Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Зейнетақы түсінігі және олардың түрлері
1.2 Қазіргі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі реформасының ерешеліктері
1.3 Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының мақсаттары мен міндеттері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Зейнетақымен қaмсыздандыру жүйесінің қазіргі жағдайы
2.2 Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының қаржылық . экономикалық көрсеткіштері
2.3 Зейнетақы жүйесінің инвестициялық жүйесін жаңғырту тетіктері мен басымдықтары
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУЫ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Мемлекеттік зейнетақы саясатының даму бағыттары
3.2 Зейнетақы жүйелерінде реформа жүргізудің шетелдік тәжірибиесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Зейнетақы түсінігі және олардың түрлері
1.2 Қазіргі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі реформасының ерешеліктері
1.3 Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының мақсаттары мен міндеттері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Зейнетақымен қaмсыздандыру жүйесінің қазіргі жағдайы
2.2 Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының қаржылық . экономикалық көрсеткіштері
2.3 Зейнетақы жүйесінің инвестициялық жүйесін жаңғырту тетіктері мен басымдықтары
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУЫ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Мемлекеттік зейнетақы саясатының даму бағыттары
3.2 Зейнетақы жүйелерінде реформа жүргізудің шетелдік тәжірибиесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда өркениетті даму жолына түскен Қазақстан Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды реформаларды жүзеге асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі өте байыптылықты қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып табылады. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік - экономикалық мәселе адамдардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде тұрады; екіншіден, мемлекеттің зейнетақы жүйесі әрқашан халықтың назарында болып, оның талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан да зейнетақы жүйесі халықты қамтамасыз етуде маңызы зор фактор ретінде қарастырылады.
Қазiргi кезде, Қазақстанның зейнетақы жүйесiнiң реформасы басталғалы бес – сегiз жыл өткеннен соң оны жүзеге асты деуге болады. Жинақтаушы зейнетақы қорларының бұдан әрi дамуы кезеңiнде жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң бәсекелiк қабiлеттiлiгiн және ең басты оның институттарының қаржылық орнықтылығы мәселелерiн қамтитын жаңа айналымын зерттеудi және шешiмiн табуды қажет ететiн мәселелері туындайды. Республикамыздың “Қазақстан – 2030” бағдарламасында барлық Қазақстандықтардың әл – ауқатын, қауiпсiздiгін жақсарту, гүлдену, даму стратегиясында Президентiмiз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, елiмiздiң дамуының басты бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл – ауқаты болып табылады.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы – елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас бөлiгi. Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi.
Республиканың әлеуметтiк – экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiнде зерттеулер жүргiзу, оның тереңдеуi, нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және оған әрекет етудiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесiн енгiзу процесiнде қазақстандық жинақтаушы зейнетақы қорларының бiрте-бiрте эволюциялануының белгiлi бiр заңдылықтары қалыптастырылды, жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң қаржылық менеджментiнiң ерекшелiктерi қалыптастырылуда және Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң жетiлуi жинақтаушы зейнетақы қорларының өзара бәсекелестiгiнiң күшеюiмен қатар жүруде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - зейнетақы жүйесінің теориялық аспектiлерiн зерттеу және осының негiзiнде Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының, қызметі мен оның дамуының жалпы жүйесiн жетiлдiру бойынша жаңа стратегиялық ұсыныстарды әзiрлеу болып табылады.
Қазiргi кезде, Қазақстанның зейнетақы жүйесiнiң реформасы басталғалы бес – сегiз жыл өткеннен соң оны жүзеге асты деуге болады. Жинақтаушы зейнетақы қорларының бұдан әрi дамуы кезеңiнде жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң бәсекелiк қабiлеттiлiгiн және ең басты оның институттарының қаржылық орнықтылығы мәселелерiн қамтитын жаңа айналымын зерттеудi және шешiмiн табуды қажет ететiн мәселелері туындайды. Республикамыздың “Қазақстан – 2030” бағдарламасында барлық Қазақстандықтардың әл – ауқатын, қауiпсiздiгін жақсарту, гүлдену, даму стратегиясында Президентiмiз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, елiмiздiң дамуының басты бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл – ауқаты болып табылады.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы – елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас бөлiгi. Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi.
Республиканың әлеуметтiк – экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiнде зерттеулер жүргiзу, оның тереңдеуi, нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және оған әрекет етудiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесiн енгiзу процесiнде қазақстандық жинақтаушы зейнетақы қорларының бiрте-бiрте эволюциялануының белгiлi бiр заңдылықтары қалыптастырылды, жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң қаржылық менеджментiнiң ерекшелiктерi қалыптастырылуда және Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң жетiлуi жинақтаушы зейнетақы қорларының өзара бәсекелестiгiнiң күшеюiмен қатар жүруде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - зейнетақы жүйесінің теориялық аспектiлерiн зерттеу және осының негiзiнде Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының, қызметі мен оның дамуының жалпы жүйесiн жетiлдiру бойынша жаңа стратегиялық ұсыныстарды әзiрлеу болып табылады.
1 Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен бағыттары. // Қазақстан Жоғары Мектебі, 2006 - №4 – 16 б;
2 Жұмағұлов Ғ.Б, Ахметов А, Ахметова Г. //Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы// оқу құралы Алматы 2005 97 -102 бб;
3 К.М Тулепбаев//Новая модель пенсионного обеспечения население Казахстана: теория, методологии и механизмы реализации// Автореферат Алматы 2007ж – 23б;
4 «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заң 1997 жылғы 20маусымдағы №136-1- 4б;
5 Асилова А.С. Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары мен даму бағыттары / А. С. Асилова // Развитие экономической мысли в Казахстане: Материалы международной научно-практической конференции, 19-20 октября 2006 г. / КазЭУ им. Т. Рыскулова . - Алматы : Экономика, 2006. 119-125 бб.
6 А.Темен//Еңбек нарығының болашағы және зейнетақы//Президент және Халық 29 ақпан 2008 ж – 46 -53 бет;
7 Жинақтаушы зейнетақы қорларынан жинақталған зейнетақы қаражатын аудару ережесін бекіту туралы : 2008 жылғы 29 желтоқсандағы № 240 // Заң газеті . - 2009.- 17 ақпан;
8 С.Н Әбиева// Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық әс-әрекеттерінің қазіргі жағдайына талдау// КазЭУ хабаршысы 2006 №4 – 26 -29 бб;
9 Абиева С.Н. Экономиканың реформалануының жаңа жағдайындағы жинақтаушы зейнетақы қорының даму тенденциялары / С.Н. Абиева ; С. Н. Абилов // Аль-Пари. - 2006. - № 3-4. - 80-84бет;
10 Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссиялық сыйақы алу ережесі : 2009 жылғы 5 ақпан №107 қаулысымен бекітілген // Егемен Қазақстан . - 2009.- 14 наурыз – 8 бет;
11 А.Айтуған//Жинақтаушы зейнетақы қорының меншік капиталына келетін табысты үлестіру//Қаржы-қаражат 2007 №2 44-48 бет
12 Постоновление Правительства РК «Об утверждении правил исчисления, удержания и перечисления обязательных пенсионных взносов в накопительные пенсионные фонды» 12бет;
13 Бельгибаева//Анализ современного состояния пенсионного обеспечения в РК//Труд в Казахстане 2004 №4, 7бет;
14 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан зейнетақы төлемдерінің мөлшерін артыру туралы//Егемен Қазақстан-2008-5 қаңта, 9 бет;
15 2007 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 2007 жылғы ІІІ тоқсанындағы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың агрегирлендірілген есебі // Егемен Қазақстан . - 2007.-23 қараша 7 бет;
16 2008 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша 2008 жылғы І тоқсандағы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың агрегирлендірілген есебі // Егемен Қазақстан . - 2008-16 мамыр;
17 «Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан ары тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 30 қарашадағы №1241 қаулысы, 25 бет;
18 Мергенбаева А.Т. Зейнетақы жүйесін жетілдірудің экономикалық тетіктері : 08.00.05- Э.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты / А. Т. Мергенбаева. - Түркістан, 2009. - 25 б.
19 Г.Батайқызы//Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жетістіктері мен проблемалары//Рынок ценных бумаг 2000 №12.
20 2007 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 2007 жылғы ІІІ тоқсанындағы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың агрегирлендірілген есебі // Егемен Қазақстан . - 2007.-23 қараша, 17 -22 бет;
21 Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін тәуекелдіктерді басқару жүйелеріне қойылатын талаптарды белгілеу туралы//Егемен Қазақстан 2007- 13шілде.
22 2009 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша 2009 жылғы 1 тоқсандағы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың агрегирлендірілген есебі, Қорлар мен ұйымдар туралы жалпы ақпарат, қордың инвестицияланған зейнетақы активтерінің үлесі // Егемен Қазақстан . - 2009.- 16 мамыр;
23 К.Тулепав, Б.Еспенбетова//Инвестиции в человеческий капитал и механизмы их реализации// Труд в Казахстане 2005 №2;
24 А.А Айтуған// Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық менеджменті: шетелдік тәжірибені қолдану мүмкіндігі// КазЭУ хабаршысы 2004 №4 216-221 бет.
25 Веб – сайттар:
www.halykfund.kz;
www.halykbank.kz
26 Зейнетақы жинақтау қорына міндетті зейнеткерлік жарналар бойынша түсімдер және алынатын алым//Статистикалық бюллетень 2004 №7;
27 Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агентігінің мәліметтері веб сайты:www.afn.kz
28 Тойшибек М.Б. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары және оларды шешу жолдары / М. Б. Тойшибек // ІІІ Рыскуловские чтения "Бизнес, наука, образование: грани сотрудничества": Материалы научно-практической конференции, 19-23 мая 2008 г. / КазЭУ им. Т. Рыскулова. - Алматы : ТОО "Эверо", 2008. - Ч. 4. - С. 206-214
29 Асилова А.С. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен даму тенденциялары / А. С. Асилова, А. Т. Тоқсанбаева // Влияние процессов глобализации на развитие национальной экономики: материалы научной конференции магистрантов и студентов, 7-8 мая 2007 г. . - Алматы, 2007. 257-259 бет;
30 К.Тулепав, Б.Еспенбетова// Теоретические основы диверсификации инвестиций активов накопительной пенсионной системы//Банки Казахстана 2007 №12 34-39 бет;
31 Б.Қарабеков// Үш деңгейлі зейнетақы жүйесі//Қаржы- қаражат1997 №3 17 бет;
32 А.Айтуған// Зейнетақы жинақтау қорларындағы тәуекелдіктерді басқару жүйесінің қызметіне рейтингтік баға беру// Қаржы-қаражат 2006 №10 117 – 119 бет;
33 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан («Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде)» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы 28-ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы
34 Статистический ежегодник 2007, 2008, 2009 жж.
35 ЗТМО – ның жылдық есебі 2009 жыл. www.gffs. сайты.
36 Интернет көзі: www. kazref.kz.
37 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесінің теориялық негіздері./«Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Т.Рысқұлов атын. ҚазЭУ Алматы. 2006.-1 б.п.
38 Г.Ж. Жолдасбекова//Зейнетақы жүйелерінде реформа жүргізудің шетелдік тәжірибиесі// КазЭУ хабаршысы 2003 №1
39 ҚР үшін шетелдік зейнетақы жүйелерінің қалыптасу тәжірибелерін қолдану ерекшеліктері./ «ҚР экономикасының қаржы тетігін дамытуды жетілдіру-бәсекелестілікке қабілеттіліктің айғағы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, ХҚТУ, 2007.-0,23 б.п.
40 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесінің теориялық негіздері./«Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Т.Рысқұлов атын. ҚазЭУ Алматы. 2006.-1 б.п;
41 Исахова П.Б. Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету : 08.00.10- э.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты / П. Б. Исахова. - Алматы, 2008. – 16 – 19 бет;
2 Жұмағұлов Ғ.Б, Ахметов А, Ахметова Г. //Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы// оқу құралы Алматы 2005 97 -102 бб;
3 К.М Тулепбаев//Новая модель пенсионного обеспечения население Казахстана: теория, методологии и механизмы реализации// Автореферат Алматы 2007ж – 23б;
4 «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заң 1997 жылғы 20маусымдағы №136-1- 4б;
5 Асилова А.С. Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары мен даму бағыттары / А. С. Асилова // Развитие экономической мысли в Казахстане: Материалы международной научно-практической конференции, 19-20 октября 2006 г. / КазЭУ им. Т. Рыскулова . - Алматы : Экономика, 2006. 119-125 бб.
6 А.Темен//Еңбек нарығының болашағы және зейнетақы//Президент және Халық 29 ақпан 2008 ж – 46 -53 бет;
7 Жинақтаушы зейнетақы қорларынан жинақталған зейнетақы қаражатын аудару ережесін бекіту туралы : 2008 жылғы 29 желтоқсандағы № 240 // Заң газеті . - 2009.- 17 ақпан;
8 С.Н Әбиева// Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық әс-әрекеттерінің қазіргі жағдайына талдау// КазЭУ хабаршысы 2006 №4 – 26 -29 бб;
9 Абиева С.Н. Экономиканың реформалануының жаңа жағдайындағы жинақтаушы зейнетақы қорының даму тенденциялары / С.Н. Абиева ; С. Н. Абилов // Аль-Пари. - 2006. - № 3-4. - 80-84бет;
10 Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссиялық сыйақы алу ережесі : 2009 жылғы 5 ақпан №107 қаулысымен бекітілген // Егемен Қазақстан . - 2009.- 14 наурыз – 8 бет;
11 А.Айтуған//Жинақтаушы зейнетақы қорының меншік капиталына келетін табысты үлестіру//Қаржы-қаражат 2007 №2 44-48 бет
12 Постоновление Правительства РК «Об утверждении правил исчисления, удержания и перечисления обязательных пенсионных взносов в накопительные пенсионные фонды» 12бет;
13 Бельгибаева//Анализ современного состояния пенсионного обеспечения в РК//Труд в Казахстане 2004 №4, 7бет;
14 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан зейнетақы төлемдерінің мөлшерін артыру туралы//Егемен Қазақстан-2008-5 қаңта, 9 бет;
15 2007 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 2007 жылғы ІІІ тоқсанындағы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың агрегирлендірілген есебі // Егемен Қазақстан . - 2007.-23 қараша 7 бет;
16 2008 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша 2008 жылғы І тоқсандағы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың агрегирлендірілген есебі // Егемен Қазақстан . - 2008-16 мамыр;
17 «Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан ары тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 30 қарашадағы №1241 қаулысы, 25 бет;
18 Мергенбаева А.Т. Зейнетақы жүйесін жетілдірудің экономикалық тетіктері : 08.00.05- Э.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты / А. Т. Мергенбаева. - Түркістан, 2009. - 25 б.
19 Г.Батайқызы//Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жетістіктері мен проблемалары//Рынок ценных бумаг 2000 №12.
20 2007 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 2007 жылғы ІІІ тоқсанындағы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың агрегирлендірілген есебі // Егемен Қазақстан . - 2007.-23 қараша, 17 -22 бет;
21 Жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін тәуекелдіктерді басқару жүйелеріне қойылатын талаптарды белгілеу туралы//Егемен Қазақстан 2007- 13шілде.
22 2009 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша 2009 жылғы 1 тоқсандағы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың агрегирлендірілген есебі, Қорлар мен ұйымдар туралы жалпы ақпарат, қордың инвестицияланған зейнетақы активтерінің үлесі // Егемен Қазақстан . - 2009.- 16 мамыр;
23 К.Тулепав, Б.Еспенбетова//Инвестиции в человеческий капитал и механизмы их реализации// Труд в Казахстане 2005 №2;
24 А.А Айтуған// Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық менеджменті: шетелдік тәжірибені қолдану мүмкіндігі// КазЭУ хабаршысы 2004 №4 216-221 бет.
25 Веб – сайттар:
www.halykfund.kz;
www.halykbank.kz
26 Зейнетақы жинақтау қорына міндетті зейнеткерлік жарналар бойынша түсімдер және алынатын алым//Статистикалық бюллетень 2004 №7;
27 Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агентігінің мәліметтері веб сайты:www.afn.kz
28 Тойшибек М.Б. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары және оларды шешу жолдары / М. Б. Тойшибек // ІІІ Рыскуловские чтения "Бизнес, наука, образование: грани сотрудничества": Материалы научно-практической конференции, 19-23 мая 2008 г. / КазЭУ им. Т. Рыскулова. - Алматы : ТОО "Эверо", 2008. - Ч. 4. - С. 206-214
29 Асилова А.С. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен даму тенденциялары / А. С. Асилова, А. Т. Тоқсанбаева // Влияние процессов глобализации на развитие национальной экономики: материалы научной конференции магистрантов и студентов, 7-8 мая 2007 г. . - Алматы, 2007. 257-259 бет;
30 К.Тулепав, Б.Еспенбетова// Теоретические основы диверсификации инвестиций активов накопительной пенсионной системы//Банки Казахстана 2007 №12 34-39 бет;
31 Б.Қарабеков// Үш деңгейлі зейнетақы жүйесі//Қаржы- қаражат1997 №3 17 бет;
32 А.Айтуған// Зейнетақы жинақтау қорларындағы тәуекелдіктерді басқару жүйесінің қызметіне рейтингтік баға беру// Қаржы-қаражат 2006 №10 117 – 119 бет;
33 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан («Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде)» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы 28-ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы
34 Статистический ежегодник 2007, 2008, 2009 жж.
35 ЗТМО – ның жылдық есебі 2009 жыл. www.gffs. сайты.
36 Интернет көзі: www. kazref.kz.
37 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесінің теориялық негіздері./«Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Т.Рысқұлов атын. ҚазЭУ Алматы. 2006.-1 б.п.
38 Г.Ж. Жолдасбекова//Зейнетақы жүйелерінде реформа жүргізудің шетелдік тәжірибиесі// КазЭУ хабаршысы 2003 №1
39 ҚР үшін шетелдік зейнетақы жүйелерінің қалыптасу тәжірибелерін қолдану ерекшеліктері./ «ҚР экономикасының қаржы тетігін дамытуды жетілдіру-бәсекелестілікке қабілеттіліктің айғағы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, ХҚТУ, 2007.-0,23 б.п.
40 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесінің теориялық негіздері./«Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Т.Рысқұлов атын. ҚазЭУ Алматы. 2006.-1 б.п;
41 Исахова П.Б. Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету : 08.00.10- э.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. авторефераты / П. Б. Исахова. - Алматы, 2008. – 16 – 19 бет;
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда өркениетті даму
жолына түскен Қазақстан Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды
реформаларды жүзеге асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі
өте байыптылықты қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып
табылады. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік - экономикалық мәселе адамдардың
өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн
тәртібінде тұрады; екіншіден, мемлекеттің зейнетақы жүйесі әрқашан
халықтың назарында болып, оның талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан
да зейнетақы жүйесі халықты қамтамасыз етуде маңызы зор фактор ретінде
қарастырылады.
Қазiргi кезде, Қазақстанның зейнетақы жүйесiнiң реформасы басталғалы
бес – сегiз жыл өткеннен соң оны жүзеге асты деуге болады. Жинақтаушы
зейнетақы қорларының бұдан әрi дамуы кезеңiнде жинақтаушы зейнетақы
жүйесiнiң бәсекелiк қабiлеттiлiгiн және ең басты оның институттарының
қаржылық орнықтылығы мәселелерiн қамтитын жаңа айналымын зерттеудi және
шешiмiн табуды қажет ететiн мәселелері туындайды. Республикамыздың
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында барлық Қазақстандықтардың әл – ауқатын,
қауiпсiздiгін жақсарту, гүлдену, даму стратегиясында Президентiмiз
Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, елiмiздiң дамуының басты бағыттарының бiрi
тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл – ауқаты болып табылады.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы –
елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды
құрамдас бөлiгi. Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының тұрақты түрде дамуы
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi.
Республиканың әлеуметтiк – экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды
дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет
етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiнде зерттеулер жүргiзу, оның тереңдеуi,
нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және
оған әрекет етудiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және
шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi
бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесiн енгiзу процесiнде қазақстандық жинақтаушы
зейнетақы қорларының бiрте-бiрте эволюциялануының белгiлi бiр заңдылықтары
қалыптастырылды, жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң қаржылық менеджментiнiң
ерекшелiктерi қалыптастырылуда және Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы
жүйесiнiң жетiлуi жинақтаушы зейнетақы қорларының өзара бәсекелестiгiнiң
күшеюiмен қатар жүруде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - зейнетақы жүйесінің теориялық аспектiлерiн
зерттеу және осының негiзiнде Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы
зейнетақы қорларының, қызметі мен оның дамуының жалпы жүйесiн жетiлдiру
бойынша жаңа стратегиялық ұсыныстарды әзiрлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- әлеуметтік – экономикалық мемлекеттегі зейнетақының теориялық
әдіснамалық негізін зерттеу;
- зейнетақы жүйесінің әлеуметтік – экономикалық институттар мен
үрдістерде алатын орнына әдіснамалық талдау жүргізу;
- әлеуметтік мемлекет құру жағдайында мемлекеттің зейнетақы реформасы
үлгілеріне талдау жасау;
- зейнетақы жүйесінің әлеуметтік – құқықтық негіздерін сараптау және осы
реформаны жүзеге асыруда заңнамалардың атқаратын қызметін ашып көрсету;
- қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі
мәселелерінің деңгейін анықтау және олардың шешілу жолдары мен негізгі
бағыттарын айқындау;
- нарықтық экономикасы дамыған елдердегi азаматтарды зейнетақымен
қамтамасыз ету тәжiрибесiне, оны Қазақстанның ерекшелiктерiне
байланысты қолдануына талдау жүргiзу;
- бiрыңғай зейнетақы жүйесінен жинақтаушы түріне өтудi анықтаушы
факторларды ғылыми түрде жүйелеп, жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметтерiн жетілдiру және олардың инвестициялық мүмкiндiктерiн
күшейтуге байланысты сұрақтарды қарастыру;
- Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамыту ерекшелiктерiн
ашып көрсету;
- мемлекеттің зейнетақы жүйесінің жетілдіруінің басым бағыттары бойынша
тиімді және тәжірибиелік мәні бар ұсыныстары мен кеңестерін беру.
Дипломдық жұмыстың негізгі объектісі: Қазақстан Республикасының
зейнетақы жүйесінің негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы әлеуметтік
институт ретіндегі мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні: Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің
қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктері, әлеуметтік - экономикалық
институттар мен қаржы ұйымдардың әлеуметтік саясат үрдісіндегі іс-
әрекеттері мен өзара байланысы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері қарастырылған.
Негізгі бөлімде: “Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің теориялық
негіздері” мен “Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының
қаржылық – экономикалық көрсеткіштерін және даму ерекшеліктерін талдау”
және “Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің стратегиялық дамуы
және тұрақтылығын арттыру жолдары” сипатталған. Қорытындыда дипломдық
жұмыстың нәтижесінде зейнетақы жүйесінің нақты тұжырымдары мен зерттеу
жұмысын жүргізу нәтижесінен туындаған қорытындылар мен ұсыныстар беріліп,
зерттеу мәселесінің болашағы көрсетіледі.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Зейнетақы түсінігі және олардың түрлері
Әр адам өмір ағымында әр түрлі қауіпті жағдайларға тап болуы мүмкін. Ол
адамның денсаулығына әсер етіп, негізгі өмір сүру көзі болатын жалақысынан
айырылуы мүмкін. Осы жағдайларға: кәрілік, ауру, мүгедектік, асыраушысынан
айырылу және т.б. осындай жағдайлар жатады, сол уақытта зейнетақымен
қамтамасыздандыру жүйесінің қажеттілігі туындайды.
Республикада соңғы жылдары жүзеге асырылып келе жатқан мәселелердің
бірі әлеуметтік саясат, оның ішінде, зейнетақы реформасына қатысты
сұрақтар Баймуратов У.Б., Кенжегузин М.Б., Қошанов А.К, Искаков У.М.,
Нурланова Н.К., Зейнельгабдина А.Б., Ильясов К.К., Мельников В.Д.,
Есентугелов А.Е., Тимошенко Л.С., Шалгимбаева Г.Н., Карагусова Г.К., Н.А.
Коржова, Берешев С.Х., К.М. Тулепбаев, А.Х. Нұрсейтов және т.б. отандық
ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Қазақстанның зейнетақы реформасы Чили мемлекетінің зейнетақы жүйесі
негізіне алынды. Бірақ біздің зейнетақы жүйесі чилилік моделдің түп нұсқасы
бола алмайды. Өйткені ол ынтымақтастық жүйеден жинақтаушы жүйеге ұзақ өту
кезеңімен сипатталды.
Зейнетақы реформасы қаржы нарығында жаңа мүшелерді алып келді. Бұл:
1. жинақтаушы зейнетақы қорлары;
2. зейнетақы активтерін ивестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйымдар;
3. кастодиан-банктер.
Қазақсатан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесі нәтижелері оңды
болып, динамикалық өсу қарқыны мен тұрақтылығын көрсетті.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамтамасыздандыру туралы заңында келесідей түсінік берілген:
Зейнетақы – бұл азаматтарды әлеуметтік қамсыздандырудың бір түрі және
Орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақы
төлемдерінің жиынтығы болып табылады.
Дүниежүзінде негізінен зейнетақы жүйесінің екі түрі белгілі. Олар:
- ынтымақтастық жүйесі;
- жинақтаушы жүйесі.
Ытымақтастық принципке негізделген зейнетақы жүйесіне сәйкес,
зейнеткерлер өз зейнетақысын жұмыс істеп жүрген жұмысшылар есебінен алады.
Осы кездегі ауыртпалықтың бәрі жұмысшыларға түседі - өйткені зейнетақы
қорына түсетін қаржы бөлу ставкалары жоғары болады. Сондай – ақ, жалпы
халық саны ішінен зейнеткерлер үлесі жұмыс істеуге қабілетті адамдар
үлесіне қарағанда тез өседі. Бұл жүйе өте шығынды болып саналады.
Ал екінші түріне сәйкес, яғни жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі қорлар
жұмысшылардың өз жалақысынан міндетті зейнетақы жарнасын аударғанынан
қалыптасады. Ал кейін зейнетақы төлемдері мемлекеттік және мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы корларынан әр кімнің жеке зейнетақы шотынан төленеді.
Сондықтан зейнетақының мөлшеріне бюджеттің жай- күйі, қанша адам
жұмыспен қамтылып, қаншасы жұмыссыз жүргені әсер етпейді. Салымшылар
міндетті зейнетақы жарналарынан қосымша ретінде ерікті зейнетақы жарналарын
төлей алады, олардың мөлшері шектелінбейді, жарналар бір рет немесе бірнеше
рет төленуі мүмкін. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әлеуметтік қорғаныш
кепілдігі жоқ болғандықтан тәукелді болды.
2005 жылдың маусым айынан бастап Қазақстанның заңнамасы зейнетақының үш
деңгейлі құқықтық қатынасын реттейді: базалық, ынтымақтастық және
жинақтаушы болып бөлінеді (1-ші суретке сәйкес).
Дерек көзі: Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен бағыттары.
Қазақстан Жоғары Мектебінің мәліметтері
1сурет - Қазақстандағы зейнетақылардың түрлері
1-ші суретке сәйкес Зейнетақымен қамсыздандырудың бірінші деңгейі еңбек
зейнетақының базалық бөлігі Қазақстанда мемлекеттік базалық зейнетақы
енгізілді, ол барлық азаматтарға зейнет жасына толғанда төленеді. 2005
жылдың 1 маусымынан бастап базалық зейнетақы мемлекеттік бюджет қаражаты
есебінен тағайындалады.
Дерек көзі: Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен бағыттары.
Қазақстан Жоғары Мектебі мәліметтері
2 сурет - Базалық зейнетақының сызбасы
2-ші суретке сәйкес Зейнетақымен қамсыздандырудың екінші деңгейі –
ынтымақтастық зейнетақы. Бұл жүйенің мәні зейнеткерлер өзінің ақшасы мен
жеке жинақтарын емес, ал қазіргі кезде жұмыс істеп жүрген және салық төлеп
жүрген жұмысшылардың ақшасын алады. Қазіргі зейнеткерлерге қатысты 1997
жылғы ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңымен реформаға дейінгі
зейнетақы жүйесінде жүзеге асырылған мемлекеттің барлық міндеттемелері
сақталынған, яғни олар ынтымақтастық зейнетақы алады[1].
Қазіргі таңда қазіргі зейнеткерлерге зейнетақы еңбек стажының ұзықтығы
мен жалақының мөлшерін есепке ала отырып тағайындалады және төленеді. Олар
мемлекеттік бюджеттен тыс қордан қаржыландырылады, мүмкіншілігінше
трансферттік төлемдер беріледі. 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін 6 айдан кем
емес еңбек стажы бар жеке тұлғалар еңбек стажына пара – пар зейнетақыны
ынтымақтастық жүйеден алады, сонымен бірге зейнетақы жарналарын аударған
болса жинақтаушы қорларынан да алады. Бұл зейнетақының ынтымақтастық-бөлу
жүйесі, оның барлық мүшелері оны қаржыландыру бойынша бірдей міндеттемелері
бар және тиісінше зейнетақыны тағайындау жағдайы мен мөлшеріне қатысты
бірдей құқықтарға ие. Қандай да бір жеңілдіктер бұл жүйеде жоқ.
Қазіргі уақытта республикада ынтымақтастық жүйе зейнет жасына жеткен
(ерлер 63 жас, әйелдер-58 жас) және заңмен белгіленген еңбек стажы бар
(ерлерге 25 жылдан кем емес және әйелдер 20 жылдан кем емес) тұлғаларды
қамтиды. Бұл адамдар зейнетақыны Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығынан
алады және еңбек қызметін жалғастырған күндеде жинақтаушы зейнетақы
қорларына аударымдар аудармайды[2].
Дерек көзі: К.М ТулепбаевНовая модель пенсионного обеспечения население
Казахстана: теория, методологии и механизмы реализации авторефератының
мәліметтерінің негізінде құрастырылған
3 сурет - Қазіргі зейнеткерлерді ынтымақтастық-бөлу зейнетақымен
қамсыздандырудың сызбасы
3 – ші суретке сәйкес Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
жүзеге асып келе жатқан үшінші деңгейі – ынтымақтастық бөлу зейнетақы
жүйесі болып табылады. Біздің көзқарасымыз бойынша, зейнетақы активтерін
экономиканың нақты секторындағы шаруашылық салаларын және
зейнетақы саласын дамытудың басты бағыттарын қаржыландыру
мақсатында пайдалану керек. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қаржы
құралдарын нақты жобаларға тарту келесі құралдар негізінде құрылуы
қажет: мемлекетпен кепілдік берілетін мемлекеттік емес бағалы
қағаздар, банк құралдары, ипотекалық міндеттемелер, депозиттер.
Зейнетақы активтерін өнеркәсіп салаларының негізгі қорларын
жаңартуға жұмсаған орынды деп есептейміз, атап айтсақ: зейнетақы
шоттары бойынша қызмет көрсетуге арналған меншіктің барлық
формасындағы өндірістік кәсіпорындардың негізгі құрал-жабдықтарының
лизингі; зейнетақылық қамсыздандыру бойынша қызмет көрсетуші
шаруашылық салаларындағы алдыңғы қатарлы өндірістік және ғылыми-
техникалық өзін-өзі ақтаушы бағдарламаларды қаржыландыру (медициналық
қызмет көрсету; коммуналдық тұрғын-үй қоры және т.б.)
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі бірте-бірте дамып және жаңа кәсіби топтар
мен азаматтарды қосу есебінен қамту саласының кеңейуі халықтың әлеуметтік
қамсыздандырылуын жақсартуға мүмкіншілігі бар [3].
Жинақтаушы зейнетақы қорларының Қазақстанның зейнетақы жүйесіндегі рөлі
келесі құжаттармен белгіленеді: № 819 1997 ж. 12 мамырдағы ҚР Үкіметімен
қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамыздандыру жүйесін реформалау тұжырымдамасы, 1997 ж. Маусымдағы
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы, сонымен
қатар көптеген заңды құықтық актілерде көп.
Мемлекеттік емес зейнетақымен қамсыздандырудың орталық звеносы болып
жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады.
ЖЗҚ – салымшылармен жұмысты ұйымдастыратын, зейнетақы шартын жасасатын,
зейнетақы жарналарын жинайтын, жиналған қаражаттарды инвестициялайтын және
мемлекеттік емес зейнетақы төлейтін әлеуметтік қамсыздандырудың
коммерциялық емес ұйымы, заңды тұлға. ЖЗҚ сонымен бірге әлеуметтік-
медициналық қызметтермен де айналысуы мүмкін. ЖЗҚ өз қызметі үшін
комиссиялық сыйақы алады, өзінің салымшылары мен уәкілетті органдар алдында
есеп береді, халық арасында түсіндірме жұмысын жүргізеді, өтініштермен
арыздарды қарайды және басқа да міндеттерді орындайды.
Зейнетақы қызметі нарығының негізгі субъетілері болып келесілер
табылады: жинақтаушы зейнетақы қорлары (ЖЗҚ), зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйымдар және банк-кастодияндар.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің сызбасын төмендегі суреттен көре аласыздар.
Дерек көзі: С.Н Әбиева Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық әс-әрекеттерінің қазіргі жағдайына талдау КазЭУ
хабаршысы 2006 №4 мәліметтері негізінде құрастырылған
4 сурет- Зейнеткерлердің жинақтаушы зейнетақы жүйесінің сызбасы.
4 суретке сәйкес Жинақтаушы зейнетақы қолары – мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қоры мен мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Банк- кастодиан – клиенттердің сеніп тапсырған бағалы қағаздарымен ақша
қаражаттарын жауапкершілікпен сақтау және есепке алу жөнінде
қызметкөрсететін банк.
Жинақтаушы зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания –
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды жүзеге асыратын заңды тұлға.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры – салымшылардың міндетті
зейнетақы жарналарын жинайтын және алушыларға Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгіленген тәртіппен зейнетақы төлейтін, сондай- ақ зейнетақы
активтерін қалыптастыру жөнінде қызметті жүзеге асыратын және оларды
мемлекеттік бағалы қағаздарға, мемлекеттік банкілердің депозиттеріне,
халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына инвестициялайтын заңды
тұлға.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – салымшылардың міндетті
және ерікті зейнетақы жарналарын жинауды және алушыларға зейнетақы
төлеуді, сондай- ақ зейнетақы активтерін қалыптастыру жөнінде қызметті және
осы заңда белгіленген тәртіппен оларды зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компания арқылы инвестициялауды жүзеге асыратын заңды тұлға.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлері:
- ашық;
- корпоративтік.
Бірақ бұл жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлері қазіргі кезде заңды
түрде алынып тасталынған, яғни оларды акционерлік қоғам деп атайды.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс істейтін және тұратын
жеріне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге
асырады.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол қордың құрылтайшылары
және акционерлік болып табылатын бір немесе бірнеше заңды түлғалардың алушы-
қызметкерлері үшін құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтары мен міндеттері.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтары:
- зейнетақы жарналарын жинауды жүзеге асыруға;
- өзінің қызметі үшін комиссиялық сыйақылар алуға;
- зейнетақы шартының ережелеріне сәйкес өзгеде құқықтарды жүзеге
асыруға құқығы бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының міндеттері:
- алушыларға Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген тәртіппен
зейнетақы төлеуге;
- жинақталған зейнетақы қаражаттары мен төлемдерін жеке есепке алуды
жүзеге асыруға;
- салымшы мен алушыға кемінде жылына бір рет, сондай- ақ оның салуы
бойынша оның жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі туралы ақпарат
беруге;
- алушының жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі туралы ақпараттың
құпиялығын қамтамассыз етуге;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес зейнетақы заңдарымен
зейнетақы шартының ережелерін бұзғаны үшін жауап беруге;
- алушының қарызы бойынша оның жинақталған зейнетақы қаражатын бір
жинақтаушы зейнетақы қорынан екіншісіне аударуға;
- зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниямен (мемлекеттік
жинақтаушы қорын қоспағанда) зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруға шарттар жасасуға;
- бір, үш, бес, он күнтүзбелік жылғы стандарттық уақыт кезендеріндегі өз
қызметі туралы статистикалық және өзге де ақпаратты жариялауға
міндетті, бұл орайда жинақтаушы зейнеақы қорларына салымдар бойынша
табыстарға кепілдікті немесе уәдені камтитын ақпаратты жариялауға жол
берілмейді;
- жинақтаушы зейнетақы қорымен зейнетақы шартын жасасқан азаматтарға тең
жағдайларды қамтамасыз етуге және Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес басқа да міндеттерді атқаруға міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет ету механизімі.
Қазақстан Республикасының Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы
бойынша үш субъекті жинақтаушы зейнетақы жүйесінің толыққанды мүшесі
болады. Олар жинақтаушы зейнетақы корлары, зейнетақы активтерін басқарушы
компания, банк- кастодиан. Олардың қызметін реттеп, қажетті нормативті
құқықтық актілер шығарып қадағалайтын үш мемлекет орган бар. Олар мыналар:
- Ұлттық банк;
- Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия;
- Бағалы қағаздар нарығын реттеу жөніндегі департаменті.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының іс - әрекетін реттейтін комитет бұл да
Ұлттық Банк департаменті болып қосылып, енді Жинақтаушы зейнетақы
қорларының іс-әрекетін реттеу департаменті [4].
Ұлттық банк – кастодиандардың қызметін бақылап, оларға лицензия беру
және одан айыру істерімен айналысады.
Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия қор биржасындағы (БҚҰК) қор
биржасындағы бағалы қағаздарға ЗАБК-ң (Зейнетақы активтерін бақылау
комитеті) инвестициялау әрекетін бақылап, олардың істерін қадағалайды.
ЖЗҚІРК (Жинақтаушы зейнетақы қорларының іс- әрекеттерін реттейтін комитет)
ЖЗҚ-ның іс- әрекеттерінің заңға сәйкестілігін және салымшылар мен
арақатынасын бақылау, қажетті нормативті құқықтық актілер жасаумен
айналысады. Жоғарыдағы айтылған қадағалаушы мемлекеттік органдар, бұл
негізгі қызметінен басқа да істермен айналысады.
2. Қазіргі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі реформасының ерешеліктері
Қазақстанның ұрпақтар жалғастығына, ынтымақтастық принципке негізделген
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі, басқа кеңес одағының мемлекеттері сияқты
дағдарысқа ұшырады. Сондықтан, 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен
бастап отандық зейнетақылық жүйені әлеуметтік–экономикалық өзгерістерге
қарай сәйкестендіру талпыныстары жасалды. 1991 жылығы маусымда тәуелсіз
Қазақстанның тарихында зейнетақы туралы алғашқы заң Қазақ КСР-де
азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру туралы заң қабылданды. Бұл заңның
басты мақсаты болып зейнетақылардың мөлшерін жұмыс стажына және орташа
айлық жалақыға тәуелдірек ету, сонымен қатар зейнетақылық жүйені арнайы
құрылатын зейнетақы қорларының есебінен қаржыландыруды ұйымдастыру болып
табылады. Соған қоса, зейнетақыларды тағайындау және төлеу тәртібі елеулі
түрде өзгереді.
Кеңестік кезеңде ұрпақтар жалғастығына негізделген зейнетақымен
қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің әлсіздігі анықталып, 90-шы
жылдардың ортасында әлеуметтік қамтамасыз ету саласындағы дағдарысқа
ұласты. Осы дағдарыстың обьективті және субьективті шығу себептерін
қарастырайық:
1. Халықтың табиғи қартаюы, туудың азаюы, жұмыссыздықтың өсуі,
Қазақстаннан еңбекке қабілетті азаматтардың көшіп кетуі. Халықтың
қартаю деңгейінің көрсеткіші – зейнеткерлер санының еңбекке қабілетті
жастағы тұрғындар санына қатынасы арқылы анықталатын тәуелділік
коэффициентінің өсуі байқалып отыр. Бүгінгі таңда бұл көрсеткіш 1,8:1
және оның төмендеп бара жатқанын көрсетеді.
2. Зейнетақы жарналарының мамандырылған жүйесін есепке алмауынан
кәрілікті қамтамасыз ету қызығушылығын және жеке жауапкершіліктің
жойылуына алып келді.
3. Бюджеттік емес қорларға міндетті жарналардың мөлшері жоғары
болғандықтан жарналарды төлеуден бас тартты. Бюджеттік емес қорларға
есеп беру кезіңде минималды табысты декларациялау, тіпті салық
органдарында тіркелуден бас тартты. Жоғарыда айтылғандардың
салдарынан жалпы кәсіпорындардың барлық жекеменшік түрлері
мемлекеттік зейнетақы қорына тіпті 40млрд.теңге қарыз болды. Мемлекет
секторындағы жұмыспен қамтылғандар санының төмеңдеуінен, ал
жекеменшік секторында және өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың саны
өсті. Осының нәтижесінде салық жинау деңгейі төмендей берді.
4. Бүкіл өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды бақылау мүмкін болмады. Олардың
бюджеттік емес қорларына аударған жарналардың мөлшері салыстырмалы
түрде аз болды.
5. Бюджеттік емес қорлардың қаражаты бақылаусыз жұмсалды.
6. Жергілікті органдағы билікітің децентрализациясы нәтижесі басқару
құрылымын екі жақты әкімшілікке алып келді. Бір жағынан операциялар
аймақтық деңгейде министрлік бөлімшелерінің көмегімен іске асырылса,
екінші жағынан барлық аймақтық ұйымдар әкімдерге бағынды.
7. Барлық облыстарда жергілікті кірістен бірдей зейнетақы төлемдерін
төлеу мүмкіндігі болмағандықтан, халықты әлеуметтік қорғау және еңбек
министрлігі кірістерді қайта құру механизмдерін қолданады [5].
Ай сайын жиналған жарналардың 30% республикалық есеп шотқа аударылады.
Министрлік осы түсімдерді тапшылық бар облыстар бойынша қайта бөледі. Облыс
бойынша зейнетақы төлемдерінінің айырмашылығы әділетсіз және халықты
әлеуметтік қорғау – ынтымақтастықтың ұлттық сезімін әлсіретеді. Бұл
нәтижелі емес еді. Табысы жоғары деңгейдегі облыстар үшін бүкіл жарналарды
жинау пайдалы емес еді, өйткені олардың зейнеткерлеріне төленетін
сомасынан әлде қайда жоғары болып, жиналған түсімдердің үлкен бөлігін
жоғалтты. Қазақстандағы қорларда зейнетақы алушылар мен салымшылардың
тұрғылықты жеріне байланыссыз бірдей қызмет көрсететін, түсімдерді жинау
және зейнетақы төлемдерін жүргізетін ұлттық жүйеге көшу қажеттілігі
туындады. Осыған байланысты, Қазақстандағы зейнетақы жүйесі дағдарысқа
ұшырау, зейнеткерлерге зейнетақы төлемеу және т.б.себептер нәтижесінде
миллиардаған қарыздарға батты.
Осы уақытта алғашқы заңды тіркелген ерікті жинақтаушы зейнетақы қорлары
пайда болды. Бірақ заңнамалық базаның болмауынан халықтан ерікті зейнетақы
жарналарын тарту мүмкін болмады. Жинақтаушы зейнетақы қорлардың қызметі бұл
кезеңде негізінен мәліметтерді алу және өндіру, кадрларды дайындау, іздену,
іс-шараларды дайындауға бағытталды.
1994 жылы, 27 желтоқсанда үш жинақтаушы зейнетақы қоры және екі
акционерлік қоғам Қазақстанның ерікті зейнетақы қорының Ассоциациясын құру
туралы шешім қабылдады. Сол кезеңнің өзінде – ақ координациалық органның
қажеттілігі туындап, 1995 жылы қаңтарда ерікті зейнетақы қорлар
Ассоциациясы құрылды. 1995 жылы ерікті зейнетақы қоры Ассоциациясы
зейнетақы реформасының Концепциясының әдістемесін, Қазақстанның ерікті
зейнетақы қорлары туралы заңның жобасын құруына қатысты. Мемлекеттік
органдармен, Парламентпен өзара жұмыс атқарды. Ерікті зейнетақы қорлары
мен Ассоциация осы уақытта шығынмен жұмыс жасады. Осыған орай барлық
қызығушылықты жақтар халықтан ерікті зейнетақы жарналарын тарту жұмыстарын
жүргізу туралы шешім қабылдады. 1996 жылы 3 маусымда Мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары туралы ҚР – ның заңы қабылданды. Ол бір жыл көлемінде
жұмыс істеп, бірақ жұмысы іске аспады. Бір жыл ішінде бір де бір зейнетақы
қоры лицензия алып, жұмыс істей алмады. Оның негізгі себептері:
1. қоғамда ерікті зейнетақымен қамтамасыз ету идеясы қалыптаспады;
2. Жалпы бірігу нәтижесінде, бүгінгі күнге қаражат таппай отырғанда,
біреуде бір болашаққа қаражат жинайтынына сенуге қиын болды;
3. Жинақтаушы зейнетақы қорын ұйымдастыру және қалыптастырумен байланысты
бастапқы шығындардың көптігінен және салымдардың есесін қайтару
ұзақтығы;
4. ЖЗҚ үшін жарналардың комиссиялық пайыздардың (0,6%) және инвестициондық
пайданың (5%) аздығы;
5. Инвестициондық портфельдің тарлығы;
6. Құнды қағаздар нарығының әлсіз дамуы;
7. Кәсіпорындардың және ұйымдардың басшылығының ерікті зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы келісім шарт жасауға дайын еместігінің
нәтижесінде біраз ғана зейнетақы жарналарына қаржылық және еңбек
ресурстарының шығындары;
8. Республикадағы халық шаруашылықтың жалпы жағымсыз жағдайдың болуы
(өнеркәсіптердің тоқтауы, жалақының берілмеуі, өмір сүру деңгейінің
жоғарылауы);
9. Салық жеңілдіктерінің қарастырылмауы;
10. Жинақтаушы зейнетақы қорларын құруға қаражат салуға қарағанда,
коммерциялық операциялардан біршама пайда табудың мүмкіндігі.
Көптеген талқылаулардан және таластардан кейін 20.06.1997 жылы
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданып, 1998 жылы 1 қаңтарда күшіне енді.
Қазақстан ТМД елдерінің арасында бірінші болып міндетті зейнетақымен
қамтамасыз ету принципіне негізделген заң қабылдады. Бұл зейнетақы
реформасына еркіндік беріп, даңғыл жол ашты. Осы заңның күшіне енуіне
байланысты біздің республикамыз зейнетақымен қамтамасыз етудің жинақтаушы
жүйесіне көшті. 1998 жылы 1 қаңтардан әрбір жұмыскер міндетті түрде
еңбекақысынан 10% жарна ретінде жинақтаушы зейнетақы қорларына аударатын
болды. Сонымен бірге ерікті қосымша зейнетақы жинау мүмкіндігі сақталды.
Енді жинақтаушы зейнетақы қорларының негізгі қызметі – халыққа ерікті
зейнетақы жарналарының қажеттілігі туралы түсіндіру емес, салымшыларды
іздеуге және оларды өз зейнетақы қорларына тарту жұмыстарына ауысты[6].
Жинақтаушы жүйеге көшу ұзақ уақытты қажет етеді, сондықтан біздің
жағдайда толығымен бұл жүйеге көшу 2045 жылға дейін жалғасады. Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы жүйесін ендірудің екі қызметі қарастырылды -
әлеуметтік тұрақтылық және қаржылық делдалдық.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандырудың бүкіл жүйесі
қазіргі кезде үш заңды тұлғаға жүктелген:
1. Зейнетақыларды төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық (ЗТМО), бұл орталық
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік зейнетақы қорының құқық мирасқоры
болып табылады, мемлекеттік кәсіпорын нысанында құрылған және оралымды
басқару құқығына негізделген.
Зейнетақыларды төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық Қазақстан
Республикасының жұмыс істейтін барлық азаматтарына жарналарды есепке алу
және жеке зейнетақы шоттарын жүргізу үшін қажетті әлеуметтік жеке кодтарды
(ӘЖК) беруге міндетті. Сонымен қатар, зейнетақыларды төлеу жөніндегі
мемлекеттік орталық мәліметтер қорын құрады және жұыс берушілердің
зейнетақы жарналарын уақытылы аударуына бақылау жасау үшін салық
органдарына мәліметтерді беріп отырады.
2. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры (МеЖЗҚ) Қазақстан
Республикасының зейнетақы жүйесінеде орталық буын болып табылады. Дәл осы
қор салымшылармен қарым – қатынастарды ұйымдастырады, зейнетақы шарттарын
жасасады, ерікті және міндетті зейнетақы жарналарды жинау жүргізеді. Соған
қоса, бұл қордың міндеттеріне халық арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізу ,
шағымдар мен өтініштеріді қарау және т.б. жатады.
3. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры. 2003 жылғы дейін бұл қорға
салымшылармен шарт жасаспастан тек міндетті зейнетақы жарналарын жинауды
жүргізуге және зейнетақы төлемдерін алушыларға Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгіленген тәртіпте беруге рұқсат етілген болатын.
Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізгі ерекшеліктері :
1. Зейнетке шығу жасы үлкейді: ерлерге – 63 жасқа, ал әйелдерге – 58 жасқа
толғанда, бірақ бұл бір мезетте емес, бір қалыпты болды.
- 1998 жылы 1 қаңтардан – ерлерге 61жасқа, әйелдерге 56 жасқа толғанда;
- 1998 жылы шілдеден – ерлерге 61,5 жасқа, әйелдерге 56,5жасқа толғанда;
- 1999 жылы шілдеден – ерлерге 62 жасқа, әйелдерге 57 жасқа толғанда;
- 2000 жылы шілдеден – ерлерге 62,5 жасқа, әйелдерге 57,5 жасқа толғанда;
- 2001 жылы шілдеден – ерлерге 63 жасқа, әйелдерге 58 жасқа толғанда.
2. 1998 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақыға шығудың барлық жеңілдетілген
түрлері тоқтатылды.
3. Бұрынғы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде кәсіпорындар мемлекеттік
зейнетақы қорларына еңбекақы төлеу қорынан 25,5% төледі. Қазіргі уақытта
осы 25% бөлінді. Біріншісі ЕТҚ-дан 15% мөлшерде зейнетақы жарнасы ретінде
зейнетақы төлеу қорына аударылады, қазір атауы ауысып зейнетақы төлеу
мемлекеттік орталығы деп қайта құрылыды (ЗТМО). Осы 15%-дан ЗТМО 1998
жылдың 1 қаңтарға дейіңгі зейнеткерлерге зейнетақы төлейді бірақ болашақ
зейнеткерлерге 1998 жылы 1 қаңтарға дейінгі еңбек стажының жылдарына сәйкес
зейнетақы төленеді. Екіншісі, ЕТҚ-ның 10% мөлшерінде міндетті зейнетақы
жарнасы есебінде салымшы өз таңдауымен зейнетақы келісіміне отырған
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес зейнетақы қорының дербес зейнетақы
есепшотына аударады. Сондай-ақ салымшы себепті түсіндірмей-ақ жылына екі
рет зейнетақы қорын ауыстыру құқығы бар.
4. Қазіргі заңға сәйкес мемлекеттік емес зейнетақы қоры (МеЖЗҚ) жабық
түрдегі акционерлік қоғам болып табылады [7].
КУПА заңды тұлға, жабық акционерлік қоғам ретінде құрылып, құнды
қағаздар нарығының кәсіби мүшесі болып табылады. КУПА – ның жарғылықты
капиталының минималды мөлшері – 80 млн.теңге. Жарғылықты капитал тек
құрылтайшылардың қаражат есебінен қалыптасады. БҚҰК – ның лицензиясы бар
және бір немесе бірнеше ЖЗҚ келісімшарт негізінде КУПА зейнетақы активтерін
орналастыру жалпы зейнетақы активтерінің көлемін орналастыру кезеңіне
байланысты. Мөлшері келесідей жүзеге асырылады:
- мемлекттік қысқа мерзімді құнды қағаздары – 25% кем емес. (өтініш беру
мерзімі бір жылға дейін)
- мемлекттік орта мерзімді және ұзақ мерзімді құнды қағаздар - 25% кем
емес. (өтініш беру мерзімі бір жылдан жоғары)
Келесі халықаралық қаржы ұйымдармен шығарылған құнды қағаздары:
- Халықаралық даму және қайта құру банкі;
- Еуропалық даму және қайта құру банкі;
- Америкааралық даму банкі;
- Халықаралық қаржы корпорациясы;
- Азия даму банкі;
- Африка даму банкі;
- Ислам даму банкі – 10 % көп емес;
- Қазақстан қор биржасының А санатына енгізілген эмитенттер
акциясы – 10% көп емес;
- ҚР-ның Ұлттық Банкі бекіткен тізім бойынша банктік депозиттік
сертификаттар мен екінші деңгейлі банктердің дипозиттері – 40% көп емес
КУПА эмитенттердің құнды қағаздары мен келісімдерді тек бағалы қағаздар
рыногында брокелермен келісім шарт негізінде жүзеге асырылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері заңына сәйкес,
кастодиан есеп – шоты тәртібінде кастодиан келісім шартына сәйкес Кастодиан
– банкте сақталады.
Зейнетақы реформасы соңғы жылдардағы әлеуметтік тұрақсыздықты шешуге
мүмкіндік береді.
Қазақстандағы зейнетақымен қамсыздандыру реформасы жүзеге асты және
Дүниежүзілік Банк оны ең сәтті реформалардың бірі деп таныды.
Зейнетақы реформасының сәтті іске асуына Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ
АҚ өз үлесін қосты.
1997 жылғы 16 маусымда №126 – І ЗКР Қазақстан Республикасындағы
зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңына қол
қойылды, ол 1998 жылы 22 желтоқсандағы №328-1 және 1999 жылы №363 – 1
өзгертулер және толықтырулармен осы уақытқа дейін қолданылып келеді.
Енді жинақтаушы жүйенің іс жүзіне асу, аспауының негізгі гаранты болып
табылатын субъккктілерге тоқталайық. Жинақтаушы зейнетақы қорлары тікелей
банк- кастодианмен байланысты қызмет атқарады. Банк – кастодиан өзі қызмет
көрсететін ЖЗҚ- мен ешбір байланысы жоқ болуы талабын ескерсек, онда ол
тәуелсіз мүше рөлін атқара отырып, ЗАБК-ң шешімін заңға қайшы деп табылса,
орындамай қоюға құқы бар. Жалпы, банк- кастодиан өзіне сеніп тапсырылған
зейнетақы қорының құнды қағаздары мен клиенттердің ақшаларын жауапты
сақтаушы және есебін жүргізуші ретінде қызмет етеді. Бұдан бөлек, бұл банк
басқарушы компанияның нұсқауымен қор биржасындағы саудаларға қатысып, қор
активтерін инвестицияға салады. Бірақта Банк- кастодиан ЗАБК және ЖЗҚ-мен
байланысы болмағандықтан, ал зейнетақы активтерін инвестициялау бойынша
тәуелсіз эксперт пен қадағалаушы болып табылады. Банк – кастодиан тек
екінші деңгей банктері болуы мүмкін. Кастодиандық іс - әрекет
лицензияланады[8].
Банктың кастодиандық іс- әрекетінен айналысуға құқығы болуы мүмкін,
егер оның жеке меншік капиталы 1 млрд. тенгеден кем емес және келесі
банктік операцияларымен айналысуға ұлттық банктің лицензиясы бар болса:
- заңды тұлғалардан депозитқа ақша қабылдау;
- жеке тұлғалардан депозитқа ақша қабылдау;
- аударма операциясы: жеке және заңды тұлғалардың тапсырмасы бойынша
ақша аудару;
- сейфтік операция: бағалы қағаздарды, клиенттердің құжаттары мен
құндылықтарын сақтау бойынша қызмет көрсету, сейфтік жәшіктерді,
шкафтарды жалға беру.
Ұлттық банк кастодиандық іс- әрекет бойынша банкке келісім беру мүмкін,
егер ол:
1. халықаралық стандарттарға өту бағдарламасы бойынша банктердің бірінші
тобына кірсе және ҚР территориясында банктік операциямен бір немесе
оданда көп жыл айналысса және келесі шартты қанағаттандырса:
- ұлттық банктің нормативті құқықтық актілері мен әрекет етіп жатқан
заңмен жұмыс істесе;
- ұлттық банктың әртүрлі пруденциалды нормалары мен шектеулерін өтініш
беруден үш ай алдында орындаса;
2. клиенттердің аударма және клирингтік операциялары бойынша шағымы
болмаса;
3. ұлттық банк берген орталықтанған кредит бойынша уақыты өткен қарызы
болмаса;
4. штатында бағалы қағаздармен іс- әрекет етуге рұқсат квалификациялық
куәлігі бар ең кемінде үш адамның болуы.
Кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға ұлттық банктың келісімін алуы
үшін, банк келесі құжаттарды дайындайды:
- кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға келісім алуға өтініш;
- кастодиандық іс- әрекетті толықтай сипаттау;
- банктің аты мен орналасқан орны, оның құқықтық –ұйымдық формасы,
мемлекеттік тіркеуден өткені туралы мәлімет;
- жарияланған және төленген жарғылық капиталдың көлемі және оның құрлымы;
- бағалы қағаздар нарығындағы кастодиандық іс-әрекет тәртібі;
- кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға тағайындайтын мамандардың
квалификациялық куәлігінің көшірмесі;
- кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға өкілеттік беретін филиалдарның
тізімі.
Ұлтық банктың келісімін алғаннан кейін банк бағалы қағаздар нарығын
реттеу жөніндегі департаментқа лицензия алуға өтініш береді. Ұлттық банктың
берген келісімі, берген күннен бастап үш ай ішінде жарамды, егер ол
мерзімде банк ұлттық комиссиядан лицензия ала алмаса, онда келісім өзінің
заңды күшін жояды.
Қазіргі кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға 11 банктың лицензиясы
бар: Қазақстан Халық Банкі АҚ, БанкТуранАлемАҚ, ТемірбанкАҚ,
Евразиялық банк АҚ, Банк Каспийский АҚ; БанкЦентКредит және т.б.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы жарналарын тарту және
зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруға қатысты қызметі өкілетті органмен
лицензияланады және Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру
туралы Қазақстан Республикасының Заңымен және басқа да заң актілерімен
реттеледі.
Зейнетақы заңдарына сәйкес зейнетақы жарналарының үш түрі бар:
міндетті, ерікті және ерікті кәсіби.
Осылайша, міндетті зейнетақы жарналарын салушы міндетті зейнетақы
жарналарын төлеу үшін жинақтаушы зейнетақы қорларының біреуін ғана таңдап
алып, онымен міндетті зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы шартты жасауға міндетті. Бұл жағдайда міндетті
зейнетақы жарналарын салушы бір мезгілде міндетті зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы екі және одан да көп шартты
жасай алмайды, екі және одан да көп жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті
зейнетақы жарналарын сала алмайды немесе жарналарды бір жинақтаушы
зейнетақы қорына төлеп, оның бір бөлігін басқасында сақтай алмайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті зейнетақы жарналары жеке тұлғалар
болып табылатын салымшылармен ерікті зейнетақы жарналарының есебінен
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт жасалған жағдайда өз табысының
есебінен өз пайдасына салынады. Алушының пайдасына ерікті зейнетақы
жарналарының салымшылары болып жеке және заңды тұлғалар бола алады, олар
салық салынғаннан кейінгі табыс есебінен жүзеге асырылу керек. Ерікті
зейнетақы жарналарының ставкасы, оларды төлеу тәртібі, сондай-ақ зейнетақы
төлемдерін төлеу тәртібі ерікті зейнетақы жарналарының есебінен
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт тараптарының келісімі бойынша
белгіленеді [9].
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары салымшылармен меншікті қаражаттарының
есебінен Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленетін жұмыскерлердің
пайдасына жүзеге асырылады. Ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының ставкасы
ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы шарт тараптарының келісімі бойынша белгіленеді, бірақ ол жұмыскердің
ай сайынғы табысының он процентінен кем болмауы керек.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шартты жасамастан бұрын болашақтағы
салымшыға жинақтаушы зейнетақы қорының келесі құжаттарымен танысуды
ұсынамыз:
1) уәкілетті органның зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін
жүзеге асыру қызметіне берілген лицензияның бар-жоқтығымен және қызмет
түрлерінің тізімімен;
2) зейнетақы жарналарын енгізуге болжанып отырған түрі бойынша зейнетақы
ережелерімен;
3) зейнетақы шартымен.
Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы ережелері – жинақтаушы зейнетақы
қорының, оның салымшылары мен алушыларының құқықтары мен міндеттемелерін
белгілейтін, осы сұрақтарды ашатын құжат:
1) зейнетақы шарттарын өзгерту және тоқтату тәртібі;
2) зейнетақы жарналары мен төлемдерін жүзеге асыру тәртібі мен талаптары;
3) салымшылар мен алушылардың алдындағы қордың міндеттемелері бойынша
жауапкершілік;
4) салымшылар мен алушыларды зейнетақы жинақтарының жәй-күйі туралы
хабарландыру тәртібі;
5) зейнетақы жинақтарын бір қордан екіншісіне аудару тәртібі;
6) салымшыларға қордың құрылтайшылары (акционерлері) туралы, зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар туралы,
кастодиан банк туралы мәліметтерді;
7) жинақтаушы зейнетақы қоры, салымшылар мен алушылардың арасындағы
құқықтық қарым-қатынастардың басқа да ерекшеліктері.
Зейнетақы шарты – жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшының (алушының)
арасында жазбаша нысанда жасалатын уәкілетті органмен бекітілген міндетті,
ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Үлгі шартқа сәйкес зейнетақы жарналары мен
жинақтарына қатысты құқықтық қарым-қатынастарды орнату, өзгерту немесе
тоқтату туралы шарт.
Міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Үлгі шартта келесі мәліметтер мен
талаптар болуы керек:
- жинақтаушы зейнетақы қорының атауы, орналасқан жері мен банк
деректемелері;
- салымшының тегі, аты, әкесінің аты (бар болса), әлеуметтік жеке коды,
мекен-жайы (ол жеке тұлға болып табылса) немесе атауы, орналасқан жері
мен банк деректемелері (ол заңды тұлға болса);
- шарттың мәні;
- тараптардың құқықтары мен міндеттемелері;
- зейнетақы жарналарын енгізу тәртібі мен талаптары;
- жеке зейнетақы есебінің нөмірі;
- зейнетақы жинақтарының жәй-күйі бойынша жинақтаушы зейнетақы қорының
есеп беру тәртібі;
- міндеттемелерді орындамаған жағдайда тараптардың жауапкершілігі;
- шарттың әрекет ету мерзімі;
- шарты өзгерту және бұзу тәртібі мен талаптары;
- міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарын алушы туралы
мәліметтер;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес басқа да мәліметтер мен
талаптар.
Жинақтаушы зейнетақы қорын таңдайтын кезде салымшы (алушы) қордың қаржы
тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін анықтау мақсатында біруақытта
бұқаралық ақпарат құралдарынан оның нәтижелері туралы таныса алады [10].
Заңдарға сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорымен және осы қордың зейнетақы
активтерінің инвестициялық басқаруын жүзеге асыратын ұйыммен немесе
инвестициялық активтердің инвестициялық басқаруын дербес жүзеге асыратын
қормен бірлесіп құрылатын қызмет нәтижелері туралы біріктірілген есеп
тоқсан сайын бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланып отырады.
Біріктірілген есеп қорға және ұйымға лицензияның берілген күні туралы,
кастодиан банк туралы, филиалдар мен өкілдіктердің саны туралы, жарғылық
капиталдың мөлшері туралы, салымшылардың саны туралы, зейнетақы
активтерінің шамасы туралы, зейнетақы активтері бойынша табыс туралы
мәліметтерді қамтиды. Осындай есеп уәкілетті органмен мақұлданғаннан кейін
ғана жариялана алады.
Зейнетақы активтері сол ұйымның инвестициялық басқаруында болатын ұйым
мен қор (қорлар), сонымен қатар зейнетақы активтерінің инвестициялық
басқаруын дербес жүзеге асыратын қор Активтерді Басқарушылардың
Қауымдастығы Қауымдастық түріндегі заңды тұлғалардың бірлестігіне
бұқаралық ақпарат құралдарында біріктірілген есепті жариялауды тапсыруға
құқықтары бар. Яғни салымшы біріктірілген есеп қор ұйымның лицензиясы және
ол қанша жарғылық капиталға ие және де қанша салымшылары бар екендігі
туралы тұтас ақпараттарды алып, оны өзі таңдауға құқысы бар.
1.3 Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының мақсаттары мен міндеттері
Қазақстанда зейнетақы реформасының басталғаннан бері 12 жыл болды. Оны
жүргізу объективтілік қажеттілік негізінде болады. Бірақ реформаның
нәтижелерімен жүзеге асу әдістері біркелкі бағалануы мүмкін емес. Елдегі
болған зейнетақы реформасын бағаламас бұрын зейнетақы жүйесін қайта құрудың
әйгілі варианттарына және кейбір аспектілеріне тоқталып кетейік. Көптеген
әрекет етуші зейнетақы жүйесін үлестіру принципіне негізделеді, яғни
зейнетақы зейнеткерлердің өздерінің жинақтары есебінен емес, жұмысшылардың
жарналары есебінен төленеді. Зейнеткер санының жұмысшылардың санына
қатынасының ұлғаюымен байланысты үлестіруші зейнетақы жүйесі кезіндегі
жалпы экономикаға және халыққа деген ауыртпашылық өсті. Бұдан бірқатар
әлеуметтік – экономикалық саяси мәселелер туындайды, оны тек зейнетақы
берушілердің негізі болып табылатын прициптерді түбегейлі өзгерту негізінде
шешуге болады. Бұл жүйе бойынша зейнетақымен қамсыздандыру деңгейі тікелей
зейнетақы аударымдардың тарифімен, зейнеткерлермен жұмысшы халықтың саны
және оның еңбекақы деңгейімен қатынасы байланысты.
Альтернативті үлестіруші жүйе жинақтаушы зейнетақы жүйесі болып
табылады. Мұнда әрбір жұмысшы жұмыс істеу барысында зейнетақы қорларына
жарналарын аударады, қаражаттар ұзақ уақыт бойы экономиканы инвестициялауға
қолданылады, ал жұмыс істеу мерзімі аяқталғаннан кейін олар өзінің жеке
зейнетақымен қамтамасыз етуіне кетеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары бір миллиардтан аса АҚШ долларын
шоғырландырылған, ал оларға біздің елде қолдану мүмкіншілігі мүлдем жоқ
деуге болады. Реформаның мақсаты, айта кетсек, болашақтағы зейнеткерлерге
дивиденд алуды кепілдендіретін тек салымдарды зейнетақылық жинақтау ғана
емес, сонымен қатар дұрыс инвестициялауда да болған. Жинақтаушы
зейнетақылық қордың мәні - бұл нақты өндіріске деген инвестициялар. Ол
Қазақстан Республикасының Қаржы Минстрлігінің немесе Ұлттық банкісінің
бағалы қағаздарына ғана емес, тіптен банктік депозиттерге де емес, өзінің
құны жоғалмайтын және де тіптен жаңа құн қосатын материалды объектілерге
инвестициялар. Мысалға айтсақ, зейнетақы қоры салымшыларынан бүгін
аударымдарды алып, оны газ немесе мұнай құбыры құрлысына салсақ, олар 20
жылдан кейін де рентабельді болып қала береді. Әзірше жинақтардың 67%
мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуда. Яғни ол дегініміз мемлекеттік
қарызға салынған, және де мемлекеттің өзі жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық табыстылығына кедергі етеді. Ал мұнай жиналымдар болса ерте
де кеш қирайды[11].
Жинақтаушы зейнетақы қоры (бұдан әрі -Қорлар) “Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы” Қазақстан Республикасы
Заңының 50-бабына сәйкес (бұдан әрі – Заң) салымшылар (алушылар) туралы,
салымшылардың (алушылардың) жеке зейнетақы шоттарындағы ақша қалдықтары
және жылжуы туралы мәліметтерді қосқандағы жинақталған зейнетақы
қаражатының құпиялылығына кепілдік береді.
Жинақталған зейнетақы қаражатының құпиясы зейнетақы жарналарын төлеп
отырған салымшыға және жинақталған зейнетақы қаражатын алушыға ғана ашылуы
мүмкін. Кез-келген үшінші тұлғаға ақпаратты ашу салымшының (алушының)
Қазақстан Республикасының заңдары талаптарына сәйкес ресімделген жазбаша
келісімі болғанда ғана жасалуы мүмкін.
Жинақталған зейнетақы қаражатының құпиясы бар мәліметтер салымшының
(алушының) келісімінсіз мына тұлғаларға берілуі мүмкін:
- олардағы қылмысты іс бойынша алдын-ала анықтау және алдын-ала тергеу
органдары бойынша қылмыстық іс жүргізген кезде;
- сот айқындауы негізінде олардың іс жүргізуі бойынша - соттарға;
- тексеруші тұлғаның салық салуға байланысты мәселелері бойынша – салық
органдарына;
- алушының өтінішіне байланысты не жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін
тексеруді жүзеге асыруға байланысты туындаған мәселелер бойынша –
уәкілетті органға;
- онда қаралып жатқан материалдардың құзыреті шегінде тексеру жүргізу
туралы қаулы негізінде – прокурорға;
- нотариатта куәландырылған сенімхат негізінде - салымшы (алушы)
өкілдеріне;
- жинақтаушы зейнетақы қорына жыл сайын міндетті аудит жүргізетін
аудиторлық ұйымға.
Сонымен бірге Қорлар алушының жеке зейнетақы шотының болуы туралы, онда
алушы қайтыс болған жағдайдағы ақша қалдығы мен жылжуы туралы
анықтамаларды мүлік жөніндегі аманат қағазда көрсетілген адамдарға,
соттарға, нотариат конторларына және мұрагерлік іс жүргізу жөніндегі
шетелдік консульдық мекемелерге береді.
Мынаны атап көрсету керек, лауазымды тұлғалар, Қорлардың қызметкерлері
және өздерінің қызметтік міндеттерін жүзеге асыру барысында жинақталған
зейнетақы қаражатының құпиясы болып табылатын мәліметтерге рұқсат алған
тұлғалар жинақталған зейнетақы қаражатының құпиясы болып табылатын
мәліметтерді жариялауға құқықтары жоқ және оларды жариялағаны үшін
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауап береді [12].
Өз кезегінде Заңға сәйкес (41-бап) Қорлар жыл ішінде кем дегенде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда өркениетті даму
жолына түскен Қазақстан Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды
реформаларды жүзеге асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі
өте байыптылықты қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы реформалар болып
табылады. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік - экономикалық мәселе адамдардың
өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн
тәртібінде тұрады; екіншіден, мемлекеттің зейнетақы жүйесі әрқашан
халықтың назарында болып, оның талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан
да зейнетақы жүйесі халықты қамтамасыз етуде маңызы зор фактор ретінде
қарастырылады.
Қазiргi кезде, Қазақстанның зейнетақы жүйесiнiң реформасы басталғалы
бес – сегiз жыл өткеннен соң оны жүзеге асты деуге болады. Жинақтаушы
зейнетақы қорларының бұдан әрi дамуы кезеңiнде жинақтаушы зейнетақы
жүйесiнiң бәсекелiк қабiлеттiлiгiн және ең басты оның институттарының
қаржылық орнықтылығы мәселелерiн қамтитын жаңа айналымын зерттеудi және
шешiмiн табуды қажет ететiн мәселелері туындайды. Республикамыздың
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында барлық Қазақстандықтардың әл – ауқатын,
қауiпсiздiгін жақсарту, гүлдену, даму стратегиясында Президентiмiз
Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, елiмiздiң дамуының басты бағыттарының бiрi
тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл – ауқаты болып табылады.
Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы –
елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды
құрамдас бөлiгi. Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының тұрақты түрде дамуы
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi.
Республиканың әлеуметтiк – экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды
дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет
етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiнде зерттеулер жүргiзу, оның тереңдеуi,
нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және
оған әрекет етудiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және
шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi
бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесiн енгiзу процесiнде қазақстандық жинақтаушы
зейнетақы қорларының бiрте-бiрте эволюциялануының белгiлi бiр заңдылықтары
қалыптастырылды, жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң қаржылық менеджментiнiң
ерекшелiктерi қалыптастырылуда және Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы
жүйесiнiң жетiлуi жинақтаушы зейнетақы қорларының өзара бәсекелестiгiнiң
күшеюiмен қатар жүруде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - зейнетақы жүйесінің теориялық аспектiлерiн
зерттеу және осының негiзiнде Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы
зейнетақы қорларының, қызметі мен оның дамуының жалпы жүйесiн жетiлдiру
бойынша жаңа стратегиялық ұсыныстарды әзiрлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- әлеуметтік – экономикалық мемлекеттегі зейнетақының теориялық
әдіснамалық негізін зерттеу;
- зейнетақы жүйесінің әлеуметтік – экономикалық институттар мен
үрдістерде алатын орнына әдіснамалық талдау жүргізу;
- әлеуметтік мемлекет құру жағдайында мемлекеттің зейнетақы реформасы
үлгілеріне талдау жасау;
- зейнетақы жүйесінің әлеуметтік – құқықтық негіздерін сараптау және осы
реформаны жүзеге асыруда заңнамалардың атқаратын қызметін ашып көрсету;
- қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі
мәселелерінің деңгейін анықтау және олардың шешілу жолдары мен негізгі
бағыттарын айқындау;
- нарықтық экономикасы дамыған елдердегi азаматтарды зейнетақымен
қамтамасыз ету тәжiрибесiне, оны Қазақстанның ерекшелiктерiне
байланысты қолдануына талдау жүргiзу;
- бiрыңғай зейнетақы жүйесінен жинақтаушы түріне өтудi анықтаушы
факторларды ғылыми түрде жүйелеп, жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметтерiн жетілдiру және олардың инвестициялық мүмкiндiктерiн
күшейтуге байланысты сұрақтарды қарастыру;
- Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамыту ерекшелiктерiн
ашып көрсету;
- мемлекеттің зейнетақы жүйесінің жетілдіруінің басым бағыттары бойынша
тиімді және тәжірибиелік мәні бар ұсыныстары мен кеңестерін беру.
Дипломдық жұмыстың негізгі объектісі: Қазақстан Республикасының
зейнетақы жүйесінің негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы әлеуметтік
институт ретіндегі мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні: Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің
қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктері, әлеуметтік - экономикалық
институттар мен қаржы ұйымдардың әлеуметтік саясат үрдісіндегі іс-
әрекеттері мен өзара байланысы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері қарастырылған.
Негізгі бөлімде: “Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің теориялық
негіздері” мен “Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының
қаржылық – экономикалық көрсеткіштерін және даму ерекшеліктерін талдау”
және “Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің стратегиялық дамуы
және тұрақтылығын арттыру жолдары” сипатталған. Қорытындыда дипломдық
жұмыстың нәтижесінде зейнетақы жүйесінің нақты тұжырымдары мен зерттеу
жұмысын жүргізу нәтижесінен туындаған қорытындылар мен ұсыныстар беріліп,
зерттеу мәселесінің болашағы көрсетіледі.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Зейнетақы түсінігі және олардың түрлері
Әр адам өмір ағымында әр түрлі қауіпті жағдайларға тап болуы мүмкін. Ол
адамның денсаулығына әсер етіп, негізгі өмір сүру көзі болатын жалақысынан
айырылуы мүмкін. Осы жағдайларға: кәрілік, ауру, мүгедектік, асыраушысынан
айырылу және т.б. осындай жағдайлар жатады, сол уақытта зейнетақымен
қамтамасыздандыру жүйесінің қажеттілігі туындайды.
Республикада соңғы жылдары жүзеге асырылып келе жатқан мәселелердің
бірі әлеуметтік саясат, оның ішінде, зейнетақы реформасына қатысты
сұрақтар Баймуратов У.Б., Кенжегузин М.Б., Қошанов А.К, Искаков У.М.,
Нурланова Н.К., Зейнельгабдина А.Б., Ильясов К.К., Мельников В.Д.,
Есентугелов А.Е., Тимошенко Л.С., Шалгимбаева Г.Н., Карагусова Г.К., Н.А.
Коржова, Берешев С.Х., К.М. Тулепбаев, А.Х. Нұрсейтов және т.б. отандық
ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Қазақстанның зейнетақы реформасы Чили мемлекетінің зейнетақы жүйесі
негізіне алынды. Бірақ біздің зейнетақы жүйесі чилилік моделдің түп нұсқасы
бола алмайды. Өйткені ол ынтымақтастық жүйеден жинақтаушы жүйеге ұзақ өту
кезеңімен сипатталды.
Зейнетақы реформасы қаржы нарығында жаңа мүшелерді алып келді. Бұл:
1. жинақтаушы зейнетақы қорлары;
2. зейнетақы активтерін ивестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйымдар;
3. кастодиан-банктер.
Қазақсатан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесі нәтижелері оңды
болып, динамикалық өсу қарқыны мен тұрақтылығын көрсетті.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамтамасыздандыру туралы заңында келесідей түсінік берілген:
Зейнетақы – бұл азаматтарды әлеуметтік қамсыздандырудың бір түрі және
Орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақы
төлемдерінің жиынтығы болып табылады.
Дүниежүзінде негізінен зейнетақы жүйесінің екі түрі белгілі. Олар:
- ынтымақтастық жүйесі;
- жинақтаушы жүйесі.
Ытымақтастық принципке негізделген зейнетақы жүйесіне сәйкес,
зейнеткерлер өз зейнетақысын жұмыс істеп жүрген жұмысшылар есебінен алады.
Осы кездегі ауыртпалықтың бәрі жұмысшыларға түседі - өйткені зейнетақы
қорына түсетін қаржы бөлу ставкалары жоғары болады. Сондай – ақ, жалпы
халық саны ішінен зейнеткерлер үлесі жұмыс істеуге қабілетті адамдар
үлесіне қарағанда тез өседі. Бұл жүйе өте шығынды болып саналады.
Ал екінші түріне сәйкес, яғни жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі қорлар
жұмысшылардың өз жалақысынан міндетті зейнетақы жарнасын аударғанынан
қалыптасады. Ал кейін зейнетақы төлемдері мемлекеттік және мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы корларынан әр кімнің жеке зейнетақы шотынан төленеді.
Сондықтан зейнетақының мөлшеріне бюджеттің жай- күйі, қанша адам
жұмыспен қамтылып, қаншасы жұмыссыз жүргені әсер етпейді. Салымшылар
міндетті зейнетақы жарналарынан қосымша ретінде ерікті зейнетақы жарналарын
төлей алады, олардың мөлшері шектелінбейді, жарналар бір рет немесе бірнеше
рет төленуі мүмкін. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әлеуметтік қорғаныш
кепілдігі жоқ болғандықтан тәукелді болды.
2005 жылдың маусым айынан бастап Қазақстанның заңнамасы зейнетақының үш
деңгейлі құқықтық қатынасын реттейді: базалық, ынтымақтастық және
жинақтаушы болып бөлінеді (1-ші суретке сәйкес).
Дерек көзі: Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен бағыттары.
Қазақстан Жоғары Мектебінің мәліметтері
1сурет - Қазақстандағы зейнетақылардың түрлері
1-ші суретке сәйкес Зейнетақымен қамсыздандырудың бірінші деңгейі еңбек
зейнетақының базалық бөлігі Қазақстанда мемлекеттік базалық зейнетақы
енгізілді, ол барлық азаматтарға зейнет жасына толғанда төленеді. 2005
жылдың 1 маусымынан бастап базалық зейнетақы мемлекеттік бюджет қаражаты
есебінен тағайындалады.
Дерек көзі: Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен бағыттары.
Қазақстан Жоғары Мектебі мәліметтері
2 сурет - Базалық зейнетақының сызбасы
2-ші суретке сәйкес Зейнетақымен қамсыздандырудың екінші деңгейі –
ынтымақтастық зейнетақы. Бұл жүйенің мәні зейнеткерлер өзінің ақшасы мен
жеке жинақтарын емес, ал қазіргі кезде жұмыс істеп жүрген және салық төлеп
жүрген жұмысшылардың ақшасын алады. Қазіргі зейнеткерлерге қатысты 1997
жылғы ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңымен реформаға дейінгі
зейнетақы жүйесінде жүзеге асырылған мемлекеттің барлық міндеттемелері
сақталынған, яғни олар ынтымақтастық зейнетақы алады[1].
Қазіргі таңда қазіргі зейнеткерлерге зейнетақы еңбек стажының ұзықтығы
мен жалақының мөлшерін есепке ала отырып тағайындалады және төленеді. Олар
мемлекеттік бюджеттен тыс қордан қаржыландырылады, мүмкіншілігінше
трансферттік төлемдер беріледі. 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін 6 айдан кем
емес еңбек стажы бар жеке тұлғалар еңбек стажына пара – пар зейнетақыны
ынтымақтастық жүйеден алады, сонымен бірге зейнетақы жарналарын аударған
болса жинақтаушы қорларынан да алады. Бұл зейнетақының ынтымақтастық-бөлу
жүйесі, оның барлық мүшелері оны қаржыландыру бойынша бірдей міндеттемелері
бар және тиісінше зейнетақыны тағайындау жағдайы мен мөлшеріне қатысты
бірдей құқықтарға ие. Қандай да бір жеңілдіктер бұл жүйеде жоқ.
Қазіргі уақытта республикада ынтымақтастық жүйе зейнет жасына жеткен
(ерлер 63 жас, әйелдер-58 жас) және заңмен белгіленген еңбек стажы бар
(ерлерге 25 жылдан кем емес және әйелдер 20 жылдан кем емес) тұлғаларды
қамтиды. Бұл адамдар зейнетақыны Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығынан
алады және еңбек қызметін жалғастырған күндеде жинақтаушы зейнетақы
қорларына аударымдар аудармайды[2].
Дерек көзі: К.М ТулепбаевНовая модель пенсионного обеспечения население
Казахстана: теория, методологии и механизмы реализации авторефератының
мәліметтерінің негізінде құрастырылған
3 сурет - Қазіргі зейнеткерлерді ынтымақтастық-бөлу зейнетақымен
қамсыздандырудың сызбасы
3 – ші суретке сәйкес Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
жүзеге асып келе жатқан үшінші деңгейі – ынтымақтастық бөлу зейнетақы
жүйесі болып табылады. Біздің көзқарасымыз бойынша, зейнетақы активтерін
экономиканың нақты секторындағы шаруашылық салаларын және
зейнетақы саласын дамытудың басты бағыттарын қаржыландыру
мақсатында пайдалану керек. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қаржы
құралдарын нақты жобаларға тарту келесі құралдар негізінде құрылуы
қажет: мемлекетпен кепілдік берілетін мемлекеттік емес бағалы
қағаздар, банк құралдары, ипотекалық міндеттемелер, депозиттер.
Зейнетақы активтерін өнеркәсіп салаларының негізгі қорларын
жаңартуға жұмсаған орынды деп есептейміз, атап айтсақ: зейнетақы
шоттары бойынша қызмет көрсетуге арналған меншіктің барлық
формасындағы өндірістік кәсіпорындардың негізгі құрал-жабдықтарының
лизингі; зейнетақылық қамсыздандыру бойынша қызмет көрсетуші
шаруашылық салаларындағы алдыңғы қатарлы өндірістік және ғылыми-
техникалық өзін-өзі ақтаушы бағдарламаларды қаржыландыру (медициналық
қызмет көрсету; коммуналдық тұрғын-үй қоры және т.б.)
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі бірте-бірте дамып және жаңа кәсіби топтар
мен азаматтарды қосу есебінен қамту саласының кеңейуі халықтың әлеуметтік
қамсыздандырылуын жақсартуға мүмкіншілігі бар [3].
Жинақтаушы зейнетақы қорларының Қазақстанның зейнетақы жүйесіндегі рөлі
келесі құжаттармен белгіленеді: № 819 1997 ж. 12 мамырдағы ҚР Үкіметімен
қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамыздандыру жүйесін реформалау тұжырымдамасы, 1997 ж. Маусымдағы
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы, сонымен
қатар көптеген заңды құықтық актілерде көп.
Мемлекеттік емес зейнетақымен қамсыздандырудың орталық звеносы болып
жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады.
ЖЗҚ – салымшылармен жұмысты ұйымдастыратын, зейнетақы шартын жасасатын,
зейнетақы жарналарын жинайтын, жиналған қаражаттарды инвестициялайтын және
мемлекеттік емес зейнетақы төлейтін әлеуметтік қамсыздандырудың
коммерциялық емес ұйымы, заңды тұлға. ЖЗҚ сонымен бірге әлеуметтік-
медициналық қызметтермен де айналысуы мүмкін. ЖЗҚ өз қызметі үшін
комиссиялық сыйақы алады, өзінің салымшылары мен уәкілетті органдар алдында
есеп береді, халық арасында түсіндірме жұмысын жүргізеді, өтініштермен
арыздарды қарайды және басқа да міндеттерді орындайды.
Зейнетақы қызметі нарығының негізгі субъетілері болып келесілер
табылады: жинақтаушы зейнетақы қорлары (ЖЗҚ), зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйымдар және банк-кастодияндар.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің сызбасын төмендегі суреттен көре аласыздар.
Дерек көзі: С.Н Әбиева Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық әс-әрекеттерінің қазіргі жағдайына талдау КазЭУ
хабаршысы 2006 №4 мәліметтері негізінде құрастырылған
4 сурет- Зейнеткерлердің жинақтаушы зейнетақы жүйесінің сызбасы.
4 суретке сәйкес Жинақтаушы зейнетақы қолары – мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қоры мен мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Банк- кастодиан – клиенттердің сеніп тапсырған бағалы қағаздарымен ақша
қаражаттарын жауапкершілікпен сақтау және есепке алу жөнінде
қызметкөрсететін банк.
Жинақтаушы зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания –
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды жүзеге асыратын заңды тұлға.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры – салымшылардың міндетті
зейнетақы жарналарын жинайтын және алушыларға Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгіленген тәртіппен зейнетақы төлейтін, сондай- ақ зейнетақы
активтерін қалыптастыру жөнінде қызметті жүзеге асыратын және оларды
мемлекеттік бағалы қағаздарға, мемлекеттік банкілердің депозиттеріне,
халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына инвестициялайтын заңды
тұлға.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – салымшылардың міндетті
және ерікті зейнетақы жарналарын жинауды және алушыларға зейнетақы
төлеуді, сондай- ақ зейнетақы активтерін қалыптастыру жөнінде қызметті және
осы заңда белгіленген тәртіппен оларды зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компания арқылы инвестициялауды жүзеге асыратын заңды тұлға.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлері:
- ашық;
- корпоративтік.
Бірақ бұл жинақтаушы зейнетақы қорларының түрлері қазіргі кезде заңды
түрде алынып тасталынған, яғни оларды акционерлік қоғам деп атайды.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс істейтін және тұратын
жеріне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге
асырады.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол қордың құрылтайшылары
және акционерлік болып табылатын бір немесе бірнеше заңды түлғалардың алушы-
қызметкерлері үшін құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтары мен міндеттері.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтары:
- зейнетақы жарналарын жинауды жүзеге асыруға;
- өзінің қызметі үшін комиссиялық сыйақылар алуға;
- зейнетақы шартының ережелеріне сәйкес өзгеде құқықтарды жүзеге
асыруға құқығы бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының міндеттері:
- алушыларға Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген тәртіппен
зейнетақы төлеуге;
- жинақталған зейнетақы қаражаттары мен төлемдерін жеке есепке алуды
жүзеге асыруға;
- салымшы мен алушыға кемінде жылына бір рет, сондай- ақ оның салуы
бойынша оның жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі туралы ақпарат
беруге;
- алушының жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі туралы ақпараттың
құпиялығын қамтамассыз етуге;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес зейнетақы заңдарымен
зейнетақы шартының ережелерін бұзғаны үшін жауап беруге;
- алушының қарызы бойынша оның жинақталған зейнетақы қаражатын бір
жинақтаушы зейнетақы қорынан екіншісіне аударуға;
- зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниямен (мемлекеттік
жинақтаушы қорын қоспағанда) зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруға шарттар жасасуға;
- бір, үш, бес, он күнтүзбелік жылғы стандарттық уақыт кезендеріндегі өз
қызметі туралы статистикалық және өзге де ақпаратты жариялауға
міндетті, бұл орайда жинақтаушы зейнеақы қорларына салымдар бойынша
табыстарға кепілдікті немесе уәдені камтитын ақпаратты жариялауға жол
берілмейді;
- жинақтаушы зейнетақы қорымен зейнетақы шартын жасасқан азаматтарға тең
жағдайларды қамтамасыз етуге және Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес басқа да міндеттерді атқаруға міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет ету механизімі.
Қазақстан Республикасының Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы
бойынша үш субъекті жинақтаушы зейнетақы жүйесінің толыққанды мүшесі
болады. Олар жинақтаушы зейнетақы корлары, зейнетақы активтерін басқарушы
компания, банк- кастодиан. Олардың қызметін реттеп, қажетті нормативті
құқықтық актілер шығарып қадағалайтын үш мемлекет орган бар. Олар мыналар:
- Ұлттық банк;
- Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия;
- Бағалы қағаздар нарығын реттеу жөніндегі департаменті.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының іс - әрекетін реттейтін комитет бұл да
Ұлттық Банк департаменті болып қосылып, енді Жинақтаушы зейнетақы
қорларының іс-әрекетін реттеу департаменті [4].
Ұлттық банк – кастодиандардың қызметін бақылап, оларға лицензия беру
және одан айыру істерімен айналысады.
Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия қор биржасындағы (БҚҰК) қор
биржасындағы бағалы қағаздарға ЗАБК-ң (Зейнетақы активтерін бақылау
комитеті) инвестициялау әрекетін бақылап, олардың істерін қадағалайды.
ЖЗҚІРК (Жинақтаушы зейнетақы қорларының іс- әрекеттерін реттейтін комитет)
ЖЗҚ-ның іс- әрекеттерінің заңға сәйкестілігін және салымшылар мен
арақатынасын бақылау, қажетті нормативті құқықтық актілер жасаумен
айналысады. Жоғарыдағы айтылған қадағалаушы мемлекеттік органдар, бұл
негізгі қызметінен басқа да істермен айналысады.
2. Қазіргі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі реформасының ерешеліктері
Қазақстанның ұрпақтар жалғастығына, ынтымақтастық принципке негізделген
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі, басқа кеңес одағының мемлекеттері сияқты
дағдарысқа ұшырады. Сондықтан, 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен
бастап отандық зейнетақылық жүйені әлеуметтік–экономикалық өзгерістерге
қарай сәйкестендіру талпыныстары жасалды. 1991 жылығы маусымда тәуелсіз
Қазақстанның тарихында зейнетақы туралы алғашқы заң Қазақ КСР-де
азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру туралы заң қабылданды. Бұл заңның
басты мақсаты болып зейнетақылардың мөлшерін жұмыс стажына және орташа
айлық жалақыға тәуелдірек ету, сонымен қатар зейнетақылық жүйені арнайы
құрылатын зейнетақы қорларының есебінен қаржыландыруды ұйымдастыру болып
табылады. Соған қоса, зейнетақыларды тағайындау және төлеу тәртібі елеулі
түрде өзгереді.
Кеңестік кезеңде ұрпақтар жалғастығына негізделген зейнетақымен
қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің әлсіздігі анықталып, 90-шы
жылдардың ортасында әлеуметтік қамтамасыз ету саласындағы дағдарысқа
ұласты. Осы дағдарыстың обьективті және субьективті шығу себептерін
қарастырайық:
1. Халықтың табиғи қартаюы, туудың азаюы, жұмыссыздықтың өсуі,
Қазақстаннан еңбекке қабілетті азаматтардың көшіп кетуі. Халықтың
қартаю деңгейінің көрсеткіші – зейнеткерлер санының еңбекке қабілетті
жастағы тұрғындар санына қатынасы арқылы анықталатын тәуелділік
коэффициентінің өсуі байқалып отыр. Бүгінгі таңда бұл көрсеткіш 1,8:1
және оның төмендеп бара жатқанын көрсетеді.
2. Зейнетақы жарналарының мамандырылған жүйесін есепке алмауынан
кәрілікті қамтамасыз ету қызығушылығын және жеке жауапкершіліктің
жойылуына алып келді.
3. Бюджеттік емес қорларға міндетті жарналардың мөлшері жоғары
болғандықтан жарналарды төлеуден бас тартты. Бюджеттік емес қорларға
есеп беру кезіңде минималды табысты декларациялау, тіпті салық
органдарында тіркелуден бас тартты. Жоғарыда айтылғандардың
салдарынан жалпы кәсіпорындардың барлық жекеменшік түрлері
мемлекеттік зейнетақы қорына тіпті 40млрд.теңге қарыз болды. Мемлекет
секторындағы жұмыспен қамтылғандар санының төмеңдеуінен, ал
жекеменшік секторында және өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың саны
өсті. Осының нәтижесінде салық жинау деңгейі төмендей берді.
4. Бүкіл өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды бақылау мүмкін болмады. Олардың
бюджеттік емес қорларына аударған жарналардың мөлшері салыстырмалы
түрде аз болды.
5. Бюджеттік емес қорлардың қаражаты бақылаусыз жұмсалды.
6. Жергілікті органдағы билікітің децентрализациясы нәтижесі басқару
құрылымын екі жақты әкімшілікке алып келді. Бір жағынан операциялар
аймақтық деңгейде министрлік бөлімшелерінің көмегімен іске асырылса,
екінші жағынан барлық аймақтық ұйымдар әкімдерге бағынды.
7. Барлық облыстарда жергілікті кірістен бірдей зейнетақы төлемдерін
төлеу мүмкіндігі болмағандықтан, халықты әлеуметтік қорғау және еңбек
министрлігі кірістерді қайта құру механизмдерін қолданады [5].
Ай сайын жиналған жарналардың 30% республикалық есеп шотқа аударылады.
Министрлік осы түсімдерді тапшылық бар облыстар бойынша қайта бөледі. Облыс
бойынша зейнетақы төлемдерінінің айырмашылығы әділетсіз және халықты
әлеуметтік қорғау – ынтымақтастықтың ұлттық сезімін әлсіретеді. Бұл
нәтижелі емес еді. Табысы жоғары деңгейдегі облыстар үшін бүкіл жарналарды
жинау пайдалы емес еді, өйткені олардың зейнеткерлеріне төленетін
сомасынан әлде қайда жоғары болып, жиналған түсімдердің үлкен бөлігін
жоғалтты. Қазақстандағы қорларда зейнетақы алушылар мен салымшылардың
тұрғылықты жеріне байланыссыз бірдей қызмет көрсететін, түсімдерді жинау
және зейнетақы төлемдерін жүргізетін ұлттық жүйеге көшу қажеттілігі
туындады. Осыған байланысты, Қазақстандағы зейнетақы жүйесі дағдарысқа
ұшырау, зейнеткерлерге зейнетақы төлемеу және т.б.себептер нәтижесінде
миллиардаған қарыздарға батты.
Осы уақытта алғашқы заңды тіркелген ерікті жинақтаушы зейнетақы қорлары
пайда болды. Бірақ заңнамалық базаның болмауынан халықтан ерікті зейнетақы
жарналарын тарту мүмкін болмады. Жинақтаушы зейнетақы қорлардың қызметі бұл
кезеңде негізінен мәліметтерді алу және өндіру, кадрларды дайындау, іздену,
іс-шараларды дайындауға бағытталды.
1994 жылы, 27 желтоқсанда үш жинақтаушы зейнетақы қоры және екі
акционерлік қоғам Қазақстанның ерікті зейнетақы қорының Ассоциациясын құру
туралы шешім қабылдады. Сол кезеңнің өзінде – ақ координациалық органның
қажеттілігі туындап, 1995 жылы қаңтарда ерікті зейнетақы қорлар
Ассоциациясы құрылды. 1995 жылы ерікті зейнетақы қоры Ассоциациясы
зейнетақы реформасының Концепциясының әдістемесін, Қазақстанның ерікті
зейнетақы қорлары туралы заңның жобасын құруына қатысты. Мемлекеттік
органдармен, Парламентпен өзара жұмыс атқарды. Ерікті зейнетақы қорлары
мен Ассоциация осы уақытта шығынмен жұмыс жасады. Осыған орай барлық
қызығушылықты жақтар халықтан ерікті зейнетақы жарналарын тарту жұмыстарын
жүргізу туралы шешім қабылдады. 1996 жылы 3 маусымда Мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары туралы ҚР – ның заңы қабылданды. Ол бір жыл көлемінде
жұмыс істеп, бірақ жұмысы іске аспады. Бір жыл ішінде бір де бір зейнетақы
қоры лицензия алып, жұмыс істей алмады. Оның негізгі себептері:
1. қоғамда ерікті зейнетақымен қамтамасыз ету идеясы қалыптаспады;
2. Жалпы бірігу нәтижесінде, бүгінгі күнге қаражат таппай отырғанда,
біреуде бір болашаққа қаражат жинайтынына сенуге қиын болды;
3. Жинақтаушы зейнетақы қорын ұйымдастыру және қалыптастырумен байланысты
бастапқы шығындардың көптігінен және салымдардың есесін қайтару
ұзақтығы;
4. ЖЗҚ үшін жарналардың комиссиялық пайыздардың (0,6%) және инвестициондық
пайданың (5%) аздығы;
5. Инвестициондық портфельдің тарлығы;
6. Құнды қағаздар нарығының әлсіз дамуы;
7. Кәсіпорындардың және ұйымдардың басшылығының ерікті зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы келісім шарт жасауға дайын еместігінің
нәтижесінде біраз ғана зейнетақы жарналарына қаржылық және еңбек
ресурстарының шығындары;
8. Республикадағы халық шаруашылықтың жалпы жағымсыз жағдайдың болуы
(өнеркәсіптердің тоқтауы, жалақының берілмеуі, өмір сүру деңгейінің
жоғарылауы);
9. Салық жеңілдіктерінің қарастырылмауы;
10. Жинақтаушы зейнетақы қорларын құруға қаражат салуға қарағанда,
коммерциялық операциялардан біршама пайда табудың мүмкіндігі.
Көптеген талқылаулардан және таластардан кейін 20.06.1997 жылы
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданып, 1998 жылы 1 қаңтарда күшіне енді.
Қазақстан ТМД елдерінің арасында бірінші болып міндетті зейнетақымен
қамтамасыз ету принципіне негізделген заң қабылдады. Бұл зейнетақы
реформасына еркіндік беріп, даңғыл жол ашты. Осы заңның күшіне енуіне
байланысты біздің республикамыз зейнетақымен қамтамасыз етудің жинақтаушы
жүйесіне көшті. 1998 жылы 1 қаңтардан әрбір жұмыскер міндетті түрде
еңбекақысынан 10% жарна ретінде жинақтаушы зейнетақы қорларына аударатын
болды. Сонымен бірге ерікті қосымша зейнетақы жинау мүмкіндігі сақталды.
Енді жинақтаушы зейнетақы қорларының негізгі қызметі – халыққа ерікті
зейнетақы жарналарының қажеттілігі туралы түсіндіру емес, салымшыларды
іздеуге және оларды өз зейнетақы қорларына тарту жұмыстарына ауысты[6].
Жинақтаушы жүйеге көшу ұзақ уақытты қажет етеді, сондықтан біздің
жағдайда толығымен бұл жүйеге көшу 2045 жылға дейін жалғасады. Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы жүйесін ендірудің екі қызметі қарастырылды -
әлеуметтік тұрақтылық және қаржылық делдалдық.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандырудың бүкіл жүйесі
қазіргі кезде үш заңды тұлғаға жүктелген:
1. Зейнетақыларды төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық (ЗТМО), бұл орталық
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік зейнетақы қорының құқық мирасқоры
болып табылады, мемлекеттік кәсіпорын нысанында құрылған және оралымды
басқару құқығына негізделген.
Зейнетақыларды төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық Қазақстан
Республикасының жұмыс істейтін барлық азаматтарына жарналарды есепке алу
және жеке зейнетақы шоттарын жүргізу үшін қажетті әлеуметтік жеке кодтарды
(ӘЖК) беруге міндетті. Сонымен қатар, зейнетақыларды төлеу жөніндегі
мемлекеттік орталық мәліметтер қорын құрады және жұыс берушілердің
зейнетақы жарналарын уақытылы аударуына бақылау жасау үшін салық
органдарына мәліметтерді беріп отырады.
2. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры (МеЖЗҚ) Қазақстан
Республикасының зейнетақы жүйесінеде орталық буын болып табылады. Дәл осы
қор салымшылармен қарым – қатынастарды ұйымдастырады, зейнетақы шарттарын
жасасады, ерікті және міндетті зейнетақы жарналарды жинау жүргізеді. Соған
қоса, бұл қордың міндеттеріне халық арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізу ,
шағымдар мен өтініштеріді қарау және т.б. жатады.
3. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры. 2003 жылғы дейін бұл қорға
салымшылармен шарт жасаспастан тек міндетті зейнетақы жарналарын жинауды
жүргізуге және зейнетақы төлемдерін алушыларға Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгіленген тәртіпте беруге рұқсат етілген болатын.
Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізгі ерекшеліктері :
1. Зейнетке шығу жасы үлкейді: ерлерге – 63 жасқа, ал әйелдерге – 58 жасқа
толғанда, бірақ бұл бір мезетте емес, бір қалыпты болды.
- 1998 жылы 1 қаңтардан – ерлерге 61жасқа, әйелдерге 56 жасқа толғанда;
- 1998 жылы шілдеден – ерлерге 61,5 жасқа, әйелдерге 56,5жасқа толғанда;
- 1999 жылы шілдеден – ерлерге 62 жасқа, әйелдерге 57 жасқа толғанда;
- 2000 жылы шілдеден – ерлерге 62,5 жасқа, әйелдерге 57,5 жасқа толғанда;
- 2001 жылы шілдеден – ерлерге 63 жасқа, әйелдерге 58 жасқа толғанда.
2. 1998 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақыға шығудың барлық жеңілдетілген
түрлері тоқтатылды.
3. Бұрынғы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде кәсіпорындар мемлекеттік
зейнетақы қорларына еңбекақы төлеу қорынан 25,5% төледі. Қазіргі уақытта
осы 25% бөлінді. Біріншісі ЕТҚ-дан 15% мөлшерде зейнетақы жарнасы ретінде
зейнетақы төлеу қорына аударылады, қазір атауы ауысып зейнетақы төлеу
мемлекеттік орталығы деп қайта құрылыды (ЗТМО). Осы 15%-дан ЗТМО 1998
жылдың 1 қаңтарға дейіңгі зейнеткерлерге зейнетақы төлейді бірақ болашақ
зейнеткерлерге 1998 жылы 1 қаңтарға дейінгі еңбек стажының жылдарына сәйкес
зейнетақы төленеді. Екіншісі, ЕТҚ-ның 10% мөлшерінде міндетті зейнетақы
жарнасы есебінде салымшы өз таңдауымен зейнетақы келісіміне отырған
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес зейнетақы қорының дербес зейнетақы
есепшотына аударады. Сондай-ақ салымшы себепті түсіндірмей-ақ жылына екі
рет зейнетақы қорын ауыстыру құқығы бар.
4. Қазіргі заңға сәйкес мемлекеттік емес зейнетақы қоры (МеЖЗҚ) жабық
түрдегі акционерлік қоғам болып табылады [7].
КУПА заңды тұлға, жабық акционерлік қоғам ретінде құрылып, құнды
қағаздар нарығының кәсіби мүшесі болып табылады. КУПА – ның жарғылықты
капиталының минималды мөлшері – 80 млн.теңге. Жарғылықты капитал тек
құрылтайшылардың қаражат есебінен қалыптасады. БҚҰК – ның лицензиясы бар
және бір немесе бірнеше ЖЗҚ келісімшарт негізінде КУПА зейнетақы активтерін
орналастыру жалпы зейнетақы активтерінің көлемін орналастыру кезеңіне
байланысты. Мөлшері келесідей жүзеге асырылады:
- мемлекттік қысқа мерзімді құнды қағаздары – 25% кем емес. (өтініш беру
мерзімі бір жылға дейін)
- мемлекттік орта мерзімді және ұзақ мерзімді құнды қағаздар - 25% кем
емес. (өтініш беру мерзімі бір жылдан жоғары)
Келесі халықаралық қаржы ұйымдармен шығарылған құнды қағаздары:
- Халықаралық даму және қайта құру банкі;
- Еуропалық даму және қайта құру банкі;
- Америкааралық даму банкі;
- Халықаралық қаржы корпорациясы;
- Азия даму банкі;
- Африка даму банкі;
- Ислам даму банкі – 10 % көп емес;
- Қазақстан қор биржасының А санатына енгізілген эмитенттер
акциясы – 10% көп емес;
- ҚР-ның Ұлттық Банкі бекіткен тізім бойынша банктік депозиттік
сертификаттар мен екінші деңгейлі банктердің дипозиттері – 40% көп емес
КУПА эмитенттердің құнды қағаздары мен келісімдерді тек бағалы қағаздар
рыногында брокелермен келісім шарт негізінде жүзеге асырылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері заңына сәйкес,
кастодиан есеп – шоты тәртібінде кастодиан келісім шартына сәйкес Кастодиан
– банкте сақталады.
Зейнетақы реформасы соңғы жылдардағы әлеуметтік тұрақсыздықты шешуге
мүмкіндік береді.
Қазақстандағы зейнетақымен қамсыздандыру реформасы жүзеге асты және
Дүниежүзілік Банк оны ең сәтті реформалардың бірі деп таныды.
Зейнетақы реформасының сәтті іске асуына Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ
АҚ өз үлесін қосты.
1997 жылғы 16 маусымда №126 – І ЗКР Қазақстан Республикасындағы
зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңына қол
қойылды, ол 1998 жылы 22 желтоқсандағы №328-1 және 1999 жылы №363 – 1
өзгертулер және толықтырулармен осы уақытқа дейін қолданылып келеді.
Енді жинақтаушы жүйенің іс жүзіне асу, аспауының негізгі гаранты болып
табылатын субъккктілерге тоқталайық. Жинақтаушы зейнетақы қорлары тікелей
банк- кастодианмен байланысты қызмет атқарады. Банк – кастодиан өзі қызмет
көрсететін ЖЗҚ- мен ешбір байланысы жоқ болуы талабын ескерсек, онда ол
тәуелсіз мүше рөлін атқара отырып, ЗАБК-ң шешімін заңға қайшы деп табылса,
орындамай қоюға құқы бар. Жалпы, банк- кастодиан өзіне сеніп тапсырылған
зейнетақы қорының құнды қағаздары мен клиенттердің ақшаларын жауапты
сақтаушы және есебін жүргізуші ретінде қызмет етеді. Бұдан бөлек, бұл банк
басқарушы компанияның нұсқауымен қор биржасындағы саудаларға қатысып, қор
активтерін инвестицияға салады. Бірақта Банк- кастодиан ЗАБК және ЖЗҚ-мен
байланысы болмағандықтан, ал зейнетақы активтерін инвестициялау бойынша
тәуелсіз эксперт пен қадағалаушы болып табылады. Банк – кастодиан тек
екінші деңгей банктері болуы мүмкін. Кастодиандық іс - әрекет
лицензияланады[8].
Банктың кастодиандық іс- әрекетінен айналысуға құқығы болуы мүмкін,
егер оның жеке меншік капиталы 1 млрд. тенгеден кем емес және келесі
банктік операцияларымен айналысуға ұлттық банктің лицензиясы бар болса:
- заңды тұлғалардан депозитқа ақша қабылдау;
- жеке тұлғалардан депозитқа ақша қабылдау;
- аударма операциясы: жеке және заңды тұлғалардың тапсырмасы бойынша
ақша аудару;
- сейфтік операция: бағалы қағаздарды, клиенттердің құжаттары мен
құндылықтарын сақтау бойынша қызмет көрсету, сейфтік жәшіктерді,
шкафтарды жалға беру.
Ұлттық банк кастодиандық іс- әрекет бойынша банкке келісім беру мүмкін,
егер ол:
1. халықаралық стандарттарға өту бағдарламасы бойынша банктердің бірінші
тобына кірсе және ҚР территориясында банктік операциямен бір немесе
оданда көп жыл айналысса және келесі шартты қанағаттандырса:
- ұлттық банктің нормативті құқықтық актілері мен әрекет етіп жатқан
заңмен жұмыс істесе;
- ұлттық банктың әртүрлі пруденциалды нормалары мен шектеулерін өтініш
беруден үш ай алдында орындаса;
2. клиенттердің аударма және клирингтік операциялары бойынша шағымы
болмаса;
3. ұлттық банк берген орталықтанған кредит бойынша уақыты өткен қарызы
болмаса;
4. штатында бағалы қағаздармен іс- әрекет етуге рұқсат квалификациялық
куәлігі бар ең кемінде үш адамның болуы.
Кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға ұлттық банктың келісімін алуы
үшін, банк келесі құжаттарды дайындайды:
- кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға келісім алуға өтініш;
- кастодиандық іс- әрекетті толықтай сипаттау;
- банктің аты мен орналасқан орны, оның құқықтық –ұйымдық формасы,
мемлекеттік тіркеуден өткені туралы мәлімет;
- жарияланған және төленген жарғылық капиталдың көлемі және оның құрлымы;
- бағалы қағаздар нарығындағы кастодиандық іс-әрекет тәртібі;
- кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға тағайындайтын мамандардың
квалификациялық куәлігінің көшірмесі;
- кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға өкілеттік беретін филиалдарның
тізімі.
Ұлтық банктың келісімін алғаннан кейін банк бағалы қағаздар нарығын
реттеу жөніндегі департаментқа лицензия алуға өтініш береді. Ұлттық банктың
берген келісімі, берген күннен бастап үш ай ішінде жарамды, егер ол
мерзімде банк ұлттық комиссиядан лицензия ала алмаса, онда келісім өзінің
заңды күшін жояды.
Қазіргі кастодиандық іс- әрекетпен айналысуға 11 банктың лицензиясы
бар: Қазақстан Халық Банкі АҚ, БанкТуранАлемАҚ, ТемірбанкАҚ,
Евразиялық банк АҚ, Банк Каспийский АҚ; БанкЦентКредит және т.б.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы жарналарын тарту және
зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруға қатысты қызметі өкілетті органмен
лицензияланады және Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру
туралы Қазақстан Республикасының Заңымен және басқа да заң актілерімен
реттеледі.
Зейнетақы заңдарына сәйкес зейнетақы жарналарының үш түрі бар:
міндетті, ерікті және ерікті кәсіби.
Осылайша, міндетті зейнетақы жарналарын салушы міндетті зейнетақы
жарналарын төлеу үшін жинақтаушы зейнетақы қорларының біреуін ғана таңдап
алып, онымен міндетті зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы шартты жасауға міндетті. Бұл жағдайда міндетті
зейнетақы жарналарын салушы бір мезгілде міндетті зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету туралы екі және одан да көп шартты
жасай алмайды, екі және одан да көп жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті
зейнетақы жарналарын сала алмайды немесе жарналарды бір жинақтаушы
зейнетақы қорына төлеп, оның бір бөлігін басқасында сақтай алмайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті зейнетақы жарналары жеке тұлғалар
болып табылатын салымшылармен ерікті зейнетақы жарналарының есебінен
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт жасалған жағдайда өз табысының
есебінен өз пайдасына салынады. Алушының пайдасына ерікті зейнетақы
жарналарының салымшылары болып жеке және заңды тұлғалар бола алады, олар
салық салынғаннан кейінгі табыс есебінен жүзеге асырылу керек. Ерікті
зейнетақы жарналарының ставкасы, оларды төлеу тәртібі, сондай-ақ зейнетақы
төлемдерін төлеу тәртібі ерікті зейнетақы жарналарының есебінен
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шарт тараптарының келісімі бойынша
белгіленеді [9].
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары салымшылармен меншікті қаражаттарының
есебінен Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленетін жұмыскерлердің
пайдасына жүзеге асырылады. Ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының ставкасы
ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы шарт тараптарының келісімі бойынша белгіленеді, бірақ ол жұмыскердің
ай сайынғы табысының он процентінен кем болмауы керек.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы шартты жасамастан бұрын болашақтағы
салымшыға жинақтаушы зейнетақы қорының келесі құжаттарымен танысуды
ұсынамыз:
1) уәкілетті органның зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін
жүзеге асыру қызметіне берілген лицензияның бар-жоқтығымен және қызмет
түрлерінің тізімімен;
2) зейнетақы жарналарын енгізуге болжанып отырған түрі бойынша зейнетақы
ережелерімен;
3) зейнетақы шартымен.
Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы ережелері – жинақтаушы зейнетақы
қорының, оның салымшылары мен алушыларының құқықтары мен міндеттемелерін
белгілейтін, осы сұрақтарды ашатын құжат:
1) зейнетақы шарттарын өзгерту және тоқтату тәртібі;
2) зейнетақы жарналары мен төлемдерін жүзеге асыру тәртібі мен талаптары;
3) салымшылар мен алушылардың алдындағы қордың міндеттемелері бойынша
жауапкершілік;
4) салымшылар мен алушыларды зейнетақы жинақтарының жәй-күйі туралы
хабарландыру тәртібі;
5) зейнетақы жинақтарын бір қордан екіншісіне аудару тәртібі;
6) салымшыларға қордың құрылтайшылары (акционерлері) туралы, зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар туралы,
кастодиан банк туралы мәліметтерді;
7) жинақтаушы зейнетақы қоры, салымшылар мен алушылардың арасындағы
құқықтық қарым-қатынастардың басқа да ерекшеліктері.
Зейнетақы шарты – жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшының (алушының)
арасында жазбаша нысанда жасалатын уәкілетті органмен бекітілген міндетті,
ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Үлгі шартқа сәйкес зейнетақы жарналары мен
жинақтарына қатысты құқықтық қарым-қатынастарды орнату, өзгерту немесе
тоқтату туралы шарт.
Міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Үлгі шартта келесі мәліметтер мен
талаптар болуы керек:
- жинақтаушы зейнетақы қорының атауы, орналасқан жері мен банк
деректемелері;
- салымшының тегі, аты, әкесінің аты (бар болса), әлеуметтік жеке коды,
мекен-жайы (ол жеке тұлға болып табылса) немесе атауы, орналасқан жері
мен банк деректемелері (ол заңды тұлға болса);
- шарттың мәні;
- тараптардың құқықтары мен міндеттемелері;
- зейнетақы жарналарын енгізу тәртібі мен талаптары;
- жеке зейнетақы есебінің нөмірі;
- зейнетақы жинақтарының жәй-күйі бойынша жинақтаушы зейнетақы қорының
есеп беру тәртібі;
- міндеттемелерді орындамаған жағдайда тараптардың жауапкершілігі;
- шарттың әрекет ету мерзімі;
- шарты өзгерту және бұзу тәртібі мен талаптары;
- міндетті, ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарын алушы туралы
мәліметтер;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес басқа да мәліметтер мен
талаптар.
Жинақтаушы зейнетақы қорын таңдайтын кезде салымшы (алушы) қордың қаржы
тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін анықтау мақсатында біруақытта
бұқаралық ақпарат құралдарынан оның нәтижелері туралы таныса алады [10].
Заңдарға сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорымен және осы қордың зейнетақы
активтерінің инвестициялық басқаруын жүзеге асыратын ұйыммен немесе
инвестициялық активтердің инвестициялық басқаруын дербес жүзеге асыратын
қормен бірлесіп құрылатын қызмет нәтижелері туралы біріктірілген есеп
тоқсан сайын бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланып отырады.
Біріктірілген есеп қорға және ұйымға лицензияның берілген күні туралы,
кастодиан банк туралы, филиалдар мен өкілдіктердің саны туралы, жарғылық
капиталдың мөлшері туралы, салымшылардың саны туралы, зейнетақы
активтерінің шамасы туралы, зейнетақы активтері бойынша табыс туралы
мәліметтерді қамтиды. Осындай есеп уәкілетті органмен мақұлданғаннан кейін
ғана жариялана алады.
Зейнетақы активтері сол ұйымның инвестициялық басқаруында болатын ұйым
мен қор (қорлар), сонымен қатар зейнетақы активтерінің инвестициялық
басқаруын дербес жүзеге асыратын қор Активтерді Басқарушылардың
Қауымдастығы Қауымдастық түріндегі заңды тұлғалардың бірлестігіне
бұқаралық ақпарат құралдарында біріктірілген есепті жариялауды тапсыруға
құқықтары бар. Яғни салымшы біріктірілген есеп қор ұйымның лицензиясы және
ол қанша жарғылық капиталға ие және де қанша салымшылары бар екендігі
туралы тұтас ақпараттарды алып, оны өзі таңдауға құқысы бар.
1.3 Жинақтаушы Зейнетақы Қорларының мақсаттары мен міндеттері
Қазақстанда зейнетақы реформасының басталғаннан бері 12 жыл болды. Оны
жүргізу объективтілік қажеттілік негізінде болады. Бірақ реформаның
нәтижелерімен жүзеге асу әдістері біркелкі бағалануы мүмкін емес. Елдегі
болған зейнетақы реформасын бағаламас бұрын зейнетақы жүйесін қайта құрудың
әйгілі варианттарына және кейбір аспектілеріне тоқталып кетейік. Көптеген
әрекет етуші зейнетақы жүйесін үлестіру принципіне негізделеді, яғни
зейнетақы зейнеткерлердің өздерінің жинақтары есебінен емес, жұмысшылардың
жарналары есебінен төленеді. Зейнеткер санының жұмысшылардың санына
қатынасының ұлғаюымен байланысты үлестіруші зейнетақы жүйесі кезіндегі
жалпы экономикаға және халыққа деген ауыртпашылық өсті. Бұдан бірқатар
әлеуметтік – экономикалық саяси мәселелер туындайды, оны тек зейнетақы
берушілердің негізі болып табылатын прициптерді түбегейлі өзгерту негізінде
шешуге болады. Бұл жүйе бойынша зейнетақымен қамсыздандыру деңгейі тікелей
зейнетақы аударымдардың тарифімен, зейнеткерлермен жұмысшы халықтың саны
және оның еңбекақы деңгейімен қатынасы байланысты.
Альтернативті үлестіруші жүйе жинақтаушы зейнетақы жүйесі болып
табылады. Мұнда әрбір жұмысшы жұмыс істеу барысында зейнетақы қорларына
жарналарын аударады, қаражаттар ұзақ уақыт бойы экономиканы инвестициялауға
қолданылады, ал жұмыс істеу мерзімі аяқталғаннан кейін олар өзінің жеке
зейнетақымен қамтамасыз етуіне кетеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары бір миллиардтан аса АҚШ долларын
шоғырландырылған, ал оларға біздің елде қолдану мүмкіншілігі мүлдем жоқ
деуге болады. Реформаның мақсаты, айта кетсек, болашақтағы зейнеткерлерге
дивиденд алуды кепілдендіретін тек салымдарды зейнетақылық жинақтау ғана
емес, сонымен қатар дұрыс инвестициялауда да болған. Жинақтаушы
зейнетақылық қордың мәні - бұл нақты өндіріске деген инвестициялар. Ол
Қазақстан Республикасының Қаржы Минстрлігінің немесе Ұлттық банкісінің
бағалы қағаздарына ғана емес, тіптен банктік депозиттерге де емес, өзінің
құны жоғалмайтын және де тіптен жаңа құн қосатын материалды объектілерге
инвестициялар. Мысалға айтсақ, зейнетақы қоры салымшыларынан бүгін
аударымдарды алып, оны газ немесе мұнай құбыры құрлысына салсақ, олар 20
жылдан кейін де рентабельді болып қала береді. Әзірше жинақтардың 67%
мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуда. Яғни ол дегініміз мемлекеттік
қарызға салынған, және де мемлекеттің өзі жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық табыстылығына кедергі етеді. Ал мұнай жиналымдар болса ерте
де кеш қирайды[11].
Жинақтаушы зейнетақы қоры (бұдан әрі -Қорлар) “Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы” Қазақстан Республикасы
Заңының 50-бабына сәйкес (бұдан әрі – Заң) салымшылар (алушылар) туралы,
салымшылардың (алушылардың) жеке зейнетақы шоттарындағы ақша қалдықтары
және жылжуы туралы мәліметтерді қосқандағы жинақталған зейнетақы
қаражатының құпиялылығына кепілдік береді.
Жинақталған зейнетақы қаражатының құпиясы зейнетақы жарналарын төлеп
отырған салымшыға және жинақталған зейнетақы қаражатын алушыға ғана ашылуы
мүмкін. Кез-келген үшінші тұлғаға ақпаратты ашу салымшының (алушының)
Қазақстан Республикасының заңдары талаптарына сәйкес ресімделген жазбаша
келісімі болғанда ғана жасалуы мүмкін.
Жинақталған зейнетақы қаражатының құпиясы бар мәліметтер салымшының
(алушының) келісімінсіз мына тұлғаларға берілуі мүмкін:
- олардағы қылмысты іс бойынша алдын-ала анықтау және алдын-ала тергеу
органдары бойынша қылмыстық іс жүргізген кезде;
- сот айқындауы негізінде олардың іс жүргізуі бойынша - соттарға;
- тексеруші тұлғаның салық салуға байланысты мәселелері бойынша – салық
органдарына;
- алушының өтінішіне байланысты не жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін
тексеруді жүзеге асыруға байланысты туындаған мәселелер бойынша –
уәкілетті органға;
- онда қаралып жатқан материалдардың құзыреті шегінде тексеру жүргізу
туралы қаулы негізінде – прокурорға;
- нотариатта куәландырылған сенімхат негізінде - салымшы (алушы)
өкілдеріне;
- жинақтаушы зейнетақы қорына жыл сайын міндетті аудит жүргізетін
аудиторлық ұйымға.
Сонымен бірге Қорлар алушының жеке зейнетақы шотының болуы туралы, онда
алушы қайтыс болған жағдайдағы ақша қалдығы мен жылжуы туралы
анықтамаларды мүлік жөніндегі аманат қағазда көрсетілген адамдарға,
соттарға, нотариат конторларына және мұрагерлік іс жүргізу жөніндегі
шетелдік консульдық мекемелерге береді.
Мынаны атап көрсету керек, лауазымды тұлғалар, Қорлардың қызметкерлері
және өздерінің қызметтік міндеттерін жүзеге асыру барысында жинақталған
зейнетақы қаражатының құпиясы болып табылатын мәліметтерге рұқсат алған
тұлғалар жинақталған зейнетақы қаражатының құпиясы болып табылатын
мәліметтерді жариялауға құқықтары жоқ және оларды жариялағаны үшін
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауап береді [12].
Өз кезегінде Заңға сәйкес (41-бап) Қорлар жыл ішінде кем дегенде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz