүдделерін қорғаудың басты аспектісінің" концепциясы
арқылы қамтамасыз етіледі 1.
Қазіргі уақытта Атырау облысы экологиялық апатты зона болып
саналмағанымен, отын-энергетика ресурстарын игерумен байланысты аймақтың
экономикалық потенциялын арттыру экологиялық зардаптарға алып келді. Мұнай
мен газ қорларының қарқынды түрде игерілуі қазіргі кездің өзінде
айтарлықтай экологиялық ауыртпалықтар тудырып отыр.
Қарастырылып отырған Атырау облысында қоршаған ортаның ластануы,
Каспий маңына аридті аумақтардың зоналды факторларымен, сондай-ақ мұнай-газ
өндірісінің өзіндік әсерімен ұштасқан белгілі бір экологиялық проблемалар
кешені тән. Ең бастысы, бұл топырақ және өсімдік жамылғысының бұзылуы мен
антропогендік (ең алдымен, техногендік) шөлдену процесі; су ресурстарының
азаюы мен олардың мұнаймен, мұнай өнімдерімен және басқа да улы заттармен
ластануы; Каспий теңізі алабына мұнайлы заттардың түсу қаупі мен
географиялық ерекшеліктеріне байланысты оның суларының улану мүмкіндігі;
қоршаған ортаның ластануы нәтижесінде адамдардың денсаулығының нашарлауы.
Соңғы жылдарда әртүрлі өндірістерде геоақпараттық жүйе кеңінен және
қарқынды түрде қолдануын байқауға болады. Ерекше орынды бұл технологиялар
карталарды бағдарлау, жаңарту және құрастыру өндірісінде алып отыр.
Атырау облысының экологиялық жағдайн қазіргі технологияны пайдалануда
геоақпараттық жүйе ерекше маңызды рол атқарады, геоақпараттық жүйедегі
ақпараттар барлығы белгілі бір жүйеде жинақталады.Ол жүйе негізінде кезең -
кезеңімен күрделі өзгерістер нәтижесінде біртіндеп қалыптасады,.
геоақпараттық жүйе басқа ақпараттар технологиясы сияқты жақсы мәліметтілік
жақсы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Технологияларды қолдану арқылы
кеңістік ақпараттарды кезең бойынша тез жұмыс істетуге бастапқы ақпаратты
енгізуден анализ жасауға және нақты жағдайды шешуге дейін қажетті ақпаратты
пландар мен топо карталардан іздемей іздемей ақ, экранға, конференцияға
немесе арнайы кездесуге дейін аз уақыт қалғанда дайындалу. жер бетіндегі
барлық объектілерді бейнелеуі геоақпараттық жүйе мен байланысты карта
құрастыру арнайы бағдарламалар арқылы (MapInfo, ArcView, ArcGis-9.3)
ғарыштық суреттерді қолдана отырып, мазмұны ескірген карталарды жаңартуға
және әртүрлі тақырыптық карталарды құрастырып шығаруға болады.
1 АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Атырау облысының физикалық-географиялық және экономикалық
жағдайына жалпы сипаттама
Атырау облысы Каспий маңы ойпатында орнласқан. Физикалық географиялық
аудандастыру бойынша Каспий маңы ойпаты қоңыржай белдеудің шөлді зонасында
Гурьев провинциясының Оңтүстік Каспий маңы облысының Каспий маңы Тұраны
елінде орналасқан.
Аумақтың көп бөлігі жазында ғана теңіз суынан босап, гипсометриялық
жағдайы бойынша теріс мәнге ғана. Ол бедеріі тегіс немесе әлсіз толқынды
теңіздік-аккумулятивті ойпатты жазықты болып келеді. Кейбір бөліктер тұзды
күмбез тәрізді көтеріліп тұрады. Ембі-Жем өзенінің қазіргі және бұрыңғы
атыраулыранда бедер жоталы болып келеді.2
Ембі өзені көктем уақытында үнемі ағынды болып келеді және сорлар мен
сортаңдарда кеуіп кетеді. Өзенге салаларының тармақталып жатуы тән. Ембі
өзенінің аңғары кең, ал борттары байқалмайды. Жабық өзендері наурыздың
аяғынан сәуірдің басына дейінгі аралықта пайда болады. Аудан
территориясында тұзды өзендер көп. Өзеннің сағасы бөлігі және ағыс орны
болып табылады. Барлық өзендерінің тереңдігі белгісіз, қалған
территориясында жер беті ағыстары аз кездеседі 3. Бұл ауданның жер
қыртысы ойпаттың жазықты болып келетіне мүмкіндік беретін төменгі
палеозойдан қайнозойға дейінгі теңіздік жыныстардан құралған 4.
Ауданды тұтасымен алып бірнеше ландшафт түріне бөліп көрсетуге болады:
теңізді, эолды, дөнді-жоталы, жазықты, теңіздік жазықты, теңіздік
жағалаулық ойпатты, аллювиальді тіліденбеген жазықты, өзеннің қазіргі
заманғы жайылмасы.
Территория құмды саздақтардан, кейбір жерлерінде Каспийдің бұрыңғы
сазды тұзданбаған шөгінділерінен құралған. Кейбір бөлімі рельефтің жаңа
пішіндерін қалыптастыратын жел және өзен суларынан қайта жасалған. Бұндай
рельеф типіне дөнді, дөнді-жоталы, сәл дөнесті, жазықты және барханды
құмдар басым эолды рельеф пішіндері жатады.
Аталған ландшафттар шөлді біршама ерекше табиғи құрылымы болып
табылады. Сондықтан шөлді жануарлар мен өсімдіктердің өмір сүруіне қолайлы
орта.
Каспий теңізін жағалай жіңішке жолақ түрінде сортаңды теңіз маңы
ойпаты созылып жатыр. Жағалаулық сызық тілімденген және әртүрлі мүйістер
жүйесі мен олардың арасында жіңішке арна тәрізді шығанақтар қалыптастырады.
Бұл аймақтың оңтүстігінде орналасқан теңізді жазықтық оңтүстікке қарай
әлсіз еңістелген және көптеген депрессиялы теріс рельеф пішіндеріне ие.
Бұлардың қатарына сорлы ойпаттар, сорлы көлдердің қазақшұңқырлары жатады.
Теңізден алшақтаған сайын биотаның әртүрлі түрлері мен өнімділігі
өсіп, топырақтың түсімділігі, экологиялық сиымдылығы, (емкость), табиғи
компонентердің өздігінен қалпына келуі мен тұрақтылығы жоғарылайды.
Атырау облысының мұнай-газ кешені экологиялық жағдай және
қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Мұнай-
газ салалары су ресурстары мен пайдалы қазбаларды қорғауды жүзеге асырады.
Қоршаған ортаның ластануы өндірістік циклдың барлық сатысында орын алған -
геологиялық барлау жұмыстары, бұрғылау, мұнай мен газды өндіру, оларды
дайындау, сақтау, тасымалдау, қайта өңдеу және пайдалану кезінде.
1 .2 Аумақтың экологиялық жағдайына әсер ететін факторлар
Атмосфераның ластануы Атмосфералық ауаға әсер ету көзі ретінде
технологиялық құрал-жабдықтар, көмірсутек шикізаты мен өнімдерін өндіру,
өңдеу және тасымалдауға арналған негізгі және көмекші құрылыстар мен
жүйелерін айтуға болады. Атмосфералық ауаның негізгі ластануы көміртегі
оксидінде, ауада органикалық отындардың жанған өнімдерімен, сондай-ақ
кәдімгі отынның құрамындағы токсономиялық (улы) заттармен байланысты.
Норма жүйесінде өнеркәсіп әрекеттері нәтижесінде пайда болған
атмосфераға бөлінетін зиянды заттар қарастырылады.. Атмосфераға 39 түрлі
заттан 82 338, 295 тонна зиянды қалдық бөлінеді. Негізгі ластанушы заттар
мыналар болып табылады: азот тотығы, көміртегі қышқылы, күкірт диоксиді,
көмірсутектер, күкірт сутек т. б.
Мұнайлы газ жанғанда бөлінген азот қышқылы мөлшері жағу процесінің
ұйымдануымен байланысты және белгілі мөлшерде технологиялық әдістермен
қалпына келтірілуі мүмкін. Қышқылдың құрамына азот монооксиді NO (95 %-ке
дейін), азот диоксиді NO2 (4-5 %-ке дейін) және басқа да оксидтер кіреді.
Атмосфералық озон әрекеттерінің фотохимиялық реакциялары нәтижесінде
атмосфераға түтінді газдардың таралуы ккезінде NO-ң NO2-ге тотығуы жүреді.
Энергия кәсіпорындары үшін өзгеру деңгейі 0,8 яғни ауаның жерге жақын
қабатына түтінді газдармен бірге түсетін азот қыщқылының жалпы массасы, ал
80 % NO2-ң үлесіне тиеді, нәтижесінде қалдықтардың улылығы жоғарлайды.
Күкірт диоксидінің бөлінуі оның негізгі жанған өнімдегі құрамымен
анықталады, сондықтан негізгі қолданылатын жанған өнімнің саны мен сапасына
байланысты есептегіш жолдар арқылы анықталады.
Көміртегі оксидінің, көмірсутектердің, күкіртсутектердің қалыптасуына
негізгі өнімнің жануымен байланысты.
Автотранспорт пен теміржол транспорты объектілер мен шаруашылық
әрекеттері арасындағы байланыстыра отырып, әртүрлі транспорттық жұмыстарды
атқарады. Транспорт пен техниканың таралуы және сақталуы ашық және жабық
типті автотұрақтарда жүргізіледі. Автотранспорттан бөлінген зиянды заттар
қалдықтары жылына 1332,868 тонна құраса, теміржолдар транспортынан бөлінген
– 221,720 тонна құрайды.
Ауа бассейіндерінің жағдайы табиғи-климаттық жағдай мен техногендік
факторлардың өзара қарым-қатынасымен анықталады. Фондық ластану, климаттық
жағдайлар және техногендік салмақтар атмосфераның өзін-өзі тазалау
мүмкіндігін қалыптастырады. Атмосфераның өзін-өзі тазалау мүмкіндігін
көрсететін барлық метеофакторлардың қайталануы атмосфераны ластайтын
метеорологиялық потенциалдармен анықталады. Зиянды қосындылардың
атмосферадан мүмкіндік беретін немесе бермейтін факторлар: температура
инверсиясы, тұмандар, шаңды борандар, желдер, жауын-шашындар. Бұл
территория жылдамдығының жоғарлылығына қарамастан, атмосферасы жоғары
деуйгеде ластанған ауданға жатады. Бұл табиғи жоғары шаңданумен, жауын-
шашынның шаю қабілетінің нашарлығымен, жиі тұратын тұмандармен және
инверсиямен анықталады.
Аудан территориясында ауа бассейінінің қазіргі жағдайының сапасы
көмірсутек шикізаттарын өндіру, өндеу және тасымалдау объектілерінің
әрекетімен байланысты 5.
1-cурет. Ауаны ластаушы мұнай кен орындары
Атмосфераға күкірт сутектің бөлінуі жылына 3 млн.тонна құрайды. Күкірт
сутек 0,0008 мгм3 концентрациялы болғанда адамға әсер етеді. Сол зонада
оның концентрациясы одан да жоғары болады 6. Атмосфераның күкірт
ангидритпен ластануы негізінен жоғарғы күкірт мұнай өнімдерін қыздырғанда
байқалады.
Қазақстан Республикасының ғылыми академиясының химия ғылыми
институтының мәліметтері бойынша, табиғатта 1 м3 күкірт сутек жанғанда
4,375 кг күкірт қыщқылы пайда болады. Сондықтан бұрғылардың ашық атқылауы
кезінде қоршаған ортаға күкірт сутек жанғанда 2,5 млн.т күкірт қышқылы мен
басқа да зиянды заттар түседі. Негізінен барлық қалдық түрлерінің қоршаған
орта объектілеріне әрекетін бағалу үшін, жекелеген заттардың уландыру
қабілеті жағынан зиянды деңгейін көрсететін токсикологиялық және санитарлы-
гигиеналық көрсеткіштер қолданылады. Соған байланысты заттардың улылығы ПДК-
мен өлшенеді. Әртүрлі табиғи объектілер үшін ПДК мөлшері бірдей емес және
өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаны ластау әрекетінің механизмі бірдей
зерттелмеген. Мысалы, Теңгіз кен орны ауданының атмосферасының ластану
деңгейі Қазақстанның жергілікті казгидромет және Денсаулық сақтау
органдарының есептеуі бойынша Теңгіз ауылында 3-6,5 ПДК күкірт сутек
бойынша, 4,4-5,6 ПДК күкірт газы бойынша, Қаратон ауылында (кен орынан 45
км)- 4,1 ПДК күкіртсутек бойынша, 6,8, ПДК күкірт газы бойынша. Ауаны
ластаушы заттардың өмірі атмосфера жағдайына байланысты. Қарқынды желдің
болмауы көптеген зиянды компоненттердің өсімдік, топырақ, су беттеріне
жиналып қалуына алып келеді. Әрине, зиянды заттар табиғат компоненттеріне
әсер ете отырып, табиғи процестердің пайда болуына ықпал етеді.
Су ресурстарының жағдайы. Соңғы он жыл ішінде теңіздер мен мұхиттардың
мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы күшейіп, теңіздегі биологиялық
процестердің жүруі бұзылған. Ластану мұнай өндіру және өндеу кезіндегі
біртұтас адам әрекеті нәтижесінде жүреді. Олардың ластануы 90-98 %-ті
құрайды, ал қайраңдық кен орындарында теңіз түбіне сұйық көмірсутектің
табиғи мөлшері 2-10 %. Теңіз сондай-ақ, мұнайды су астынан өндірген кезде
де ластанады 7.8.
Атмосфера ашық суағындарында көмірсутектердің түсуінің жанама көзі
болып табылады. Мұнайды өндеу және қолдану нәтижесінде құрлықта қалыптасқан
көмірсутек ауамен қосылып бірнеше қашықтыққа таралады және атмосфералық
жауын-шашынмен бірге жер бетіне, сондай-ақ, оның акваториясына қайта
түседі. Қазіргі кезде мұнайлы ластаушылардың 66 % теңізге өзен сулары
арқылы түсетін болса, 24 % қалалық өндіріс қалдықтарымен бірге келеді.
Каспий теңізінің су органикалық және минералды жолмен пайда болған
әртүрлі заттармен ластанады. Олар, теңіз жағасында орналасқан аудандарын су
басқан кезде, ағын сулар және өзен ағыстары арқылы жүреді. Соңғы оң жылда
теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты ластандырушы заттардың да мөлшері
жоғарлады.
Су, мұнаймен ластанғанда, оның бетінде қабық пайда болады. Бұл мұнай
қабаттары су беті мен атмосфера арасындағы энергия алмасу процесін бұзады.
Ал 0,05-тен 2,5 микрон қалындықты мұнай қабаттары атмосферамен оттегі
алмасуы жылдамдығын 55 %-ке төмендетеді.
Теңіз суының көтерілуі және жаға бойыдағы территориялардың су басу
нәтижесінде Каспийдің жағасының жерлерінің гидрологиялық жағдайы да
өзгереді. Бұл теңізге бағытталған жер асты ағындарын алып келеді.
Нәтижесінде тұзды сулы кішігірім су ағындар, сортаңдар мен батпақты
аудандар пайда болды. Олар бір-бірінен алыс орналасқан және теңізбен ашық
байланысы жоқ. Грунт суларында баяулаған су алмасу олардың минералдануының
жоғарлауына әкеп соқтырады.
Грунт суларының көтерілу процесі Атырау қаласы маңында да болып
жатады. Қалалың көп бөлігінде грунт суларының деңгейі жақын белгіге жетеді,
олардың тербелеу амплитудасы онша тереңде жатпауына байланысты булану
процестерімен жүйеленеді. Бұл әртүрлі ғимараттардың фундаменттері мен жер
асты қоймаларының су басуына алып келеді.
Каспий теңізі деңгейінің көтерілуінен территорияны су басуға
байланысты жағалулық зоналарда гидрологиялық жағдай қатты өзгерген. Сондай-
ақ, осы жерде дамыған құбылыстар қандай экологиялық жағдайлар тудыратынын
анықтауға болады 9,10
Теңізде жел арқылы пайда болатын толқындар – нагондар – жағалаулық
біршама ауданының экономикасына үлкен материалдық қиындық тудырады: суару
жүйелері, дамбалар, жолдар бұзылып, мал тұрақтары мен су құрылыстарын су
басады, қысқа сақталған азық-түліктері құри бастайды. Қатты желден пайда
болған толқындар балықтардың бағалы түрлерін құрлықтың ішіне қарай шайып,
үлкен ауыршылық әкеледі. Сонымен қатар, толқындар қайта теңізге қарай
қайтқанда, жағадағы ойысты жерлерде, көптеген балықтар қору қалуы мүмкін.
Ьеңіз акваториясы құрлық бетінен шайылған мұнай өнімдерімен және химиялық
қалдықтарымен ластанады.
Теңіз жағалаулары мен қайранда орналасқан зоналарда гидротехникалық
және геологиялық барлау жұмыстарын жоспарлау және жүргізу кезінде міндетті
түрде теңіз деңгейінің тербелеуін есепке алу керек.
Жер асты суларының ластануы өзен және теңіз суларының мұнай
өнімдерімен ластануымен қатар жүреді. Нәтижесінде берілген ауданның
антропогендік әсерлерге ұшырымаған жер асты суларымен салыстырғанда олардың
құрамы мен физикалық қасиеті нашарлайды.
Жер асты суларын ластаушы көздер ластандырғыштық түрі мен пайда
болуына, оларды су қабаттарына түсу жағдайларына байланысты бөлінеді.
Ластанған суда көмірсутектер, мұнай өнімдері, фенолдар, ауыр металдар т.б.
кездеседі.
Мұнай суға түсе отырып, оның жоғарғы бетімен ағады. Жеңіл бөлігі
бірнеше тәулік ішінде ұшып кетеді, ал қалған бөлігі мұнайлы сулы эмульсияға
айналады. Құрамында 0,2-0,4 мгл мұнайы бар суда керосинді иіс пайда болады
да бұл иіс тіпті суды хлорлау мен фильтрациялағанда да кетпейді. 0,01 мгл
концентрация жағдайында суды мұнай өнімдерінің болуы суға жағымсыз иіс
беріп тұрады. Тіпті концентрациясы аз мұнай өнімдерінің әсерінен балықтарды
да ешқандай технологияның көмегімен тазартылмайтын ерекше, тұрақты, әрі
жағымсыз иіс пайда болады. Бұндай балықтар адамдарға ғана емес, тіпті ірі
қараға жеуге де жарамай қалады. Судағы мұнай қабаты судың физикалық және
химиялық көрсеткіштерін шұғыл өзгертеді. Тіпті мұнайдың жұқа қабыршағы суды
ауаның оттегісіннен бөліп тұрады, сондықтан фацияның қарапайым аэрациясын
шұғыл төмендетеді. Мұнай мен мұнай өнімдері биологиялық тізбектерге ғана
апатты әсер етіп қоймай, сонымен қатар атмосфера және су арасындағы
энергия, жылу, ылғал және газ алмасуды бұзады.
Каспий теңізінің экологиялық жүйесінің жағдайы сондай-ақ суда жүзетін
құстардың жаппай қырылуымен, итбалықтардың ауруымен т. б. сипатталады. Бұл
жағдайы мамандар жер беті және жер асты суларында улы заттардың
концентрациясының жоғарлауымен және табиғи ортаның антропогендік ластану
масштабының кеңеюімен байланыстырады 11.
Мұнайлы қабаттарды тазартылған сулардың қабатты қосымын ұстап тұру
үшін қайтадан басып шығару нәтижесінде пайда болған қарқынды техногенді
ластануға ауданның жер асты сулары да душар болған. Қазіргі уақытта ППД
(поддержания пластмасовых давления) ұстап тұру үшін 1 млрд. м3 су басып
шығарылады. 12 Осындай қайта басып шығару көмегімен қазір мұнайдың 86%-і
өндіріледі. Әдетте ауданда су басу кезінде 10-15 м3 су қажет болады. Тұщы
су мұнай қабаттарын шайқауға өте қолайлы және ешқандай дайындықты қажет
етпейді. Құрамында улы заттардың концентрациясы жоғары ағынды сулардың
үлкен көлемі жер асты суларына көптеген зиян әкеледі. Олардың жоғарғы қаупі
мұнай мен оның өнімдері сияқты, улы және зиянды ластағыш заттарға себепші
болады.
Адамның өндірістік әрекеттерінің процестері нәтижесінде топырақ сапасы
мен пайдалы ауданының өлшемін өзгерте отырып, ластанады.
Топырақтың мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы оның сулы-ауалы және
тотықтырғыш-қалпына келтіргіш тәртібінің топырақтың микроэлементтік
құрамынан көрінетін физикалық және химиялық маңызды өзгерістерге алып
келеді 13. Мұнай және мұнай өнімдері мен топыраққа түскен көмірсутек
құрайтын органикалық заттар көміртегі мен азот байланысын бұзады және
азоттың, фосфордың, оттегінің тапшылығына алып келеді. Топырақтың
агрохимиялық қасиетінің нашарлауы салдарынан дәнді және бұршақ дақылдардың
өсуі тоқтап қалады.
Мұнай топыраққа түсе отырып, гравитациялық күштердің әсерінен көлденең
төмен түседі және жер беті мен капиляр күштері әсерінен кеңінен таралады.
Ол өзімен бірге экожүйедегі геохимиялық байланысты бұзатын химиялық заттар
алып келеді. Мұнайдың қозғалу жылдамдығы оның құрамына грунтқа, ауаға және
суға байланысты. Мұнайдың мөлшері қаншалықты аз болса, оның грунттағы
миграциясы соншалықты қиын болады.
Атырау гидрогеологиялық экспедициясының зерттеу нәтижелері құрамында
улы заттар (хлор, натрий, сульфат, гидрокабонат иондары) бар бұрғылау
қалдықтарының, сондай-ақ мұнай мен мұнай өнімдерінің топыраққа түсуі, оның
бүкіл құрамын нашарлататынын, сондықтан ауыл шаруашылық дақылдарының
түсімділігі төмендейтінінін анықтаған. Мұнайдың аз мөлшерінің топыраққа
түсуі ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін 0-ге дейін төмендетіп,
топырақтың өте ұзақ уақыт 3-15 жылдан 20 жылға дейін қалпына келшейтінін
есептеген 14.
Топырақтың мұнайда кездесуі мұнайдың құрамдық компоненттерін көміртегі
мен энергия ретінде пайдаланатын микроорганиздердің жеке түрлерінің дамуына
мүмкіндік беретін маңызды экологиялық фактор болып табылады 15.
Мұнайлы ластағыштардың топырақтың әртүрлі қасиеті мен оның
өнімділігіне тигізетін әсерін биоэкологиялық зерттеулер көптеген ғылыми-
зерттеу институттарында жүргізілген.
Топырақтың биологиялық қасиетіне мұнай өнімдерінің әсерін зерттеу
топыраққа түскен мұнайлы органикалық заттардың санына байланысты топырақтың
сипаты мен бұзылу деңгейі жайында қорытындылар жалаған. Топырақтың
құрамында 100-200 кгга мұнайлы органикалық болуы барлық зерттелген
микроорганизм топтарының өмір сүруінің стимуляциясы жүреді, ал ол 400-1000
кгга жоғарыласа топырақтың биологиялық белсенділігі төмендейтіні,
микроорганизмдер дамып, топырақтың тыныс алу мүмкіншілігі төмендейтіні
бақыланған.
Физикалық-географиялық жағдайлардың ерекшелілігі топырақ жамылғысының,
сондай-ақ биотаның ластануына себепші болады. Бұл табиғат компоненттері
медициналық географияда да маңызды роль атқарады. Көп тұрғынды кіші
ауылдарда тұратын тұрғында жергілікті өндірістің тағам өнімдерін
пайдаланады. Улы ингредиенттердің өзгеруі, олардың миграциясы адам өміріне
біршама қауіпті болып табылады.
Өсімдік және топырақ жамылғысының күшті ластануы, әсіресе, Сарықамыс
және Мақат ауылдарының арасында байқалады. А. В Букановтың берілгендері
бойынша мұнда да басқа аудандардағы сияқты мұнайдың грунттарда ағып жиналуы
бір метрге жетеді. Және мұнайдың, мұнай өнімдерінің, минералды тұздардың
топыраққа түсуінен оның агрохимиялық құрамында қайта қалпына келмейтін және
өзінің құнын жағалтатын өзгерістер болады. Мұнайдың топыраққа түсуі, сондай-
ақ топырақ құрылысын қайтадан жасауға және сорлардың қалыптасуына мүмкіндік
беретін топырақ бұзушы процестердің дамуына алып келеді. Мысалы, тұздану.
Мұнайдың геосфераға таралуы өсімдік қауымдастығының өздігінен қалпына
келу жылдамдығы мен қабілетіне әсер ететін белгілі. Топырақтың мұнайдан
өздігінен тұзару жылдамдығы жоғарыдан өте жоғарыға өзгеріп отырса 16, бір
жылдық өсімдіктер 2-5 жылда, ал көп жылдықтар 10 жылда қалпына келеді 17.
Ауданда топырақтың ластануы трубопроводтардағы апатты жағдайларға
байланысты. Қазіргі уақытта мұнай құбырларының магистральды құрылыстарының
70% өзінің мөлшерленген уақытында жұмыс істеуде. Территорияның аумақты
ауданының ластануы 1985 ж. мұнайдың апатты атқылауынан Теңіз мұнай кен
орнында байқалған. Көптеген учаскелер мұнайлы ластануға ұшыраған.
Мұнай және газ кен орындарының қоршаған ортаға әсері
аудандарға бөлінуы
Ауданның қоршаған ортасының мұнай және оның өнімдерімен ластануы
күрделі мәселелердің бірі. Ешқандай да ластаушы мұнай құбырлары мен
ұңғымалардағы авариялар кезіндегі мұнайдың таралу ендігімен, ластаушы
көздердің санымен және барлық табиғи компоненттерге ауырлық түсіру
ауқымымен жарыса алмайды. Мұнайды өндіру технологиясы мен оны тасымалдау
қоршаған ортаны қорғауды қоса санағанда үнемі даму үстінде болғанына
қарамастан бұл мәселенің актуалдылығы төмендемей тұр. Тіпті мұнайдың
салыстырмалы сирек байқалатын бірден төгілуі үлкен зиян алып келеді,
нәтижесінде бастапқы ластанған ауданнан бірнеше есе асып түсетін,
территорияның қабатты сұйықтығының миграциялық қасиетіне әсерін тигізеді.
Жем маңы ауданында мұнай өндіру үшін аумақтық жағынан бөлек, бірақ бір-
бірімен құбырлар, энергия желілері арқылы және жұмысты ұйымдастырумен
байланысқан өндірістік құрылыс кешендері салынған. Ауданның басты мұнай
кәсіпшілігі құрылыстарына ұңғымалар, компрессорлы-насосты станциялар, мұнай
қоймалары, құбырлары, әртүрлі амбарлар, мұнай мен газдың қалдықтарын жағып
жіберуге арналған алаңшалар, электр станциялары, шырақты жүйелер және т.б.
жатады. Жоғарыда айтылған құрылыстардың әрбірі қоршаған ортаны ластаушы
болып табылады. Қазіргі күндегі кәсіпшілігі ешбіруі “қалдықсыз” емес,
мұнайды өндіру неғұрлым қарқынды болса, техногенді үрдістердің жүруі де
соғұрлым жылдам болады. Берілген аймақтың табиғи ортасының мұнай өндіру
нәтижесінде өзгеруі аудандық сипат алады, себебі мұнай кәсіпшілігі
аумақтары үлкен аудандарды алып жатады және олар бір-бірімен сызықты
коммуникациялық, шаруашылықты ұйымдастырумен, заттардың техногенді және
табиғи ағынымен тығыз байланысты. Сондықтан аймақтық масштабтағы табиғи
ортаға түсетін техногенді қысымның ошағы ретінде бүкіл Жем маңы мұнай
өндіру аймағын алу керек, мұнда бұрғылау, ұңғымаларды өңдеу және мұнайды
өндіру ұзақ жылдар бойы үздіксіз жалғасып келеді және осы уақыт ішінде
мұнай кәсіпшілігі және сол маңдағы аумақтехногенді ластануға ұшырауда.
Басты ауырлық топыраққа, жер асты және жер беті сулары мен биоценоздарға
түседі. Сондай-ақ атмосфераның мұнай өнеркәсібінің қалдықтарымен ластануы
да байқалады. Жауын-шашынмен бірге қалдықтар жер бетіне түсіп, топырақ және
өсімдік жамылғысы, жер асты және жер беті сулары ластанып, табиғаттың
динамикалық тепе-теңдігі бұзылуда 18.
кесте
Мұнай мен газды өндіру кезіндегі қоршаған ортаны
ластаушы көздер
Ластану көздері Ластану деңгейі
атмосфера су топырақ
Ұңғымалар және құрал-жабдықтар төмен төмен орташа
Құбырлар төмен орташа жоғары
Мұнай қоймалары орташа жоғары жоғары
Автокөліктер орташа төмен жоғары
Қабатты, өнеркәсіптік-ағынды, төмен жоғары жоғары
шаруашылықтық, тұрмыстық сулар
Мұнай-газ өңдеуші кәсіпорындар жоғары орташа орташа
Шаруашылықтық-тұрмыстық нысандартөмен төмен жоғары
ортаға жанама әсерінен (өсімдік жамылғысы, жер беті және жер асты сулары,
жануарлар дүниесі) себепші болады. Ауырлықтың басым бөлігі топыраққа жер
асты суларына және биоценоздарға түседі. Сондай-ақ газ бен мұнайды
өндірудегі зиянды қалдықтар мен атмосфераның ластануы да байқалады. Мысалы,
Теңіз поселкесіндегі күкірттегінің ШРШ ең жоғарғы концентрациядан 5-6
есеге, Құлсары поселкесінде 9-10 есеге, ал күкіртті газ бойынша 9 есеге
асады. Қалдықтар жауын-шашынмен қосылып табиғи компоненттерді ластайды және
сол арқылы табиғи ортаның динамикасын тепе-теңдігін бұзады.
2-сурет. Теңіз маңының тұздануы
Бұл аудандағы өзекті мәселелердің бірі болып тұздану
табылады. Каспий маңы ойпатының барлығы дерлік минералды тұздардың
аккумуляциялану ауданы болып табылады, ол тұздар Оңтүстік Орал, Жалпы
Сырт, Мұғалжардан жер беті ағыны арқылы келеді. Жоғары минералданған тұнба
қосындылыр топырақ түзуші жыныстар мен топырақтың жоғары тұздануына себепші
болады, бұған тұз күмбезді құрылымдармен байланысты геохимиялық үрдістер өз
үлесін қосады. Жем және Сағыз өзендерінің төменгі ағыстарында тұщы су аздау
немесе тіпті жоқ, ал булану қарқынды жүреді, тұздану дәрежесіне жер асты
суларының жер бетіне жақын жатуы да әсер етеді, олар құрғақ 50-200гл
қалдықтары бар тзданулар түрінде кезеседі. Табиғи үрдістер техногенді
үрдістер себепші болған тұздану үрдісімен күрделене түседі. Бұрғылау
қоспаларының төгілуі және жылда серіктес қабатты сулардың тұздалуының
қарқынды көрінуінің нәтижесі және жаңа сор үлескілері мен мұнай
кәсіпшіліктеріндегі жасанды көлдердің түзілуі болып табылады. Жасанды
сортаңдар Доссор, Мақат, Құлсары поселкелерінде үлкен кеңістікті алып
жатыр, олар шығу тегі табиғи сортаңдармен бірігіп кеткен. Жасанды көл –
сортаңдардың ерекшелігі олардың шетінде мұнай өнімдерімен қаныққан ені 15-
20 см жолақ түзіледі. Мақат поселкесіндегі сортаңды көлдің түбі тұздың ақ
қабыршағымен жабылған. Табиғи ортаның мұнай және оның өнімдерімен ластануы
және бүлінуі өте күделі мәселелердің бірі. Топыраққа түскен мұнай
гравитациялық күштердің әсерінен төмен қарай вертикальды түрде түседі де
копиллярлы күштер әрекетінен жан-жаққа таралады. Ол экожүйедегі геохимиялық
тепе-теңдікті бұзатын әртүрлі химиялық қосындылардың жиынтығын алып келеді.
Топырақты мұнай және мұнай өнімдерімен ластанған деп есептеу керек, егер
олардың деңгейі төмендегідей болса:
- өсімдік жамылғысының деградациясы немесе өсімдік бірлестіктерінің
құрылымы үлкен өзгеріске ұшырауы басталса;
- топырақ биоценозының қызметі бұзылса. Топырақ биотасы кешенінің
құрылымына айқын зиян келіп, интегралды биологиялық белсенділігі
төмендейді және т.б.
- ауыл шаруашылық жерлерінің өнімділігі түсіп кетсе
- мұнай өнімдері топырақ арқылы жер асты және жер беті суларына сіңіп
кетуі.
Солтүстік-Шығыс Каспий жағалауындағы ең ірі кен орны Теңізде өндірілетін
мұнай жоғары қысыммен (850-900атм) ерекшелінеді, оның температурасы +120
+150оС жетеді. Теңіз мұнайы жеңіл, шайыры аз, бірақ құрамында уытты
күкірт, күкіртсутек, күкірттің қоспа топырағы, сульфидтер, дисульфидтер ,
меркаптандар кездеседі.
Теңіз жағалауындағы жазықтар (Қаратон, Прорва) және Шығыс Каспий
жағалауының (Доссор, Мақат, Қосшағыл, Құлсары, Досмухамед) мұнайларының
сапасы жоғары күкіртсіз, тұзы аз, құрамындағы парафині мен шайыры аз.
Топырақ үшін олардың уыттылығыжабысатындығымежәне ауыр металдардың болуымен
анықталады.
Топыраққа түсе отырып, мұнай төмендегі күйлерде болуы мүмкін:
- кеуектердегі бос, ерітілген сулы немесе сулы-эмульсиялық фазада
сұйық қозғалмалы күйде;
- топырақ бөліктері мен агрегеттарының арасында цемент ретінде рөл
атқарып, кеуектер мен жарықшақтарда бос қозғалмайтын күйде;
- органикалық немесе органикалық-миниралдық массамен байланысты
сорбацияланған күйде;
- топырақ бетіндегі тегіс қабат түрінде.
Мұнайдың төгілуі нәтижесінде оның жоғары молекулярлы өнімдері топырақ
бетінде ыдырауға тұрақты қабықтар, ал ауыр мұнай бірнеше рет құйылғанда
қатты жамылғылар түзеді. Мұнайдың шайырлы асфальтті компоненттері сіңу
үрдісінде топырақтың жоғары қабатының көп бөлігімен сорбацияланады, оларды
қатты қатырады, бұл топырақтың сулы-ауалы қасиетін нашарлатады. Битумды
қабықтар ауада әлсіз тотығады, микроорганизмдерге қолайсыз, сондықтан баяу
түзіледі және топырақта ұзақ сақталады. Олардың құрамында канцерогенді ауыр
көмірсутектер бар, бірақ 3,4 бензипирен аса уытты және барынша қауіпті.
Битумдардың топтық құрамында 48,3 % көміртегі, 32,6 % парафинонафтенді
заттар, 17,9 % шайырлар, 33,8 % асфальтендер бар. Олардың элементтік құрамы
80-85 % көміртегі, 8,0-11,5 % сутегі, 0,2-4,0 % ауа, 0,5-7,0 %
күкіртсутегі, 0,2-0,5 азотпен, сонымен қатар никель, ванадий, темір, натрий
сияқты металдармен көрсетіледі. Сондықтан битумдар асфальтендерден жоғары
молекулярлы шайырлар мен майлардан тұратын күрделі коллоидты жүйе, жабысу
көрсеткіші 80-90 % дейін жетеді, бұл олардың органикалық және минералдық
құрам бөліктерінің жоғары дәрежелі екендігін куәландырады.
Зерттеулер мұнайды кәсіп ететін және мұнай құбырлары маңындағы
территориялардағы халықтың тығыздығы орташа ластанған топырақтарында
ластанбаған топырақтарға қарағанда 2-3 есе төмен және қатты ластанғандарға
қарағанда 10-12 есе және одан да төмен.Бақылаулар мұнаймен ластанған
топырақтар ластанбағандарға қарағанда қатты қызатындығын, олардың бетінің
температурасы 1-8о С жоғары, жазда 55-59,5о С дейін жететіндігін көрсетті.
Мұнайды кәсіп ететін аумақтың мұнаймен химиялық ластануы жоғары және
болашақта болжанбайтын салдарлармен өсуі мүмкін.
Табиғи ортаның мұнаймен ластануы экожүйесінің барлық
компоненттерінің, оның ішінде топырақтың да реакциясын тудырады. Мұнай және
мұнай өнімдері топыраққа түскенде морфологиялық, физикалық, физико-
химиялық, микробиологиялық қасиеттерінде қатты және жиі өзгерістер болады.
Топырақ қимасының жоғарғы бөлігі үшін мұнайдың фронтальды сіңуі тән,
бұл топыраққа мұнайдың тегіс сіңуіне алып келеді. Ең терең жерлеріне мұнай
өсімдік тамырлары, жарықшақтар бойымен кіреді. Бұл жерлерге мұнайдың тегіс
емес бөлінуі тән. ҚР АШМ ауылшаруашылық институтында жүргізілген зерттеулер
Солтүстік-Шығыс Каспий жағалауы кен орындарында шикі мұнаймен топырақтың
ластану тереңдігі 22 ден 82 см – ге дейін өзгереді және ескі кәсіп ететін
кен орындарында (Доссор, Мақат, Ескене және т.б.) 5-10 м, битумды қабық 25-
50 см. Ластанған топырақтар фонымен салыстырғанда түсі бойынша қара, қара-
құба, сұр-қоңыр, құба-охралы түстер басым.
Солтүстік-Шығыс Каспий жағалауының мұнаймен ластанған топырақтарының
морфологиялық құнары төменде сипатталған топырақ түрлерімен анықталады.
Теңіз жағалауындағы шалғынды сортаңды мұнаймен ластанған топырақ.
Теңіз жағалауындағы тегіс жазықта сарсазан мен адыраспанның беті ауыр
техникамен деформацияланған, шикі мұнаймен ластанған.
Зерттеулер бойынша ластанудың нәтижесінде өсімдіктердің жойылуының
негізгі себептері болып судың, коректенетін заттардың бұзылуы және
оттегінің жетіспеушілігі табылады. Мұнайды толықтыратын
микроорганизмдердің қарқынды дамуы олардың минералдық қоректендіру
элементтерін белсенді тұтыну болып отыр, соның салдарынан өсімдіктердің
қоректену режимінің бұзылуы байқалады.
Оттегінің жетіспеуі топырақ ауасын мұнайдың ығыстырылуы, сонымен
қатар механикалық бөліктердің жабыстыруы нәтижесінде болып отыр, топырақ
құрылымының бұзылуы, сонымен бірге кескіннің жоғарғы бөлігінде битумдалған
қабаттың пайда болуы байқалады.
Аса ауыр салдарлар топырақ бөліктерінің мұнай үлбірлерімен толық
жабылуында байқалады, өйткені топырақ ылғалды сіңіру және ұстап қалу
қасиетінен айырылады. Мұндай топырақтарға фондық аналогпен салыстырғанда
гигроскопиялық ылғалдылықтың, су сіңіргіштің, ылғал сиымдылықтың ең төменгі
мәндері тән. Жоғарғы қабаттардың ылғалдылығы азаяды, ал жер беті суы
артады, жоғары гидрофобты қасиеттері бар топырақ қабаттарын мұнаймен ластау
арқылы ылғалды транспирациялау қиындайды.
Мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластанған топырақтарда гумустың
құрамы өзгереді, органикалық оттегінің жалпы құрамы артады. Гумустың
сапалық құрамы өзгеріске ұшырайды: гуминдік және фульва қышқылдарының
салыстырмалы құрамы азаяды, гидролизденбеген қалдықтың құрамы артады. Онда
органикалық оттегі мөлшері салыстырмалы артқанмен топырақтың қоректендіргіш
субстрат ретіндегі қасиеті нашарлайды. Аэрацияның бұзылуы мұнаймен
ластанған топырақтарда анаэробты жағдайлардың орын алуы тотықтырғыш қалпына
келтіру әлуетін төмендетеді. Топырақ коллоидтарын мұнай үлбірлерімен
байланысты сіңіру сиымдылығы төмендейді.
Талдаулар нәтижелері мұнай өнімдерімен ластану топырақтарда оттегін
бекітуге және гумустық құрамын (3,5-12%) сіңдірілген негіздердің
кальцийдің, магнийдің, натрийдің, 10-30 мг және одан астам.
Жалпы азоттың құрамы мен сапасының артуы (0,014-0,07%) топырақтың
тұзданып кету дәрежесінің артуына (тұздар сомасы 0,5-10 % және одан астам)
әкеледі. Мұнаймен ластанған топырақтар жалпы және жылжымалы түрлеріне (0,04-
0,08 % және 4,0-24.0 мгкг), гидролизденетін азотқа зәру. Доссор кен
орындарындағы 1911 ұңғымадан алынған 200 қиманы талдауға арналған
мәліметтер. Топырақ профилінің жоғарғы бөлігінде (0-7 см) мұнайдың
органикалық оттегісі зоналды құба топырақта болатын мөлшерге дейін
минералданған, 7-150 см тереңдікте 2-4,5 % гумусы бар деформацияланған
битумды қабат орналасқан. Мұнаймен ластанған топырақтарда шикі мұнайда
қатты минералданған қабатты сулардың болуына байланысты тұздану дәрежесі
және түрі өзгереді. Топырақ профилінде тұздар саласы 0,5-5,2% тұзданудың
хлорлы-сульфатты түрі басым.
Мұнай өндіретін аудандардағы құба дала топырақтары төмен табиғи
құнарлыққа және буферлікке ие, биоценоздар шамадан тыс тұрақсыз
болғандықтан, өте баяу жүретін биоценоздардың өзін-өзі қалпына келтіру және
өзін тазарту үрдістері ылғалдың өте тапшылығына байланысты қиындайды19.
Баршамызғы белгілі мұнай-газ химия кешені суды көп қажет ететін
салалардың бірі. Сондықтан су ресурстарын ластанудан сақтау, оларды дұрыс
пайдалану мәселесі бұл ауданда біршама актуалды. Жалпы қарастырылып отырған
ауданда, Жем өзенін санамағанда, ірі ағын су көзі жоқ. Қалған өзендер –
Сағыз, Қайнардың тұрақты ағындары жоқ және олар жазда құрғап қалады.
Ауданда бірнеше ұсақ тұзды, ағынсыз көлдер бар: Қамыскөл, Шаянкөл,
Қуанышкөл және т.б. Бұл көлдердің жоғары минералдылығына байланысты (80-100
гл) оларды шаруашылықта пайдаланбайды, бірақ фауна мен флора өмір сүретін
микроклиматтық жағдайды жасауда маңызды рөл атқарады.
Қарастырылып отырған ауданның су қорына тапшы аймаққа жатады. Сонымен
қатар, ауданның жер асты суы мен өзендердің ластануы байқалады. Бұл
аумақтың су нысандары мұнай кәсіпорындарының, елді-мекендердің,
агроэкожүйелер ағызған ағынды суларымен байланысты. “Жер беті сулары
сапасының жылнамасы ” бойынша Жем өзенін ластаушы заттар нитриттар, мұнай
өнімдері, органикалық заттар, аммонийлі азот, фенол болып табылады. Соңғы
онжылдықтағы орташа жылдық көрсеткіштерден нитриттар мен фенолдардың жоғары
концентрациясы байқалды – 1,2-3,2 ШРШ, ал аммонийлі азот және мұнай
өнімдері бойынша – 1,3-16 ШРШ. 1993 ж зоология институтының мамандары өзен
суынан алынған сынаманы талдау барысында су құрамында
гексахлорциклогексан(ГХЦГ), полихлорбензол (А-30 хлорфенол түріндегі ПХБ),
ауыр металдар мен мұнай өнімдері бар екендігін анықтаған. Судағы ГХЦГ-ның
концентрациясы 0,06 мкг, ПХБ-26,5 мкг, мырыштың-94,3 мкгл. Жем өзені
суының жағдайына өзен бастау алатын Ақтөбе облысында орналасқан Жаңажол
мұнай кен орны әсер етеді. Мұнай өндірудің өсуіне бйланысты ауданның жер
асты сулары да ластануға ұшыраған, бұл мұнай кәсіпшілігі аумағынан келетін
ластаушы заттардың (көбіне мұнай өнімдерінің) сіңуіне алып келетін грунттың
жоғары фильтрациялық қасиетіне байланысты жүреді. Теңіз кәсіпшілігіндегі
жер асты суларында олардың жағдайларын бақылайтын 188 ұңғыма бар. Онда
мамандар соңғы жылдарда көміртегі концентрациясының 2 есе өскенін
байқаған. Жер асты суларының жағдайын бақылайтын 4 ұңғымадан алынған
сынамалардан мұнай өнімдерінің концентрациясы 1994 ж 1-2 мгл-ден 1998 ж 3-
4 мгл-ге дейін жоғарылағаны анықталды. Берілген ауданның жер асты суын
ластушы тағы бір көз бұл серіктес-қабатты су табылады, ол су жер асты
горизонттарына қабаттық қысымды ұстап тұру үшін айдалады. Мұнай
өндірісіндегі бұрғылау қалдықтары ішінде бұрғылау ағынды сулары ең үлкен
көлемді алады. Бұлардың көбісінің су өткізбейтін қасиеті болмағандықтан,
ластаушы заттар грунт арқылы жер асты сулы горизонттарына сіңіп грунт
суларының ластануы жүреді. Каспий деңгейінің қазіргі көтерілуі жағалық
жолақтағы жер сты суларының деңгейінің көтерілуіне алып келеді, нәтижесінде
батпақтанған жерлер түзіліп, құрақ және басқа да жағалық өсімдіктер
жойылып, топырақтың екінші реттік тұздануы жүреді. Одан басқа Каспий теңізі
суының деңгейінің көтерілуі ( теңіздің қайту және тасу құбылыстармен бірге)
теңіздің жағалық суының ластануына да әсерін тигізеді, себебі су басу
зонасына бұрғылау қалдықтарын сақтайтын орындар, істен шыққан мұнай
ұңғымалары, газ-мұнай құбырлары және т.б. сәйкес келеді.Әсіресе кен
орындары көп орналасқан жағалық сулардың мұнаймен ластану мәселесі өзекті
болып тұр. Бұл жердегі көптеген мұнай кен орындары – Прорва, Тәжіғали
(Оңтүстік-Батыс және Оңтүстік-Шығыс), Қараарна, Тереңөзек, Теңіз, Айранкөл
және басқа да кен орындарды су басқан. Олардың барлығы қандай да бір
дәрежеде теңізден дамбалар арқылы қорғалған, бірақ теңіз деңгейі көтерілу
үстінде. Сондықтан да дамбалардың сенімділік дәрежесі азая түседі. Мысалыға
Тереңөзек кен орнындағы дамба солтүстік жағынан шайылып кеткен,ал жағында
жоғарғы белгіден судың толысуы жүріп, 150-200 м созылып жатыр. Орталық және
Шығыс Прорва кен орнындарында Прорва-Батыс Прорва жолының бір үлескісі
тасутолқындармен шайылып кеткен. Каспий теңізінің мұнай өнімдерімен
ластануының ең жоғарғы көрсеткіші шығыс бөлігінде екендігі анықталған және
жағалық судың мұнай өнімдерімен ластану деңгейі 1-1,2 ШРШ. Бірақ бұл
көрсеткіш акваторияның осы бөлігінде жиі байқалатын тасу толқындарынан
кейін 30 ШРШ дейін көтеріледі. Жағалық сулардағы мұнай өнімдерінің ең
жоғарғы құрамды болуы көктемде және күзде байқалады. Бұл қыс уақытында
мұнай көмірсутектерінің қар жамылғысында жинақталып қалып, көктем кезінде
еріген сулармен қосылып Каспий теңізіне ұмтылуымен байланысты. Күз
кезіндегі көмірсутектердің ең жоғарғы концентрациясы ластаушы мұнай
көмірсутектерін орталық бөліктен теңіздің жағалық үлескілеріне алып келетін
оңтүстік-батыс желдермен байланысты. Каспий суларында сондай-ақ фенол, ДДТ,
хлор, органикалық пестицидтер, аммонийлі азот, ауыр металдар сияқты
ластаушы заттар табылған, олар көбіне өнеркәсіптік кәсіпорындардың ағын
суларынан келеді. Олардың судағы концентрациясы да теңіз деңгейінің
көтерілуі кезінде жоғарылайды. Каспий теңізі деңгейінің –25 м дейін
көтерілуі мүмкін деген болжам расталса, теңіз және тасу толқындар 30 астам
мұнай кен орындарын басып қалады. Су басу нәтижесінде теңізге мұнай
кәсіпшілігі жерлерін ластаған мұнай өнімдері мен басқа да уытты заттар
түсуі мүмкін. Бұл жағдайда жинақталып қалған уытты заттардың әсері
балықтардың ( оның ішінде бекіре тұқымдас) ауруына және флора мен фаунаның
сирек және құрып бара жатқан түрлерінің қырылып қалуына алып келеді.
Сонымен қатар, теңіз балық шаруашылығы дамыған аудан дәрежесінен айырылады
20.
Жем маңы мұнайлы ауданындағы кен орындарында мұнай өндіру артқан
сайын, ауданда қолайсыз, жағымсыз экологиялық жағдай орнауда. Каспий
теңізінің солтүстік-шығыс жағалаулық аудандарындағы, соның ішінде Теңіз кен
орнынан мұнай өндіру мен игерілудің дамуына байланысты экожүйе күкірт және
құрамында күкірті бар қоспалармен қатты ластанған.
Бұл аудандағы кен орындары ұзақ жылдар бойы пайдаланылып келеді.
Пайдалану кезінде атмосфераға қатты бөліктер, күкірт ангидриді, көміртегі
қышқылы, азот және көмірсутек тотықтары бөлінеді. Бұл заттар атмосфераға
түсіп, төсеніш қабат арқылы максималды ластануы 1999 ж, ал азот және күкірт
тотықтары арқылы 2000 ж байқалған.
Аудандағы газ өңдеу кешендері серіктес газдар шырақтарында жағу
арқылы аймақтың ауа қабатын ластайды. Ауа қабатында 3,7 млн тоннадан артық
қоспасы жинақталған. Осындай техногенді қалдықтардың кеңістіктегі
таралуының негізгі факторларына ауа райы жағдайлары: жел бағыты мен
жылдамдығы, ауа температурасы, жауын-шашын, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы
және т.б. жатады. Топырақтың беткі қабатында шөккен газды-шаңды қалдықтар
жоғарғы қабаттарда да кездеседі.
Жалпы лақтырылған қалдықтар үлесінің 75% көміртегі оксиді құрайды,
мұнай газы толық жанбаған жағдайда, ол атмосфераның жоғарғы қабаттарына
көтеріліп ол жерде парниктік эффекттің түзілуіне әсер ететін көмірқышқыл
газына дейін тотығады.
Кен орнындағы атмосфераның негізгі ластаушы көздеріне ұңғымалар,
мұнай дайындау қондырғылары және мұнай газын жағу шырақтары жатады.
Ластаушы заттар қалдықтарының біршама бөліктері, әсіресе апатты және газбен
ластануы олармен жұмыс жасаудағы барлық кезеңде – кен орнының ашылуынан
бастап дайын, өңделген мұнай өнімдерін сақтағанға дейін жүреді. Атмосфераға
тек мұнай мен газ ғана емес, сонымен қатар қосымша қоспалар да кіреді.
Мысалы, мұнай ұңғымаларын бұрғылау кезінде атмосфераға серіктес газбен
бұрғылау кезінде пайда болған ерітінділер төгіліп, ал өндіру кезінде
мұнаймен бірге қабатты су шығып ол да төгіледі. Сондай-ақ құбыр арқылы
тасымалдау кезінде қондырғылардағы акауларға байланысты газ тәрізді өнімдер
бөлініп, оларды қайта өңдеп сақтау кезінде де ауа газбен ластанады.
1990 ж. 1 тонна мұнай өндіру кезінде атмосфераға 40 кг қалдық
лақтырылса, 2000 ж бұл көрсетікіш 11,04 кг дейін азайды, яғни 10 жыл ішінде
қалдықтар 3,6 есеге дейін болатын, дегенмен, бұл көрсеткіш көрші Ресей
Федерациясының мұнай-газ өнеркәсібіндегі лақтырылған қалдықтардан 3 еседей
артық 21.
1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАНЫ ҚУРАСТЫРУДАҒЫ ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ
2.1 Геоақпараттық жүйе туралы мәліметтер
Геоақпараттық жүйе (ГАЖ) –аумақ бойынша бекітілген ақпаратты сараптау,
беру, сақтау, өңдеу, қабылдаудың адамдық-әдістемелік машиналық кешені. ГАЖ-
дың негізінде ақпаратты-бағдарламалық кешен, мәліметтерді қайта өңдеу,
кеңістіктік-координаттық байлау, тарату және көрсету жатыр.
Геоақпараттық жүйе мәліметтерді өңдеу мен картографиялауда өте жақсы
графикалық құрал болып табылады. ГАЖ-ға берілген анықтамалар өте көп. Соның
ішінде ең көп таралғаны:
1. ГАЖ – географиялық байланысқан ақпараттардың барлық түрін
енгізіп, сақтайтын, жаңартатын, талдайтын, өңдейтін, шығаратын
бағдарламалық-ақпараттық кешен.
2. ГАЖ – мәліметтерді енгізетін, сақтайтын және өңдейтін,
шығаратын жеке тұлғалық және бағдарламалық жүйелердің жиынтығы.
Географияда ГАЖ ақпараттық жүйе емес, ақпараттық жүйелердің
географиялық жиынтығы. Қарапайым түрде ГАЖ мәліметтер базасы мен
электрондық картаның байланысы болып табылады. Оны мәліметтер базасының
кеңейтілген концепциясы деп қарастыруға болады. Бұл мағынада ГАЖ, шынында,
өзінше жаңа деңгей мен интеграциялық әдіс және ақпараттардың
құрылымдастырылуы. әлемде ақпараттың үлкен бөлігі нысанға жатады, онда
олардың кеңістіктік орны үлкен рөл атқарады. Сондықтан, ГАЖ көптеген
қолдануларды мәліметтер базасын басқару жүйесінің мүмкіндігін кеңейту
арқылы қарастырады. Сонымен бірге ГАЖ көптеген перифериялық жабдықтардан
тұрады Олар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Геоморфология және картография кафедрасы
АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН КАРТОГРАФИЯЛАУДАҒЫ ҚАЗІРГІ
ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған:
5 курс студенті
Жаңыл
Ғылыми жетекші:
г.ғ.к., доцент
А.Ғ. Көшім
Норма бақылаушы:
аға оқытшы
Р.О. Тұрапова
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі,
г.ғ.к., доцент
Р.Т.Бексеитова
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ..4
1.1 Атырау облысының физикалық-географиялық және экономикалық
жағдайына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
1.2 Аумақтың экологиялық жағдайына әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... 5
2. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАНЫ ҚУРАСТЫРУДАҒЫ
ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... 19
2.1 Геоақпараттық жүйе туралы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Геоақпараттық жүйенің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.3 Геоақпараттық жүйенің мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3. АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАСЫН КУРАСТЫРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.1 АrcGis бағдарламасының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2 Экологиялық картаның қабаттарын
қурастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 31
3.3 Картаны безендіру және басып
шығару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...34
3.4 ГАЖ технологиясын пайдйланып Атырау облысының экологиялық картаны
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...40
КІРІСПЕ
Экологиялық қауіпсіздік барлық мемлекеттердің ішкі саясатындағы басты,
алғашқы мәселелер санатына жатады. Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздігі "ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық компоненттерінің
бірінің және халықаралық интеграциялық процестердегі мемлекеттің
приоритеттері мен мүдделерін қорғаудың басты аспектісінің" концепциясы
арқылы қамтамасыз етіледі 1.
Қазіргі уақытта Атырау облысы экологиялық апатты зона болып
саналмағанымен, отын-энергетика ресурстарын игерумен байланысты аймақтың
экономикалық потенциялын арттыру экологиялық зардаптарға алып келді. Мұнай
мен газ қорларының қарқынды түрде игерілуі қазіргі кездің өзінде
айтарлықтай экологиялық ауыртпалықтар тудырып отыр.
Қарастырылып отырған Атырау облысында қоршаған ортаның ластануы,
Каспий маңына аридті аумақтардың зоналды факторларымен, сондай-ақ мұнай-газ
өндірісінің өзіндік әсерімен ұштасқан белгілі бір экологиялық проблемалар
кешені тән. Ең бастысы, бұл топырақ және өсімдік жамылғысының бұзылуы мен
антропогендік (ең алдымен, техногендік) шөлдену процесі; су ресурстарының
азаюы мен олардың мұнаймен, мұнай өнімдерімен және басқа да улы заттармен
ластануы; Каспий теңізі алабына мұнайлы заттардың түсу қаупі мен
географиялық ерекшеліктеріне байланысты оның суларының улану мүмкіндігі;
қоршаған ортаның ластануы нәтижесінде адамдардың денсаулығының нашарлауы.
Соңғы жылдарда әртүрлі өндірістерде геоақпараттық жүйе кеңінен және
қарқынды түрде қолдануын байқауға болады. Ерекше орынды бұл технологиялар
карталарды бағдарлау, жаңарту және құрастыру өндірісінде алып отыр.
Атырау облысының экологиялық жағдайн қазіргі технологияны пайдалануда
геоақпараттық жүйе ерекше маңызды рол атқарады, геоақпараттық жүйедегі
ақпараттар барлығы белгілі бір жүйеде жинақталады.Ол жүйе негізінде кезең -
кезеңімен күрделі өзгерістер нәтижесінде біртіндеп қалыптасады,.
геоақпараттық жүйе басқа ақпараттар технологиясы сияқты жақсы мәліметтілік
жақсы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Технологияларды қолдану арқылы
кеңістік ақпараттарды кезең бойынша тез жұмыс істетуге бастапқы ақпаратты
енгізуден анализ жасауға және нақты жағдайды шешуге дейін қажетті ақпаратты
пландар мен топо карталардан іздемей іздемей ақ, экранға, конференцияға
немесе арнайы кездесуге дейін аз уақыт қалғанда дайындалу. жер бетіндегі
барлық объектілерді бейнелеуі геоақпараттық жүйе мен байланысты карта
құрастыру арнайы бағдарламалар арқылы (MapInfo, ArcView, ArcGis-9.3)
ғарыштық суреттерді қолдана отырып, мазмұны ескірген карталарды жаңартуға
және әртүрлі тақырыптық карталарды құрастырып шығаруға болады.
1 АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Атырау облысының физикалық-географиялық және экономикалық
жағдайына жалпы сипаттама
Атырау облысы Каспий маңы ойпатында орнласқан. Физикалық географиялық
аудандастыру бойынша Каспий маңы ойпаты қоңыржай белдеудің шөлді зонасында
Гурьев провинциясының Оңтүстік Каспий маңы облысының Каспий маңы Тұраны
елінде орналасқан.
Аумақтың көп бөлігі жазында ғана теңіз суынан босап, гипсометриялық
жағдайы бойынша теріс мәнге ғана. Ол бедеріі тегіс немесе әлсіз толқынды
теңіздік-аккумулятивті ойпатты жазықты болып келеді. Кейбір бөліктер тұзды
күмбез тәрізді көтеріліп тұрады. Ембі-Жем өзенінің қазіргі және бұрыңғы
атыраулыранда бедер жоталы болып келеді.2
Ембі өзені көктем уақытында үнемі ағынды болып келеді және сорлар мен
сортаңдарда кеуіп кетеді. Өзенге салаларының тармақталып жатуы тән. Ембі
өзенінің аңғары кең, ал борттары байқалмайды. Жабық өзендері наурыздың
аяғынан сәуірдің басына дейінгі аралықта пайда болады. Аудан
территориясында тұзды өзендер көп. Өзеннің сағасы бөлігі және ағыс орны
болып табылады. Барлық өзендерінің тереңдігі белгісіз, қалған
территориясында жер беті ағыстары аз кездеседі 3. Бұл ауданның жер
қыртысы ойпаттың жазықты болып келетіне мүмкіндік беретін төменгі
палеозойдан қайнозойға дейінгі теңіздік жыныстардан құралған 4.
Ауданды тұтасымен алып бірнеше ландшафт түріне бөліп көрсетуге болады:
теңізді, эолды, дөнді-жоталы, жазықты, теңіздік жазықты, теңіздік
жағалаулық ойпатты, аллювиальді тіліденбеген жазықты, өзеннің қазіргі
заманғы жайылмасы.
Территория құмды саздақтардан, кейбір жерлерінде Каспийдің бұрыңғы
сазды тұзданбаған шөгінділерінен құралған. Кейбір бөлімі рельефтің жаңа
пішіндерін қалыптастыратын жел және өзен суларынан қайта жасалған. Бұндай
рельеф типіне дөнді, дөнді-жоталы, сәл дөнесті, жазықты және барханды
құмдар басым эолды рельеф пішіндері жатады.
Аталған ландшафттар шөлді біршама ерекше табиғи құрылымы болып
табылады. Сондықтан шөлді жануарлар мен өсімдіктердің өмір сүруіне қолайлы
орта.
Каспий теңізін жағалай жіңішке жолақ түрінде сортаңды теңіз маңы
ойпаты созылып жатыр. Жағалаулық сызық тілімденген және әртүрлі мүйістер
жүйесі мен олардың арасында жіңішке арна тәрізді шығанақтар қалыптастырады.
Бұл аймақтың оңтүстігінде орналасқан теңізді жазықтық оңтүстікке қарай
әлсіз еңістелген және көптеген депрессиялы теріс рельеф пішіндеріне ие.
Бұлардың қатарына сорлы ойпаттар, сорлы көлдердің қазақшұңқырлары жатады.
Теңізден алшақтаған сайын биотаның әртүрлі түрлері мен өнімділігі
өсіп, топырақтың түсімділігі, экологиялық сиымдылығы, (емкость), табиғи
компонентердің өздігінен қалпына келуі мен тұрақтылығы жоғарылайды.
Атырау облысының мұнай-газ кешені экологиялық жағдай және
қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Мұнай-
газ салалары су ресурстары мен пайдалы қазбаларды қорғауды жүзеге асырады.
Қоршаған ортаның ластануы өндірістік циклдың барлық сатысында орын алған -
геологиялық барлау жұмыстары, бұрғылау, мұнай мен газды өндіру, оларды
дайындау, сақтау, тасымалдау, қайта өңдеу және пайдалану кезінде.
1 .2 Аумақтың экологиялық жағдайына әсер ететін факторлар
Атмосфераның ластануы Атмосфералық ауаға әсер ету көзі ретінде
технологиялық құрал-жабдықтар, көмірсутек шикізаты мен өнімдерін өндіру,
өңдеу және тасымалдауға арналған негізгі және көмекші құрылыстар мен
жүйелерін айтуға болады. Атмосфералық ауаның негізгі ластануы көміртегі
оксидінде, ауада органикалық отындардың жанған өнімдерімен, сондай-ақ
кәдімгі отынның құрамындағы токсономиялық (улы) заттармен байланысты.
Норма жүйесінде өнеркәсіп әрекеттері нәтижесінде пайда болған
атмосфераға бөлінетін зиянды заттар қарастырылады.. Атмосфераға 39 түрлі
заттан 82 338, 295 тонна зиянды қалдық бөлінеді. Негізгі ластанушы заттар
мыналар болып табылады: азот тотығы, көміртегі қышқылы, күкірт диоксиді,
көмірсутектер, күкірт сутек т. б.
Мұнайлы газ жанғанда бөлінген азот қышқылы мөлшері жағу процесінің
ұйымдануымен байланысты және белгілі мөлшерде технологиялық әдістермен
қалпына келтірілуі мүмкін. Қышқылдың құрамына азот монооксиді NO (95 %-ке
дейін), азот диоксиді NO2 (4-5 %-ке дейін) және басқа да оксидтер кіреді.
Атмосфералық озон әрекеттерінің фотохимиялық реакциялары нәтижесінде
атмосфераға түтінді газдардың таралуы ккезінде NO-ң NO2-ге тотығуы жүреді.
Энергия кәсіпорындары үшін өзгеру деңгейі 0,8 яғни ауаның жерге жақын
қабатына түтінді газдармен бірге түсетін азот қыщқылының жалпы массасы, ал
80 % NO2-ң үлесіне тиеді, нәтижесінде қалдықтардың улылығы жоғарлайды.
Күкірт диоксидінің бөлінуі оның негізгі жанған өнімдегі құрамымен
анықталады, сондықтан негізгі қолданылатын жанған өнімнің саны мен сапасына
байланысты есептегіш жолдар арқылы анықталады.
Көміртегі оксидінің, көмірсутектердің, күкіртсутектердің қалыптасуына
негізгі өнімнің жануымен байланысты.
Автотранспорт пен теміржол транспорты объектілер мен шаруашылық
әрекеттері арасындағы байланыстыра отырып, әртүрлі транспорттық жұмыстарды
атқарады. Транспорт пен техниканың таралуы және сақталуы ашық және жабық
типті автотұрақтарда жүргізіледі. Автотранспорттан бөлінген зиянды заттар
қалдықтары жылына 1332,868 тонна құраса, теміржолдар транспортынан бөлінген
– 221,720 тонна құрайды.
Ауа бассейіндерінің жағдайы табиғи-климаттық жағдай мен техногендік
факторлардың өзара қарым-қатынасымен анықталады. Фондық ластану, климаттық
жағдайлар және техногендік салмақтар атмосфераның өзін-өзі тазалау
мүмкіндігін қалыптастырады. Атмосфераның өзін-өзі тазалау мүмкіндігін
көрсететін барлық метеофакторлардың қайталануы атмосфераны ластайтын
метеорологиялық потенциалдармен анықталады. Зиянды қосындылардың
атмосферадан мүмкіндік беретін немесе бермейтін факторлар: температура
инверсиясы, тұмандар, шаңды борандар, желдер, жауын-шашындар. Бұл
территория жылдамдығының жоғарлылығына қарамастан, атмосферасы жоғары
деуйгеде ластанған ауданға жатады. Бұл табиғи жоғары шаңданумен, жауын-
шашынның шаю қабілетінің нашарлығымен, жиі тұратын тұмандармен және
инверсиямен анықталады.
Аудан территориясында ауа бассейінінің қазіргі жағдайының сапасы
көмірсутек шикізаттарын өндіру, өндеу және тасымалдау объектілерінің
әрекетімен байланысты 5.
1-cурет. Ауаны ластаушы мұнай кен орындары
Атмосфераға күкірт сутектің бөлінуі жылына 3 млн.тонна құрайды. Күкірт
сутек 0,0008 мгм3 концентрациялы болғанда адамға әсер етеді. Сол зонада
оның концентрациясы одан да жоғары болады 6. Атмосфераның күкірт
ангидритпен ластануы негізінен жоғарғы күкірт мұнай өнімдерін қыздырғанда
байқалады.
Қазақстан Республикасының ғылыми академиясының химия ғылыми
институтының мәліметтері бойынша, табиғатта 1 м3 күкірт сутек жанғанда
4,375 кг күкірт қыщқылы пайда болады. Сондықтан бұрғылардың ашық атқылауы
кезінде қоршаған ортаға күкірт сутек жанғанда 2,5 млн.т күкірт қышқылы мен
басқа да зиянды заттар түседі. Негізінен барлық қалдық түрлерінің қоршаған
орта объектілеріне әрекетін бағалу үшін, жекелеген заттардың уландыру
қабілеті жағынан зиянды деңгейін көрсететін токсикологиялық және санитарлы-
гигиеналық көрсеткіштер қолданылады. Соған байланысты заттардың улылығы ПДК-
мен өлшенеді. Әртүрлі табиғи объектілер үшін ПДК мөлшері бірдей емес және
өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаны ластау әрекетінің механизмі бірдей
зерттелмеген. Мысалы, Теңгіз кен орны ауданының атмосферасының ластану
деңгейі Қазақстанның жергілікті казгидромет және Денсаулық сақтау
органдарының есептеуі бойынша Теңгіз ауылында 3-6,5 ПДК күкірт сутек
бойынша, 4,4-5,6 ПДК күкірт газы бойынша, Қаратон ауылында (кен орынан 45
км)- 4,1 ПДК күкіртсутек бойынша, 6,8, ПДК күкірт газы бойынша. Ауаны
ластаушы заттардың өмірі атмосфера жағдайына байланысты. Қарқынды желдің
болмауы көптеген зиянды компоненттердің өсімдік, топырақ, су беттеріне
жиналып қалуына алып келеді. Әрине, зиянды заттар табиғат компоненттеріне
әсер ете отырып, табиғи процестердің пайда болуына ықпал етеді.
Су ресурстарының жағдайы. Соңғы он жыл ішінде теңіздер мен мұхиттардың
мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы күшейіп, теңіздегі биологиялық
процестердің жүруі бұзылған. Ластану мұнай өндіру және өндеу кезіндегі
біртұтас адам әрекеті нәтижесінде жүреді. Олардың ластануы 90-98 %-ті
құрайды, ал қайраңдық кен орындарында теңіз түбіне сұйық көмірсутектің
табиғи мөлшері 2-10 %. Теңіз сондай-ақ, мұнайды су астынан өндірген кезде
де ластанады 7.8.
Атмосфера ашық суағындарында көмірсутектердің түсуінің жанама көзі
болып табылады. Мұнайды өндеу және қолдану нәтижесінде құрлықта қалыптасқан
көмірсутек ауамен қосылып бірнеше қашықтыққа таралады және атмосфералық
жауын-шашынмен бірге жер бетіне, сондай-ақ, оның акваториясына қайта
түседі. Қазіргі кезде мұнайлы ластаушылардың 66 % теңізге өзен сулары
арқылы түсетін болса, 24 % қалалық өндіріс қалдықтарымен бірге келеді.
Каспий теңізінің су органикалық және минералды жолмен пайда болған
әртүрлі заттармен ластанады. Олар, теңіз жағасында орналасқан аудандарын су
басқан кезде, ағын сулар және өзен ағыстары арқылы жүреді. Соңғы оң жылда
теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты ластандырушы заттардың да мөлшері
жоғарлады.
Су, мұнаймен ластанғанда, оның бетінде қабық пайда болады. Бұл мұнай
қабаттары су беті мен атмосфера арасындағы энергия алмасу процесін бұзады.
Ал 0,05-тен 2,5 микрон қалындықты мұнай қабаттары атмосферамен оттегі
алмасуы жылдамдығын 55 %-ке төмендетеді.
Теңіз суының көтерілуі және жаға бойыдағы территориялардың су басу
нәтижесінде Каспийдің жағасының жерлерінің гидрологиялық жағдайы да
өзгереді. Бұл теңізге бағытталған жер асты ағындарын алып келеді.
Нәтижесінде тұзды сулы кішігірім су ағындар, сортаңдар мен батпақты
аудандар пайда болды. Олар бір-бірінен алыс орналасқан және теңізбен ашық
байланысы жоқ. Грунт суларында баяулаған су алмасу олардың минералдануының
жоғарлауына әкеп соқтырады.
Грунт суларының көтерілу процесі Атырау қаласы маңында да болып
жатады. Қалалың көп бөлігінде грунт суларының деңгейі жақын белгіге жетеді,
олардың тербелеу амплитудасы онша тереңде жатпауына байланысты булану
процестерімен жүйеленеді. Бұл әртүрлі ғимараттардың фундаменттері мен жер
асты қоймаларының су басуына алып келеді.
Каспий теңізі деңгейінің көтерілуінен территорияны су басуға
байланысты жағалулық зоналарда гидрологиялық жағдай қатты өзгерген. Сондай-
ақ, осы жерде дамыған құбылыстар қандай экологиялық жағдайлар тудыратынын
анықтауға болады 9,10
Теңізде жел арқылы пайда болатын толқындар – нагондар – жағалаулық
біршама ауданының экономикасына үлкен материалдық қиындық тудырады: суару
жүйелері, дамбалар, жолдар бұзылып, мал тұрақтары мен су құрылыстарын су
басады, қысқа сақталған азық-түліктері құри бастайды. Қатты желден пайда
болған толқындар балықтардың бағалы түрлерін құрлықтың ішіне қарай шайып,
үлкен ауыршылық әкеледі. Сонымен қатар, толқындар қайта теңізге қарай
қайтқанда, жағадағы ойысты жерлерде, көптеген балықтар қору қалуы мүмкін.
Ьеңіз акваториясы құрлық бетінен шайылған мұнай өнімдерімен және химиялық
қалдықтарымен ластанады.
Теңіз жағалаулары мен қайранда орналасқан зоналарда гидротехникалық
және геологиялық барлау жұмыстарын жоспарлау және жүргізу кезінде міндетті
түрде теңіз деңгейінің тербелеуін есепке алу керек.
Жер асты суларының ластануы өзен және теңіз суларының мұнай
өнімдерімен ластануымен қатар жүреді. Нәтижесінде берілген ауданның
антропогендік әсерлерге ұшырымаған жер асты суларымен салыстырғанда олардың
құрамы мен физикалық қасиеті нашарлайды.
Жер асты суларын ластаушы көздер ластандырғыштық түрі мен пайда
болуына, оларды су қабаттарына түсу жағдайларына байланысты бөлінеді.
Ластанған суда көмірсутектер, мұнай өнімдері, фенолдар, ауыр металдар т.б.
кездеседі.
Мұнай суға түсе отырып, оның жоғарғы бетімен ағады. Жеңіл бөлігі
бірнеше тәулік ішінде ұшып кетеді, ал қалған бөлігі мұнайлы сулы эмульсияға
айналады. Құрамында 0,2-0,4 мгл мұнайы бар суда керосинді иіс пайда болады
да бұл иіс тіпті суды хлорлау мен фильтрациялағанда да кетпейді. 0,01 мгл
концентрация жағдайында суды мұнай өнімдерінің болуы суға жағымсыз иіс
беріп тұрады. Тіпті концентрациясы аз мұнай өнімдерінің әсерінен балықтарды
да ешқандай технологияның көмегімен тазартылмайтын ерекше, тұрақты, әрі
жағымсыз иіс пайда болады. Бұндай балықтар адамдарға ғана емес, тіпті ірі
қараға жеуге де жарамай қалады. Судағы мұнай қабаты судың физикалық және
химиялық көрсеткіштерін шұғыл өзгертеді. Тіпті мұнайдың жұқа қабыршағы суды
ауаның оттегісіннен бөліп тұрады, сондықтан фацияның қарапайым аэрациясын
шұғыл төмендетеді. Мұнай мен мұнай өнімдері биологиялық тізбектерге ғана
апатты әсер етіп қоймай, сонымен қатар атмосфера және су арасындағы
энергия, жылу, ылғал және газ алмасуды бұзады.
Каспий теңізінің экологиялық жүйесінің жағдайы сондай-ақ суда жүзетін
құстардың жаппай қырылуымен, итбалықтардың ауруымен т. б. сипатталады. Бұл
жағдайы мамандар жер беті және жер асты суларында улы заттардың
концентрациясының жоғарлауымен және табиғи ортаның антропогендік ластану
масштабының кеңеюімен байланыстырады 11.
Мұнайлы қабаттарды тазартылған сулардың қабатты қосымын ұстап тұру
үшін қайтадан басып шығару нәтижесінде пайда болған қарқынды техногенді
ластануға ауданның жер асты сулары да душар болған. Қазіргі уақытта ППД
(поддержания пластмасовых давления) ұстап тұру үшін 1 млрд. м3 су басып
шығарылады. 12 Осындай қайта басып шығару көмегімен қазір мұнайдың 86%-і
өндіріледі. Әдетте ауданда су басу кезінде 10-15 м3 су қажет болады. Тұщы
су мұнай қабаттарын шайқауға өте қолайлы және ешқандай дайындықты қажет
етпейді. Құрамында улы заттардың концентрациясы жоғары ағынды сулардың
үлкен көлемі жер асты суларына көптеген зиян әкеледі. Олардың жоғарғы қаупі
мұнай мен оның өнімдері сияқты, улы және зиянды ластағыш заттарға себепші
болады.
Адамның өндірістік әрекеттерінің процестері нәтижесінде топырақ сапасы
мен пайдалы ауданының өлшемін өзгерте отырып, ластанады.
Топырақтың мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы оның сулы-ауалы және
тотықтырғыш-қалпына келтіргіш тәртібінің топырақтың микроэлементтік
құрамынан көрінетін физикалық және химиялық маңызды өзгерістерге алып
келеді 13. Мұнай және мұнай өнімдері мен топыраққа түскен көмірсутек
құрайтын органикалық заттар көміртегі мен азот байланысын бұзады және
азоттың, фосфордың, оттегінің тапшылығына алып келеді. Топырақтың
агрохимиялық қасиетінің нашарлауы салдарынан дәнді және бұршақ дақылдардың
өсуі тоқтап қалады.
Мұнай топыраққа түсе отырып, гравитациялық күштердің әсерінен көлденең
төмен түседі және жер беті мен капиляр күштері әсерінен кеңінен таралады.
Ол өзімен бірге экожүйедегі геохимиялық байланысты бұзатын химиялық заттар
алып келеді. Мұнайдың қозғалу жылдамдығы оның құрамына грунтқа, ауаға және
суға байланысты. Мұнайдың мөлшері қаншалықты аз болса, оның грунттағы
миграциясы соншалықты қиын болады.
Атырау гидрогеологиялық экспедициясының зерттеу нәтижелері құрамында
улы заттар (хлор, натрий, сульфат, гидрокабонат иондары) бар бұрғылау
қалдықтарының, сондай-ақ мұнай мен мұнай өнімдерінің топыраққа түсуі, оның
бүкіл құрамын нашарлататынын, сондықтан ауыл шаруашылық дақылдарының
түсімділігі төмендейтінінін анықтаған. Мұнайдың аз мөлшерінің топыраққа
түсуі ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін 0-ге дейін төмендетіп,
топырақтың өте ұзақ уақыт 3-15 жылдан 20 жылға дейін қалпына келшейтінін
есептеген 14.
Топырақтың мұнайда кездесуі мұнайдың құрамдық компоненттерін көміртегі
мен энергия ретінде пайдаланатын микроорганиздердің жеке түрлерінің дамуына
мүмкіндік беретін маңызды экологиялық фактор болып табылады 15.
Мұнайлы ластағыштардың топырақтың әртүрлі қасиеті мен оның
өнімділігіне тигізетін әсерін биоэкологиялық зерттеулер көптеген ғылыми-
зерттеу институттарында жүргізілген.
Топырақтың биологиялық қасиетіне мұнай өнімдерінің әсерін зерттеу
топыраққа түскен мұнайлы органикалық заттардың санына байланысты топырақтың
сипаты мен бұзылу деңгейі жайында қорытындылар жалаған. Топырақтың
құрамында 100-200 кгга мұнайлы органикалық болуы барлық зерттелген
микроорганизм топтарының өмір сүруінің стимуляциясы жүреді, ал ол 400-1000
кгга жоғарыласа топырақтың биологиялық белсенділігі төмендейтіні,
микроорганизмдер дамып, топырақтың тыныс алу мүмкіншілігі төмендейтіні
бақыланған.
Физикалық-географиялық жағдайлардың ерекшелілігі топырақ жамылғысының,
сондай-ақ биотаның ластануына себепші болады. Бұл табиғат компоненттері
медициналық географияда да маңызды роль атқарады. Көп тұрғынды кіші
ауылдарда тұратын тұрғында жергілікті өндірістің тағам өнімдерін
пайдаланады. Улы ингредиенттердің өзгеруі, олардың миграциясы адам өміріне
біршама қауіпті болып табылады.
Өсімдік және топырақ жамылғысының күшті ластануы, әсіресе, Сарықамыс
және Мақат ауылдарының арасында байқалады. А. В Букановтың берілгендері
бойынша мұнда да басқа аудандардағы сияқты мұнайдың грунттарда ағып жиналуы
бір метрге жетеді. Және мұнайдың, мұнай өнімдерінің, минералды тұздардың
топыраққа түсуінен оның агрохимиялық құрамында қайта қалпына келмейтін және
өзінің құнын жағалтатын өзгерістер болады. Мұнайдың топыраққа түсуі, сондай-
ақ топырақ құрылысын қайтадан жасауға және сорлардың қалыптасуына мүмкіндік
беретін топырақ бұзушы процестердің дамуына алып келеді. Мысалы, тұздану.
Мұнайдың геосфераға таралуы өсімдік қауымдастығының өздігінен қалпына
келу жылдамдығы мен қабілетіне әсер ететін белгілі. Топырақтың мұнайдан
өздігінен тұзару жылдамдығы жоғарыдан өте жоғарыға өзгеріп отырса 16, бір
жылдық өсімдіктер 2-5 жылда, ал көп жылдықтар 10 жылда қалпына келеді 17.
Ауданда топырақтың ластануы трубопроводтардағы апатты жағдайларға
байланысты. Қазіргі уақытта мұнай құбырларының магистральды құрылыстарының
70% өзінің мөлшерленген уақытында жұмыс істеуде. Территорияның аумақты
ауданының ластануы 1985 ж. мұнайдың апатты атқылауынан Теңіз мұнай кен
орнында байқалған. Көптеген учаскелер мұнайлы ластануға ұшыраған.
Мұнай және газ кен орындарының қоршаған ортаға әсері
аудандарға бөлінуы
Ауданның қоршаған ортасының мұнай және оның өнімдерімен ластануы
күрделі мәселелердің бірі. Ешқандай да ластаушы мұнай құбырлары мен
ұңғымалардағы авариялар кезіндегі мұнайдың таралу ендігімен, ластаушы
көздердің санымен және барлық табиғи компоненттерге ауырлық түсіру
ауқымымен жарыса алмайды. Мұнайды өндіру технологиясы мен оны тасымалдау
қоршаған ортаны қорғауды қоса санағанда үнемі даму үстінде болғанына
қарамастан бұл мәселенің актуалдылығы төмендемей тұр. Тіпті мұнайдың
салыстырмалы сирек байқалатын бірден төгілуі үлкен зиян алып келеді,
нәтижесінде бастапқы ластанған ауданнан бірнеше есе асып түсетін,
территорияның қабатты сұйықтығының миграциялық қасиетіне әсерін тигізеді.
Жем маңы ауданында мұнай өндіру үшін аумақтық жағынан бөлек, бірақ бір-
бірімен құбырлар, энергия желілері арқылы және жұмысты ұйымдастырумен
байланысқан өндірістік құрылыс кешендері салынған. Ауданның басты мұнай
кәсіпшілігі құрылыстарына ұңғымалар, компрессорлы-насосты станциялар, мұнай
қоймалары, құбырлары, әртүрлі амбарлар, мұнай мен газдың қалдықтарын жағып
жіберуге арналған алаңшалар, электр станциялары, шырақты жүйелер және т.б.
жатады. Жоғарыда айтылған құрылыстардың әрбірі қоршаған ортаны ластаушы
болып табылады. Қазіргі күндегі кәсіпшілігі ешбіруі “қалдықсыз” емес,
мұнайды өндіру неғұрлым қарқынды болса, техногенді үрдістердің жүруі де
соғұрлым жылдам болады. Берілген аймақтың табиғи ортасының мұнай өндіру
нәтижесінде өзгеруі аудандық сипат алады, себебі мұнай кәсіпшілігі
аумақтары үлкен аудандарды алып жатады және олар бір-бірімен сызықты
коммуникациялық, шаруашылықты ұйымдастырумен, заттардың техногенді және
табиғи ағынымен тығыз байланысты. Сондықтан аймақтық масштабтағы табиғи
ортаға түсетін техногенді қысымның ошағы ретінде бүкіл Жем маңы мұнай
өндіру аймағын алу керек, мұнда бұрғылау, ұңғымаларды өңдеу және мұнайды
өндіру ұзақ жылдар бойы үздіксіз жалғасып келеді және осы уақыт ішінде
мұнай кәсіпшілігі және сол маңдағы аумақтехногенді ластануға ұшырауда.
Басты ауырлық топыраққа, жер асты және жер беті сулары мен биоценоздарға
түседі. Сондай-ақ атмосфераның мұнай өнеркәсібінің қалдықтарымен ластануы
да байқалады. Жауын-шашынмен бірге қалдықтар жер бетіне түсіп, топырақ және
өсімдік жамылғысы, жер асты және жер беті сулары ластанып, табиғаттың
динамикалық тепе-теңдігі бұзылуда 18.
кесте
Мұнай мен газды өндіру кезіндегі қоршаған ортаны
ластаушы көздер
Ластану көздері Ластану деңгейі
атмосфера су топырақ
Ұңғымалар және құрал-жабдықтар төмен төмен орташа
Құбырлар төмен орташа жоғары
Мұнай қоймалары орташа жоғары жоғары
Автокөліктер орташа төмен жоғары
Қабатты, өнеркәсіптік-ағынды, төмен жоғары жоғары
шаруашылықтық, тұрмыстық сулар
Мұнай-газ өңдеуші кәсіпорындар жоғары орташа орташа
Шаруашылықтық-тұрмыстық нысандартөмен төмен жоғары
ортаға жанама әсерінен (өсімдік жамылғысы, жер беті және жер асты сулары,
жануарлар дүниесі) себепші болады. Ауырлықтың басым бөлігі топыраққа жер
асты суларына және биоценоздарға түседі. Сондай-ақ газ бен мұнайды
өндірудегі зиянды қалдықтар мен атмосфераның ластануы да байқалады. Мысалы,
Теңіз поселкесіндегі күкірттегінің ШРШ ең жоғарғы концентрациядан 5-6
есеге, Құлсары поселкесінде 9-10 есеге, ал күкіртті газ бойынша 9 есеге
асады. Қалдықтар жауын-шашынмен қосылып табиғи компоненттерді ластайды және
сол арқылы табиғи ортаның динамикасын тепе-теңдігін бұзады.
2-сурет. Теңіз маңының тұздануы
Бұл аудандағы өзекті мәселелердің бірі болып тұздану
табылады. Каспий маңы ойпатының барлығы дерлік минералды тұздардың
аккумуляциялану ауданы болып табылады, ол тұздар Оңтүстік Орал, Жалпы
Сырт, Мұғалжардан жер беті ағыны арқылы келеді. Жоғары минералданған тұнба
қосындылыр топырақ түзуші жыныстар мен топырақтың жоғары тұздануына себепші
болады, бұған тұз күмбезді құрылымдармен байланысты геохимиялық үрдістер өз
үлесін қосады. Жем және Сағыз өзендерінің төменгі ағыстарында тұщы су аздау
немесе тіпті жоқ, ал булану қарқынды жүреді, тұздану дәрежесіне жер асты
суларының жер бетіне жақын жатуы да әсер етеді, олар құрғақ 50-200гл
қалдықтары бар тзданулар түрінде кезеседі. Табиғи үрдістер техногенді
үрдістер себепші болған тұздану үрдісімен күрделене түседі. Бұрғылау
қоспаларының төгілуі және жылда серіктес қабатты сулардың тұздалуының
қарқынды көрінуінің нәтижесі және жаңа сор үлескілері мен мұнай
кәсіпшіліктеріндегі жасанды көлдердің түзілуі болып табылады. Жасанды
сортаңдар Доссор, Мақат, Құлсары поселкелерінде үлкен кеңістікті алып
жатыр, олар шығу тегі табиғи сортаңдармен бірігіп кеткен. Жасанды көл –
сортаңдардың ерекшелігі олардың шетінде мұнай өнімдерімен қаныққан ені 15-
20 см жолақ түзіледі. Мақат поселкесіндегі сортаңды көлдің түбі тұздың ақ
қабыршағымен жабылған. Табиғи ортаның мұнай және оның өнімдерімен ластануы
және бүлінуі өте күделі мәселелердің бірі. Топыраққа түскен мұнай
гравитациялық күштердің әсерінен төмен қарай вертикальды түрде түседі де
копиллярлы күштер әрекетінен жан-жаққа таралады. Ол экожүйедегі геохимиялық
тепе-теңдікті бұзатын әртүрлі химиялық қосындылардың жиынтығын алып келеді.
Топырақты мұнай және мұнай өнімдерімен ластанған деп есептеу керек, егер
олардың деңгейі төмендегідей болса:
- өсімдік жамылғысының деградациясы немесе өсімдік бірлестіктерінің
құрылымы үлкен өзгеріске ұшырауы басталса;
- топырақ биоценозының қызметі бұзылса. Топырақ биотасы кешенінің
құрылымына айқын зиян келіп, интегралды биологиялық белсенділігі
төмендейді және т.б.
- ауыл шаруашылық жерлерінің өнімділігі түсіп кетсе
- мұнай өнімдері топырақ арқылы жер асты және жер беті суларына сіңіп
кетуі.
Солтүстік-Шығыс Каспий жағалауындағы ең ірі кен орны Теңізде өндірілетін
мұнай жоғары қысыммен (850-900атм) ерекшелінеді, оның температурасы +120
+150оС жетеді. Теңіз мұнайы жеңіл, шайыры аз, бірақ құрамында уытты
күкірт, күкіртсутек, күкірттің қоспа топырағы, сульфидтер, дисульфидтер ,
меркаптандар кездеседі.
Теңіз жағалауындағы жазықтар (Қаратон, Прорва) және Шығыс Каспий
жағалауының (Доссор, Мақат, Қосшағыл, Құлсары, Досмухамед) мұнайларының
сапасы жоғары күкіртсіз, тұзы аз, құрамындағы парафині мен шайыры аз.
Топырақ үшін олардың уыттылығыжабысатындығымежәне ауыр металдардың болуымен
анықталады.
Топыраққа түсе отырып, мұнай төмендегі күйлерде болуы мүмкін:
- кеуектердегі бос, ерітілген сулы немесе сулы-эмульсиялық фазада
сұйық қозғалмалы күйде;
- топырақ бөліктері мен агрегеттарының арасында цемент ретінде рөл
атқарып, кеуектер мен жарықшақтарда бос қозғалмайтын күйде;
- органикалық немесе органикалық-миниралдық массамен байланысты
сорбацияланған күйде;
- топырақ бетіндегі тегіс қабат түрінде.
Мұнайдың төгілуі нәтижесінде оның жоғары молекулярлы өнімдері топырақ
бетінде ыдырауға тұрақты қабықтар, ал ауыр мұнай бірнеше рет құйылғанда
қатты жамылғылар түзеді. Мұнайдың шайырлы асфальтті компоненттері сіңу
үрдісінде топырақтың жоғары қабатының көп бөлігімен сорбацияланады, оларды
қатты қатырады, бұл топырақтың сулы-ауалы қасиетін нашарлатады. Битумды
қабықтар ауада әлсіз тотығады, микроорганизмдерге қолайсыз, сондықтан баяу
түзіледі және топырақта ұзақ сақталады. Олардың құрамында канцерогенді ауыр
көмірсутектер бар, бірақ 3,4 бензипирен аса уытты және барынша қауіпті.
Битумдардың топтық құрамында 48,3 % көміртегі, 32,6 % парафинонафтенді
заттар, 17,9 % шайырлар, 33,8 % асфальтендер бар. Олардың элементтік құрамы
80-85 % көміртегі, 8,0-11,5 % сутегі, 0,2-4,0 % ауа, 0,5-7,0 %
күкіртсутегі, 0,2-0,5 азотпен, сонымен қатар никель, ванадий, темір, натрий
сияқты металдармен көрсетіледі. Сондықтан битумдар асфальтендерден жоғары
молекулярлы шайырлар мен майлардан тұратын күрделі коллоидты жүйе, жабысу
көрсеткіші 80-90 % дейін жетеді, бұл олардың органикалық және минералдық
құрам бөліктерінің жоғары дәрежелі екендігін куәландырады.
Зерттеулер мұнайды кәсіп ететін және мұнай құбырлары маңындағы
территориялардағы халықтың тығыздығы орташа ластанған топырақтарында
ластанбаған топырақтарға қарағанда 2-3 есе төмен және қатты ластанғандарға
қарағанда 10-12 есе және одан да төмен.Бақылаулар мұнаймен ластанған
топырақтар ластанбағандарға қарағанда қатты қызатындығын, олардың бетінің
температурасы 1-8о С жоғары, жазда 55-59,5о С дейін жететіндігін көрсетті.
Мұнайды кәсіп ететін аумақтың мұнаймен химиялық ластануы жоғары және
болашақта болжанбайтын салдарлармен өсуі мүмкін.
Табиғи ортаның мұнаймен ластануы экожүйесінің барлық
компоненттерінің, оның ішінде топырақтың да реакциясын тудырады. Мұнай және
мұнай өнімдері топыраққа түскенде морфологиялық, физикалық, физико-
химиялық, микробиологиялық қасиеттерінде қатты және жиі өзгерістер болады.
Топырақ қимасының жоғарғы бөлігі үшін мұнайдың фронтальды сіңуі тән,
бұл топыраққа мұнайдың тегіс сіңуіне алып келеді. Ең терең жерлеріне мұнай
өсімдік тамырлары, жарықшақтар бойымен кіреді. Бұл жерлерге мұнайдың тегіс
емес бөлінуі тән. ҚР АШМ ауылшаруашылық институтында жүргізілген зерттеулер
Солтүстік-Шығыс Каспий жағалауы кен орындарында шикі мұнаймен топырақтың
ластану тереңдігі 22 ден 82 см – ге дейін өзгереді және ескі кәсіп ететін
кен орындарында (Доссор, Мақат, Ескене және т.б.) 5-10 м, битумды қабық 25-
50 см. Ластанған топырақтар фонымен салыстырғанда түсі бойынша қара, қара-
құба, сұр-қоңыр, құба-охралы түстер басым.
Солтүстік-Шығыс Каспий жағалауының мұнаймен ластанған топырақтарының
морфологиялық құнары төменде сипатталған топырақ түрлерімен анықталады.
Теңіз жағалауындағы шалғынды сортаңды мұнаймен ластанған топырақ.
Теңіз жағалауындағы тегіс жазықта сарсазан мен адыраспанның беті ауыр
техникамен деформацияланған, шикі мұнаймен ластанған.
Зерттеулер бойынша ластанудың нәтижесінде өсімдіктердің жойылуының
негізгі себептері болып судың, коректенетін заттардың бұзылуы және
оттегінің жетіспеушілігі табылады. Мұнайды толықтыратын
микроорганизмдердің қарқынды дамуы олардың минералдық қоректендіру
элементтерін белсенді тұтыну болып отыр, соның салдарынан өсімдіктердің
қоректену режимінің бұзылуы байқалады.
Оттегінің жетіспеуі топырақ ауасын мұнайдың ығыстырылуы, сонымен
қатар механикалық бөліктердің жабыстыруы нәтижесінде болып отыр, топырақ
құрылымының бұзылуы, сонымен бірге кескіннің жоғарғы бөлігінде битумдалған
қабаттың пайда болуы байқалады.
Аса ауыр салдарлар топырақ бөліктерінің мұнай үлбірлерімен толық
жабылуында байқалады, өйткені топырақ ылғалды сіңіру және ұстап қалу
қасиетінен айырылады. Мұндай топырақтарға фондық аналогпен салыстырғанда
гигроскопиялық ылғалдылықтың, су сіңіргіштің, ылғал сиымдылықтың ең төменгі
мәндері тән. Жоғарғы қабаттардың ылғалдылығы азаяды, ал жер беті суы
артады, жоғары гидрофобты қасиеттері бар топырақ қабаттарын мұнаймен ластау
арқылы ылғалды транспирациялау қиындайды.
Мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластанған топырақтарда гумустың
құрамы өзгереді, органикалық оттегінің жалпы құрамы артады. Гумустың
сапалық құрамы өзгеріске ұшырайды: гуминдік және фульва қышқылдарының
салыстырмалы құрамы азаяды, гидролизденбеген қалдықтың құрамы артады. Онда
органикалық оттегі мөлшері салыстырмалы артқанмен топырақтың қоректендіргіш
субстрат ретіндегі қасиеті нашарлайды. Аэрацияның бұзылуы мұнаймен
ластанған топырақтарда анаэробты жағдайлардың орын алуы тотықтырғыш қалпына
келтіру әлуетін төмендетеді. Топырақ коллоидтарын мұнай үлбірлерімен
байланысты сіңіру сиымдылығы төмендейді.
Талдаулар нәтижелері мұнай өнімдерімен ластану топырақтарда оттегін
бекітуге және гумустық құрамын (3,5-12%) сіңдірілген негіздердің
кальцийдің, магнийдің, натрийдің, 10-30 мг және одан астам.
Жалпы азоттың құрамы мен сапасының артуы (0,014-0,07%) топырақтың
тұзданып кету дәрежесінің артуына (тұздар сомасы 0,5-10 % және одан астам)
әкеледі. Мұнаймен ластанған топырақтар жалпы және жылжымалы түрлеріне (0,04-
0,08 % және 4,0-24.0 мгкг), гидролизденетін азотқа зәру. Доссор кен
орындарындағы 1911 ұңғымадан алынған 200 қиманы талдауға арналған
мәліметтер. Топырақ профилінің жоғарғы бөлігінде (0-7 см) мұнайдың
органикалық оттегісі зоналды құба топырақта болатын мөлшерге дейін
минералданған, 7-150 см тереңдікте 2-4,5 % гумусы бар деформацияланған
битумды қабат орналасқан. Мұнаймен ластанған топырақтарда шикі мұнайда
қатты минералданған қабатты сулардың болуына байланысты тұздану дәрежесі
және түрі өзгереді. Топырақ профилінде тұздар саласы 0,5-5,2% тұзданудың
хлорлы-сульфатты түрі басым.
Мұнай өндіретін аудандардағы құба дала топырақтары төмен табиғи
құнарлыққа және буферлікке ие, биоценоздар шамадан тыс тұрақсыз
болғандықтан, өте баяу жүретін биоценоздардың өзін-өзі қалпына келтіру және
өзін тазарту үрдістері ылғалдың өте тапшылығына байланысты қиындайды19.
Баршамызғы белгілі мұнай-газ химия кешені суды көп қажет ететін
салалардың бірі. Сондықтан су ресурстарын ластанудан сақтау, оларды дұрыс
пайдалану мәселесі бұл ауданда біршама актуалды. Жалпы қарастырылып отырған
ауданда, Жем өзенін санамағанда, ірі ағын су көзі жоқ. Қалған өзендер –
Сағыз, Қайнардың тұрақты ағындары жоқ және олар жазда құрғап қалады.
Ауданда бірнеше ұсақ тұзды, ағынсыз көлдер бар: Қамыскөл, Шаянкөл,
Қуанышкөл және т.б. Бұл көлдердің жоғары минералдылығына байланысты (80-100
гл) оларды шаруашылықта пайдаланбайды, бірақ фауна мен флора өмір сүретін
микроклиматтық жағдайды жасауда маңызды рөл атқарады.
Қарастырылып отырған ауданның су қорына тапшы аймаққа жатады. Сонымен
қатар, ауданның жер асты суы мен өзендердің ластануы байқалады. Бұл
аумақтың су нысандары мұнай кәсіпорындарының, елді-мекендердің,
агроэкожүйелер ағызған ағынды суларымен байланысты. “Жер беті сулары
сапасының жылнамасы ” бойынша Жем өзенін ластаушы заттар нитриттар, мұнай
өнімдері, органикалық заттар, аммонийлі азот, фенол болып табылады. Соңғы
онжылдықтағы орташа жылдық көрсеткіштерден нитриттар мен фенолдардың жоғары
концентрациясы байқалды – 1,2-3,2 ШРШ, ал аммонийлі азот және мұнай
өнімдері бойынша – 1,3-16 ШРШ. 1993 ж зоология институтының мамандары өзен
суынан алынған сынаманы талдау барысында су құрамында
гексахлорциклогексан(ГХЦГ), полихлорбензол (А-30 хлорфенол түріндегі ПХБ),
ауыр металдар мен мұнай өнімдері бар екендігін анықтаған. Судағы ГХЦГ-ның
концентрациясы 0,06 мкг, ПХБ-26,5 мкг, мырыштың-94,3 мкгл. Жем өзені
суының жағдайына өзен бастау алатын Ақтөбе облысында орналасқан Жаңажол
мұнай кен орны әсер етеді. Мұнай өндірудің өсуіне бйланысты ауданның жер
асты сулары да ластануға ұшыраған, бұл мұнай кәсіпшілігі аумағынан келетін
ластаушы заттардың (көбіне мұнай өнімдерінің) сіңуіне алып келетін грунттың
жоғары фильтрациялық қасиетіне байланысты жүреді. Теңіз кәсіпшілігіндегі
жер асты суларында олардың жағдайларын бақылайтын 188 ұңғыма бар. Онда
мамандар соңғы жылдарда көміртегі концентрациясының 2 есе өскенін
байқаған. Жер асты суларының жағдайын бақылайтын 4 ұңғымадан алынған
сынамалардан мұнай өнімдерінің концентрациясы 1994 ж 1-2 мгл-ден 1998 ж 3-
4 мгл-ге дейін жоғарылағаны анықталды. Берілген ауданның жер асты суын
ластушы тағы бір көз бұл серіктес-қабатты су табылады, ол су жер асты
горизонттарына қабаттық қысымды ұстап тұру үшін айдалады. Мұнай
өндірісіндегі бұрғылау қалдықтары ішінде бұрғылау ағынды сулары ең үлкен
көлемді алады. Бұлардың көбісінің су өткізбейтін қасиеті болмағандықтан,
ластаушы заттар грунт арқылы жер асты сулы горизонттарына сіңіп грунт
суларының ластануы жүреді. Каспий деңгейінің қазіргі көтерілуі жағалық
жолақтағы жер сты суларының деңгейінің көтерілуіне алып келеді, нәтижесінде
батпақтанған жерлер түзіліп, құрақ және басқа да жағалық өсімдіктер
жойылып, топырақтың екінші реттік тұздануы жүреді. Одан басқа Каспий теңізі
суының деңгейінің көтерілуі ( теңіздің қайту және тасу құбылыстармен бірге)
теңіздің жағалық суының ластануына да әсерін тигізеді, себебі су басу
зонасына бұрғылау қалдықтарын сақтайтын орындар, істен шыққан мұнай
ұңғымалары, газ-мұнай құбырлары және т.б. сәйкес келеді.Әсіресе кен
орындары көп орналасқан жағалық сулардың мұнаймен ластану мәселесі өзекті
болып тұр. Бұл жердегі көптеген мұнай кен орындары – Прорва, Тәжіғали
(Оңтүстік-Батыс және Оңтүстік-Шығыс), Қараарна, Тереңөзек, Теңіз, Айранкөл
және басқа да кен орындарды су басқан. Олардың барлығы қандай да бір
дәрежеде теңізден дамбалар арқылы қорғалған, бірақ теңіз деңгейі көтерілу
үстінде. Сондықтан да дамбалардың сенімділік дәрежесі азая түседі. Мысалыға
Тереңөзек кен орнындағы дамба солтүстік жағынан шайылып кеткен,ал жағында
жоғарғы белгіден судың толысуы жүріп, 150-200 м созылып жатыр. Орталық және
Шығыс Прорва кен орнындарында Прорва-Батыс Прорва жолының бір үлескісі
тасутолқындармен шайылып кеткен. Каспий теңізінің мұнай өнімдерімен
ластануының ең жоғарғы көрсеткіші шығыс бөлігінде екендігі анықталған және
жағалық судың мұнай өнімдерімен ластану деңгейі 1-1,2 ШРШ. Бірақ бұл
көрсеткіш акваторияның осы бөлігінде жиі байқалатын тасу толқындарынан
кейін 30 ШРШ дейін көтеріледі. Жағалық сулардағы мұнай өнімдерінің ең
жоғарғы құрамды болуы көктемде және күзде байқалады. Бұл қыс уақытында
мұнай көмірсутектерінің қар жамылғысында жинақталып қалып, көктем кезінде
еріген сулармен қосылып Каспий теңізіне ұмтылуымен байланысты. Күз
кезіндегі көмірсутектердің ең жоғарғы концентрациясы ластаушы мұнай
көмірсутектерін орталық бөліктен теңіздің жағалық үлескілеріне алып келетін
оңтүстік-батыс желдермен байланысты. Каспий суларында сондай-ақ фенол, ДДТ,
хлор, органикалық пестицидтер, аммонийлі азот, ауыр металдар сияқты
ластаушы заттар табылған, олар көбіне өнеркәсіптік кәсіпорындардың ағын
суларынан келеді. Олардың судағы концентрациясы да теңіз деңгейінің
көтерілуі кезінде жоғарылайды. Каспий теңізі деңгейінің –25 м дейін
көтерілуі мүмкін деген болжам расталса, теңіз және тасу толқындар 30 астам
мұнай кен орындарын басып қалады. Су басу нәтижесінде теңізге мұнай
кәсіпшілігі жерлерін ластаған мұнай өнімдері мен басқа да уытты заттар
түсуі мүмкін. Бұл жағдайда жинақталып қалған уытты заттардың әсері
балықтардың ( оның ішінде бекіре тұқымдас) ауруына және флора мен фаунаның
сирек және құрып бара жатқан түрлерінің қырылып қалуына алып келеді.
Сонымен қатар, теңіз балық шаруашылығы дамыған аудан дәрежесінен айырылады
20.
Жем маңы мұнайлы ауданындағы кен орындарында мұнай өндіру артқан
сайын, ауданда қолайсыз, жағымсыз экологиялық жағдай орнауда. Каспий
теңізінің солтүстік-шығыс жағалаулық аудандарындағы, соның ішінде Теңіз кен
орнынан мұнай өндіру мен игерілудің дамуына байланысты экожүйе күкірт және
құрамында күкірті бар қоспалармен қатты ластанған.
Бұл аудандағы кен орындары ұзақ жылдар бойы пайдаланылып келеді.
Пайдалану кезінде атмосфераға қатты бөліктер, күкірт ангидриді, көміртегі
қышқылы, азот және көмірсутек тотықтары бөлінеді. Бұл заттар атмосфераға
түсіп, төсеніш қабат арқылы максималды ластануы 1999 ж, ал азот және күкірт
тотықтары арқылы 2000 ж байқалған.
Аудандағы газ өңдеу кешендері серіктес газдар шырақтарында жағу
арқылы аймақтың ауа қабатын ластайды. Ауа қабатында 3,7 млн тоннадан артық
қоспасы жинақталған. Осындай техногенді қалдықтардың кеңістіктегі
таралуының негізгі факторларына ауа райы жағдайлары: жел бағыты мен
жылдамдығы, ауа температурасы, жауын-шашын, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы
және т.б. жатады. Топырақтың беткі қабатында шөккен газды-шаңды қалдықтар
жоғарғы қабаттарда да кездеседі.
Жалпы лақтырылған қалдықтар үлесінің 75% көміртегі оксиді құрайды,
мұнай газы толық жанбаған жағдайда, ол атмосфераның жоғарғы қабаттарына
көтеріліп ол жерде парниктік эффекттің түзілуіне әсер ететін көмірқышқыл
газына дейін тотығады.
Кен орнындағы атмосфераның негізгі ластаушы көздеріне ұңғымалар,
мұнай дайындау қондырғылары және мұнай газын жағу шырақтары жатады.
Ластаушы заттар қалдықтарының біршама бөліктері, әсіресе апатты және газбен
ластануы олармен жұмыс жасаудағы барлық кезеңде – кен орнының ашылуынан
бастап дайын, өңделген мұнай өнімдерін сақтағанға дейін жүреді. Атмосфераға
тек мұнай мен газ ғана емес, сонымен қатар қосымша қоспалар да кіреді.
Мысалы, мұнай ұңғымаларын бұрғылау кезінде атмосфераға серіктес газбен
бұрғылау кезінде пайда болған ерітінділер төгіліп, ал өндіру кезінде
мұнаймен бірге қабатты су шығып ол да төгіледі. Сондай-ақ құбыр арқылы
тасымалдау кезінде қондырғылардағы акауларға байланысты газ тәрізді өнімдер
бөлініп, оларды қайта өңдеп сақтау кезінде де ауа газбен ластанады.
1990 ж. 1 тонна мұнай өндіру кезінде атмосфераға 40 кг қалдық
лақтырылса, 2000 ж бұл көрсетікіш 11,04 кг дейін азайды, яғни 10 жыл ішінде
қалдықтар 3,6 есеге дейін болатын, дегенмен, бұл көрсеткіш көрші Ресей
Федерациясының мұнай-газ өнеркәсібіндегі лақтырылған қалдықтардан 3 еседей
артық 21.
1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАНЫ ҚУРАСТЫРУДАҒЫ ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ
2.1 Геоақпараттық жүйе туралы мәліметтер
Геоақпараттық жүйе (ГАЖ) –аумақ бойынша бекітілген ақпаратты сараптау,
беру, сақтау, өңдеу, қабылдаудың адамдық-әдістемелік машиналық кешені. ГАЖ-
дың негізінде ақпаратты-бағдарламалық кешен, мәліметтерді қайта өңдеу,
кеңістіктік-координаттық байлау, тарату және көрсету жатыр.
Геоақпараттық жүйе мәліметтерді өңдеу мен картографиялауда өте жақсы
графикалық құрал болып табылады. ГАЖ-ға берілген анықтамалар өте көп. Соның
ішінде ең көп таралғаны:
1. ГАЖ – географиялық байланысқан ақпараттардың барлық түрін
енгізіп, сақтайтын, жаңартатын, талдайтын, өңдейтін, шығаратын
бағдарламалық-ақпараттық кешен.
2. ГАЖ – мәліметтерді енгізетін, сақтайтын және өңдейтін,
шығаратын жеке тұлғалық және бағдарламалық жүйелердің жиынтығы.
Географияда ГАЖ ақпараттық жүйе емес, ақпараттық жүйелердің
географиялық жиынтығы. Қарапайым түрде ГАЖ мәліметтер базасы мен
электрондық картаның байланысы болып табылады. Оны мәліметтер базасының
кеңейтілген концепциясы деп қарастыруға болады. Бұл мағынада ГАЖ, шынында,
өзінше жаңа деңгей мен интеграциялық әдіс және ақпараттардың
құрылымдастырылуы. әлемде ақпараттың үлкен бөлігі нысанға жатады, онда
олардың кеңістіктік орны үлкен рөл атқарады. Сондықтан, ГАЖ көптеген
қолдануларды мәліметтер базасын басқару жүйесінің мүмкіндігін кеңейту
арқылы қарастырады. Сонымен бірге ГАЖ көптеген перифериялық жабдықтардан
тұрады Олар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz