Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЫНТАЛАНДЫРУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1Шағын және орта бизнестің маңызы және оның экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2Шағын кәсіпорындарды қолдаудың шетелдік озық тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3Шағын және орта бизнес қызметтін талдау және тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1Қазақстандағы шағын және орта бизнестің ерекшеліктері мен проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3«ДАМУ» АҚ.ның қызметінің анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1Шағын және орта бизнесті қолдауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2Шағын және орта бизнестің дамуының перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЫНТАЛАНДЫРУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1Шағын және орта бизнестің маңызы және оның экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2Шағын кәсіпорындарды қолдаудың шетелдік озық тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3Шағын және орта бизнес қызметтін талдау және тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1Қазақстандағы шағын және орта бизнестің ерекшеліктері мен проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3«ДАМУ» АҚ.ның қызметінің анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1Шағын және орта бизнесті қолдауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2Шағын және орта бизнестің дамуының перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның дамуының қазіргі сатысы экономика мен қоғамды басқаруда өте күрделі мәселелердің пайла болуымен сипатталады. Ол әлемді қамтыған қарды дағдарысы, еліміздің әлемдік экнономикаға кірігуі мен жаһандануы жағдайында сондай-ақ дүниежүзілік сауда ұйымына кіруге дайындық тұсында бизнесті ұтымды ұйымдастыру, басқару және тиімділігін арттыру сияқты мәселелерді қамтиды. Кәсіпкерлікті, соның ішінде шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттік экономикалық саясаттың басымды бағыты болып саналады. Сондықтан да кәсіпкерліктің дамуы бірқатар әлеуметтік-экономикалық мәселелердің оң шешімін табуына және экономикалық өсу қарқына оқ ықпал етті. Экономикалың нақ осы секторы мемлекеттің стратегиялық мақсаттары мен ағымдағы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әралуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар шағын және и орта бизнес секторының бүкіл әлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық 2010 жылы өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің тек қана ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің төмендігінде. Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы сектордың елімізде экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай қалады. Осыған орай осы әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың бәсекелік қабілеттерін жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу жоғарыда аталғандай, осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін баянды етеді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу мәні Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен дамуының ынталандыру әдістерін зерттеу, сондай – ақ осы сектордың дамуындағы проблемалар және оларды шешетін жолдарды табу.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әралуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар шағын және и орта бизнес секторының бүкіл әлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық 2010 жылы өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің тек қана ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің төмендігінде. Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы сектордың елімізде экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай қалады. Осыған орай осы әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың бәсекелік қабілеттерін жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу жоғарыда аталғандай, осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін баянды етеді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу мәні Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен дамуының ынталандыру әдістерін зерттеу, сондай – ақ осы сектордың дамуындағы проблемалар және оларды шешетін жолдарды табу.
1. Малый бизнес № 23 – 24. Декабрь. 2008г
2. А. Н. Токсанова. Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход. Алматы, 2009 г.
3. Феномен предпринимательсва в преходных общестах:состояния, проблемы, перспективы. сборник научных работ. Алматы, 2008 г.
4. Николас К. Сирополис управление малым бизнесом. Москва, 2007 г.
5. Гражданский кодекс Республики Казакстан.
6. Аль – пари № 19. Август – октябрь, 2007 г.
7. Статистический сборник Казакстана за 2008 и 2009 г.\\ оперативная информация.
8. Аль – пари № 25, январь – март, 2008 г.
9. Гончаров Б.М. Руководство для высшегоуправленческого персонала. Москва, 2008 г.
10. Малый бизнес: правовые и экономические аспекты. г. Астана,
2006 г.
11. Винс Р. Математика управления капиталом. Методы анализа риска для трейдеров и портфельных менеджеров. Пер. с англ. – М.: Альпина, 2008. стр 146-155;
12. Предпринимательство: Учебник для вузов / Под ред. Проф. В.Я Горфинкеля, проф. Г.Б. Поляка, проф . В. А. Швандара. – 4-е изб., перераб.и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005 – С.735
13. Еспикепов Т., Кемел М. Становление организационно-правовых форм сельскохозяйственных прдеприятий Казахстана в условиях перехода к рыночным отношениям. – Алматы, 1998 – С. 180.
14. Курс экономической теории. Издание 4-е, дополненное и переработанное /Под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А – М.: Издание – Киров: «АСА», 2001. – С. 752
15. Окаев К.О., Смагулова Н.Т. Предпринимательство в РК. – Алматы: Экономика, 2000г.
16. Бусыгин А.В Предпринимательство: Учебник. – М.: Дело, 2000.
17. Малый бизнес: Финансовая среда предпринимательства: Учебно-методическое пособие. – М.: Финансы и статистика, 2006.
18. О недобросовестной конкуренции. Закон Республики Казахстан от 9 июня 1998 г. №232. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
19. Об индивидуальном предпринимательстве. Закон Республики Казахстан от 19 июня 1997 г. № 135-1. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
20. О государственной поддержке малого предпринимательства. Закон Республики Казахстан от 19 июня 1997 г. № 131-1 // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
21. О мерах по усилению государственной поддержки и активизации развития малого предпринимательства. Указ Президента Республики Казахстан от 6 марта 1997 г. №3398. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
22. О дополнительных мерах по реализации государственных гарантий свободы предпринимательской деятельности. Указ Президента Республики Казахстан от 14 июня 1996 г. №3036. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
23. Положение «О порядке проведения тендеров по предоставлению субъектам малого предпринимательства в аренду или доверительное управление с правом последующей передачи в собственность неиспользуемых производственных помещений и объектов, офисных помещений на государственных предприятиях (а также по передаче предприятиям малого предпринимательства государственных объектов незавершенного строительства)». Утверждено департаментом Управления государственным имуществом и активами Министерства финансов Республики Казахстан от 14 апреля 1997 г. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
24. Постановление Правительства Республики Казахстан от 25 августа 2006 года № 822 О Среднесрочном плане социально-экономического развития Республики Казахстан на 2007-2009 годы (второй этап)
25. О приоритетах и региональных программах поддержки и развития малого предпринимательства в Республике Казахстан. Указ Президента Республики Казахстан от 7 июля 1997 г. №3589. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
26. О кредитовании развития малого и среднего бизнеса, фермерских хозяйств, создания рабочих мест. Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 февраля 1998 г. №104. . // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
27. О государственной программе развития и поддержки малого предпринимательства в Республике Казахстан на 1999-2000 гг. Указ Президента Республики Казахстан от 31 декабря 1998 г. № 4189 (извлечения). // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
28. Постановление Президента Республики Казахстан «О фонде поддержки предпринимательства и развития конкуренции Республики Казахстан» от 05.05.1992 г.
29. Программа индустриально-инновационного развития Актюбинской области на 2004—2006 годы
30. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Алматы: Экономика, 1998.
31. Мамыров Н.К. Экономика Казахстана на пороге ХХ1 века. Алматы. Экономика. 1999.
Кенжегузин М.Б. Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации. Алматы, 1998.
2. А. Н. Токсанова. Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход. Алматы, 2009 г.
3. Феномен предпринимательсва в преходных общестах:состояния, проблемы, перспективы. сборник научных работ. Алматы, 2008 г.
4. Николас К. Сирополис управление малым бизнесом. Москва, 2007 г.
5. Гражданский кодекс Республики Казакстан.
6. Аль – пари № 19. Август – октябрь, 2007 г.
7. Статистический сборник Казакстана за 2008 и 2009 г.\\ оперативная информация.
8. Аль – пари № 25, январь – март, 2008 г.
9. Гончаров Б.М. Руководство для высшегоуправленческого персонала. Москва, 2008 г.
10. Малый бизнес: правовые и экономические аспекты. г. Астана,
2006 г.
11. Винс Р. Математика управления капиталом. Методы анализа риска для трейдеров и портфельных менеджеров. Пер. с англ. – М.: Альпина, 2008. стр 146-155;
12. Предпринимательство: Учебник для вузов / Под ред. Проф. В.Я Горфинкеля, проф. Г.Б. Поляка, проф . В. А. Швандара. – 4-е изб., перераб.и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005 – С.735
13. Еспикепов Т., Кемел М. Становление организационно-правовых форм сельскохозяйственных прдеприятий Казахстана в условиях перехода к рыночным отношениям. – Алматы, 1998 – С. 180.
14. Курс экономической теории. Издание 4-е, дополненное и переработанное /Под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А – М.: Издание – Киров: «АСА», 2001. – С. 752
15. Окаев К.О., Смагулова Н.Т. Предпринимательство в РК. – Алматы: Экономика, 2000г.
16. Бусыгин А.В Предпринимательство: Учебник. – М.: Дело, 2000.
17. Малый бизнес: Финансовая среда предпринимательства: Учебно-методическое пособие. – М.: Финансы и статистика, 2006.
18. О недобросовестной конкуренции. Закон Республики Казахстан от 9 июня 1998 г. №232. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
19. Об индивидуальном предпринимательстве. Закон Республики Казахстан от 19 июня 1997 г. № 135-1. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
20. О государственной поддержке малого предпринимательства. Закон Республики Казахстан от 19 июня 1997 г. № 131-1 // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
21. О мерах по усилению государственной поддержки и активизации развития малого предпринимательства. Указ Президента Республики Казахстан от 6 марта 1997 г. №3398. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
22. О дополнительных мерах по реализации государственных гарантий свободы предпринимательской деятельности. Указ Президента Республики Казахстан от 14 июня 1996 г. №3036. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
23. Положение «О порядке проведения тендеров по предоставлению субъектам малого предпринимательства в аренду или доверительное управление с правом последующей передачи в собственность неиспользуемых производственных помещений и объектов, офисных помещений на государственных предприятиях (а также по передаче предприятиям малого предпринимательства государственных объектов незавершенного строительства)». Утверждено департаментом Управления государственным имуществом и активами Министерства финансов Республики Казахстан от 14 апреля 1997 г. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
24. Постановление Правительства Республики Казахстан от 25 августа 2006 года № 822 О Среднесрочном плане социально-экономического развития Республики Казахстан на 2007-2009 годы (второй этап)
25. О приоритетах и региональных программах поддержки и развития малого предпринимательства в Республике Казахстан. Указ Президента Республики Казахстан от 7 июля 1997 г. №3589. // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
26. О кредитовании развития малого и среднего бизнеса, фермерских хозяйств, создания рабочих мест. Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 февраля 1998 г. №104. . // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
27. О государственной программе развития и поддержки малого предпринимательства в Республике Казахстан на 1999-2000 гг. Указ Президента Республики Казахстан от 31 декабря 1998 г. № 4189 (извлечения). // Сборник законодательно-правовых актов «Малый и средний бизнес: Законодательство Республики Казахстан. Алматы. 1999.
28. Постановление Президента Республики Казахстан «О фонде поддержки предпринимательства и развития конкуренции Республики Казахстан» от 05.05.1992 г.
29. Программа индустриально-инновационного развития Актюбинской области на 2004—2006 годы
30. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Алматы: Экономика, 1998.
31. Мамыров Н.К. Экономика Казахстана на пороге ХХ1 века. Алматы. Экономика. 1999.
Кенжегузин М.Б. Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации. Алматы, 1998.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЫНТАЛАНДЫРУ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1Шағын және орта бизнестің маңызы және оның экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2Шағын кәсіпорындарды қолдаудың шетелдік озық
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3Шағын және орта бизнес қызметтін талдау және тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 30
2.1Қазақстандағы шағын және орта бизнестің ерекшеліктері мен
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3ДАМУ АҚ-ның қызметінің
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1Шағын және орта бизнесті қолдауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2Шағын және орта бизнестің дамуының
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .73
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 76
Кіріспе
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның дамуының қазіргі
сатысы экономика мен қоғамды басқаруда өте күрделі мәселелердің пайла
болуымен сипатталады. Ол әлемді қамтыған қарды дағдарысы, еліміздің әлемдік
экнономикаға кірігуі мен жаһандануы жағдайында сондай-ақ дүниежүзілік сауда
ұйымына кіруге дайындық тұсында бизнесті ұтымды ұйымдастыру, басқару және
тиімділігін арттыру сияқты мәселелерді қамтиды. Кәсіпкерлікті, соның
ішінде шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттік экономикалық саясаттың
басымды бағыты болып саналады. Сондықтан да кәсіпкерліктің дамуы бірқатар
әлеуметтік-экономикалық мәселелердің оң шешімін табуына және экономикалық
өсу қарқына оқ ықпал етті. Экономикалың нақ осы секторы мемлекеттің
стратегиялық мақсаттары мен ағымдағы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың
диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді.
Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ
жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен
салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы
мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта
кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әралуан аспектілі
қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған
әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын
зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар шағын және и орта бизнес секторының бүкіл әлемдік
сауда ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы
бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық 2010
жылы өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің
тек қана ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің
төмендігінде. Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы
сектордың елімізде экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай
қалады. Осыған орай осы әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың
бәсекелік қабілеттерін жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу
жоғарыда аталғандай, осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін
баянды етеді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу
жолдары арқылы осы секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу мәні
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес секторының
субъектілері мен дамуының ынталандыру әдістерін зерттеу, сондай – ақ осы
сектордың дамуындағы проблемалар және оларды шешетін жолдарды табу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
Шағын және орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың
ынталандыру теориясы мен халықаралық тәжірибесін зерттеу арқылы ролін
қарастыру;
Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі
қиындықтары мен проблемаларын және оларды қолдаудың тиімділігін терең
талдау мен сипаттамаларын бітіріп кету;
Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу
арқылы ҚР –дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын
әзірлеу және даму перспективаларын көрсету.
Бітіру жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру
жұмысныда тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
маңыздылығы қазіргі таңдағы шағын және орта бизнестің қамтуындағы
проблемалармен қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге
асырулары бойынша рекомендацияларды ұсынумен анықталады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЫНТАЛАНДЫРУ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ТӘЖІРИБЕСІ
1. Шағын және орта бизнестің маңызы және оның экономикадағы рөлі
Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның
қалыптасу көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің
алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер
кәсіпкерліктің шығуын француз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен
байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде
тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып
келетін адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі
араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі
негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп
тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер,
гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар
мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады.
Қазіргі уақыттағы алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі
Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша
кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеф
Шумпеттер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық
дамуда қозғалтатын өзіндік элемент.
Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда
болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл
бір қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды
қорғайды.
Кәсіпкерліктің анықтамасынан тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай
категорияға жатқызу керек екендігін нақтылап алайық.
Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей
айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай
салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім
көлемі.
Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және
шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас
ағзасын құрайды.
Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі
кәсіпорындар – эконамика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың базисі.
Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен
және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ-
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге
қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау
керек.
Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын,
географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі
үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару
сипаты икемділігімен, формальділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау
барысында, өндіріс саласында, басқару саласында жұмысшылардың өзара
алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.
Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде кәсіпкерлік
және бизнес ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік пен бизнесті
экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және
шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер - өндіру немесе
алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету
немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу
негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен,
кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын (тек заңмен тыйым
салынбаған) еркін шаруашылықты білдіреді.
Бірақ кәсіпкерлік және бизнес түсініктері экономикалық тұрғыдан
қарастырғанда синонимдер болып табылады. Бизнес түсінігі экономикалық
тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика
бойынша бизнес қоғамның қажеттілігін қамтамасыз етуге қажетті өндіріс
жүйесі ретінде анықталады. Бизнес нарықтық экономиканы барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін
қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі
адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бір
формасы ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге
асырылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес (жалпы бөлім):
кәсіпкерлік – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан,
тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға
бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық
басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің
өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге
асырылады.
Соған қарамастан, тәжірбиеде кәсіпкерлік пен бизнес терминдері
бірін-бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай, кәсіпкерлік және шағын
бизнес бірі-біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес кәсіпкерлік
пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Әрі қарай, мен,
осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын боламын. Бәрімізге белгілі,
шағын және орта бизнесте жеке секторлар басшылық етеді. Өзінің кәсіпорынын
ашу барысында адамдарды не қозғайды? Келесідей себептерді бөліп көрсетеді:
пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалық және материалдық жағдайын
жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысудың мотиві
ретінде келесілерді көрсету керек: тұлғалардың өзін-өзі қалыптастыру
мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша
және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен
арттыруға ұмтылу.
Шағын және орта бизнестің артықшылықтары мен ерекшеліктері.
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар
кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар
үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі
компаниялармен бәсекелестікке түсе алмайтындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан
қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін
көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 – 1 жыл ішінде
өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмайды, ал ірі кәсіпорындар
үшін 5-6 жыл қажет. Екіншіден, көпшілігі қателесіп инновация ірі
кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние
Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес
сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі
кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде
әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.
Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты
артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде дағдарыс және жұмыссыздық
кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі
экономикалық дағдарысқа байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына
алмайды. Американ-Экспресс мәліметтері бойынша шағын өнеркәсіптерде
қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға
қарағанда 3 есе көп.
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта
бизенстің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне
тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына
жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек
ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және
табысқа тікелей қатыса алу мүмкіндігі.
Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады.
Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен
және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен
шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық
арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын
пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса,
автомобильді жөндеу – шағын және орта бизнес қызметі.
Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті
еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға
негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып
табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар
акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде
басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі
менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі
туындамайды.
Нарықтың қатынастардың дамуының қазіргі жағдайында кәciпкepлiк қызмет
еркіндігін сақтай отырып, шағын кәсіпкерлікті дамыту ерекше мәнге ие
болады. Өйткені шағын кәсіпкерліктің өзіндік ерекшеліктері мен
артықшылықтары экономиканы жаңарту жағдайында әртараптандыру мәселесін
шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалану мен icкe асыруға, еліміздің
экономикалық, даму стратегиясын жүзеге асыруға айтарлықтай ықпал етеді.
Қaзipгi кезде шағын кәсіпкерлерді қалыптастыру, дамыту және қызмет
тиімділігін арттыру маңызды орынға ие болады. Ceбeбi, шағын кәсіпкерлік
жалпы ұлттық өнімнің және жалпы өнімнің көлемін, халықты жұмыспен қамту
жағдайын, экономиканың өсу қарқынын анықтауға белгілі бip деңгейде әсер
етіп қана қоймай, икемді аралас экономиканы қалыптастыруға, түрлі меншік
нысандарының ұтымды үйлесуі мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға да мүмкіндік береді.
Шағын кәсіпкерлік – бұл нарықтық экономика субъектілерінің белгілі
бip анықталған критерийлер, көрсеткіштер және заңдар негізінде жүзеге
асырылатын кәсіпкерлік қызмет. Әлемдік және отандық тәжірибе керсетіп
отырғандай, әр түpлi ұйымдық-құқықтық нысандардағы кәсіпорындардың шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызылуының нeгiзгi критерийі жұмысшылардың
саны болып табылады. Бipқaтap ғылыми жұмыстарда шағын кәсіпкерлік
cyбъeктiлepiнe бip меншік иеci басқаратын кәсіпорын немесе шағын адамдар
тобынан құралған кәсіпорын жатқызылады делінген. Жалпы алғанда, әлемдік
тәжірибеде шаруашылық жүргізуші субъектілерді шағын және орта кәсіпкерлікке
жатқызудың жалпы критерийлepi ретінде персоналдар саны, жарғылық
капиталының мөлшері, активтерінің шамасы, айналым көлемі және т.б. айтуға
болады. Алайда, айтарлықтай жиі қолданылатын критерийлерге кәсіпорындағы
жұмыскерлердің орташа жылдық саны, кәсіпорынның жылдық айналымы және
активтерінің мөлшерін жатқызуға болады. Ал дамыған елдердің барлығында
дерлік негізгі критерий жұмысшылар саны болып табылады. Мысалы, құрамына
дамыған елдер кіретін экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының
анықтауы бойынша кәсіпорындағы персоналдар саны 19 адамға дейін өте
шағын, 100 адамға дейін шағын, 100-499 адамға дейін орта және
персоналдар саны 500-ден жоғары болса ipi кәсіпорындар ретінде
анықталған.
Біздің елімізде кәсіпорындағы жұмыскерлер саны мен активтерінің мөлшері
бойынша оны шағын, орта немесе ipi бизнеске жататындығын анықтай аламыз.
Яғни, басты критерий жұмыскерлер саны және активтердің мөлшері болып
табылады.
2006 жылға дейін ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 8-сәуірдегі №499 қаулысына
сәйкес шағын кәсіпкерлікке жатқызу кезінде жұмыскерлер санына қатысты
критерий өзгеше болды:
өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін;
сауда және тұрмыстық қызмет көрсетуде – 30 адамға дейін;
көлік және байланыста – 25 адамға дейін;
ғылым және инновациялық, қызметте – 20 адамға дейін.
Ал, жұмыскерлер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта бизнеске
жатқызылды.
Ресей Федерациясында қазіргі кезде шағын кәсіпорындарды жұмыскерлер
санына қарай анықтайды. Атап айтқанда келесі шарттар сақталуы керек:
өнеркәсіпте – 200 адамға дейін;
құрылыста – 100 адамға дейін;
көтерме саудада – 50 адамға дейін;
ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін;
ғылымда және өндірістік емес сферада – 25 адамға дейін;
бөлшек саудада – 15 адамға дейін.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес,
шағын кәсіпкерлік субъектілеріне заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің
орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын дара кәсіпкерлер, сондай-ақ
жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан, активтерінің орташа жылдық
құны 60 000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатқызылады.
Орта кәсіпкерлік субъектілері деп жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50
адамнан асатын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерік қызметті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан астам, бipaқ 250 адамнан, ал
активтерінің орташа жылдық құны 325 000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын
заңды тұлғаларды айтамыз.
Ipi кәсіпкерлік субъектілеріне жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын,
жұмыскерлердің орташа жылдық саны 250 адамнан асатын және активтердің
орташа жылдық құны 325 000 айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар
жатады.
Ecipткi заттарының, психотроптық заттардың айналымымен байланысты,
акцизделетін өнімді өндіру және көтерме сатуды, астық қабылдау пункттерінде
астық сақтау, лотереялар өткізу, ойын және шоу-бизнес, сертификаттау,
метрология және сапаны басқару, мұнай, мұнай өнімдері, газ, электр және
жылу энергиясын өндіру, қайта өңдеу және сату, радиоактивті материалдардың
айналымы, банк қызметі және сақтандыру нарығындағы қызметті, аудиторлық
қызметті, бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтi жүзеге асыратын дара
кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері бола алмайды.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті жеке тұлға нысанында
да, заңды тұлға нысанында да ұйымдастыру үшін заңнамалық база құрылған.
Қазақстан заңдарымен рұқсат етілген ұйымдық-құқықтық нысандар шеңберінде
және экономикалық конъюнктура мен қолда бар материалдық, каржылық және
еңбек ресурстарына байланысты кәсіпкерлік қызметті дара кәсіпкерлік
(өзіндік немесе бірлескен) және ұжымдық (шаруашылық серіктестіктep мен
өндірістік кооперативтер) кәсіпкерлік нысандарында жүзеге асыруға болады.
Ал, кәсіпкерлер шаруашылық; қызметті жақсы басқару мен айтарлықтай жоғары
табыс әкелуін қамтамасыз ететін нысанды артықшылықтары мен кемшіліктерін
ескере отырып таңдау жасайды. Шағын кәсіпкерлік өзінің шаруашылық және
экономикалық қызметін бip немесе бірнеше қызмет түрлерін орындай отырып
экономиканың барлық сфералары мен салаларында жүзеге асыра алады.
Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргi жағдайында шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту, олардың қызмет тиімділігін арттыру маңызды орынға ие
болады. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы бәсекелік ортаның күшеюіне,
тұтыну нарығын қажетті тауарлармен (қызметтермен) толықтыруға, жаңа жұмыс
орындарын ашу арқылы жұмыспен қамту мәселесін шешуге, халықтың әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жақсаруына, ГТП-ны жеделдету, жаңашылдықты енгізу
және басқа да көптеген маңызды мәселелердің оң шешімін табуына септігін
тигізеді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің ел экономикасында маңызды орынға ие
болуын және тиімді қызмет етуін оның келесі артықшылықтарымен түсіндіруге
болады:
шағын кәсіпкерлкіктің икемділігі, өндірілетін өнімдердің тұтынушылардың
талғамына сай тез бейімделу мүмкіндігі;
жергілікті ресурстарды пайдалану мен жергіліктіп нарықта кызмет eтyi;
кәсіпорынды басқарудың қарапайымдылығы, ipi бюрократиялық құрылымның
болмауы;
жұмыскерлердің және кәсіпорын басшысының жоғары нәтижеге жетуге деген
ортақ мүдденің болуы, мотивацияның жоғарылығы;
ipi өндіріспен тиімді өзара әрекетте болу мүмкідігі, яғни ipi
кәсіпорындар арқылы қосалқы бұйымдар мен бөлшектерді өндірушілер және
жеткізушілер ретінде әріптестік қатынаста болу;
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы капиталдың және
жұмсалатын шығындардың салыстырмалы түрде аз болуы;
өндірісті жаңарту, жаңашылдықты енгізу, жаңа идеяларды жүзеге асыруга
икемділігі.
Шағын және орта кәсіпкерлікке тән кемшіліктерге төмендегілерді
жатқызуға болады:
тәуекел деңгейінің жоғары болуы;
ресурстық, қаржылық және материалдық-техникалық базаның
жеткіліксіздігі;
жеткізу нарықтарынының тарлығы және әлемдік стандарттарға сай өнім
өндіру мүмкіндігінің төмендігі;
қызметкерлер бірліктерінің айтарлықтай жоғары деңгейде болмауы және бip
адамның бірнеше қызметті қатар атқару мүмкіндігі;
қосымша қаражаттар тарту және несие алу мүмкіндігінің төмендігі.
Елімізде экономиканы жедел жаңарту мен дамытуда, жоғары экономикалық
өсімгe қол жеткізуде кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру мен кәсіпкерлікті
қолдау экономиканы құрылымдық қайта құруды жандандыруға, таңдау еркіндігі
мен қосымша жұмыс орындарын ұсынуға, шығындардың тез қайтымдылығын
қамтамасыз етуге, тұтынушылық сұраныстың өзгерістеріне жедел бейімделуге
мүмкіндік беретін шағын кәсіпорындар торабын құруды тездетуді талап етеді.
Ел экономикасын дамытуда шағын кәсіпкерліктің маңыздылығы өте жоғары. Ал,
осы шағын кәсіпкерлік қандай да бip ic бастау үшін ipi көлемде
инвестицияларды талап етпейді және ресурстар айналымының жоғары
жылдамдығына мүмкiндiк береді. Осыған байланысты экономиканы қайта
құрылымдау проблемаларын ұтымды шeшyдi, нарықты тұтыну тауарларымен
толықтыруды қамтамасыз eтіп қана қоймай, бәсекелік ортаны күшейту арқылы
өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтер сапасын жақсартуға, жаңа
жұмыс орындарын кұра отырып, жұмыссыздық мәселесін шешуге қол жеткізуге
болады. Шағын кәсіпкерліктің
экономикадағы рөлі, өзіндік ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері
жөнінде көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. А.А. Шулустың
пікірінше, шағын кәсіпорынның келесідей ерекшеліктерін бөліп көрсетуге
болады:
кәсіпорынды тікелей басқару және меншік құқығының бірлігі;
кәсіпорынның ықшамды болуы: оның масштабының шектеулілігі кәсіпорын
иесі мен жұмыскердің арасындағы қарым-қатынастың ерекше, жеке сипатын
көрсетеді. Ол қызметкер жұмысын мотивациялау мен оның еңбекке
қанағаттануының жоғары дәрежесіне жетуге мүмкіндік береді.
ресурстар мен өткізу нарықтарының салыстырмалы түрде үлкен еместігі;
кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен даму перспективасында кәсіпорын
басшысының рөлі. Яғни, ол шаруашылық қызмет нәтижелеріне толық
жауапкершілікте болады.
Шағын кәсіпкерліктің тиімділігінің басты факторы – олардың өнім
өндіру облысында, сондай-ақ қолданылатын еңбек құралдары бойынша бір жақты
мамандануы. Шағын кәсіпкерлік шектеулі номенклатурада (1-2-ден 5-7-ге
дейін) өнімдер өндіреді және бір мезгілде жоғары өнімділікпен ерекшеленетін
бір жақты мамандандырылған құрал-жабдықтарды қолданады. Ол қысқа мерзімде
өндіріс технологиясын және өндірістік үрдісті интенсификациялауға ғана
емес, сондай-ақ негізгі құралдардың ұдайы өндіріс үрдісін өзгеріуге
мүмкіндік береді. Шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымдық бөлімшелер кұруға көп
шығын жұмсауды қажет етпейді, яғни көлік шаруашылығын, арнайы
коммуникациялар, жөндеу шаруашылығын және үлкен қоймалар ұстаудың
қажеттілігі жоқ. Өндіріс көлемінің шағын болуы материалдық-техникалық
жабдықтауды, сондай-ақ өнімнің дайындығына байланысты өткізуді жүзеге
асыруды жылдамдатуға мүмкіндік береді. Ол еңбек ресурстарын тиімді
пайдалануда да ерекше мәнге ие болады. Әсіресе, қосымша жұмыс орындарын
кұруға, адамдарға маман ретінде өздерінің шығармашылық қабілеттіліктерін
жүзеге асыруға жағдай туғызады.
Сонымен жалпы экономикалық көзқарас тұрғысынан шағын кәсіпкерліктің
дамуы өндірісті мамандандыру өсімін, ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуді, өнім өндіру мерзімін қысқартуды, шикізаттар мен дайын
өнімдерді жеткізудің көлік шығындарын, жоғалтуларды азайту, еңбек және
материал ресурстарын едәуір толық пайдалануды қамтамасыз етеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында шағын кәсіпкерліктің экономикадағы рөлін
қарастырған кезде жаңашылдык немесе жаңашылдықты енгізу мәселесін назардан
тыс қалдыруға болмайды. Нарық өзіндік өзгешеліктері мен ерекшеліктеріне
байланысты тұтынушыларға бәсекеге кабілетті және жоғары сапалы өнімдер
жеткізу мақсатында өндірісті жаңартуды талап етеді. Сондықтан кәсіпкерлер
немесе кәсіпорын басшылары оларды шешу жолдарын іздеуі қажет. Оның үстіне
нарықтық экономикасы дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей шағын
кәсіпкерлік жаңашылдық облысында ірі кәсіпкерлікпен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтарға ие болады. Ол шағын кәсіпкерліктің нарыққа тез бейімделу,
басқару икемділігі және ішкі коммуникациялар тиімділігі және басқа да
осындай сапалы қасиеттерімен байланысты.
Шағын кәсіпкерліктің тиімді кызмет ету мүмкіндігі ірі өндіріспен
салыстырғанда келесідей бірқатар артықшылықтарымен түсіндіріледі.
- Өнім өткізудің жергілікті нарықтарына жақындығы және тұтынушылар
сұраныстарына тез бейімделумен, ірі кәсіпорындар үшін тиімсіз болған
жағдайда аз партиямен өнімдер өндіру, кәсіпорынды басқарудың тиімділігі мен
қарапайымдылығы және басқалары.
- Шағын кәсіпкерліктің дамуы мен тиімді қызмет етуі бүкіл экономиканы
жақсарту үшін қолайлы жағдай туғызады. Демек, бәсекелік орта күшейеді,
көптеген қосымша жұмыс орындары құрылады, тұтынушылық сектор кеңейеді,
өндірістегі, саладағы және ел экономикасындағы кұрылымдық қайта кұру
белсенді және тиімді түрде жүргізіледі, жергілікті ресурстар жақсы
қолданылады, нарықты тауарлар мен қызмет көрсету арқылы толықтыру тезірек
болады, ел экономикасының экспорттық әлеуеті артады.
- Шағын кәсіпорын құра отырып қызметін жүзеге асыратын кәсіпкерлер
немесе шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың әдістері мен нысандарын,
білімдерін меңгерудің өзіндік мектебі болып табылады. Сонымен қатар,
кәсіпкерлердің шығармашылық қабілеттерін дамыту, еркін өндірістік қорларды
пайдаланудың тиімді тәсілі ретінде қарастырылады. Шағын кәсіпкерлік тұтыну
сферасында ғана емес, сондай-ақ соңғы өнімді шығару үшін қажетті жекелеген
түйіндер, бөлшектер, жартылай фабрикаттар, шағын механизмдер мен басқа да
еңбек заттарын өндірушілер ретінде де тиімді. Ал, оларды ірі кәсіпкерлік
субъектілерінің өздері өндіруі тиімсіз болып табылады. Сондықтан оларды
өндіруді келісімшарт бойынша шағын кәсіпкерлікке тапсырады.
- Шағын кәсіпкерлік қоғамдық өндіріс үрдісінде қосымша еңбекті
енгізеді, ал ол жаңа құндылықтар құрады, ұлттык байлық пен ұлттық табысты
көбейтеді.
Шағын кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлінің жоғары болуы оның
өзіндік ерекшеліктерімен де байланысты. Ең алдымен шағын және ірі
кәсіпкерліктің қызмет сферасы әр түрлі болады. Ірі кәсіпкерлік бұйымдардың
тұрақты номенклатурасы және жаппай өндіріс жағдайында қызмет ете отырып,
көтерме сатып алушылармен жұмыс жасайды. Ал, шағын кәсіпкерлік аз партияда
өнімдер шығаруға, нарықтың белгілі бір сегментінде сатып алушылар
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, екінші ретті шикізаттарды, өндіріс
қалдықтарын пайдалануға, жеке клиенттермен жұмыс жасауға бағытталады.
Өзіндік өзгеше функцияларды орындай отырып шағын және орта кәсіпкерлік бір-
бірін толықтырып отырады. Сондықтан шағын және ірі кәсіпкерлік арасында
тікелей бәсеке бар деп айту дұрыс емес. Шағын кәсіпкерлік ірі кәсіпкерлікке
қарағанда нарықтың айтарлықтай тиімді қызмет ететіндей сфераларында өз
орнын табады. Мұндай сфераларға бірінші кезекте сауда, сервистік қызмет
көрсету, материалмен жабдықтау және тағы басқаларын жаткызуға болады.
Мәселен, машина (автомобиль) өндіру сөзсіз ірі кәсіпкерлік сферасына
жатқызылса, автомобильге техникалық қызмет көрсету және оны жөндеуді шағын
кәсіпкерлік айтарлықтай тиімді орындайды.
Жалпы алғанда шағын және ірі кәсіпкерліктің негізгі айырмашылықтарын
келесі кесте (2-кесте) түрінде көрсетуге болады. Кестеде шағын және ірі
кәсіпкерліктің негізгі айырмашылық белгілері және олардың әрқайсысы үшін
өзгешеліктері қарастырылған. Осы мәліметтер негізінде шағын кәсіпкерліктің
өзіндік өзгешеліктерін айқын ажыратуға болады деп айта аламыз.
1 Кесте - Шағын және ірі кәсіпкерліктін негізгі айырмашылык белгілері
№ Айырмашылық Ірі кәсіпкерлік Шағын кәсіпкерлік
белгілері
1 Өндіріс және Ірі өнеркәсіп Өндіріс, сауда және қызмет көрсету
қызмет көрсету салалары,
саласы жылу-энергетикалық
және мұнай-газ
кешендері
2 Стратегияны 3-5 жыл 6 айдан 1 жылға дейін
өзгерту
3 Қызмет сферасы Ірі қалалар мен Ірі және шағын қалалар
өнеркәсіптік
кешендер
4 Бәсекелік Нарықтың белгілі Шағын кәсіпорындар саны көп
ортаны кұру бір бөлігін жаулап болғандықтан бәсекелік орта күшті
алғандықган бәсеке болады
шектеулі болады
5 Кәсіпорынды Едәуір қаржылық Бастапқы
құру және шығындардың шығындардың аз болуы және
тіркеу қажеттігі және тіркеудің оңайлығы
тіркеу тәртібінің
ұзақтығы
6 Жаңа жұмыс Жаңа жұмыс орнын Жаңа жұмыс орындары едәуір жоғары
орындарын құру құру қарқыны едәуірқарқынмен құрылады
төмен
7 Басқару Күрделі Қарапайым
құрылымы
8 Шешім қабылдау Ұзақ уақытты қажет Аз уақытта және ұтымды шешім
етеді қабылдау мүмкіндігі
9 Басқару Құрылтайшылар мен Басқарушы және құрылтайшы бір адам
жүйесіндегі басқарушылар болуы мүмкін, басқару жүйесіндегі
мүдделердің мүдделерінің мүдде қайшылығының жоқтығы
үйлесуі арасында
қайшылықтың туындау
мүмкіндігі
Ақпарат көзі: Статистический сборник Казахстана за 2008 и 2009 г.
оперативная информация.
Бірінші кестеден байқағанымыздай ірі кәсіпкерлікке карағанда шағын
кәсіпкерліктің негізгі айырмашылықтары барлық жағынан басымдыққа ие болып
отыр. Өйткені қазіргі катаң бәсеке жағдайында кәсіпорынды басқару, оның
даму стратегияларын жақсарту, дұрыс шешім қабылдау және басқару жүйесінде
мүдделердің қайшылықсыз үйлесім табуының маңыздылығы жоғары.
Шағын кәсіпкерліктің экономикадағы рөлін қарастырғанда біз олардың
жоғарыда аталған артықшылықтары мен басымдылықтарын негізге ала отырып
аныктауымыз қажет. Шағын кәсіпкерлік нарықтың өзгермелі қажеттіліктеріне
тез бейімделетіндіктен, құрылымдық өзгерістердің салдары азайтатындықтан,
саяси және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ететіндіктен, сондай-ақ
техникалық және ұйымдастырушылық жаңашылдықтарды пайдаланатындықтан,
аймақтық дамуға елеулі үлес қосатындықтан маңызды әлеуметтік-экономикалық
мәнге ие болады.
Шағын кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлін келесі факторлармен де
анықтауға болады:
дара кәсіпкерлер мен шағын кәсіпорындардың нарықтық экономика
субъектілерінің жалпы санындағы үлесімен;
өнім өндіруде (жұмыс орындау, қызмет көрсету), жалпы ішкі өнімді
құрудағы шағын кәсіпорындардың қосқан үлестерімен;
республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыруда шағын бизнес
субъектілерінің салған салымдарымен немесе үлестерімен;
еңбекке жарамды халықтың шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандарының
санының өсуімен, жұмыссыздар санын қысқартуға қосқан үлестерімен;
нарықтың тұтыну тауарларымен (жұмыстармен, қызмет көрсетулермен)
толығуымен, халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруды жақсартумен;
кәсіпорынды басқару тәжірибесін жинақтаумен, өзінің жеке ісін бастауды
жүзеге асырумен және тағы басқаларымен.
1.2 Шағын кәсіпорындарды қолдаудың шетелдік озық тәжірибелері
Дамыған елдердің экономикасында шағын кәсіпорындар айтарлықтай маңызды
орынға ие болады. Себебі, елдегі жалпы ұлттық өнімнің және жалпы ішкі
өнімнің жартысынан астамы шағын кәсіпорындардың үлесіне тисе, жұмыспен
қамтылғандардың басым бөлігі де шағын кәсіпорындарда еңбек етеді. Сондықтан
да біздің елімізде де шағын кәсіпорындарды ұйымдастыру, басқару және
тиімділігін арттыру бойынша шетелдік озық тәжірибелерді пайдалану
мүмкіндігін қарастыру керек. Дамыған елдердің озық тәжірибелерін еліміздегі
шағын кәсіпорындар үшін пайдалану мүмкіншіліктерін қарастыру да орынды.
Бірақ мұндағы бір ескеретін жағдай, біздің экономикалық дамуымыздың өзіндік
ерекшелігін ескере отырып, Қазақстан үшін айтарлықтай тиімді болатындай
және жақсы нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретіндей ұтымды жақтарын ғана
тәжірибе ретінде енгізу жолдарын қарастырған дұрыс.
Әлемдік тәжірибеде шаруашылық жүргізуші субъектілерді шағын және орта
кәсіпорынға жатқызудың жалпы критерийлері ретінде персоналдар саны,
жарғылық капиталының мөлшері, активтерінің шамасы, айналым көлемі және
басқаларын айтуға болады. Алайда айтарлықтай жиі қолданылатын критерийлерге
келесілерді жатқызуға болады: кәсіпорындағы жұмыскерлердің орташа жылдық
саны, кәсіпорынның жылдық айналымы және активтерінің мөлшері. Еуропалық
Одақта 1995 жылдың бірінші қаңтарынан шағын кәсіпорындарға жұмыскерлер саны
50 адамнан, жылдық айналымы 4 млн экюдан, баланс сомасы 2 млн экюдан
аспайтындар жатады.
Жаңа жұмыс орындарын құру мен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз
ету басымдығы тұрғысынан шетелдерде шағын кәсіпорындардың дамуына үлкен мән
беріледі. Біріккен Ұлттар Ұйымының даму бағдарламасы бойынша шағын
кәсіпорындардың саны барлық кәсіпорындардың жалпы санынан 95%-ға артық.
Әлемдік экономикада мұндай кәсіпорындардың үлесіне жұмыспен қамтылғандардың
60%-дан астамы келеді, ал олардың жалпы ішкі өнімдегі үлесі 50%-ға жетеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы кезінде әсіресе шағын
кәсіпорындардың дамуы мен тиімділігіне мемлекеттік қолдау шамасы
айтарлықтай ықпал ететіндігіне, ал кәсіпкерлер мұндай қолдауға мұқтаж
болатындығына әлемдік тәжірибе куә. Бұл ретте, бизнесті бәсекеден қорғауға
немесе ол үшін ерекше жұмсақ жағдайлар құруға емес, технологиялық
жетілдірудің генерациясы фирмаішілік үрдісті үнемі ынталандыратын және
фирманың бәсеке қабілеттілігін арттыру үшін оқытатын жағдайларды қамтамасыз
етуге әкелуге тиіс шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік саясатының
нысаны мен мақсаты шешуші мәнге ие. Мұны соңғы уақытта экономикада
ілгерілік жасаған көптеген елдердің тәжірибесі көрсетеді.
Шағын кәсіпорынды қолдау шаралары:
1. жаңа технологияларға (технологиялар мен экономикалық ақпараттар
ұсыну, кеңес беру және оқыту) қол жетімділікті жеңілдетуге;
нарық капиталына (салық жеңілдіктері, амортизаңияның ерекше
2. нормалары, мемлекеттік субсидиялар, нарықтық және жеңілдікті
несиелік ставкалар арасындағы айырмашылықты қаржыландыру түріндегі
жеңілдікпен несие беру) қол жетімділікті жеңілдету;
3. кәсіпкерліктің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетін кластерлік-
желілік ұстанымды енгізу арқылы шағын компаниялар мәселелері бойынша
туындайтын проблемаларды шешуге бағытталған.
Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық өсудің шешуі бір факторы
шағын кәсіпорындарды жан-жақты дамыту болып табылады. Кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуге икемділігі ғылыми-техникалық прогрестің негізгі бір
қозғаушы күшіне айналған. Олардағы кәсіпорындардың жалпы санының ішінде
шағын және орта фирмалардың үлесі 80-нен 90%-ға дейінгі мөлшерді камтып,
елдің жалпы ұлттық өнімінің 50%-ға жуығын өндіруді қамтамасыз етіп отыр.
Мысалы, жапондық мамандардың есептеуінше екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі кезеңде бұл елдің әлемдегі ең бай елдер қатарына қосылуына бірден-
бір себепші болған нәрсе шағын кәсіпкерлікті дамыту. 1980-жылдардың 2-
жартысында Жапонияның тек өңдеуші өнеркәсібінде ғана 6,5 млн шағын және
орта кәсіпкерлік қызмет еткен немесе бұл олардың жалпы санының 99%-ға
дейінгі бөлігін қамтиды деген сөз. Оларда 40 млн адам жұмыс істейді, яғни
бұл осы саладағы жұмыскерлердің 81%-ы болып табылады. Бірқатар елдерде
кәсіпкерлікті дамыту мемлекет тарапынан белсенді қолдау көрсету аркылы
жүзеге асырылады. Кәсіпкерлікті колдау мен дамыту барлық елдерде маңызды
орынға ие болады, бірақ біз Америка Құрама Штаттарында, Германияда және
Жапонияда қолға алынып отырған маңызды шараларға тоқталайық.
Кластерлік-желілік ұстаным негізінде шағын кәсіпорынды қолдау
бағдарламасы іске асырылған елдер бұл Италия, АҚШ, Жапония, Германия,
Корея, Дания, Ұлыбритания, Франция, Мексика, Чили, Бразилия. Бірқатар
дамыған және дамушы елдерде кластерлік-желілік ұстанымға негізделген шағын
кәсіпорынды қолдау бағдарламасын іске асыруды мысалға келтіреміз.
Италия. Бірінші рет кластерлік-желілік ұстаным Италияда 70-жылдары
қолданылған. Шағын және орта бизнеске кластерлік-желілік ұстаным негізінде
жүзеге асырылады. Осы ұстанымның дамуы бастау алатын үшінші Италия деген
атқа ие болған Италияның тәжірибесі қызық. 70-жылдардың соңында бірінші
және екінші Италия экономикалық дағдарысты басынан өткізді, елдің
солтүстік шығыс бөлігі және орталық бөлігі экономикалық өсудің жоғары түрін
көрсетті. Негізінен шағын және орта кәсіпорындар әрекет ететін (тоқым
өндірісі және былғары өндірісі, аяқ-киім, керамика және жиһаз өндірісі)
бірқатар салаларда қалыптасқан кластерлер шеңберінде шағын және орта
кәсіпкерлік субъектілері тек қана жаңа жұмыс орындарын құрып қана қоймай,
экспорт нарығына да шыға алды. Сол уақытта Германия мен Ұлыбританияның ірі
кәсіпорындары құлдырауды басынан өткізіп жатты, үшінші Италияның шағын
және орта кәсіпкерлік кластері өндіріс пен экспортты арттырды. Бұдан басқа,
шағын және орта кәсіпкерлік кластерлері өндірістік инноваңияларды енгізуге
қабілетті болып шықты.
АҚШ. ЖҰӨ-нің 50%-нан астамы, инновациялардың жартысынан астамы,
ұлттық жұмыс күшінің 23 астамы шағын кәсіпкерлікке тартылған. АҚШ-та шағын
кәсіпкерлік ел экономикасын оңалтуда шешуші рөл аткарды. Бұл үшін АҚШ-та
аталған сектордың дамуына көмек беретін құрылым АҚШ шағын бизнес әкімшілігі
(1953 жылы құрылған) бар. Сапалы, клиентке бағытталған кең ауқымды
бағдарламалар қалыптастыру және кәсіпкерлер қоғамдастығын барлық жаңалықтар
туралы уақтылы хабардар ету қызметтің мәні. Осы әкімшілік арқылы шағын
кәсіпорындарға кепілдендірілген қарыздар беру арқылы үлкен қаржылық қолдау
көрсетіп келеді. Атап айтсақ, бұл ұйым 155000 АҚШ долларынан аспайтын қарыз
сомасына 90% ал, 750000 АҚШ долларына дейінгі үлкен көлемдегі қарыз
сомасына 75% кепілдік бере алады. Ол дегеніміз, егер қарыз алушы берілген
қарызды қайтара алмаған жағдайда шағын бизнес істері жөніндегі әкімшілік
қарыз сомасын қайтаруға міндеттенеді.
Әсіресе соңғы кезеңдерде АҚШ-та да шағын бизнес кеңінен дамып отыр. Ол
жұмыскерлер саны 50 адамға дейінгі шағын және орта фирмалардың жиынтығы
болып табылады. Бұл фирмалар американдық барлық фирмалардың 99%-ын кұрайды.
Бұлардың негізгі бөлігі ұсақ, көбінесе жанұялық немесе жеке кәсіпорындар.
Мұндай фирмалардың 84%-ы саны жиырмадан аспайтын, ал 80%-да оннан аспайтын
адам жұмыс істеді. АҚШ-та шағын фирмалардың өсуі сандық және сапалық
жағынан да ерекше байқалады. АҚШ-та шағын және орта фирмалар ЖҰӨ-нің 40%-ын
өндіреді, оның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте 21%, құрылыста 80%, көтерме
саудада 86%, қызмет көрсету 81%. АҚШ экономикасында олар ғылыми-техникалық
прогресс саласына жататын барлық жаңалықтарды жасаудың, игерудің және
өндіріске енгізудің тең жартысына жуығын қамтамасыз етеді.
Жапония. Шағын жэне орта кәсіпкерліктің барлық компаниялар санының
99,6%-ын, ЖІӨ-нің 55%-ын және өнеркәсіпке жұмыспен қамтылғандардың 80%-ын
құрайды. Шағын кәсіпорындарға қатысты мемлекеттік саясатты іске асыру үшін
шағын және орта кәсіпкерлікке қатысты мемлекеттік саясатты іске асыратын
мамандандырылған органдар желісі құрылды. Жапония тәжірибесіне сүйенсек,
жаңа жұмыс орындарын құру мен жаңа технологияларды дамытуда маңызды рөл
атқаратын жаңа кәсіпорындарды ынталандыруға ерекше мән беріледі. Осы
мақсатта бекітілген шаралардың ішінен 10 млн иенге дейін арнайы төмен
пайыздық кредиттер мемлекет кепілдігімен беріледі.
Жапонияда шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың негізгі шаралары:
шағын және орта бизнесті жаңғырту үшін несиелер мен жеңілдікті
несиелерге кепілдік беру және сақтандыру жүйесі арқылы қаржыландыру қол
жетімділікті жеңілдету (20жылға, 1,05%-дық ставкамен);
бизнес-инкубаторлар құру, салық салу мен менеджмент, персоналды басқару
және нарықтағы ахуал туралы ақпарат, сондай-ақ оқыту бағдарламаларын ұсыну
мәселелері бойынша қысқа мерзімді негізде мамандарды ұсынумен инвестициялық
жобаларды бағалау арқылы бизнесті қолдау жүйесін құру;
техникалық көмек, қаржылық және заңнамалық қолдау арқылы жаңа және
венчурлік бизнес құруды ынталандыру;
жаңа әзірлемелерді коммерцияландыруды колдау мен ғылыми орта, бизнес
және үкімет арасындағы ынтымақтастықты ынталандыру арқылы технологиялардың
дамуын қолдау;
пайыздық төмен ставкалар бойынша субсидиялау және несие беру арқылы
бизнесте инновацияларды қолдау, венчурлік жобаларға мемлекеттің қатысуы
және зерттеу кәсіпорындары үшін патенттік төлемдерді төмендету.
Жапонияда зертеулерді дамыту деңгейі бойынша жетекші рөлді технопарктер
алады. 70% шамасында жапондық технопарктер өңірлердегі шағын кәсіпкерлік
кәсіпорындарын қолдау үшін құрылды, бұл ретте 58%-ы жоғары технологиялы
өнімдер өндіруге бағытталған. Концерндер мен басқа да ірі кәсіпорындар
Жапония экономикасы айсбергінің шыңы ғана деп айтуға болады. Бұл жерде
ірі және шағын бизнес өзара бәсекеге түсіп қана қоймай, сонымен қатар
қызмет ету саласын бөлісу негізінде бірін-бірі толықтырып отырады.
Жапонияда бірқатар салаларда, атап айтқанда, аяқ- киім, тігін және
галантерея өндірісінде, дәрі-дәрмек, құрастырушы бұйымдар мен
конструкциялар өндіруде, бөлшек саудада, қызмет көрсету саласында
өндірістік және тұрмыстық техникаларды жинап, жөндеп, қалпына келтіруде
шағын бизнес басым орын алды.
Корея. Барлық компаниялардың 99,5%-ын құрайтын 3 млн шағын және орта
кәсіпкерлік субъектілері бар. Соның ішінде шағын компаниялардың үлесі 97%
құрайды. Оңтүстік Кореяда шағын компаниялар жұмысқа орналастырудың маңызды
көзі болып табылады, өйткені онда елдің экономикалық белсенді халықтың 87%-
ы жұмыспен қамтылған (10 млн-нан астам). Шағын және орта кәсіпорындардың
үлесіне елдің ЖІӨ-нің жартысы және оңтүстіккореялық экспорттың 43%-ы
тиесілі.
Израиль. Қолдау инфрақұрылымының объектілері құрылған, олардың
көпшілігі мемлекеттік. Кәсіпорындарды қаржыландыруға көмек беретін
мемлекеттік және бірнеше жеке қорлар бар, ал мемлекеттік субсидия бизнесті
жүргізу үшін қажетті қаражаттың 8-ін құрайды, кәсіпкердің салған қаражаты.
Бизнес-инкубаторларды қолдайтын венчурлік қорлар бар, оларда алдымен
жаңа инноваңиялық жобалар жасалады.
Осылайша, технопарктер мен бизнес-инкубаторлар мемлекет ғылыми-
техникалық салалардың дамуын қолдайтын және мұндай саясаттың алдына
шаруашылық жүйені оңтайландыру мен ғылыми-техникалық прогресс
жетістіктеріне бейімдеу міндеті қойылған елдерде жақсы дамыған.
Ғылыми-өнеркәсіптік парктер болашақтағы технополистердің озық
технологиялар, ғылыми зерттеулер мен жобалау-құрастыру әзірлемелері қазіргі
үлгілері болып табылады. Өтпелі экономикалы көптеген дамушы мемлекеттер мен
елдер үшін ғылыми-өнеркәсіптік парктерді дамыту басымдығының стратегиясы
бұл жоғары технологиялық деңгейдің өңірлік орталықтар желісін дамыту,
барлық ұлттық шаруашылықты зияткерлендіру негізінде кызметтің жаңа
салаларында ілгерілеу.
Технополистерде ғылым, жоғары технологиялар, дәстүрлі ұлттық мәдениет
үйлесім тапқан және шығармашыл, жан-жақты дамыған адамдардың жаңа қоғамы
құрылады.
Германия. Германдық кластерлік-желілік ұстанымды қолдаудың негізгі
қағидаттары бұл мынадай нарыктық тетіктерге:
1. мемлекеттік қолдауға емес, шағын және орта кәсіпкерліктің дербестігіне
басымдыққа;
2. тиімсіз кәсіпорындар нарықтан кетуі керек;
3. шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекеттің қаржылай көмек беруі
үшін негізгі талап несиеге қабілеттілікке тірек болады;
Германияда шағын және орта кәсіпкерліктің басты сипаттамасы ең алдымен
меншік құқы мен кәсіпорынды тікелей басқарудың бірлігі болып табылады.
Екінші сипаттама кәсіпорын қызметінің айшықтылығы, оның көлемінің
шектеулілігі, қожайын мен жұмыскер арасындағы өзіндік ерекше қатынас
сипатын білдіріп, өндірістің түпкі нәтижесі үшін екі жақтың да бірдей
мүдделілігін, ынталылығын тудырады. Үшіншіден, кәсіпорын өмірінде басқарушы
рөлдің ерекше маңыздылығы: ол шарушылықтың нәтижелілігіне тек қана мүлік
иесі болғандықтан ғана емес, сонымен бірге оның өзінің де өндіріспен
тікелей айналысып, оны ұйымдастыруға барлық жағынан қатысуынан көрінеді.
Төртіншіден, істі жанұялық негізде жүргізу, яғни кәсіпорын қызметін
нәтижелі ұйымдастыруға, жүргізуге атадан балаға мұра ретінде машықтану.
Бесіншіден, шағын кәсіпкерліктің тағы бір сипатты белгісі ретінде
кәсіпорынды қаржыландыру мәселесін айтуға болады. Егер алыптар қажетті
ресурстарды негізінен капитал нарығы (қор биржалары) арқылы алатын болса,
ал шағын және орта кәсіпорындар банктердің аздаған несиелеріне арқа
сүйейді, сондықтан да олар үшін қаржыландыру мәселесі басты проблема болып
табылады.
Шағын кәсіпкерліктің жоғарыда аталғандай сапалық жақтарымен бірге
сандық жағынан да сипаттамалары бар. Олар екі көрсеткішке негізделеді:
жылдық айналым сомасы мен еңбекпен қамтылғандар саны. Германияда
қабылданған есептеу әдістемесіне сәйкес халық шаруашылығының бұл секторына
мыналар жатқызылады:
1) белгілі бір жағдайда өзіндік фирма түріндегі барлық жеке еркін
мамандық иелері (дәрігерлер, нотариустар, салық пен жарнама бойынша
консультанттар, аудиторлар, өз бетінше дербес әрекет ететін инженерлер,
педагогтар, баспасөз, өнер қызметкерлері және т.б.);
жұмыс істейтіндер саны 1-ден 49 адамға дейінгі және жылдық айналымы 1
млн маркаға дейінгі ұсақ кәсіпорындар;
жұмыс істейтіндер саны 50-ден 499 адамға дейінгі және жылдық айналымы 1
млн-нан 100 млн-ға дейінгі марка болатын орта кәсіпорындар.
Германияда жоғарыда көрсетілген статистикалық есептеу тәртібіне
байланысты 1,9 млн шағын және орта кәсіпорын жұмыс істеп, олар халық
шаруашылығының салалары бойынша мынадай негізде бөлінеді: қол өнерінде 537
мың, саудада 255 мың, өнеркәсіпте 108 мың, қызмет көрсету саласында 665000
мың, еркін мамандык секторы 360 мың .
Елдегі шағын жэне орта бизнестің экономикалық маңызы біріншіден, барлық
еңбекке жарамды адамның 23 бөлігін қамтып отырған; екіншіден, елдің ЖІӨ-
нің жартысына жуығын берген; үшіншіден, барлық инвестиңиялар мен тіркелген
патенттердің жартысынан артығын өндіріске енгізуге септігін тигізген;
төртіншіден, Германиядағы барлық өндірісті оқу орындарының 85%-ын қамтитын
кадрларды даярлау көзі ретіндегі рөлмен анықталады.
Шағын кәсіпкерліктің барлық кешенді ішкі және сыртқы проблемалары
олардың өз күшімен шешілуі мүмкін емес. Қазіргі кезде Германияда бірқатар
жағдайлар шағын және орта бизнеске мемлекеттік қолдау жүйесінің қажеттігін
көрсетіп отыр. Олардың ішінде:
Еуропалық қауымдастық шеңберінде 1993 жылдың басынан бастап бәсеке
жағдайын шегіне жеткізе шиеленістіретін тауарлар, қызметтер, жұмысшы күші
және капитал қозғалысы жолындағы барлық кедергілерді алып тастау;
технология мен табиғатты қорғау шараларына байланысты заңдық
нормалардың қатаңдатылуы, оларға жұмсалатын күрделі қаржыны одан әрі
қысқарту және оны пайдаланудың тиімділігін арттыру.
Германияда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау жүйесінің негізінде жатқан
басты қағида өздігінен, мүмкіндігінше өз бетінше дамуды барынша
ынталандыратын көмек беру болып табылады. Бағдарламаның мақсаты шағын және
орта бизнестің тиімділігі мен бәсеке қабілеттілігін арттыру. Осыған
байланысты мынадай шараларды атап өтуге болды:
Германияның федералды үкіметі құрылымдық-саяси шараларды іс жүзіне
асырып отыр. Олар шағын фирмалар үшін қалыпты бәсеке жағдайын қамтамасыз
етуге бағытталған. Бұл жердегі басты бағыт 1957 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЫНТАЛАНДЫРУ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1Шағын және орта бизнестің маңызы және оның экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2Шағын кәсіпорындарды қолдаудың шетелдік озық
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3Шағын және орта бизнес қызметтін талдау және тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 30
2.1Қазақстандағы шағын және орта бизнестің ерекшеліктері мен
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3ДАМУ АҚ-ның қызметінің
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1Шағын және орта бизнесті қолдауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2Шағын және орта бизнестің дамуының
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .73
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 76
Кіріспе
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның дамуының қазіргі
сатысы экономика мен қоғамды басқаруда өте күрделі мәселелердің пайла
болуымен сипатталады. Ол әлемді қамтыған қарды дағдарысы, еліміздің әлемдік
экнономикаға кірігуі мен жаһандануы жағдайында сондай-ақ дүниежүзілік сауда
ұйымына кіруге дайындық тұсында бизнесті ұтымды ұйымдастыру, басқару және
тиімділігін арттыру сияқты мәселелерді қамтиды. Кәсіпкерлікті, соның
ішінде шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттік экономикалық саясаттың
басымды бағыты болып саналады. Сондықтан да кәсіпкерліктің дамуы бірқатар
әлеуметтік-экономикалық мәселелердің оң шешімін табуына және экономикалық
өсу қарқына оқ ықпал етті. Экономикалың нақ осы секторы мемлекеттің
стратегиялық мақсаттары мен ағымдағы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың
диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді.
Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ
жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен
салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы
мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта
кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әралуан аспектілі
қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған
әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын
зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар шағын және и орта бизнес секторының бүкіл әлемдік
сауда ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы
бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық 2010
жылы өте белсенді талқылануының себебі, шағын және орта бизнестің
тек қана ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің
төмендігінде. Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы
сектордың елімізде экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай
қалады. Осыған орай осы әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың
бәсекелік қабілеттерін жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу
жоғарыда аталғандай, осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін
баянды етеді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу
жолдары арқылы осы секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу мәні
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес секторының
субъектілері мен дамуының ынталандыру әдістерін зерттеу, сондай – ақ осы
сектордың дамуындағы проблемалар және оларды шешетін жолдарды табу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
Шағын және орта бизнестің экономикалық жүйедегі дамытудың
ынталандыру теориясы мен халықаралық тәжірибесін зерттеу арқылы ролін
қарастыру;
Шағын және орта бизнес субъектілерінің түрлі аспектідегі
қиындықтары мен проблемаларын және оларды қолдаудың тиімділігін терең
талдау мен сипаттамаларын бітіріп кету;
Терең талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зертеу
арқылы ҚР –дағы шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту жолдарын
әзірлеу және даму перспективаларын көрсету.
Бітіру жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру
жұмысныда тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
маңыздылығы қазіргі таңдағы шағын және орта бизнестің қамтуындағы
проблемалармен қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге
асырулары бойынша рекомендацияларды ұсынумен анықталады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ЫНТАЛАНДЫРУ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ТӘЖІРИБЕСІ
1. Шағын және орта бизнестің маңызы және оның экономикадағы рөлі
Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның
қалыптасу көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің
алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер
кәсіпкерліктің шығуын француз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен
байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде
тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып
келетін адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі
араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі
негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп
тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер,
гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар
мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады.
Қазіргі уақыттағы алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі
Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша
кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеф
Шумпеттер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық
дамуда қозғалтатын өзіндік элемент.
Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда
болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл
бір қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды
қорғайды.
Кәсіпкерліктің анықтамасынан тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай
категорияға жатқызу керек екендігін нақтылап алайық.
Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей
айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай
салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім
көлемі.
Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және
шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас
ағзасын құрайды.
Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі
кәсіпорындар – эконамика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың базисі.
Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен
және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ-
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге
қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау
керек.
Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын,
географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі
үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару
сипаты икемділігімен, формальділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау
барысында, өндіріс саласында, басқару саласында жұмысшылардың өзара
алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.
Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде кәсіпкерлік
және бизнес ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік пен бизнесті
экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және
шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер - өндіру немесе
алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету
немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу
негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен,
кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын (тек заңмен тыйым
салынбаған) еркін шаруашылықты білдіреді.
Бірақ кәсіпкерлік және бизнес түсініктері экономикалық тұрғыдан
қарастырғанда синонимдер болып табылады. Бизнес түсінігі экономикалық
тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика
бойынша бизнес қоғамның қажеттілігін қамтамасыз етуге қажетті өндіріс
жүйесі ретінде анықталады. Бизнес нарықтық экономиканы барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін
қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі
адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бір
формасы ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге
асырылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес (жалпы бөлім):
кәсіпкерлік – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан,
тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға
бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық
басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің
өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге
асырылады.
Соған қарамастан, тәжірбиеде кәсіпкерлік пен бизнес терминдері
бірін-бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай, кәсіпкерлік және шағын
бизнес бірі-біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес кәсіпкерлік
пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Әрі қарай, мен,
осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын боламын. Бәрімізге белгілі,
шағын және орта бизнесте жеке секторлар басшылық етеді. Өзінің кәсіпорынын
ашу барысында адамдарды не қозғайды? Келесідей себептерді бөліп көрсетеді:
пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалық және материалдық жағдайын
жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысудың мотиві
ретінде келесілерді көрсету керек: тұлғалардың өзін-өзі қалыптастыру
мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша
және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен
арттыруға ұмтылу.
Шағын және орта бизнестің артықшылықтары мен ерекшеліктері.
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар
кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар
үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі
компаниялармен бәсекелестікке түсе алмайтындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан
қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін
көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 – 1 жыл ішінде
өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмайды, ал ірі кәсіпорындар
үшін 5-6 жыл қажет. Екіншіден, көпшілігі қателесіп инновация ірі
кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние
Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес
сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі
кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде
әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.
Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты
артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде дағдарыс және жұмыссыздық
кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі
экономикалық дағдарысқа байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына
алмайды. Американ-Экспресс мәліметтері бойынша шағын өнеркәсіптерде
қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға
қарағанда 3 есе көп.
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта
бизенстің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне
тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына
жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек
ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және
табысқа тікелей қатыса алу мүмкіндігі.
Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады.
Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен
және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен
шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық
арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын
пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса,
автомобильді жөндеу – шағын және орта бизнес қызметі.
Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті
еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға
негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып
табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар
акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде
басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі
менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі
туындамайды.
Нарықтың қатынастардың дамуының қазіргі жағдайында кәciпкepлiк қызмет
еркіндігін сақтай отырып, шағын кәсіпкерлікті дамыту ерекше мәнге ие
болады. Өйткені шағын кәсіпкерліктің өзіндік ерекшеліктері мен
артықшылықтары экономиканы жаңарту жағдайында әртараптандыру мәселесін
шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалану мен icкe асыруға, еліміздің
экономикалық, даму стратегиясын жүзеге асыруға айтарлықтай ықпал етеді.
Қaзipгi кезде шағын кәсіпкерлерді қалыптастыру, дамыту және қызмет
тиімділігін арттыру маңызды орынға ие болады. Ceбeбi, шағын кәсіпкерлік
жалпы ұлттық өнімнің және жалпы өнімнің көлемін, халықты жұмыспен қамту
жағдайын, экономиканың өсу қарқынын анықтауға белгілі бip деңгейде әсер
етіп қана қоймай, икемді аралас экономиканы қалыптастыруға, түрлі меншік
нысандарының ұтымды үйлесуі мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға да мүмкіндік береді.
Шағын кәсіпкерлік – бұл нарықтық экономика субъектілерінің белгілі
бip анықталған критерийлер, көрсеткіштер және заңдар негізінде жүзеге
асырылатын кәсіпкерлік қызмет. Әлемдік және отандық тәжірибе керсетіп
отырғандай, әр түpлi ұйымдық-құқықтық нысандардағы кәсіпорындардың шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызылуының нeгiзгi критерийі жұмысшылардың
саны болып табылады. Бipқaтap ғылыми жұмыстарда шағын кәсіпкерлік
cyбъeктiлepiнe бip меншік иеci басқаратын кәсіпорын немесе шағын адамдар
тобынан құралған кәсіпорын жатқызылады делінген. Жалпы алғанда, әлемдік
тәжірибеде шаруашылық жүргізуші субъектілерді шағын және орта кәсіпкерлікке
жатқызудың жалпы критерийлepi ретінде персоналдар саны, жарғылық
капиталының мөлшері, активтерінің шамасы, айналым көлемі және т.б. айтуға
болады. Алайда, айтарлықтай жиі қолданылатын критерийлерге кәсіпорындағы
жұмыскерлердің орташа жылдық саны, кәсіпорынның жылдық айналымы және
активтерінің мөлшерін жатқызуға болады. Ал дамыған елдердің барлығында
дерлік негізгі критерий жұмысшылар саны болып табылады. Мысалы, құрамына
дамыған елдер кіретін экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының
анықтауы бойынша кәсіпорындағы персоналдар саны 19 адамға дейін өте
шағын, 100 адамға дейін шағын, 100-499 адамға дейін орта және
персоналдар саны 500-ден жоғары болса ipi кәсіпорындар ретінде
анықталған.
Біздің елімізде кәсіпорындағы жұмыскерлер саны мен активтерінің мөлшері
бойынша оны шағын, орта немесе ipi бизнеске жататындығын анықтай аламыз.
Яғни, басты критерий жұмыскерлер саны және активтердің мөлшері болып
табылады.
2006 жылға дейін ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 8-сәуірдегі №499 қаулысына
сәйкес шағын кәсіпкерлікке жатқызу кезінде жұмыскерлер санына қатысты
критерий өзгеше болды:
өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін;
сауда және тұрмыстық қызмет көрсетуде – 30 адамға дейін;
көлік және байланыста – 25 адамға дейін;
ғылым және инновациялық, қызметте – 20 адамға дейін.
Ал, жұмыскерлер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта бизнеске
жатқызылды.
Ресей Федерациясында қазіргі кезде шағын кәсіпорындарды жұмыскерлер
санына қарай анықтайды. Атап айтқанда келесі шарттар сақталуы керек:
өнеркәсіпте – 200 адамға дейін;
құрылыста – 100 адамға дейін;
көтерме саудада – 50 адамға дейін;
ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін;
ғылымда және өндірістік емес сферада – 25 адамға дейін;
бөлшек саудада – 15 адамға дейін.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес,
шағын кәсіпкерлік субъектілеріне заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің
орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын дара кәсіпкерлер, сондай-ақ
жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан, активтерінің орташа жылдық
құны 60 000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатқызылады.
Орта кәсіпкерлік субъектілері деп жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50
адамнан асатын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерік қызметті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан астам, бipaқ 250 адамнан, ал
активтерінің орташа жылдық құны 325 000 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын
заңды тұлғаларды айтамыз.
Ipi кәсіпкерлік субъектілеріне жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын,
жұмыскерлердің орташа жылдық саны 250 адамнан асатын және активтердің
орташа жылдық құны 325 000 айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар
жатады.
Ecipткi заттарының, психотроптық заттардың айналымымен байланысты,
акцизделетін өнімді өндіру және көтерме сатуды, астық қабылдау пункттерінде
астық сақтау, лотереялар өткізу, ойын және шоу-бизнес, сертификаттау,
метрология және сапаны басқару, мұнай, мұнай өнімдері, газ, электр және
жылу энергиясын өндіру, қайта өңдеу және сату, радиоактивті материалдардың
айналымы, банк қызметі және сақтандыру нарығындағы қызметті, аудиторлық
қызметті, бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтi жүзеге асыратын дара
кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері бола алмайды.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті жеке тұлға нысанында
да, заңды тұлға нысанында да ұйымдастыру үшін заңнамалық база құрылған.
Қазақстан заңдарымен рұқсат етілген ұйымдық-құқықтық нысандар шеңберінде
және экономикалық конъюнктура мен қолда бар материалдық, каржылық және
еңбек ресурстарына байланысты кәсіпкерлік қызметті дара кәсіпкерлік
(өзіндік немесе бірлескен) және ұжымдық (шаруашылық серіктестіктep мен
өндірістік кооперативтер) кәсіпкерлік нысандарында жүзеге асыруға болады.
Ал, кәсіпкерлер шаруашылық; қызметті жақсы басқару мен айтарлықтай жоғары
табыс әкелуін қамтамасыз ететін нысанды артықшылықтары мен кемшіліктерін
ескере отырып таңдау жасайды. Шағын кәсіпкерлік өзінің шаруашылық және
экономикалық қызметін бip немесе бірнеше қызмет түрлерін орындай отырып
экономиканың барлық сфералары мен салаларында жүзеге асыра алады.
Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргi жағдайында шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту, олардың қызмет тиімділігін арттыру маңызды орынға ие
болады. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы бәсекелік ортаның күшеюіне,
тұтыну нарығын қажетті тауарлармен (қызметтермен) толықтыруға, жаңа жұмыс
орындарын ашу арқылы жұмыспен қамту мәселесін шешуге, халықтың әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жақсаруына, ГТП-ны жеделдету, жаңашылдықты енгізу
және басқа да көптеген маңызды мәселелердің оң шешімін табуына септігін
тигізеді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің ел экономикасында маңызды орынға ие
болуын және тиімді қызмет етуін оның келесі артықшылықтарымен түсіндіруге
болады:
шағын кәсіпкерлкіктің икемділігі, өндірілетін өнімдердің тұтынушылардың
талғамына сай тез бейімделу мүмкіндігі;
жергілікті ресурстарды пайдалану мен жергіліктіп нарықта кызмет eтyi;
кәсіпорынды басқарудың қарапайымдылығы, ipi бюрократиялық құрылымның
болмауы;
жұмыскерлердің және кәсіпорын басшысының жоғары нәтижеге жетуге деген
ортақ мүдденің болуы, мотивацияның жоғарылығы;
ipi өндіріспен тиімді өзара әрекетте болу мүмкідігі, яғни ipi
кәсіпорындар арқылы қосалқы бұйымдар мен бөлшектерді өндірушілер және
жеткізушілер ретінде әріптестік қатынаста болу;
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы капиталдың және
жұмсалатын шығындардың салыстырмалы түрде аз болуы;
өндірісті жаңарту, жаңашылдықты енгізу, жаңа идеяларды жүзеге асыруга
икемділігі.
Шағын және орта кәсіпкерлікке тән кемшіліктерге төмендегілерді
жатқызуға болады:
тәуекел деңгейінің жоғары болуы;
ресурстық, қаржылық және материалдық-техникалық базаның
жеткіліксіздігі;
жеткізу нарықтарынының тарлығы және әлемдік стандарттарға сай өнім
өндіру мүмкіндігінің төмендігі;
қызметкерлер бірліктерінің айтарлықтай жоғары деңгейде болмауы және бip
адамның бірнеше қызметті қатар атқару мүмкіндігі;
қосымша қаражаттар тарту және несие алу мүмкіндігінің төмендігі.
Елімізде экономиканы жедел жаңарту мен дамытуда, жоғары экономикалық
өсімгe қол жеткізуде кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру мен кәсіпкерлікті
қолдау экономиканы құрылымдық қайта құруды жандандыруға, таңдау еркіндігі
мен қосымша жұмыс орындарын ұсынуға, шығындардың тез қайтымдылығын
қамтамасыз етуге, тұтынушылық сұраныстың өзгерістеріне жедел бейімделуге
мүмкіндік беретін шағын кәсіпорындар торабын құруды тездетуді талап етеді.
Ел экономикасын дамытуда шағын кәсіпкерліктің маңыздылығы өте жоғары. Ал,
осы шағын кәсіпкерлік қандай да бip ic бастау үшін ipi көлемде
инвестицияларды талап етпейді және ресурстар айналымының жоғары
жылдамдығына мүмкiндiк береді. Осыған байланысты экономиканы қайта
құрылымдау проблемаларын ұтымды шeшyдi, нарықты тұтыну тауарларымен
толықтыруды қамтамасыз eтіп қана қоймай, бәсекелік ортаны күшейту арқылы
өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтер сапасын жақсартуға, жаңа
жұмыс орындарын кұра отырып, жұмыссыздық мәселесін шешуге қол жеткізуге
болады. Шағын кәсіпкерліктің
экономикадағы рөлі, өзіндік ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері
жөнінде көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. А.А. Шулустың
пікірінше, шағын кәсіпорынның келесідей ерекшеліктерін бөліп көрсетуге
болады:
кәсіпорынды тікелей басқару және меншік құқығының бірлігі;
кәсіпорынның ықшамды болуы: оның масштабының шектеулілігі кәсіпорын
иесі мен жұмыскердің арасындағы қарым-қатынастың ерекше, жеке сипатын
көрсетеді. Ол қызметкер жұмысын мотивациялау мен оның еңбекке
қанағаттануының жоғары дәрежесіне жетуге мүмкіндік береді.
ресурстар мен өткізу нарықтарының салыстырмалы түрде үлкен еместігі;
кәсіпорын қызметінің тиімділігі мен даму перспективасында кәсіпорын
басшысының рөлі. Яғни, ол шаруашылық қызмет нәтижелеріне толық
жауапкершілікте болады.
Шағын кәсіпкерліктің тиімділігінің басты факторы – олардың өнім
өндіру облысында, сондай-ақ қолданылатын еңбек құралдары бойынша бір жақты
мамандануы. Шағын кәсіпкерлік шектеулі номенклатурада (1-2-ден 5-7-ге
дейін) өнімдер өндіреді және бір мезгілде жоғары өнімділікпен ерекшеленетін
бір жақты мамандандырылған құрал-жабдықтарды қолданады. Ол қысқа мерзімде
өндіріс технологиясын және өндірістік үрдісті интенсификациялауға ғана
емес, сондай-ақ негізгі құралдардың ұдайы өндіріс үрдісін өзгеріуге
мүмкіндік береді. Шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымдық бөлімшелер кұруға көп
шығын жұмсауды қажет етпейді, яғни көлік шаруашылығын, арнайы
коммуникациялар, жөндеу шаруашылығын және үлкен қоймалар ұстаудың
қажеттілігі жоқ. Өндіріс көлемінің шағын болуы материалдық-техникалық
жабдықтауды, сондай-ақ өнімнің дайындығына байланысты өткізуді жүзеге
асыруды жылдамдатуға мүмкіндік береді. Ол еңбек ресурстарын тиімді
пайдалануда да ерекше мәнге ие болады. Әсіресе, қосымша жұмыс орындарын
кұруға, адамдарға маман ретінде өздерінің шығармашылық қабілеттіліктерін
жүзеге асыруға жағдай туғызады.
Сонымен жалпы экономикалық көзқарас тұрғысынан шағын кәсіпкерліктің
дамуы өндірісті мамандандыру өсімін, ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуді, өнім өндіру мерзімін қысқартуды, шикізаттар мен дайын
өнімдерді жеткізудің көлік шығындарын, жоғалтуларды азайту, еңбек және
материал ресурстарын едәуір толық пайдалануды қамтамасыз етеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында шағын кәсіпкерліктің экономикадағы рөлін
қарастырған кезде жаңашылдык немесе жаңашылдықты енгізу мәселесін назардан
тыс қалдыруға болмайды. Нарық өзіндік өзгешеліктері мен ерекшеліктеріне
байланысты тұтынушыларға бәсекеге кабілетті және жоғары сапалы өнімдер
жеткізу мақсатында өндірісті жаңартуды талап етеді. Сондықтан кәсіпкерлер
немесе кәсіпорын басшылары оларды шешу жолдарын іздеуі қажет. Оның үстіне
нарықтық экономикасы дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей шағын
кәсіпкерлік жаңашылдық облысында ірі кәсіпкерлікпен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтарға ие болады. Ол шағын кәсіпкерліктің нарыққа тез бейімделу,
басқару икемділігі және ішкі коммуникациялар тиімділігі және басқа да
осындай сапалы қасиеттерімен байланысты.
Шағын кәсіпкерліктің тиімді кызмет ету мүмкіндігі ірі өндіріспен
салыстырғанда келесідей бірқатар артықшылықтарымен түсіндіріледі.
- Өнім өткізудің жергілікті нарықтарына жақындығы және тұтынушылар
сұраныстарына тез бейімделумен, ірі кәсіпорындар үшін тиімсіз болған
жағдайда аз партиямен өнімдер өндіру, кәсіпорынды басқарудың тиімділігі мен
қарапайымдылығы және басқалары.
- Шағын кәсіпкерліктің дамуы мен тиімді қызмет етуі бүкіл экономиканы
жақсарту үшін қолайлы жағдай туғызады. Демек, бәсекелік орта күшейеді,
көптеген қосымша жұмыс орындары құрылады, тұтынушылық сектор кеңейеді,
өндірістегі, саладағы және ел экономикасындағы кұрылымдық қайта кұру
белсенді және тиімді түрде жүргізіледі, жергілікті ресурстар жақсы
қолданылады, нарықты тауарлар мен қызмет көрсету арқылы толықтыру тезірек
болады, ел экономикасының экспорттық әлеуеті артады.
- Шағын кәсіпорын құра отырып қызметін жүзеге асыратын кәсіпкерлер
немесе шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың әдістері мен нысандарын,
білімдерін меңгерудің өзіндік мектебі болып табылады. Сонымен қатар,
кәсіпкерлердің шығармашылық қабілеттерін дамыту, еркін өндірістік қорларды
пайдаланудың тиімді тәсілі ретінде қарастырылады. Шағын кәсіпкерлік тұтыну
сферасында ғана емес, сондай-ақ соңғы өнімді шығару үшін қажетті жекелеген
түйіндер, бөлшектер, жартылай фабрикаттар, шағын механизмдер мен басқа да
еңбек заттарын өндірушілер ретінде де тиімді. Ал, оларды ірі кәсіпкерлік
субъектілерінің өздері өндіруі тиімсіз болып табылады. Сондықтан оларды
өндіруді келісімшарт бойынша шағын кәсіпкерлікке тапсырады.
- Шағын кәсіпкерлік қоғамдық өндіріс үрдісінде қосымша еңбекті
енгізеді, ал ол жаңа құндылықтар құрады, ұлттык байлық пен ұлттық табысты
көбейтеді.
Шағын кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлінің жоғары болуы оның
өзіндік ерекшеліктерімен де байланысты. Ең алдымен шағын және ірі
кәсіпкерліктің қызмет сферасы әр түрлі болады. Ірі кәсіпкерлік бұйымдардың
тұрақты номенклатурасы және жаппай өндіріс жағдайында қызмет ете отырып,
көтерме сатып алушылармен жұмыс жасайды. Ал, шағын кәсіпкерлік аз партияда
өнімдер шығаруға, нарықтың белгілі бір сегментінде сатып алушылар
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, екінші ретті шикізаттарды, өндіріс
қалдықтарын пайдалануға, жеке клиенттермен жұмыс жасауға бағытталады.
Өзіндік өзгеше функцияларды орындай отырып шағын және орта кәсіпкерлік бір-
бірін толықтырып отырады. Сондықтан шағын және ірі кәсіпкерлік арасында
тікелей бәсеке бар деп айту дұрыс емес. Шағын кәсіпкерлік ірі кәсіпкерлікке
қарағанда нарықтың айтарлықтай тиімді қызмет ететіндей сфераларында өз
орнын табады. Мұндай сфераларға бірінші кезекте сауда, сервистік қызмет
көрсету, материалмен жабдықтау және тағы басқаларын жаткызуға болады.
Мәселен, машина (автомобиль) өндіру сөзсіз ірі кәсіпкерлік сферасына
жатқызылса, автомобильге техникалық қызмет көрсету және оны жөндеуді шағын
кәсіпкерлік айтарлықтай тиімді орындайды.
Жалпы алғанда шағын және ірі кәсіпкерліктің негізгі айырмашылықтарын
келесі кесте (2-кесте) түрінде көрсетуге болады. Кестеде шағын және ірі
кәсіпкерліктің негізгі айырмашылық белгілері және олардың әрқайсысы үшін
өзгешеліктері қарастырылған. Осы мәліметтер негізінде шағын кәсіпкерліктің
өзіндік өзгешеліктерін айқын ажыратуға болады деп айта аламыз.
1 Кесте - Шағын және ірі кәсіпкерліктін негізгі айырмашылык белгілері
№ Айырмашылық Ірі кәсіпкерлік Шағын кәсіпкерлік
белгілері
1 Өндіріс және Ірі өнеркәсіп Өндіріс, сауда және қызмет көрсету
қызмет көрсету салалары,
саласы жылу-энергетикалық
және мұнай-газ
кешендері
2 Стратегияны 3-5 жыл 6 айдан 1 жылға дейін
өзгерту
3 Қызмет сферасы Ірі қалалар мен Ірі және шағын қалалар
өнеркәсіптік
кешендер
4 Бәсекелік Нарықтың белгілі Шағын кәсіпорындар саны көп
ортаны кұру бір бөлігін жаулап болғандықтан бәсекелік орта күшті
алғандықган бәсеке болады
шектеулі болады
5 Кәсіпорынды Едәуір қаржылық Бастапқы
құру және шығындардың шығындардың аз болуы және
тіркеу қажеттігі және тіркеудің оңайлығы
тіркеу тәртібінің
ұзақтығы
6 Жаңа жұмыс Жаңа жұмыс орнын Жаңа жұмыс орындары едәуір жоғары
орындарын құру құру қарқыны едәуірқарқынмен құрылады
төмен
7 Басқару Күрделі Қарапайым
құрылымы
8 Шешім қабылдау Ұзақ уақытты қажет Аз уақытта және ұтымды шешім
етеді қабылдау мүмкіндігі
9 Басқару Құрылтайшылар мен Басқарушы және құрылтайшы бір адам
жүйесіндегі басқарушылар болуы мүмкін, басқару жүйесіндегі
мүдделердің мүдделерінің мүдде қайшылығының жоқтығы
үйлесуі арасында
қайшылықтың туындау
мүмкіндігі
Ақпарат көзі: Статистический сборник Казахстана за 2008 и 2009 г.
оперативная информация.
Бірінші кестеден байқағанымыздай ірі кәсіпкерлікке карағанда шағын
кәсіпкерліктің негізгі айырмашылықтары барлық жағынан басымдыққа ие болып
отыр. Өйткені қазіргі катаң бәсеке жағдайында кәсіпорынды басқару, оның
даму стратегияларын жақсарту, дұрыс шешім қабылдау және басқару жүйесінде
мүдделердің қайшылықсыз үйлесім табуының маңыздылығы жоғары.
Шағын кәсіпкерліктің экономикадағы рөлін қарастырғанда біз олардың
жоғарыда аталған артықшылықтары мен басымдылықтарын негізге ала отырып
аныктауымыз қажет. Шағын кәсіпкерлік нарықтың өзгермелі қажеттіліктеріне
тез бейімделетіндіктен, құрылымдық өзгерістердің салдары азайтатындықтан,
саяси және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ететіндіктен, сондай-ақ
техникалық және ұйымдастырушылық жаңашылдықтарды пайдаланатындықтан,
аймақтық дамуға елеулі үлес қосатындықтан маңызды әлеуметтік-экономикалық
мәнге ие болады.
Шағын кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлін келесі факторлармен де
анықтауға болады:
дара кәсіпкерлер мен шағын кәсіпорындардың нарықтық экономика
субъектілерінің жалпы санындағы үлесімен;
өнім өндіруде (жұмыс орындау, қызмет көрсету), жалпы ішкі өнімді
құрудағы шағын кәсіпорындардың қосқан үлестерімен;
республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыруда шағын бизнес
субъектілерінің салған салымдарымен немесе үлестерімен;
еңбекке жарамды халықтың шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандарының
санының өсуімен, жұмыссыздар санын қысқартуға қосқан үлестерімен;
нарықтың тұтыну тауарларымен (жұмыстармен, қызмет көрсетулермен)
толығуымен, халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруды жақсартумен;
кәсіпорынды басқару тәжірибесін жинақтаумен, өзінің жеке ісін бастауды
жүзеге асырумен және тағы басқаларымен.
1.2 Шағын кәсіпорындарды қолдаудың шетелдік озық тәжірибелері
Дамыған елдердің экономикасында шағын кәсіпорындар айтарлықтай маңызды
орынға ие болады. Себебі, елдегі жалпы ұлттық өнімнің және жалпы ішкі
өнімнің жартысынан астамы шағын кәсіпорындардың үлесіне тисе, жұмыспен
қамтылғандардың басым бөлігі де шағын кәсіпорындарда еңбек етеді. Сондықтан
да біздің елімізде де шағын кәсіпорындарды ұйымдастыру, басқару және
тиімділігін арттыру бойынша шетелдік озық тәжірибелерді пайдалану
мүмкіндігін қарастыру керек. Дамыған елдердің озық тәжірибелерін еліміздегі
шағын кәсіпорындар үшін пайдалану мүмкіншіліктерін қарастыру да орынды.
Бірақ мұндағы бір ескеретін жағдай, біздің экономикалық дамуымыздың өзіндік
ерекшелігін ескере отырып, Қазақстан үшін айтарлықтай тиімді болатындай
және жақсы нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретіндей ұтымды жақтарын ғана
тәжірибе ретінде енгізу жолдарын қарастырған дұрыс.
Әлемдік тәжірибеде шаруашылық жүргізуші субъектілерді шағын және орта
кәсіпорынға жатқызудың жалпы критерийлері ретінде персоналдар саны,
жарғылық капиталының мөлшері, активтерінің шамасы, айналым көлемі және
басқаларын айтуға болады. Алайда айтарлықтай жиі қолданылатын критерийлерге
келесілерді жатқызуға болады: кәсіпорындағы жұмыскерлердің орташа жылдық
саны, кәсіпорынның жылдық айналымы және активтерінің мөлшері. Еуропалық
Одақта 1995 жылдың бірінші қаңтарынан шағын кәсіпорындарға жұмыскерлер саны
50 адамнан, жылдық айналымы 4 млн экюдан, баланс сомасы 2 млн экюдан
аспайтындар жатады.
Жаңа жұмыс орындарын құру мен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз
ету басымдығы тұрғысынан шетелдерде шағын кәсіпорындардың дамуына үлкен мән
беріледі. Біріккен Ұлттар Ұйымының даму бағдарламасы бойынша шағын
кәсіпорындардың саны барлық кәсіпорындардың жалпы санынан 95%-ға артық.
Әлемдік экономикада мұндай кәсіпорындардың үлесіне жұмыспен қамтылғандардың
60%-дан астамы келеді, ал олардың жалпы ішкі өнімдегі үлесі 50%-ға жетеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы кезінде әсіресе шағын
кәсіпорындардың дамуы мен тиімділігіне мемлекеттік қолдау шамасы
айтарлықтай ықпал ететіндігіне, ал кәсіпкерлер мұндай қолдауға мұқтаж
болатындығына әлемдік тәжірибе куә. Бұл ретте, бизнесті бәсекеден қорғауға
немесе ол үшін ерекше жұмсақ жағдайлар құруға емес, технологиялық
жетілдірудің генерациясы фирмаішілік үрдісті үнемі ынталандыратын және
фирманың бәсеке қабілеттілігін арттыру үшін оқытатын жағдайларды қамтамасыз
етуге әкелуге тиіс шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік саясатының
нысаны мен мақсаты шешуші мәнге ие. Мұны соңғы уақытта экономикада
ілгерілік жасаған көптеген елдердің тәжірибесі көрсетеді.
Шағын кәсіпорынды қолдау шаралары:
1. жаңа технологияларға (технологиялар мен экономикалық ақпараттар
ұсыну, кеңес беру және оқыту) қол жетімділікті жеңілдетуге;
нарық капиталына (салық жеңілдіктері, амортизаңияның ерекше
2. нормалары, мемлекеттік субсидиялар, нарықтық және жеңілдікті
несиелік ставкалар арасындағы айырмашылықты қаржыландыру түріндегі
жеңілдікпен несие беру) қол жетімділікті жеңілдету;
3. кәсіпкерліктің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетін кластерлік-
желілік ұстанымды енгізу арқылы шағын компаниялар мәселелері бойынша
туындайтын проблемаларды шешуге бағытталған.
Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық өсудің шешуі бір факторы
шағын кәсіпорындарды жан-жақты дамыту болып табылады. Кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуге икемділігі ғылыми-техникалық прогрестің негізгі бір
қозғаушы күшіне айналған. Олардағы кәсіпорындардың жалпы санының ішінде
шағын және орта фирмалардың үлесі 80-нен 90%-ға дейінгі мөлшерді камтып,
елдің жалпы ұлттық өнімінің 50%-ға жуығын өндіруді қамтамасыз етіп отыр.
Мысалы, жапондық мамандардың есептеуінше екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі кезеңде бұл елдің әлемдегі ең бай елдер қатарына қосылуына бірден-
бір себепші болған нәрсе шағын кәсіпкерлікті дамыту. 1980-жылдардың 2-
жартысында Жапонияның тек өңдеуші өнеркәсібінде ғана 6,5 млн шағын және
орта кәсіпкерлік қызмет еткен немесе бұл олардың жалпы санының 99%-ға
дейінгі бөлігін қамтиды деген сөз. Оларда 40 млн адам жұмыс істейді, яғни
бұл осы саладағы жұмыскерлердің 81%-ы болып табылады. Бірқатар елдерде
кәсіпкерлікті дамыту мемлекет тарапынан белсенді қолдау көрсету аркылы
жүзеге асырылады. Кәсіпкерлікті колдау мен дамыту барлық елдерде маңызды
орынға ие болады, бірақ біз Америка Құрама Штаттарында, Германияда және
Жапонияда қолға алынып отырған маңызды шараларға тоқталайық.
Кластерлік-желілік ұстаным негізінде шағын кәсіпорынды қолдау
бағдарламасы іске асырылған елдер бұл Италия, АҚШ, Жапония, Германия,
Корея, Дания, Ұлыбритания, Франция, Мексика, Чили, Бразилия. Бірқатар
дамыған және дамушы елдерде кластерлік-желілік ұстанымға негізделген шағын
кәсіпорынды қолдау бағдарламасын іске асыруды мысалға келтіреміз.
Италия. Бірінші рет кластерлік-желілік ұстаным Италияда 70-жылдары
қолданылған. Шағын және орта бизнеске кластерлік-желілік ұстаным негізінде
жүзеге асырылады. Осы ұстанымның дамуы бастау алатын үшінші Италия деген
атқа ие болған Италияның тәжірибесі қызық. 70-жылдардың соңында бірінші
және екінші Италия экономикалық дағдарысты басынан өткізді, елдің
солтүстік шығыс бөлігі және орталық бөлігі экономикалық өсудің жоғары түрін
көрсетті. Негізінен шағын және орта кәсіпорындар әрекет ететін (тоқым
өндірісі және былғары өндірісі, аяқ-киім, керамика және жиһаз өндірісі)
бірқатар салаларда қалыптасқан кластерлер шеңберінде шағын және орта
кәсіпкерлік субъектілері тек қана жаңа жұмыс орындарын құрып қана қоймай,
экспорт нарығына да шыға алды. Сол уақытта Германия мен Ұлыбританияның ірі
кәсіпорындары құлдырауды басынан өткізіп жатты, үшінші Италияның шағын
және орта кәсіпкерлік кластері өндіріс пен экспортты арттырды. Бұдан басқа,
шағын және орта кәсіпкерлік кластерлері өндірістік инноваңияларды енгізуге
қабілетті болып шықты.
АҚШ. ЖҰӨ-нің 50%-нан астамы, инновациялардың жартысынан астамы,
ұлттық жұмыс күшінің 23 астамы шағын кәсіпкерлікке тартылған. АҚШ-та шағын
кәсіпкерлік ел экономикасын оңалтуда шешуші рөл аткарды. Бұл үшін АҚШ-та
аталған сектордың дамуына көмек беретін құрылым АҚШ шағын бизнес әкімшілігі
(1953 жылы құрылған) бар. Сапалы, клиентке бағытталған кең ауқымды
бағдарламалар қалыптастыру және кәсіпкерлер қоғамдастығын барлық жаңалықтар
туралы уақтылы хабардар ету қызметтің мәні. Осы әкімшілік арқылы шағын
кәсіпорындарға кепілдендірілген қарыздар беру арқылы үлкен қаржылық қолдау
көрсетіп келеді. Атап айтсақ, бұл ұйым 155000 АҚШ долларынан аспайтын қарыз
сомасына 90% ал, 750000 АҚШ долларына дейінгі үлкен көлемдегі қарыз
сомасына 75% кепілдік бере алады. Ол дегеніміз, егер қарыз алушы берілген
қарызды қайтара алмаған жағдайда шағын бизнес істері жөніндегі әкімшілік
қарыз сомасын қайтаруға міндеттенеді.
Әсіресе соңғы кезеңдерде АҚШ-та да шағын бизнес кеңінен дамып отыр. Ол
жұмыскерлер саны 50 адамға дейінгі шағын және орта фирмалардың жиынтығы
болып табылады. Бұл фирмалар американдық барлық фирмалардың 99%-ын кұрайды.
Бұлардың негізгі бөлігі ұсақ, көбінесе жанұялық немесе жеке кәсіпорындар.
Мұндай фирмалардың 84%-ы саны жиырмадан аспайтын, ал 80%-да оннан аспайтын
адам жұмыс істеді. АҚШ-та шағын фирмалардың өсуі сандық және сапалық
жағынан да ерекше байқалады. АҚШ-та шағын және орта фирмалар ЖҰӨ-нің 40%-ын
өндіреді, оның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте 21%, құрылыста 80%, көтерме
саудада 86%, қызмет көрсету 81%. АҚШ экономикасында олар ғылыми-техникалық
прогресс саласына жататын барлық жаңалықтарды жасаудың, игерудің және
өндіріске енгізудің тең жартысына жуығын қамтамасыз етеді.
Жапония. Шағын жэне орта кәсіпкерліктің барлық компаниялар санының
99,6%-ын, ЖІӨ-нің 55%-ын және өнеркәсіпке жұмыспен қамтылғандардың 80%-ын
құрайды. Шағын кәсіпорындарға қатысты мемлекеттік саясатты іске асыру үшін
шағын және орта кәсіпкерлікке қатысты мемлекеттік саясатты іске асыратын
мамандандырылған органдар желісі құрылды. Жапония тәжірибесіне сүйенсек,
жаңа жұмыс орындарын құру мен жаңа технологияларды дамытуда маңызды рөл
атқаратын жаңа кәсіпорындарды ынталандыруға ерекше мән беріледі. Осы
мақсатта бекітілген шаралардың ішінен 10 млн иенге дейін арнайы төмен
пайыздық кредиттер мемлекет кепілдігімен беріледі.
Жапонияда шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың негізгі шаралары:
шағын және орта бизнесті жаңғырту үшін несиелер мен жеңілдікті
несиелерге кепілдік беру және сақтандыру жүйесі арқылы қаржыландыру қол
жетімділікті жеңілдету (20жылға, 1,05%-дық ставкамен);
бизнес-инкубаторлар құру, салық салу мен менеджмент, персоналды басқару
және нарықтағы ахуал туралы ақпарат, сондай-ақ оқыту бағдарламаларын ұсыну
мәселелері бойынша қысқа мерзімді негізде мамандарды ұсынумен инвестициялық
жобаларды бағалау арқылы бизнесті қолдау жүйесін құру;
техникалық көмек, қаржылық және заңнамалық қолдау арқылы жаңа және
венчурлік бизнес құруды ынталандыру;
жаңа әзірлемелерді коммерцияландыруды колдау мен ғылыми орта, бизнес
және үкімет арасындағы ынтымақтастықты ынталандыру арқылы технологиялардың
дамуын қолдау;
пайыздық төмен ставкалар бойынша субсидиялау және несие беру арқылы
бизнесте инновацияларды қолдау, венчурлік жобаларға мемлекеттің қатысуы
және зерттеу кәсіпорындары үшін патенттік төлемдерді төмендету.
Жапонияда зертеулерді дамыту деңгейі бойынша жетекші рөлді технопарктер
алады. 70% шамасында жапондық технопарктер өңірлердегі шағын кәсіпкерлік
кәсіпорындарын қолдау үшін құрылды, бұл ретте 58%-ы жоғары технологиялы
өнімдер өндіруге бағытталған. Концерндер мен басқа да ірі кәсіпорындар
Жапония экономикасы айсбергінің шыңы ғана деп айтуға болады. Бұл жерде
ірі және шағын бизнес өзара бәсекеге түсіп қана қоймай, сонымен қатар
қызмет ету саласын бөлісу негізінде бірін-бірі толықтырып отырады.
Жапонияда бірқатар салаларда, атап айтқанда, аяқ- киім, тігін және
галантерея өндірісінде, дәрі-дәрмек, құрастырушы бұйымдар мен
конструкциялар өндіруде, бөлшек саудада, қызмет көрсету саласында
өндірістік және тұрмыстық техникаларды жинап, жөндеп, қалпына келтіруде
шағын бизнес басым орын алды.
Корея. Барлық компаниялардың 99,5%-ын құрайтын 3 млн шағын және орта
кәсіпкерлік субъектілері бар. Соның ішінде шағын компаниялардың үлесі 97%
құрайды. Оңтүстік Кореяда шағын компаниялар жұмысқа орналастырудың маңызды
көзі болып табылады, өйткені онда елдің экономикалық белсенді халықтың 87%-
ы жұмыспен қамтылған (10 млн-нан астам). Шағын және орта кәсіпорындардың
үлесіне елдің ЖІӨ-нің жартысы және оңтүстіккореялық экспорттың 43%-ы
тиесілі.
Израиль. Қолдау инфрақұрылымының объектілері құрылған, олардың
көпшілігі мемлекеттік. Кәсіпорындарды қаржыландыруға көмек беретін
мемлекеттік және бірнеше жеке қорлар бар, ал мемлекеттік субсидия бизнесті
жүргізу үшін қажетті қаражаттың 8-ін құрайды, кәсіпкердің салған қаражаты.
Бизнес-инкубаторларды қолдайтын венчурлік қорлар бар, оларда алдымен
жаңа инноваңиялық жобалар жасалады.
Осылайша, технопарктер мен бизнес-инкубаторлар мемлекет ғылыми-
техникалық салалардың дамуын қолдайтын және мұндай саясаттың алдына
шаруашылық жүйені оңтайландыру мен ғылыми-техникалық прогресс
жетістіктеріне бейімдеу міндеті қойылған елдерде жақсы дамыған.
Ғылыми-өнеркәсіптік парктер болашақтағы технополистердің озық
технологиялар, ғылыми зерттеулер мен жобалау-құрастыру әзірлемелері қазіргі
үлгілері болып табылады. Өтпелі экономикалы көптеген дамушы мемлекеттер мен
елдер үшін ғылыми-өнеркәсіптік парктерді дамыту басымдығының стратегиясы
бұл жоғары технологиялық деңгейдің өңірлік орталықтар желісін дамыту,
барлық ұлттық шаруашылықты зияткерлендіру негізінде кызметтің жаңа
салаларында ілгерілеу.
Технополистерде ғылым, жоғары технологиялар, дәстүрлі ұлттық мәдениет
үйлесім тапқан және шығармашыл, жан-жақты дамыған адамдардың жаңа қоғамы
құрылады.
Германия. Германдық кластерлік-желілік ұстанымды қолдаудың негізгі
қағидаттары бұл мынадай нарыктық тетіктерге:
1. мемлекеттік қолдауға емес, шағын және орта кәсіпкерліктің дербестігіне
басымдыққа;
2. тиімсіз кәсіпорындар нарықтан кетуі керек;
3. шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекеттің қаржылай көмек беруі
үшін негізгі талап несиеге қабілеттілікке тірек болады;
Германияда шағын және орта кәсіпкерліктің басты сипаттамасы ең алдымен
меншік құқы мен кәсіпорынды тікелей басқарудың бірлігі болып табылады.
Екінші сипаттама кәсіпорын қызметінің айшықтылығы, оның көлемінің
шектеулілігі, қожайын мен жұмыскер арасындағы өзіндік ерекше қатынас
сипатын білдіріп, өндірістің түпкі нәтижесі үшін екі жақтың да бірдей
мүдделілігін, ынталылығын тудырады. Үшіншіден, кәсіпорын өмірінде басқарушы
рөлдің ерекше маңыздылығы: ол шарушылықтың нәтижелілігіне тек қана мүлік
иесі болғандықтан ғана емес, сонымен бірге оның өзінің де өндіріспен
тікелей айналысып, оны ұйымдастыруға барлық жағынан қатысуынан көрінеді.
Төртіншіден, істі жанұялық негізде жүргізу, яғни кәсіпорын қызметін
нәтижелі ұйымдастыруға, жүргізуге атадан балаға мұра ретінде машықтану.
Бесіншіден, шағын кәсіпкерліктің тағы бір сипатты белгісі ретінде
кәсіпорынды қаржыландыру мәселесін айтуға болады. Егер алыптар қажетті
ресурстарды негізінен капитал нарығы (қор биржалары) арқылы алатын болса,
ал шағын және орта кәсіпорындар банктердің аздаған несиелеріне арқа
сүйейді, сондықтан да олар үшін қаржыландыру мәселесі басты проблема болып
табылады.
Шағын кәсіпкерліктің жоғарыда аталғандай сапалық жақтарымен бірге
сандық жағынан да сипаттамалары бар. Олар екі көрсеткішке негізделеді:
жылдық айналым сомасы мен еңбекпен қамтылғандар саны. Германияда
қабылданған есептеу әдістемесіне сәйкес халық шаруашылығының бұл секторына
мыналар жатқызылады:
1) белгілі бір жағдайда өзіндік фирма түріндегі барлық жеке еркін
мамандық иелері (дәрігерлер, нотариустар, салық пен жарнама бойынша
консультанттар, аудиторлар, өз бетінше дербес әрекет ететін инженерлер,
педагогтар, баспасөз, өнер қызметкерлері және т.б.);
жұмыс істейтіндер саны 1-ден 49 адамға дейінгі және жылдық айналымы 1
млн маркаға дейінгі ұсақ кәсіпорындар;
жұмыс істейтіндер саны 50-ден 499 адамға дейінгі және жылдық айналымы 1
млн-нан 100 млн-ға дейінгі марка болатын орта кәсіпорындар.
Германияда жоғарыда көрсетілген статистикалық есептеу тәртібіне
байланысты 1,9 млн шағын және орта кәсіпорын жұмыс істеп, олар халық
шаруашылығының салалары бойынша мынадай негізде бөлінеді: қол өнерінде 537
мың, саудада 255 мың, өнеркәсіпте 108 мың, қызмет көрсету саласында 665000
мың, еркін мамандык секторы 360 мың .
Елдегі шағын жэне орта бизнестің экономикалық маңызы біріншіден, барлық
еңбекке жарамды адамның 23 бөлігін қамтып отырған; екіншіден, елдің ЖІӨ-
нің жартысына жуығын берген; үшіншіден, барлық инвестиңиялар мен тіркелген
патенттердің жартысынан артығын өндіріске енгізуге септігін тигізген;
төртіншіден, Германиядағы барлық өндірісті оқу орындарының 85%-ын қамтитын
кадрларды даярлау көзі ретіндегі рөлмен анықталады.
Шағын кәсіпкерліктің барлық кешенді ішкі және сыртқы проблемалары
олардың өз күшімен шешілуі мүмкін емес. Қазіргі кезде Германияда бірқатар
жағдайлар шағын және орта бизнеске мемлекеттік қолдау жүйесінің қажеттігін
көрсетіп отыр. Олардың ішінде:
Еуропалық қауымдастық шеңберінде 1993 жылдың басынан бастап бәсеке
жағдайын шегіне жеткізе шиеленістіретін тауарлар, қызметтер, жұмысшы күші
және капитал қозғалысы жолындағы барлық кедергілерді алып тастау;
технология мен табиғатты қорғау шараларына байланысты заңдық
нормалардың қатаңдатылуы, оларға жұмсалатын күрделі қаржыны одан әрі
қысқарту және оны пайдаланудың тиімділігін арттыру.
Германияда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау жүйесінің негізінде жатқан
басты қағида өздігінен, мүмкіндігінше өз бетінше дамуды барынша
ынталандыратын көмек беру болып табылады. Бағдарламаның мақсаты шағын және
орта бизнестің тиімділігі мен бәсеке қабілеттілігін арттыру. Осыған
байланысты мынадай шараларды атап өтуге болды:
Германияның федералды үкіметі құрылымдық-саяси шараларды іс жүзіне
асырып отыр. Олар шағын фирмалар үшін қалыпты бәсеке жағдайын қамтамасыз
етуге бағытталған. Бұл жердегі басты бағыт 1957 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz