Коммерциялық банктердегі күмәнді несиені басқару
КІРІСПЕ
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ КҮМӘНДІ НЕСИЕНІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Комерциялық банктердің несиелік қызметін ұйымдастыру
1.2 КҮМӘНДІ НЕСИЕНІ БАСҚАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.3Күмәнді несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ КҮМӘНДІ НЕСИЕЛЕРІН БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ
2.1«Халық Банк» АҚ күмәнді несиелерді бақаруын бағалау
2.2 Коммерциялық банктердің несиелік қызметін талдау
3.КҮМӘНДІ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ КҮМӘНДІ НЕСИЕНІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Комерциялық банктердің несиелік қызметін ұйымдастыру
1.2 КҮМӘНДІ НЕСИЕНІ БАСҚАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.3Күмәнді несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ КҮМӘНДІ НЕСИЕЛЕРІН БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ
2.1«Халық Банк» АҚ күмәнді несиелерді бақаруын бағалау
2.2 Коммерциялық банктердің несиелік қызметін талдау
3.КҮМӘНДІ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
Қандай да болмасын мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуы –несиелік қатынастардың, несиелік жалпы процестің сапасымен анықталады. «Қазақстан–2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» стратегиясында деңгейі жоғары несие мен ішкі қорларға сүйенген ашық экономика негізінде әлеуметтік-экономикалық өсудің дәйекті де, ұлғаймалы қарқынына жету еліміздің алдында тұрған ең басты басымдықтардың бірі ретінде айқындалған.
Қазақстанның әлеуметтік, өндірістің потенциялын қалыптастыру, ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету, жалпы алда тұрған әлеуметтік-экономикалық жоспарларды іске асыруда несие жүйесісіз мүмкін емес. Сондықтан да, қазіргі кезеңде несиелік процесті қай жағынан болмасын зерттеу, соның ішінде кумәнді несиелерін басқару, әлеуметтік салдарын талдау, өмірдің өзі талап етіп отырған заңды құбылыс.
Өткен жылғы АҚШ-тың ипотекалық нарығында басталған дағдарыс Қазақстанның банк секторына, сонымен бірге жалпы экономикамызға өз әсерін тигізбей қоймады.
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі – банк секторындағы 2007-ші жылдың тамызында басталған дағдарыс әсерін талдау, одан шығу жолдарын іздеу, банктердің активтерінің сапасын және өтімдлігін қалпына келтіру мүмкіндіктерін талдау болып отыр. Банктердің несие саясатының дағдарысқа бейімделуін, күмәнді несиелерің басқаруын талдау, біздің талдау пәніміз болып табылады.
АҚШ-тағы дағдарыстың Қазақстанға әсер етуінің басты себебі, банктердің сыртқы қаржыландыруға, яғни сыртқы қарыздарға айтарлықтай дәрежеде тәуекелділігі болып табылады. Осындай қиын шақтарда әрбір коммерциялық банктің несие саясатының маңызы арта түседі.
Аталған мақсатқа жету келесідей міндеттерді орындауды талап етеді:
• Коммерциялық банктің несие саясатының құрылымы мен мағынасын нақтылау ашып көрсету;
• Жекелеген банктің несие саясатын қарастыру;
• Коммерциялық банктің несие саясатының концептуалдық моделін негіздеу;
• Жалпы банк секторының дүниежүзілік нарықпен байланысын анықтау және шетел тәжірбесін қарастыру;
• Коммерциялық банктердің күмәнді несиелерін қарастыру және талдау жүргізу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктер, оның ішінде «Халық Банк» АҚ-ы болып табылады.
Қазақстанның әлеуметтік, өндірістің потенциялын қалыптастыру, ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету, жалпы алда тұрған әлеуметтік-экономикалық жоспарларды іске асыруда несие жүйесісіз мүмкін емес. Сондықтан да, қазіргі кезеңде несиелік процесті қай жағынан болмасын зерттеу, соның ішінде кумәнді несиелерін басқару, әлеуметтік салдарын талдау, өмірдің өзі талап етіп отырған заңды құбылыс.
Өткен жылғы АҚШ-тың ипотекалық нарығында басталған дағдарыс Қазақстанның банк секторына, сонымен бірге жалпы экономикамызға өз әсерін тигізбей қоймады.
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі – банк секторындағы 2007-ші жылдың тамызында басталған дағдарыс әсерін талдау, одан шығу жолдарын іздеу, банктердің активтерінің сапасын және өтімдлігін қалпына келтіру мүмкіндіктерін талдау болып отыр. Банктердің несие саясатының дағдарысқа бейімделуін, күмәнді несиелерің басқаруын талдау, біздің талдау пәніміз болып табылады.
АҚШ-тағы дағдарыстың Қазақстанға әсер етуінің басты себебі, банктердің сыртқы қаржыландыруға, яғни сыртқы қарыздарға айтарлықтай дәрежеде тәуекелділігі болып табылады. Осындай қиын шақтарда әрбір коммерциялық банктің несие саясатының маңызы арта түседі.
Аталған мақсатқа жету келесідей міндеттерді орындауды талап етеді:
• Коммерциялық банктің несие саясатының құрылымы мен мағынасын нақтылау ашып көрсету;
• Жекелеген банктің несие саясатын қарастыру;
• Коммерциялық банктің несие саясатының концептуалдық моделін негіздеу;
• Жалпы банк секторының дүниежүзілік нарықпен байланысын анықтау және шетел тәжірбесін қарастыру;
• Коммерциялық банктердің күмәнді несиелерін қарастыру және талдау жүргізу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктер, оның ішінде «Халық Банк» АҚ-ы болып табылады.
1. «ҚР банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы / 31.08.1995
2. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296 қаулысымен бекітілген «Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру» туралы ережесі.
3. Постановлением Правления АО «Темiрбанк»№ 209 от «03» октября 2005 г. «Порядок работы по проблемным кредитам».
4. Банковское дело (Настольная книга банкира): Учеб.пособие/ Под научной ред. А.А. Абишева, С.А. Святова. – Алматы: Экономика, 2007. – 382 с.
5. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Г. Коробовой. – М.: Экономистъ, 2005. – 751 с.
6. Банковское дело: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: «Финансы и статистика», 2000. – 672 с.
7. Воронин В.П., Федосова С.П. Деньги, кредит, банк: Учеб. пособие. – М.: Юрайт – издат, 2002. – 269 с.
8. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика. 2001. – 186 с.
9. Искаков У.М, Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А. Финансовые рынки и посредники: Учебник. – Алматы: Экономика, 2005. – 298 с.
10. Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер және валюталық қатынастар
11. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: ИздатМаркет, 2007. – 471 с.
12. Насырова М.Р, Токсанбай С.Р, Кулпыбаев С.К, Гуляева С.П. Современный экономический русско-казахский толковый словарь-справочник. – Алматы: 2003. – 880 с.
13. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005. – 416 бет.
14. Смағұлова Қаржы, ақша айналысы және несие
15. Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации: Материалы междунар. науч.-прак. конф. (г. Алматы, 18 – 20 мая 2005 г.) / Под общ. ред. академика НАН РК, д.э.н., профессора Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, Ч.V. - 2005. – 256 с.
16. Андриана Ю.Р. Минимизация кредитного риска / Банки Казахстана. – 2007. - №6. – С.25
17. Бралина А.Г. Коммерциялық банктердегі проблемалық несиелерді басқару / Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2005. - №2. – С.48
18. Вероника Г. Качество активов банков ухудшается / Деловой Казахстан. – 2008. - №17(114). – С.8
19. Ковалев В.А. О кредитоспособности заемщика / Деньги и Кредит. – 2008. №1. – С.62
20. Мақыш С.Б. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің проблемалық активтерін басқару тәжірибесін жетілдіру / ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. - №1. – С.56
21. Смулов А. В новый год – без плохих кредитов. Тяжкое время кредитора / Банковское обозрение. – 2003. – №12. – С.20
22. Теңізбаева А. Несиелік қатынастарды құқықытық реттеу мәселелері / Заң. – 2003. – №9. – С.68
23. Фоминский О. Еще 12 месяцев ожиданий / Капитал.КZ. – 2008 - №21.
24. Шаяхметова К.О. Коммерциялық банктердің қызметіндегі тәуекел / ҚазЭУ Хабаршысы. – 2006. - №6. – С.105
2. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296 қаулысымен бекітілген «Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру» туралы ережесі.
3. Постановлением Правления АО «Темiрбанк»№ 209 от «03» октября 2005 г. «Порядок работы по проблемным кредитам».
4. Банковское дело (Настольная книга банкира): Учеб.пособие/ Под научной ред. А.А. Абишева, С.А. Святова. – Алматы: Экономика, 2007. – 382 с.
5. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Г. Коробовой. – М.: Экономистъ, 2005. – 751 с.
6. Банковское дело: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: «Финансы и статистика», 2000. – 672 с.
7. Воронин В.П., Федосова С.П. Деньги, кредит, банк: Учеб. пособие. – М.: Юрайт – издат, 2002. – 269 с.
8. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика. 2001. – 186 с.
9. Искаков У.М, Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А. Финансовые рынки и посредники: Учебник. – Алматы: Экономика, 2005. – 298 с.
10. Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер және валюталық қатынастар
11. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: ИздатМаркет, 2007. – 471 с.
12. Насырова М.Р, Токсанбай С.Р, Кулпыбаев С.К, Гуляева С.П. Современный экономический русско-казахский толковый словарь-справочник. – Алматы: 2003. – 880 с.
13. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005. – 416 бет.
14. Смағұлова Қаржы, ақша айналысы және несие
15. Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации: Материалы междунар. науч.-прак. конф. (г. Алматы, 18 – 20 мая 2005 г.) / Под общ. ред. академика НАН РК, д.э.н., профессора Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, Ч.V. - 2005. – 256 с.
16. Андриана Ю.Р. Минимизация кредитного риска / Банки Казахстана. – 2007. - №6. – С.25
17. Бралина А.Г. Коммерциялық банктердегі проблемалық несиелерді басқару / Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2005. - №2. – С.48
18. Вероника Г. Качество активов банков ухудшается / Деловой Казахстан. – 2008. - №17(114). – С.8
19. Ковалев В.А. О кредитоспособности заемщика / Деньги и Кредит. – 2008. №1. – С.62
20. Мақыш С.Б. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің проблемалық активтерін басқару тәжірибесін жетілдіру / ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. - №1. – С.56
21. Смулов А. В новый год – без плохих кредитов. Тяжкое время кредитора / Банковское обозрение. – 2003. – №12. – С.20
22. Теңізбаева А. Несиелік қатынастарды құқықытық реттеу мәселелері / Заң. – 2003. – №9. – С.68
23. Фоминский О. Еще 12 месяцев ожиданий / Капитал.КZ. – 2008 - №21.
24. Шаяхметова К.О. Коммерциялық банктердің қызметіндегі тәуекел / ҚазЭУ Хабаршысы. – 2006. - №6. – С.105
КІРІСПЕ
Қандай да болмасын мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуы –несиелік
қатынастардың, несиелік жалпы процестің сапасымен анықталады.
Қазақстан–2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы стратегиясында деңгейі жоғары несие мен ішкі
қорларға сүйенген ашық экономика негізінде әлеуметтік-экономикалық өсудің
дәйекті де, ұлғаймалы қарқынына жету еліміздің алдында тұрған ең басты
басымдықтардың бірі ретінде айқындалған.
Қазақстанның әлеуметтік, өндірістің потенциялын қалыптастыру, ұдайы
өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету, жалпы алда тұрған әлеуметтік-
экономикалық жоспарларды іске асыруда несие жүйесісіз мүмкін емес.
Сондықтан да, қазіргі кезеңде несиелік процесті қай жағынан болмасын
зерттеу, соның ішінде кумәнді несиелерін басқару, әлеуметтік салдарын
талдау, өмірдің өзі талап етіп отырған заңды құбылыс.
Өткен жылғы АҚШ-тың ипотекалық нарығында басталған дағдарыс Қазақстанның
банк секторына, сонымен бірге жалпы экономикамызға өз әсерін тигізбей
қоймады.
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі – банк секторындағы 2007-ші
жылдың тамызында басталған дағдарыс әсерін талдау, одан шығу жолдарын
іздеу, банктердің активтерінің сапасын және өтімдлігін қалпына келтіру
мүмкіндіктерін талдау болып отыр. Банктердің несие саясатының дағдарысқа
бейімделуін, күмәнді несиелерің басқаруын талдау, біздің талдау пәніміз
болып табылады.
АҚШ-тағы дағдарыстың Қазақстанға әсер етуінің басты себебі,
банктердің сыртқы қаржыландыруға, яғни сыртқы қарыздарға айтарлықтай
дәрежеде тәуекелділігі болып табылады. Осындай қиын шақтарда әрбір
коммерциялық банктің несие саясатының маңызы арта түседі.
Аталған мақсатқа жету келесідей міндеттерді орындауды талап етеді:
• Коммерциялық банктің несие саясатының құрылымы мен мағынасын нақтылау
ашып көрсету;
• Жекелеген банктің несие саясатын қарастыру;
• Коммерциялық банктің несие саясатының концептуалдық моделін негіздеу;
• Жалпы банк секторының дүниежүзілік нарықпен байланысын анықтау және шетел
тәжірбесін қарастыру;
• Коммерциялық банктердің күмәнді несиелерін қарастыру және талдау жүргізу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктер, оның
ішінде Халық Банк АҚ-ы болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады: кіріспе, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен. Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде
коммерциялық банктердің күмәнді несиелерің басқарудың теорялық негіздері,
жаңа тиімді несие саясатын жасау үшін қажетті несиелік саясат туралы
теориялық базасы қарастырылған.
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат банктің, мемлекеттің және жалпы экономиканың ағымдағы
жағдайына бейімделе отырып, өзінің несие беру мен несие бойынша қызмет
көрсету барысын ұйымдастыру негізін жасау шарттары мен ережелерінің
жиынтығын құрайды. Сонымен бірге несие саясаты банктің жоғары органының
қызметі болып табылады.
Екінші бөлімінде Халқ Банк АҚ күмәнді несиелерді басқаруын
бағалауы, қандай әдістер қолданатындығы, несие саясатының нақты әрекет етуі
қарастырылады. Коммерциялық банктің несие портфелін талдау мен проблемалық
несиелерге қатысты жасалатын нақты іс-әрекеттері қарастырылады.
Екінші бөлімінде сонымен қатар Халық Банктің қысқаша жалпы әрекет
ету ерекшеліктеріне, қызмет көрсету шарттарына, нарықтағы позициясы мен
әрекет ету бағыттарына тоқтала кеткенді дұрыс көрдім. Өйткені болашаққа
болжам жасау үшін, ең алдымен өткен кезеңдерге көз салу маңызды.
Үшінші бөлім, қазіргі таңдағы коммерциялық банктердің күмәнді
несиелерін басқарудағы мәселелері мен болашағы жайлы жазып өтуді жөн
көрдім. Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және ресейлік, сонымен
қатар шет елдік арнайы оқу құралдарының мәліметтері, Қазақстан
Республикасының банк секторын реттейтін заңдары мен заңнамалық құралдары,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің заңдары, Халық Банк АҚ-ның
несие саясаты, несиелеу стандарттары мен несиелік нұсқаулықтары, сонымен
бірге банктің жылдық есеп мәліметтері, сондай-ақ газет журналдар
мәліметтері негізінде алынып, жазылған.
Диплом жұмысының практикалық маңызы банк қызметіндегі тиімді несиелік
саясатын құру мен жүзеге асырудың теориялық негізін қалау болып табылады.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ КҮМӘНДІ НЕСИЕНІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Комерциялық банктердің несиелік қызметін ұйымдастыру
Несие – бұл паиыз төлеу мен қайтару шартында уақытша пайдалануға
берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несиенің пайда болуын өнімдердін өндіру сферасынан емес, олардын
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір
қолдан екінші қолға өтуін білдіреді десе, шыныменде сондай айырбастар
кезінде несиеге байланысты қатынастар туындайды. Ұдайы өндіріс
фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар - ақша қатынастарының, құнның
тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен қамтамасыз етіледі.
Несие құнының белгіленіп үлгерген қызыметіне байланысты болатын
қатынастарды біңлдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды,
өйткені мұнай өнімі әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс
протцесінің сәйкес қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге
бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары
береді. Осы мағынада несиелік қатынастар емес, оның сыртындағы қатынастар
болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны несиелік
қатынастардын түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды. Айырбас пен өзара әрекет протцесінде
өндірістін белгілі бір мағынасы бар.
Несиенің ұдайы өндіріс протцесіне бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және
ұдайы өндіріс субьектілерінің иелігіне түскен кезде, ал айырбас фазасыда
субьектілердің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа
субьектінің оны қосымша пайдалану қажеттігі арасында қарама - қайшылық
пайда болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе,
өндіріс пен үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категорясы ретінде өзінің
дербестігін жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде
болады.
Несие айырбас сатысында бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде
құн қозғалысының үздіксіздігінің қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалымы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас протцесінде мәмленін
екі түрі ажыратылады: қарыз мәмлесі және сатып алу-сату мәмлесі. Несие
қарыз мәмлесі ретінде ауарлар айналыс протцесіне себепші болады. Қарыз
мәмлесі атуар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату қарсы қойып
салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасындағы негізгі
айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір
мезгілде жүреді, қазір мәмлесі кезінде эквмвалентінің қайтарылуы кейінге
қалдырылады.
Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып
табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырлуы құн қозғалысының
сатып алу-сатудан дербес сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын
жасайды. Сондықтан қазір мәмлесін сатып алу-сату бір түрі деп ойлауға
болмайды.
Құнның қозғалысы бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағына қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта
қарыз көбіне ақшалай түрінде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің
әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінің естен
шығаруға болмайды. Сонымен қатар, несие мен қаржы категоряларын бір
санайтындар аз емес, несие-бұл ақшалай қаражатының екі жақты қозғалысын
бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенсия, субсидия түрінде берілсе,
олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенін көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары эканомикалық жүйе төңірегінде жиақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие – бұл
банктын қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасының білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда –
бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категоря ретінде несие - кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер сондай-ақ халық арасындағы несие қорын қорын құру және
оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында мерзімге уақытша пайдалануға беру
негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрлымы бір – бірімен өзара байланысты
элементтерден, мұндай элементке қатынастар субьектілері жатады. Несиелік
мәмлелер бойынша несиелік қатынастар субьектісіне қарыз берші және қарыз
алушы жатады.
Қарыз беруші – бұл несие алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастын екінші жағы қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздар болмағанымен
де олардын түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігу мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандайда несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адмзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш-бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз
алушы-бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға. Қарыз беруші және
қарыз алушыменқатар несиенің құрлымының элементіне берілетін обьекті де
жатады. Беру обьектісі-бұл құнның ерекше бөлігі. Яғни қарызға берілген
құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен ролі, онын атқаратын қызыметтерімен
сипатталады, Жалпы несие эканомикалық категоря ретінде мынадай
қызыметтерді атқарады;
1. Қайта бөлу;
2. Айналыс шығындарын үнемдеу;
3. Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
4. Капиталдын шоғырланыуын жетілдіру;
5. Ғылми-хникалық прогресті жеделдету;
Несиенің қайта бөлу қызыметі – кез келген елдің экономикасының толық
қанды хұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызыметінің көмегімен
экономикалық жүйенін бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы
болады. Несиенің бұл қызыметінің қаржыны қайта бөлу қызыметінен
айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар
мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық
механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдку – қызыметінің іс жүзінде асуы
несиенің эканомикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субьектілеріндегі
ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасында уақытша болатын алғашқы
кей жағдайларда қарыз алушылардың барлық категорялары өздерінің меншікті
қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені паидаланады.
Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс
шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызыметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыру. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметті іске асу протцесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардын уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысында жылдамдатады. Несиені бұл қызыметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.
Несиенің капиталды шоғырландыру протцесі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде
несиенін бұл қызыметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкіндік береді. Бұл қызымет шаруашылықтағы маңызды болып саналатын және
дамуды қажет ететін салаларға несие беру арқылы оларды қызымет етуге
ынталандырады,
Несиенің ғылыми – техникалық прогресті жеделдету қызыметі ғылыми –
техникалық ұйымдардын қызыметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан
да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми зерттеу орталықтарының жұмыс
жасауы қиындыққа түседі. Сондай – ақ несиенің өндірісте және жалпы
эканомикалық дамуына инновациялы өндірісті ынталандырушы да қызыметінің
маңызы жоғары.
Экономикадағы несиенін формалары мен түрлері
Несие түрі – бұл несиелік қатынастар құрлымының, олардың негізгі
қызыметтерінің, яғнй әр алуан сртқы және ішкі өзгерістер барысыда толық
сақталатын көрнісін білдіреді. Несиенің екі формасы бар: тауарлы және
ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша
түріндегі несиені банктік деп атайды.
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берген тауарын
білдіреді. Бұл несие вексель айналысының пайда болуына себеп болған,
экономикадағы несиелік қатынастардын алғашқы формасы. Несиенің бұл
формасының басты мақсаты – тауарлардың өту протцесін жеделдету, сондай –
ақ одан пайда табу.
Коммерциялық несиенің баныктік несиеден айырмашылығы келесідей.
• Қарыз беруші ролінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе
қызыметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола
алады;
• Коммерциялық несие тек қана тауар форммасында беріледі;
• Қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталы мен
байланысты;
• Коммерциялық несиенің орташа құны сол кездегі банктік пайыз
мөлшерлерімен салыстырғанда төмен болады;
• Қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәселенін
заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы
тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді. Банктік несие – бұл эканомикадағы
кеңінен тараған несиелік қатынастадың формасы болып табылады. Банктік
несие бойынша несиелік қатынастардың құралына несиелік шарт немесе
несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы
қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе
бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұраныс бар кез келген
заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – пайыз
түрінде табыс алу.
Несиенін түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Каммерциялық банктер өздерінің клиенттерге әр түрлі несиелерді ұсынады.
Ол несиелер келесідей белгілеріне байланысты жіктеліп, несиенін түрлерін
құрайды:
1. Қарыз алушының категорясына қарай:
1) Қаржылық институттарға берілетін несиелер;
• Мақсатты қорларға;
• Банктерге;
• Қаржы – несиелік мекемелерге.
2)Қаржылық емес агенттерге берілетін несие;
• өнеркәсіп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• сауда – саттыққа;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау – сату ұйымдарына;
• кооперативтерге
• жеке кәсіпкерлерге.
3) Тұтыну мақсаттарына берілетін несиелер.
2. Мерзіміне қарай:
• Қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
• Орта мерзімді ( 1 жылдан 3 – 5 жылға дейғн );
• Ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары );
3. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
• Негізгі қорларға жұмсалатын;
• Айналым қаражатына жұмсалатын.
4. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
• Кепілхатпен;
• Кепілдемемен;
• Кепілдікпен;
• Сақтандырылған;
• Қамтамасыз етілмеген;
• Сенім несиесі.
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
• Стандарты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
• Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.
• Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі
өткен ссудалар шотына жазылған несиелер.
6. Валютамен берілуіне қарай несиелер:
1. Ұлттық валютамен;
2. Шетел валютасымен.
7. Берілу шартына қарай несиелер келесідей жіктеледі:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғалар тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызыметтерді өтеуге берілетін несие. Тұтыну несиесінің
басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға
бағытталады.Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір
жағынан тауар айналуының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, екінші
халықты несиелеудің өсуі, әсіресе бүгінгі таңдағы тауарлар нарығын
толтыру жағдайында пайда болуда. Сонымен қатар тұтыну несиесі жеке
тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және құрылысына ұзақ мерзімді
банктік сауда формасында да берілуі мүмкін. Тұтыну несиесінің бүгінгі
таңда жылдан – жылға өсіп келе жатқанын коре аламыз.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді ( тұрған үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
3. Овердравт несиесі – клиенттін шотынан қаражатты
шегеру, дебеттік қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиеніуң
формасы.
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банк аралық несиенін түрі;
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие;
6. Банк аралық несие – банктердін бір – біріне беретін несиесі;
7. Ломбартық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие;
8. Лизинктік несие – құрал жабдықтарды – жалға алумен байланысты;
9. Сенім несиесі – баныктін сеніміне кірген, берілетін несие;
10. Рамбустық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірбесінде пайдаланатын несие;
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімі алу
мерзімі арасындғы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
Мысалы, бұл несие ауыл шаруашылығында жиі кездеді.
8. Несиелеу обьектісіне қарай:
• Меншікті айналым қаражаттарын толтыру;
• Материялдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
• Сыртқы эканомикалық қызыметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттау;
• Азаматтық жеке қызыметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және
басқа да мүліктерді алуына;
• Ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
• Театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
• Күрделі және маңызды өзгерістерді қаржыландыруға;
• Тек іске асатын тиімділігі жоғары болатын шараларға несие салу.
Жалпы қортындылай келе, банктер несие беру барысында несиелік саясатты
іске асырады. Несиелік саясат – банктін несиелік жұмысын ұйымдастыру
негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарты.
Несиелік формалары, оның құрлымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардын мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенін формасы – бұл несиелік қатынастар құрлымының, олардың
қызыметінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрнісін білдіреді.
Қазақстан экономикасының несие жүйесі және несиелеу формаларының дамуы
Несие жүйесі – жалпы баныктердің (ұлттық және коммерциялық) және
банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес
мекемелердің жиынтығы.
Несие банктік жүйе арқылы өзінің қызыметін толық қанды атқарады.
Ұлттық банк бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас органның
рөлін атқара отырып, екінші органға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардын басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіктермен анықталады.
Несие жүйесі ұғымы банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда өзге де
несиелік мекемелер қамтылады. Әр елдің өзіндік ерекшелігіне қарай несие
немесе банк жүйесінің құрлымы қалыптасады.
Нарықтық эканомика несие – банк жүйесі маңызды рол атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұғымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулары мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалар қаражаттарды, халықтық
жинақтары мен табыстарын жылдамдатады және оны экономикада белсенді түрду
жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай – ақ көптеген түрлі несиелік
сақтандыру, делдалдық, инвестициялық және тағы басқа операцияларды
орындайды.
Қазақстандағы несиелік жүйе екі буыннан тұрады: біріншісі – банктік
жүйе, ал екіншісі – прабанктік жүйе ( банктік емес мекемелер). Еліміздегі
несие жүйесінің орны мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен
сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен
ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі
қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б. Несие жүйесінің өз
қызыметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар туындайды. Уақытша
бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы төлеу шартында
қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі субьектілер
арасындағы эканомикалық байланыстар несиелік қатынастардың мазмұнын
анықтайды.
Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесін құрайды. Ал несие жүйесі тар мағынада
– бұл несиелік есеп тайырсу қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша
айналысын реттейтін және басқа да қаржылай қызымет көрсететін несиелік
мекемелер тарабы болып табылады. Несиелік қатынастарды ұйымдастыру
банктік және банктік емес институтар шеңберінде екі жүйені бөліп
қарастырады.
Мұндағы Ұлттық банктің үкімет банкісі қызыметі үкіметтін банкирі
ретінде орталық банк оның әрі кассирі, әрі несие беруші , әрі қаржылық
кеңесшісі. Ұлттық банкте үкімет пен мемлекеттік органдардың есепшоттары
ашылған. Ұлттық банк мемлекетті несиелеумен, мемлекеттік заемдарды
орналастыру және оларды өтеу мәселелері бойынша, нарықтық жағдайларға
байланысты мемлекеттік бағалы қағаздарды және оның табысты уақытын таңдау
жөнінде кеңес берумен, мемлекеттік борышты басқарумен шұғылданады. Қорта
айтқанда, ұлттық банктің атқаратын қызыметтері бірімен – бірі тығыз
байланысты.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Коммерциялық банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептесу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу – сату мен оларды сақтау
және басқа да көптеген қаржылық қызымет көрсетеді.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазіргі коммерциялық банктерқажы делдалы ретінде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп,маңызды халық
шаруашық қызмет атқарады. Енді комерциялық банктер туралы кеңірек танысу
үшін олардың қызметтерін айтып өтейік:
Ақша қаражатын шоғырландыру және тарту қызметі – банктердің ежелден
атқаратын қызметтерінің бірі . Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
ақшасын банкке тарту, бір жағынан, олардың иесіне процент түрінде табыс
түсірсе , ал екінші жағынан банктің несие операцияларын жүргізуіне негіз
қалайды . Шоғырланған жинақ ақша әр түрлі экономикалық және әлеуметтік
қажеттіліктерге жұмсалуы мүмкін .
Коммерциялық банктердің атқаратын келесі қызметі – несие беруде делдал
болу. Бос ақша қаражат иесі мен қарыз алушының арасында тікелеи несие
қатынастарының туындауына кедергі болатын жәйттер: ұсынылатын капитал
көлемінің қарызға қажетті көлемге сай келмеуі, капиталдың айналыстан
босау мерзімінің қарыздарға қажет мерзіммен сай келмеуі. Коммерциялық
банктер қарыз беруші мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдалы
ретінде осы кедергілерді жояды. Банк несие экономиканың әр түрлі
секторларына беріліп, өндірістін кеңейуін қамтамасыз етеді.
Коммерциялық банктердің басты қызыметі – экономиканы және халықты
несиелендіру. Соңғы жылдары екінші деңгейдегі банктердің несиелеу үлесі
артуда, оған әсер етіп отырған негізгі себеп ол Ұлттық банктің
протценттік пайызына ставкасының түсуі мен байланысты болып отыр.
Экономика саласындағы екінші денгейдегі банктердін кредит салымдары.
Яғни елімізде экономиеалық даму, оның қызмет етуі күннен күнге даму
үстінде деп айта аламыз. Оның экономика саласына бөлінген несиенің 50 % -
ға өсуінен көруге болады. Еліміздің банк жүйесінде халықты несиелеуді
екінші денгейдегі банктер жүргізетіндіктен олардың банктік жүйедегі орны
ерекше.
Екінші денгейдегі банктердін кредит салымдарының көлемінде ұзақ
мерзімде несие үлесі – 64,8 % немесе 749,9 млрд. теңге, өсу қарқыны 2005
жылдың маусымымен салыстырғанда 65,1 % болады.
Экономиканы несиелеуде несиенің жалпы көлемі 2006 жылы қыркүйек айында
1974,7 млрд. теңгені құрап, өткен аймен салыстырғанда 3,8% - ға өсті.
Мұның ішіндегі 1000,2 млрд. теңге ұлттық валютада, ал қалған974,5
млрд. теңге шетел валюталарында орын алады. Сонымен қатар экономикада
ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелердің өсімі бірдей орын алуда.
Ұзақ мерзімді несиелердің жалпы құрамы1329,6 645 млрд. теңгені, қысқа
мерзімді несилердің мөлшері 645 млрд. теңгеге өсті: Елдегі несие
қатынастарының өсуі әсіресе ұзақ мерзімді несиелер экономиканың шикізат
өндіріс саласында, ипотекалық – құрлыстағы несиелерді және ірі көлемдегі
коммертциялық қызыметтер негізінде орын алуда. Ал қысқа мерзімді несиелер
( микрокредиттер) халқ тұтынатын
өнімдерді несиелеу, шағын бизнесті несиелеуде және кепілдік заттар беру
арқылы қысқа мерзімді қарыз ақша тартуда көрініс табуда.
Парабанктік жүйе экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуі барысында
жаңадан қалыптасып, енді ғана біртіндеп дамып келе жатқан құрлымды
сипаттайды. Банктік емес мекемелердің немесе парабанктік мекемелердің
банктерден айырмашылығы – олар біріншіден, клиенттердін белгілі бір
түрде қызымет етсе, екіншіден, банктік оператциялардың жекелеген
түрлеріне қызымет көрсетіледі.
Қазақстандағы лизингтің дамуы төрт канал бойынша жүргізіледі:
1. Кәсіпорынның ткхникалық құралдары прокатқа беру, яғни елде
Казконтракт корпаратциясы іске асырады;
2. Коммерциялық банктердің лизингтік оператциялары;
3. Мамандандырылған лизингтік фирмалар;
4. Халықаралық лизинг компаниялары негізіндегі лизингтік
операциялардың жүргізілуі.
Қазақстан экономикасының тұрақты дамуы үшін және өнеркәсіп салаларының
бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін лизингтің қажеттілігін келесі
бағыттардан көруге болады:
• Қазақстан экономикасының Кеңес Одағы кезінде негізінен
шикізат бағытында құрылуы және бұрынғы қалыптасқан жүйенің
бұзылуы;
• Еліміздің өнеркәсіп саласын дамытудың барынша мүмкіншілігінің
болуы және табиғи ресурстардың молдығы;
• Қазіргі қызымет етіп отырған өнеркәсіп орындарының негізгі
құрал – жабдықтарының 80% моралдық және фискалдық жағынан
тозуы;
• Қазақстанның сыртқы рыноктағы жағдайы, яғни Еуропа мен
Азияның көпірі ретінде қаыптасуы негізінде ұлттық өндірісті
дамытудың қажеттігі;
• Ауыл шаруашылығының құралдарының басым бөлігінің тозуы және
агроөнеркәсіптік кешеннің еліміз үшін маңыздылығының артуы;
• Ұлттық кәсіпкерлердің жаңадан бас көтеруіне байланысты жоғары
техналогиялы жаңа өнімдерді сатып алу мүмкіншілігінің болмауы
немесе несиеге алудың пайыз қойылымының жоғары болуы және
құралдарды алушының кепілге қоятын заттарының мардымсыздығы
себеп болуда.
Енді еліміздегі қызымет етіп отырған бірнеше лизингтік компанялардың
базалық қызыметтеріне тоқталып өтейік. Жалпы елімізде нақты түрде қызымет
етіп отырған ірі лизинг компаняларына келесі компаняларды жатқызуға
болады: Центрлизнг , Альфа-Лизинг , Нур-Инвест , Халық лизинг,
Темір лизинг , Альянс лизинг, БТА лизинг , АТФ лизинг ,
Медикал лизинг групп , ААҚ Астана лизинг компаняларын атап өтуге
болады.
Халық лизинг базалық жағдайы лизингтік қаржыландыру негізінде.
• Лизинг мерзімі – 37 айдан 6 жылға дейін;
• Лизинг ставкасы – 15 – 18 % денгейінде;
• Аванстық төлемі – 5% және кейбір жобалар бойынша аванстық
төлем алмайды;
• Лизингтік төлемдер – ай сайын, квартыл сайын және жыл сайын
іске асады;
• Дакументтерді қарау тегін және 2 – 4аптаға созылады;
Кйбір экономикалық әдибеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік
мекемелерге ломбардтарды, несиелік серіктестерді, несиелік қоғамдарды
және несиелік жедел жүргізу ұйымдарын кіргізеді.
Ломбардтар – бұл жылжитын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа
мерзімге ссудалар беретін несиелік мекеме. Тарихта ломбардтар өсімқорлық
несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде пайда болды. Олардың
несиелері негізінен қысқа мерзімге 1 – 3 ай аралығы және кепілге салатын
мүлік құнының 50 – 80% мөлшерінде береді.
Несиелік серіктестіктер - өз мөлшеріне несие – есеп айырсу қызыметін
көрсету мақсатында құрылған несиелік мекеме. Несиелік серіктестіктердің
қаржылық капиталы пай қосу және міндетті кіру жарнасын төлеу жолымен
қалыптасады. Несиелік серіктестіктердің бір түріне ауыл шаруашылығы
несиелік қоғамдары жатады. Олардың басты қызыметі – аул шаруашылығына
несие – есеп айырсу қызыметін көрсету; шаруашылық заттарын, мал, тұқым,
тынайтқыш сатып алу шығындарын несиелеу болып табылады.
Несиелік одақтар – бұл белгілі бір жеке тұлғалардан немесе ұсақ
несиелік мекемелерден ұйымдастырылатын несиелік коперативтер. Олар негізі
екі типте болуы мүмкін: 1) қықа мерзімді тұтыну несиесін беру мақсатында
кәсіби немесе аумақтық белгілеріне қарай жеке тұлғалар тобымен
ұйымдастырылған; 2) еркімен қосылған дербес несиелік
серіктестік түрінде, мысалы, ссуда жинақ серіктестіктері, өзара несие
қоғамдары жатады. Олардың негізгі операцияларына келесілер жатады:
салымдарды тарту және зайымдарды шығару; өзінің мүшелеріне қамтамасыз
етілген ссуда беру; сауда – делдалдық және комиссиондық операциялар; өз
мүшелеріне аудиторлық қызымет көрсету.
Бүгінде Қазақстан экономикасында банктік емес мекемелердің мынандай
түрлері дамып отыр:
• Ломбардтар;
• Несиелік серіктестіктер;
• Микрокредиттік ұйымдар;
• Жинақтаушы зейнетақы қорлары;
• Пошта – жинақ мекемелері;
• Ипотекалық компаниялар.
1.2 КҮМӘНДІ НЕСИЕНІ БАСҚАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Әрбір несиелік операциялар бойынш несиелік қаржыны жіктеу несиелік
тәуекелдерге повизия есептеу мақсатында жүзеге асады.
Банктердін несиелік операциялары бойынша мүмкін болар зияндардың орнын
жабу үшін повизия ( резерв) құру қажеттігі банк қызыметіндегі несиелік
тәуекелдің болуымен негізделеді. Несиелік тәуекелдерге байланысты повизия
құру банк активтерінің сапасының нашарлауын немесе несиелік
операцияларының тәуекелдігінің жоғарлығын ескере отырып жүзеге асырылады.
Банк үшін повизияның құрылуы, оның қаржылық қызыметінің тұрақтылығын
қамамасыз етуге ықпал етеді.
Банк негізгі қарыздың толық соммасына байланысты шығындардың орнын
жабу мақсатында ұлттық және шетел валютасындағы барлық несиелік
оператциялар түрлері бойынша резерфтеу койфитценттіне сәйкес провизия
құра алады. Аталған резерв есебінен кейіннен қайтарылмаған несиелер
бойынша зияндар шегеріледі.
Несиелік тәуекел денгейіне қарай, яғни қарыз алушылардың келісімшартта
бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізгі қарызы мен пайыздың
соммасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдін шамасына қарай
барлық несиелер мынадай сыныптарға бөлінеді:
1. стандартты;
2. күмәнді:
• 1 – санатты күмәнді – төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда;
• 2 – санатты күмәнді – төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай
төлеген жағдпйларда;
• 3 – санатты күмәнді – төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда;
• 4 – санатты күмәнді – төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай
төлеген жағдайларда;
• 5 – санатты күмәнді
3. үмітсіз.
Қарыз алушылардың төлем қауіпсіздігінен туындайтын қарыздың
қайтарылмауынан шегетін зияндарды болдырмау мақсатында банктерде несиелік
тәуекелді бағалау тәжірибесі жүзеге асады.
Несиелерді жіктеу барысында барлық несиелік операциялар бойынша қарыз
алушының жалпы қарызы ретінде қарыз алушыға келетін жиынтық тәуекел
анықталады..
Жалпы активтерді, соның ішінде несиелерді жіктеу және несиелік
тәуекелді бағалау мынандай критерилерді ескере отырып жүзеге асады:
1. Қарыз алушының қаржылық жағдайы;
2. Банк алдындағы жіктелінген активтер және шартты міндеттемелер бойынша
мерзім өткен қарыздардын болуы;
3. Қамтамасыз ету сапасы;
4. Несие мерзімінің ұзартылуы;
5. Өзге де мерзімі өткен міндеттемелердін болуы;
6. Несиелердін көздеген мақсатқа жұмсалынбаған бөдігі,% - бен
7. Өзге несие беруш3лер алдында шегерілген қарыздардың болуы;
8. Қарыз алушыда Ұлттық банктің бекітілген тізіміне енген рейтнгтік
агентердің рейтингірің болуы.
Несиелерді жіктеу үшін ең бастысы қарыз алушының қаржылық жағдайына
баға берілуге тиіс.
Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауда отандық банктер
тәжірбесінде несиелік скоринг жүйесі қолданылады:
Қарыз алушы заңды тұлғалардың қаржылық жағдайын бағалау тоқсан немесе
жарты жыл сайын бір рет клиенттің берген қаржылық есебі негізінде
жүргізіледі. Мұндағы қаржылық есепке бухалтерлік баланыс пен пайда және
зиян есебі жатады. Осындай құжаттар негізінде несие – менеджері қарыз
алушының қаржылық жағдайына несиелік скоринг көмегімен жедел бағалауды
жүзеге асырады.
Несиелік скорингті жүргізу барысында қарыз алушының қаржылық қызметін
сипаттайтын бес параметр пайдаланады. Аталған параметрлер екі топқа
бөлінген:
1-топ: Қаржылық көрсеткіштердің өзгерісінің динамикасы:
• өндіріске жұмсалатын шығындардың сатудан түсетін түсімдерге қатынасына
қатысты өзгерісі;
• негізгі құралдар құндарының өзгерісі;
• меншікті капиталдың өзгерісі;
• міндеттемелдің жалпы өзгерісі.
2-топ: Қаржылық көрсеткіштер негізінде қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау.
Мұнда қарыз алушының несиелік қабілетін сипаттайтын мынадай қаржы
көрсеткіштері есептеледі:
• ағымдағы және жылдам өтімділік коэффициенттері;
• автономия коэффициенті;
• сауданың рентабельдігі;
• меншікті капиталдың рентабельділігі;
• тауарлы-материалды запастардың айналымдылығы;
• дебитордың қарыздар айналымдылығы;
• кредитордық қарыздар айналымдылығы.
Әрбір бағалау параметрлеріне сараптамалық немесе есептеу жолымен
бекітілетін балл беріледі және маңыздылық салмағы белгіленеді.
Скоринг – берілген балдар мен тиісті салмағының сомасы ретінде
есептелінеді және оның мәні ноль мен бірдің арасында болады. Есептеу
нәтижесінде анықталған мәнді қарыз алушының қаржылық жағдайының деңгейін
анықтау үшін және сол қанат бойынша тиісті балл беру үшін пайдаланады.
Активтер мен шартты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәндінің
санаттарына және үмітсіздерге жатқыза отырып, оларға қарсы провизия
(резервтер) құру Ережесіне сәйкес, әрбір класс қарыз алушылардың белгілі
бір қаржылық жағдайына сәйкес келеді:
1 - кесте
Қаржылық жағдайының
Класс сапасы Сипаттамасы
1 2 3
1 Тұрақты Қарыз алушының қаржылық жағдайы
тұрақты; компания зиянсыз, төлем
қабілетінде, нарықта жақсы позиция
ұстанған; актив бойынша жасалған
келісімшарттың қызмет ету мерзімі ішінде
қарыз алушының қаржылық жағдайының
нашарлауына ықпал ететің сыртқы немесе
ішкі факторлар айқындалмаған; өзінің
міндеттемесі бойынша банктен есеп
айырысудағы клиенттің мүмкіндігі күмән
туғызбайды; қарыз алушының активтері мен
пассивтері мерзімдері бойынша өлшенген
2 Қанағаттанарлық Қарыз алушының қаржылық жағдайың
уақытша нашарлауының, табыстарының,
төлем қабілетіндік деңгейінің, нарықтық
позициясының төмендеу белгілері бар; актив
боиынша жасалған келісімшарттың қызымет
ету мерзімі ішінде қарыз алушының
қаржылық жағдайың нашарлауына ықпал
ететін сыртқы немесе ішкі факторлар
айқындалған; өзінің міндеттемесі бойынша
банкпен есеп айырсудағы клиенттің мүмкіндігі
күмән туғызуы; бұл жерде қарыз алушының
уақытша қиындықтарды жеңіп, банк
алдындағы өзінің міндеттемесімен есеп
айырысатындығына сенім бар
3 Тұрақсыз Қарыз алушының қаржылық жағдайы
үздіксіз нашарлағандығының, қызыметі
зияндылығының, төлем қаблеттілік денгейі
төмендеуінің, нарықтағы үлесінің азауының
белгісі бар; бұл жерде қарыз алушының
қаржылық жағдайының тұрақтану немесе
жақсаруына сеніь жоқ; қарыз алушыға бір
жыл бойы санатциядан өтудін жариялануы;
1-кестенің жалғасы
қызметінің тоқтауына ықпал етпеген бірақ,
қарыз алушыға материялдық залал әкелген
форс – можор немесе өзге жағдайлардың болуы;
қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау үшін
қажетті мәліметтердің немесе несиелік
іс-құжаттарының болмауы
4 Қауіпті Қарыз алушының қаржылық жағдайы үздіксіз
нашарлауы, зиянмен жұмыс жасау, төмен
қаблетсіздігі, нарықтағы позитсясын
жоғарлатуы; меншікті капиталдың теріс
көрсеткішке ие болуы; қарыз алушыға бір
жылдан жоғары мерзімде санатциядан өтудін
жариялануы; қарыз алушының банкрот ретінде
танылуы; қзыметінің тоқтауына ықпал ететін
брақ, қарыз алушыға материялдық залал
әкелген форс – можор өзге жағдайлардың
болуы. Сонымен қатар қарыз алушының қаржылық
жағдацы туралы ақпарат болмаған кезде оның
жағдайы қауіпті болып саналады.
Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
Скоринг көмегімен есептелінген, қарыз алушының қаржылық жағдайының
класына сәйкес аталған критерийлер бойынша балл беріледі:
2 - кесте
Класс Қаржылық жағдайының сапасы Балл
1 Тұрақты 0
2 Қанағаттанарлық +1
3 Тұрақсыз +2
4 Қауіпті (критический) +4
*Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
Скоринг көмегімен мерзім өткен қарыздары бар несиелер бойынша қарыз
алушы жеке тұлғаның қаржылық жағдайын тоқсан сайын немесе жарты жылда бір
рет бағалауды жүзеге асыруға болады.
Ережеге сәйкес, әрбір класс қарыз алушылардың белгілі бір қаржылық
жағдайына сәйкес келеді:
КлассҚаржылық Сипаттамасы
жағдайының сапасы
1 2 3
1 Тұрақты Қарыз алушының қаржылық жағдайы
тұрақты. Қарыз алушы алты айдан астам мерзім
бойында жұмыс жасайды және
табыстары тұрақты түсуде. Төлем
қабілетіндік коэффициенті (қарыз алушының және
оның отбасы мүшелерінің барлық шығыстарының
барлық табыстарына қатынасы) 0,9-дан кіші
немесе тең. Қарыз алушының қаржылық жағдайың
нашарлауына ықпал ететін факторлар
айқындалмаған.
2 Қанағаттанарлық Қарыз алушының қаржылық жағдайың уақытша
нашарлауының белгісі бар. Қарыз
алушы алты айдан төмен, бірақ екі айдан
жоғары мерзімде жұмыс жасайды және
табыстарының түсуінің тұрақты. Төлем
қабілетіндік коэффициенті (қарыз алушының
және оның отбасы мүшелерінің барлық
шығыстарының барлық табыстарына қатынасы )
0,9-дан 1-ге дейінгі аралықты құрайды. Қарыз
алушының қаржылық жағдайының
нашарлауына ықпал ететін факторлар
айқындалған.
3 Тұрақсыз Қарыз алушының қаржылық жағдайының уақытша
нашарлауының белгісі бар.
Қарыз алушы екі айдан төменгі мерзімде
жұмыс жасайды және табыстарының түсуі
тұрақсыз. Төлем қаблетіндік коэффициенті
(қарыз алушының және оның отбасы
мүшелерінің барлық шығыстарының барлық
табыстарына қатынасы ) 1-ге тең немесе
жоғары. Қарыз алушының қаржылық
жағдайының нашарлауына ықпал ететін факторлар
айқындалған; айырысатындығына сенім жоқ,
сондай-ақ қарыз алушының несиелік
іс-құжаттары жоқ.
4 Қауіпті Қарыз алушының қаржылық жағдайы қалыпты
жағдайға жеткен.
*Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
3- кесте
Скоринг көмегімен есептелінген, қарыз алушының жеке тұлғаның қаржылық
жағдайының класына сәйкес аталған критерийлер бойынша балл беріледі:
4-кесте
Класс Қаржылық жағдайының сапасы Балл
1 Тұрақты 0
2 Қанағаттанарлық +1
3 Тұрақсыз +2
4 Қауіпті (критический) +4
*Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
Қамтамасыз ету сапасының критерийлері бойынша балдарды аталған
Қорытынды балдың мәнінің негізінде несие бөлімінің қызметкері
жіктелінетін активтер санатын бекітіп, соған сәйкес провизия мөлшерін
анықтайды:
5-кесте
Баллдар саны Активтердің жіктелім санаттары Провизия мөлшері (негізгі
қарыздың сомасынан %-бен)
1-ге дейін Стандартты 0
Күмәнді
1-ден 2-ге 1-санатты 5%-төлемдерді уақытылы
дейін және толық төлеген
жағдайда
2-санатты 10%-төлемдерді кешіктірсе
немесе
жартылай төлесе
2-ден 3-ке 3-санатты 20%-төлемдерді уақытылы
дейін және толық төлеген
жағдайда
4-санатты 25%-төлемдерді
кешіктірсе немесе
жартылай төлесе
3-тен 4-ке 5-санатты 50%-барлық жағдайларда
дейін
4-тен жоғары Үмітсіз 100%-барлық жағдайларда
*Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
Проблемалық несиелерге мыналар жатады:
• несиелік келісімшартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
• сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және берушілердің банк
банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
• несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісімшартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер.
Сондай – ақ проблемалық неселерге қарсы шаралар мыналар жатады:
1. қарыз алушының қызыметін қайта құру;
2. несиені қайтару кестесін өзгерту;
3. пайыз (сыйақы) тәртібін өзгерту.
Отандық банк тәжірбиесінде проблемалық несиелерге несиелердін жіктелу
ережесіне сәйкес стандартты несиеден өзгелері, соның ішінде күмәнді және
үмітсіз несиелер жатады. Кез келген коммерциялық банкте проблемалық
несиелер басқармасы немесе жұмыс жасау бөлімі ұйымдастырылуы қажет.
Проблемалық несиелермен әрі қарай жұмыс жасау бағытын таңдауда
мынандай факторлар ескерілуі тиіс:
• қарыз алушының банк алдындағы міндеттемені орындамау себебі;
• проблемалық несиенін пайда болу себептері: дефолтқа итермелеген
форс – мажор немесе нарықтағы жағдайдың теріс өзгеруісі, бизнес
жоспардағы жіберілген қателіктер, кәсіпорындағы менеджмент
сапасының төмендігі және т.с.с;
• қарыз алушының іскерлік беделі, несиелік тарихының болуы;
• кепіл мүлік есебінен несиелік қарызды қайтару мүмкіндігі;
• қаржылық сауықтандыруға байланысты шаралар жасалған жағдайда қарыз
алушының несиелік қарызды толық төлейтіндігін куәләндірылатын
қаржылық сауықтандыру жоспарының банке үсынылуы;
• қарыз алушының ағымдағы қаржылық есебі, ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы толық ақпараттарды банкке беруге дайын болуы;
• қарыз алушының қосымша қамтмасыз ету мұлкін банке ұсынуы.
Қысақаша айтқанда, банк үшін аталған нұсқалардың қайсысы аз шығын
жұмсай отырып, несиелік қарызды қайтаруға мүмкіндік жасайтындығын ескеру
қажет.
Проблемалық несиені анықтағаннан кейінгі банктің жұмысы мыналарды
қамтиды:
• қарыз алушыны қаржылық жағынан сауықтыру;
• ссудалық қарызды төлеттіру (өндіріп алу).
Қарыз алушыны қаржылық жағынан сауықтыру несиелік келісімшартты
өзгерту арқылы несиені қайтаруға мүмкіндік беру, қарыз алушының қаржылық
және шаруашылық жағдайын жақсартуы үшін оған қосымша несиелік ресурс беру
немесе өзге шараларды қолдануды көздейді.
Қарыз алушыны қаржылық жағынан сауықтыру шараларына мыналар жатады:
• несиенің төлем мерзімін ұзарту немесе келісімшарттың қызмет ету
мерзімін созу;
• қарызды қайта құрылымдау, яғни несиелік келісімшартқа өзгерістер
енгізе отырып, қосымша несиелік ресурсты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қандай да болмасын мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуы –несиелік
қатынастардың, несиелік жалпы процестің сапасымен анықталады.
Қазақстан–2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы стратегиясында деңгейі жоғары несие мен ішкі
қорларға сүйенген ашық экономика негізінде әлеуметтік-экономикалық өсудің
дәйекті де, ұлғаймалы қарқынына жету еліміздің алдында тұрған ең басты
басымдықтардың бірі ретінде айқындалған.
Қазақстанның әлеуметтік, өндірістің потенциялын қалыптастыру, ұдайы
өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету, жалпы алда тұрған әлеуметтік-
экономикалық жоспарларды іске асыруда несие жүйесісіз мүмкін емес.
Сондықтан да, қазіргі кезеңде несиелік процесті қай жағынан болмасын
зерттеу, соның ішінде кумәнді несиелерін басқару, әлеуметтік салдарын
талдау, өмірдің өзі талап етіп отырған заңды құбылыс.
Өткен жылғы АҚШ-тың ипотекалық нарығында басталған дағдарыс Қазақстанның
банк секторына, сонымен бірге жалпы экономикамызға өз әсерін тигізбей
қоймады.
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі – банк секторындағы 2007-ші
жылдың тамызында басталған дағдарыс әсерін талдау, одан шығу жолдарын
іздеу, банктердің активтерінің сапасын және өтімдлігін қалпына келтіру
мүмкіндіктерін талдау болып отыр. Банктердің несие саясатының дағдарысқа
бейімделуін, күмәнді несиелерің басқаруын талдау, біздің талдау пәніміз
болып табылады.
АҚШ-тағы дағдарыстың Қазақстанға әсер етуінің басты себебі,
банктердің сыртқы қаржыландыруға, яғни сыртқы қарыздарға айтарлықтай
дәрежеде тәуекелділігі болып табылады. Осындай қиын шақтарда әрбір
коммерциялық банктің несие саясатының маңызы арта түседі.
Аталған мақсатқа жету келесідей міндеттерді орындауды талап етеді:
• Коммерциялық банктің несие саясатының құрылымы мен мағынасын нақтылау
ашып көрсету;
• Жекелеген банктің несие саясатын қарастыру;
• Коммерциялық банктің несие саясатының концептуалдық моделін негіздеу;
• Жалпы банк секторының дүниежүзілік нарықпен байланысын анықтау және шетел
тәжірбесін қарастыру;
• Коммерциялық банктердің күмәнді несиелерін қарастыру және талдау жүргізу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктер, оның
ішінде Халық Банк АҚ-ы болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады: кіріспе, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен. Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде
коммерциялық банктердің күмәнді несиелерің басқарудың теорялық негіздері,
жаңа тиімді несие саясатын жасау үшін қажетті несиелік саясат туралы
теориялық базасы қарастырылған.
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат банктің, мемлекеттің және жалпы экономиканың ағымдағы
жағдайына бейімделе отырып, өзінің несие беру мен несие бойынша қызмет
көрсету барысын ұйымдастыру негізін жасау шарттары мен ережелерінің
жиынтығын құрайды. Сонымен бірге несие саясаты банктің жоғары органының
қызметі болып табылады.
Екінші бөлімінде Халқ Банк АҚ күмәнді несиелерді басқаруын
бағалауы, қандай әдістер қолданатындығы, несие саясатының нақты әрекет етуі
қарастырылады. Коммерциялық банктің несие портфелін талдау мен проблемалық
несиелерге қатысты жасалатын нақты іс-әрекеттері қарастырылады.
Екінші бөлімінде сонымен қатар Халық Банктің қысқаша жалпы әрекет
ету ерекшеліктеріне, қызмет көрсету шарттарына, нарықтағы позициясы мен
әрекет ету бағыттарына тоқтала кеткенді дұрыс көрдім. Өйткені болашаққа
болжам жасау үшін, ең алдымен өткен кезеңдерге көз салу маңызды.
Үшінші бөлім, қазіргі таңдағы коммерциялық банктердің күмәнді
несиелерін басқарудағы мәселелері мен болашағы жайлы жазып өтуді жөн
көрдім. Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және ресейлік, сонымен
қатар шет елдік арнайы оқу құралдарының мәліметтері, Қазақстан
Республикасының банк секторын реттейтін заңдары мен заңнамалық құралдары,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің заңдары, Халық Банк АҚ-ның
несие саясаты, несиелеу стандарттары мен несиелік нұсқаулықтары, сонымен
бірге банктің жылдық есеп мәліметтері, сондай-ақ газет журналдар
мәліметтері негізінде алынып, жазылған.
Диплом жұмысының практикалық маңызы банк қызметіндегі тиімді несиелік
саясатын құру мен жүзеге асырудың теориялық негізін қалау болып табылады.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ КҮМӘНДІ НЕСИЕНІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Комерциялық банктердің несиелік қызметін ұйымдастыру
Несие – бұл паиыз төлеу мен қайтару шартында уақытша пайдалануға
берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несиенің пайда болуын өнімдердін өндіру сферасынан емес, олардын
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір
қолдан екінші қолға өтуін білдіреді десе, шыныменде сондай айырбастар
кезінде несиеге байланысты қатынастар туындайды. Ұдайы өндіріс
фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар - ақша қатынастарының, құнның
тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен қамтамасыз етіледі.
Несие құнының белгіленіп үлгерген қызыметіне байланысты болатын
қатынастарды біңлдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды,
өйткені мұнай өнімі әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс
протцесінің сәйкес қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге
бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары
береді. Осы мағынада несиелік қатынастар емес, оның сыртындағы қатынастар
болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны несиелік
қатынастардын түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды. Айырбас пен өзара әрекет протцесінде
өндірістін белгілі бір мағынасы бар.
Несиенің ұдайы өндіріс протцесіне бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және
ұдайы өндіріс субьектілерінің иелігіне түскен кезде, ал айырбас фазасыда
субьектілердің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа
субьектінің оны қосымша пайдалану қажеттігі арасында қарама - қайшылық
пайда болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе,
өндіріс пен үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категорясы ретінде өзінің
дербестігін жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде
болады.
Несие айырбас сатысында бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде
құн қозғалысының үздіксіздігінің қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалымы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас протцесінде мәмленін
екі түрі ажыратылады: қарыз мәмлесі және сатып алу-сату мәмлесі. Несие
қарыз мәмлесі ретінде ауарлар айналыс протцесіне себепші болады. Қарыз
мәмлесі атуар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату қарсы қойып
салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасындағы негізгі
айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір
мезгілде жүреді, қазір мәмлесі кезінде эквмвалентінің қайтарылуы кейінге
қалдырылады.
Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып
табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырлуы құн қозғалысының
сатып алу-сатудан дербес сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын
жасайды. Сондықтан қазір мәмлесін сатып алу-сату бір түрі деп ойлауға
болмайды.
Құнның қозғалысы бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағына қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта
қарыз көбіне ақшалай түрінде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің
әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінің естен
шығаруға болмайды. Сонымен қатар, несие мен қаржы категоряларын бір
санайтындар аз емес, несие-бұл ақшалай қаражатының екі жақты қозғалысын
бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенсия, субсидия түрінде берілсе,
олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенін көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары эканомикалық жүйе төңірегінде жиақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие – бұл
банктын қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасының білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда –
бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категоря ретінде несие - кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер сондай-ақ халық арасындағы несие қорын қорын құру және
оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында мерзімге уақытша пайдалануға беру
негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрлымы бір – бірімен өзара байланысты
элементтерден, мұндай элементке қатынастар субьектілері жатады. Несиелік
мәмлелер бойынша несиелік қатынастар субьектісіне қарыз берші және қарыз
алушы жатады.
Қарыз беруші – бұл несие алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастын екінші жағы қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздар болмағанымен
де олардын түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігу мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандайда несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адмзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш-бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз
алушы-бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға. Қарыз беруші және
қарыз алушыменқатар несиенің құрлымының элементіне берілетін обьекті де
жатады. Беру обьектісі-бұл құнның ерекше бөлігі. Яғни қарызға берілген
құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен ролі, онын атқаратын қызыметтерімен
сипатталады, Жалпы несие эканомикалық категоря ретінде мынадай
қызыметтерді атқарады;
1. Қайта бөлу;
2. Айналыс шығындарын үнемдеу;
3. Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
4. Капиталдын шоғырланыуын жетілдіру;
5. Ғылми-хникалық прогресті жеделдету;
Несиенің қайта бөлу қызыметі – кез келген елдің экономикасының толық
қанды хұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызыметінің көмегімен
экономикалық жүйенін бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы
болады. Несиенің бұл қызыметінің қаржыны қайта бөлу қызыметінен
айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар
мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық
механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдку – қызыметінің іс жүзінде асуы
несиенің эканомикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субьектілеріндегі
ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасында уақытша болатын алғашқы
кей жағдайларда қарыз алушылардың барлық категорялары өздерінің меншікті
қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені паидаланады.
Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс
шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызыметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыру. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметті іске асу протцесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардын уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысында жылдамдатады. Несиені бұл қызыметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.
Несиенің капиталды шоғырландыру протцесі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде
несиенін бұл қызыметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкіндік береді. Бұл қызымет шаруашылықтағы маңызды болып саналатын және
дамуды қажет ететін салаларға несие беру арқылы оларды қызымет етуге
ынталандырады,
Несиенің ғылыми – техникалық прогресті жеделдету қызыметі ғылыми –
техникалық ұйымдардын қызыметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан
да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми зерттеу орталықтарының жұмыс
жасауы қиындыққа түседі. Сондай – ақ несиенің өндірісте және жалпы
эканомикалық дамуына инновациялы өндірісті ынталандырушы да қызыметінің
маңызы жоғары.
Экономикадағы несиенін формалары мен түрлері
Несие түрі – бұл несиелік қатынастар құрлымының, олардың негізгі
қызыметтерінің, яғнй әр алуан сртқы және ішкі өзгерістер барысыда толық
сақталатын көрнісін білдіреді. Несиенің екі формасы бар: тауарлы және
ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша
түріндегі несиені банктік деп атайды.
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берген тауарын
білдіреді. Бұл несие вексель айналысының пайда болуына себеп болған,
экономикадағы несиелік қатынастардын алғашқы формасы. Несиенің бұл
формасының басты мақсаты – тауарлардың өту протцесін жеделдету, сондай –
ақ одан пайда табу.
Коммерциялық несиенің баныктік несиеден айырмашылығы келесідей.
• Қарыз беруші ролінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе
қызыметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола
алады;
• Коммерциялық несие тек қана тауар форммасында беріледі;
• Қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталы мен
байланысты;
• Коммерциялық несиенің орташа құны сол кездегі банктік пайыз
мөлшерлерімен салыстырғанда төмен болады;
• Қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәселенін
заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы
тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді. Банктік несие – бұл эканомикадағы
кеңінен тараған несиелік қатынастадың формасы болып табылады. Банктік
несие бойынша несиелік қатынастардың құралына несиелік шарт немесе
несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы
қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе
бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұраныс бар кез келген
заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – пайыз
түрінде табыс алу.
Несиенін түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Каммерциялық банктер өздерінің клиенттерге әр түрлі несиелерді ұсынады.
Ол несиелер келесідей белгілеріне байланысты жіктеліп, несиенін түрлерін
құрайды:
1. Қарыз алушының категорясына қарай:
1) Қаржылық институттарға берілетін несиелер;
• Мақсатты қорларға;
• Банктерге;
• Қаржы – несиелік мекемелерге.
2)Қаржылық емес агенттерге берілетін несие;
• өнеркәсіп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• сауда – саттыққа;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау – сату ұйымдарына;
• кооперативтерге
• жеке кәсіпкерлерге.
3) Тұтыну мақсаттарына берілетін несиелер.
2. Мерзіміне қарай:
• Қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
• Орта мерзімді ( 1 жылдан 3 – 5 жылға дейғн );
• Ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары );
3. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
• Негізгі қорларға жұмсалатын;
• Айналым қаражатына жұмсалатын.
4. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
• Кепілхатпен;
• Кепілдемемен;
• Кепілдікпен;
• Сақтандырылған;
• Қамтамасыз етілмеген;
• Сенім несиесі.
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
• Стандарты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
• Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.
• Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі
өткен ссудалар шотына жазылған несиелер.
6. Валютамен берілуіне қарай несиелер:
1. Ұлттық валютамен;
2. Шетел валютасымен.
7. Берілу шартына қарай несиелер келесідей жіктеледі:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғалар тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызыметтерді өтеуге берілетін несие. Тұтыну несиесінің
басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға
бағытталады.Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір
жағынан тауар айналуының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, екінші
халықты несиелеудің өсуі, әсіресе бүгінгі таңдағы тауарлар нарығын
толтыру жағдайында пайда болуда. Сонымен қатар тұтыну несиесі жеке
тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және құрылысына ұзақ мерзімді
банктік сауда формасында да берілуі мүмкін. Тұтыну несиесінің бүгінгі
таңда жылдан – жылға өсіп келе жатқанын коре аламыз.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді ( тұрған үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
3. Овердравт несиесі – клиенттін шотынан қаражатты
шегеру, дебеттік қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиеніуң
формасы.
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банк аралық несиенін түрі;
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие;
6. Банк аралық несие – банктердін бір – біріне беретін несиесі;
7. Ломбартық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие;
8. Лизинктік несие – құрал жабдықтарды – жалға алумен байланысты;
9. Сенім несиесі – баныктін сеніміне кірген, берілетін несие;
10. Рамбустық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірбесінде пайдаланатын несие;
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімі алу
мерзімі арасындғы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
Мысалы, бұл несие ауыл шаруашылығында жиі кездеді.
8. Несиелеу обьектісіне қарай:
• Меншікті айналым қаражаттарын толтыру;
• Материялдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
• Сыртқы эканомикалық қызыметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттау;
• Азаматтық жеке қызыметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және
басқа да мүліктерді алуына;
• Ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
• Театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
• Күрделі және маңызды өзгерістерді қаржыландыруға;
• Тек іске асатын тиімділігі жоғары болатын шараларға несие салу.
Жалпы қортындылай келе, банктер несие беру барысында несиелік саясатты
іске асырады. Несиелік саясат – банктін несиелік жұмысын ұйымдастыру
негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарты.
Несиелік формалары, оның құрлымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардын мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенін формасы – бұл несиелік қатынастар құрлымының, олардың
қызыметінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрнісін білдіреді.
Қазақстан экономикасының несие жүйесі және несиелеу формаларының дамуы
Несие жүйесі – жалпы баныктердің (ұлттық және коммерциялық) және
банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес
мекемелердің жиынтығы.
Несие банктік жүйе арқылы өзінің қызыметін толық қанды атқарады.
Ұлттық банк бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас органның
рөлін атқара отырып, екінші органға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардын басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіктермен анықталады.
Несие жүйесі ұғымы банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда өзге де
несиелік мекемелер қамтылады. Әр елдің өзіндік ерекшелігіне қарай несие
немесе банк жүйесінің құрлымы қалыптасады.
Нарықтық эканомика несие – банк жүйесі маңызды рол атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұғымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулары мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалар қаражаттарды, халықтық
жинақтары мен табыстарын жылдамдатады және оны экономикада белсенді түрду
жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай – ақ көптеген түрлі несиелік
сақтандыру, делдалдық, инвестициялық және тағы басқа операцияларды
орындайды.
Қазақстандағы несиелік жүйе екі буыннан тұрады: біріншісі – банктік
жүйе, ал екіншісі – прабанктік жүйе ( банктік емес мекемелер). Еліміздегі
несие жүйесінің орны мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен
сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен
ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі
қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б. Несие жүйесінің өз
қызыметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар туындайды. Уақытша
бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы төлеу шартында
қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі субьектілер
арасындағы эканомикалық байланыстар несиелік қатынастардың мазмұнын
анықтайды.
Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесін құрайды. Ал несие жүйесі тар мағынада
– бұл несиелік есеп тайырсу қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша
айналысын реттейтін және басқа да қаржылай қызымет көрсететін несиелік
мекемелер тарабы болып табылады. Несиелік қатынастарды ұйымдастыру
банктік және банктік емес институтар шеңберінде екі жүйені бөліп
қарастырады.
Мұндағы Ұлттық банктің үкімет банкісі қызыметі үкіметтін банкирі
ретінде орталық банк оның әрі кассирі, әрі несие беруші , әрі қаржылық
кеңесшісі. Ұлттық банкте үкімет пен мемлекеттік органдардың есепшоттары
ашылған. Ұлттық банк мемлекетті несиелеумен, мемлекеттік заемдарды
орналастыру және оларды өтеу мәселелері бойынша, нарықтық жағдайларға
байланысты мемлекеттік бағалы қағаздарды және оның табысты уақытын таңдау
жөнінде кеңес берумен, мемлекеттік борышты басқарумен шұғылданады. Қорта
айтқанда, ұлттық банктің атқаратын қызыметтері бірімен – бірі тығыз
байланысты.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Коммерциялық банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептесу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу – сату мен оларды сақтау
және басқа да көптеген қаржылық қызымет көрсетеді.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазіргі коммерциялық банктерқажы делдалы ретінде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп,маңызды халық
шаруашық қызмет атқарады. Енді комерциялық банктер туралы кеңірек танысу
үшін олардың қызметтерін айтып өтейік:
Ақша қаражатын шоғырландыру және тарту қызметі – банктердің ежелден
атқаратын қызметтерінің бірі . Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
ақшасын банкке тарту, бір жағынан, олардың иесіне процент түрінде табыс
түсірсе , ал екінші жағынан банктің несие операцияларын жүргізуіне негіз
қалайды . Шоғырланған жинақ ақша әр түрлі экономикалық және әлеуметтік
қажеттіліктерге жұмсалуы мүмкін .
Коммерциялық банктердің атқаратын келесі қызметі – несие беруде делдал
болу. Бос ақша қаражат иесі мен қарыз алушының арасында тікелеи несие
қатынастарының туындауына кедергі болатын жәйттер: ұсынылатын капитал
көлемінің қарызға қажетті көлемге сай келмеуі, капиталдың айналыстан
босау мерзімінің қарыздарға қажет мерзіммен сай келмеуі. Коммерциялық
банктер қарыз беруші мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдалы
ретінде осы кедергілерді жояды. Банк несие экономиканың әр түрлі
секторларына беріліп, өндірістін кеңейуін қамтамасыз етеді.
Коммерциялық банктердің басты қызыметі – экономиканы және халықты
несиелендіру. Соңғы жылдары екінші деңгейдегі банктердің несиелеу үлесі
артуда, оған әсер етіп отырған негізгі себеп ол Ұлттық банктің
протценттік пайызына ставкасының түсуі мен байланысты болып отыр.
Экономика саласындағы екінші денгейдегі банктердін кредит салымдары.
Яғни елімізде экономиеалық даму, оның қызмет етуі күннен күнге даму
үстінде деп айта аламыз. Оның экономика саласына бөлінген несиенің 50 % -
ға өсуінен көруге болады. Еліміздің банк жүйесінде халықты несиелеуді
екінші денгейдегі банктер жүргізетіндіктен олардың банктік жүйедегі орны
ерекше.
Екінші денгейдегі банктердін кредит салымдарының көлемінде ұзақ
мерзімде несие үлесі – 64,8 % немесе 749,9 млрд. теңге, өсу қарқыны 2005
жылдың маусымымен салыстырғанда 65,1 % болады.
Экономиканы несиелеуде несиенің жалпы көлемі 2006 жылы қыркүйек айында
1974,7 млрд. теңгені құрап, өткен аймен салыстырғанда 3,8% - ға өсті.
Мұның ішіндегі 1000,2 млрд. теңге ұлттық валютада, ал қалған974,5
млрд. теңге шетел валюталарында орын алады. Сонымен қатар экономикада
ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелердің өсімі бірдей орын алуда.
Ұзақ мерзімді несиелердің жалпы құрамы1329,6 645 млрд. теңгені, қысқа
мерзімді несилердің мөлшері 645 млрд. теңгеге өсті: Елдегі несие
қатынастарының өсуі әсіресе ұзақ мерзімді несиелер экономиканың шикізат
өндіріс саласында, ипотекалық – құрлыстағы несиелерді және ірі көлемдегі
коммертциялық қызыметтер негізінде орын алуда. Ал қысқа мерзімді несиелер
( микрокредиттер) халқ тұтынатын
өнімдерді несиелеу, шағын бизнесті несиелеуде және кепілдік заттар беру
арқылы қысқа мерзімді қарыз ақша тартуда көрініс табуда.
Парабанктік жүйе экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуі барысында
жаңадан қалыптасып, енді ғана біртіндеп дамып келе жатқан құрлымды
сипаттайды. Банктік емес мекемелердің немесе парабанктік мекемелердің
банктерден айырмашылығы – олар біріншіден, клиенттердін белгілі бір
түрде қызымет етсе, екіншіден, банктік оператциялардың жекелеген
түрлеріне қызымет көрсетіледі.
Қазақстандағы лизингтің дамуы төрт канал бойынша жүргізіледі:
1. Кәсіпорынның ткхникалық құралдары прокатқа беру, яғни елде
Казконтракт корпаратциясы іске асырады;
2. Коммерциялық банктердің лизингтік оператциялары;
3. Мамандандырылған лизингтік фирмалар;
4. Халықаралық лизинг компаниялары негізіндегі лизингтік
операциялардың жүргізілуі.
Қазақстан экономикасының тұрақты дамуы үшін және өнеркәсіп салаларының
бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін лизингтің қажеттілігін келесі
бағыттардан көруге болады:
• Қазақстан экономикасының Кеңес Одағы кезінде негізінен
шикізат бағытында құрылуы және бұрынғы қалыптасқан жүйенің
бұзылуы;
• Еліміздің өнеркәсіп саласын дамытудың барынша мүмкіншілігінің
болуы және табиғи ресурстардың молдығы;
• Қазіргі қызымет етіп отырған өнеркәсіп орындарының негізгі
құрал – жабдықтарының 80% моралдық және фискалдық жағынан
тозуы;
• Қазақстанның сыртқы рыноктағы жағдайы, яғни Еуропа мен
Азияның көпірі ретінде қаыптасуы негізінде ұлттық өндірісті
дамытудың қажеттігі;
• Ауыл шаруашылығының құралдарының басым бөлігінің тозуы және
агроөнеркәсіптік кешеннің еліміз үшін маңыздылығының артуы;
• Ұлттық кәсіпкерлердің жаңадан бас көтеруіне байланысты жоғары
техналогиялы жаңа өнімдерді сатып алу мүмкіншілігінің болмауы
немесе несиеге алудың пайыз қойылымының жоғары болуы және
құралдарды алушының кепілге қоятын заттарының мардымсыздығы
себеп болуда.
Енді еліміздегі қызымет етіп отырған бірнеше лизингтік компанялардың
базалық қызыметтеріне тоқталып өтейік. Жалпы елімізде нақты түрде қызымет
етіп отырған ірі лизинг компаняларына келесі компаняларды жатқызуға
болады: Центрлизнг , Альфа-Лизинг , Нур-Инвест , Халық лизинг,
Темір лизинг , Альянс лизинг, БТА лизинг , АТФ лизинг ,
Медикал лизинг групп , ААҚ Астана лизинг компаняларын атап өтуге
болады.
Халық лизинг базалық жағдайы лизингтік қаржыландыру негізінде.
• Лизинг мерзімі – 37 айдан 6 жылға дейін;
• Лизинг ставкасы – 15 – 18 % денгейінде;
• Аванстық төлемі – 5% және кейбір жобалар бойынша аванстық
төлем алмайды;
• Лизингтік төлемдер – ай сайын, квартыл сайын және жыл сайын
іске асады;
• Дакументтерді қарау тегін және 2 – 4аптаға созылады;
Кйбір экономикалық әдибеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік
мекемелерге ломбардтарды, несиелік серіктестерді, несиелік қоғамдарды
және несиелік жедел жүргізу ұйымдарын кіргізеді.
Ломбардтар – бұл жылжитын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа
мерзімге ссудалар беретін несиелік мекеме. Тарихта ломбардтар өсімқорлық
несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде пайда болды. Олардың
несиелері негізінен қысқа мерзімге 1 – 3 ай аралығы және кепілге салатын
мүлік құнының 50 – 80% мөлшерінде береді.
Несиелік серіктестіктер - өз мөлшеріне несие – есеп айырсу қызыметін
көрсету мақсатында құрылған несиелік мекеме. Несиелік серіктестіктердің
қаржылық капиталы пай қосу және міндетті кіру жарнасын төлеу жолымен
қалыптасады. Несиелік серіктестіктердің бір түріне ауыл шаруашылығы
несиелік қоғамдары жатады. Олардың басты қызыметі – аул шаруашылығына
несие – есеп айырсу қызыметін көрсету; шаруашылық заттарын, мал, тұқым,
тынайтқыш сатып алу шығындарын несиелеу болып табылады.
Несиелік одақтар – бұл белгілі бір жеке тұлғалардан немесе ұсақ
несиелік мекемелерден ұйымдастырылатын несиелік коперативтер. Олар негізі
екі типте болуы мүмкін: 1) қықа мерзімді тұтыну несиесін беру мақсатында
кәсіби немесе аумақтық белгілеріне қарай жеке тұлғалар тобымен
ұйымдастырылған; 2) еркімен қосылған дербес несиелік
серіктестік түрінде, мысалы, ссуда жинақ серіктестіктері, өзара несие
қоғамдары жатады. Олардың негізгі операцияларына келесілер жатады:
салымдарды тарту және зайымдарды шығару; өзінің мүшелеріне қамтамасыз
етілген ссуда беру; сауда – делдалдық және комиссиондық операциялар; өз
мүшелеріне аудиторлық қызымет көрсету.
Бүгінде Қазақстан экономикасында банктік емес мекемелердің мынандай
түрлері дамып отыр:
• Ломбардтар;
• Несиелік серіктестіктер;
• Микрокредиттік ұйымдар;
• Жинақтаушы зейнетақы қорлары;
• Пошта – жинақ мекемелері;
• Ипотекалық компаниялар.
1.2 КҮМӘНДІ НЕСИЕНІ БАСҚАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Әрбір несиелік операциялар бойынш несиелік қаржыны жіктеу несиелік
тәуекелдерге повизия есептеу мақсатында жүзеге асады.
Банктердін несиелік операциялары бойынша мүмкін болар зияндардың орнын
жабу үшін повизия ( резерв) құру қажеттігі банк қызыметіндегі несиелік
тәуекелдің болуымен негізделеді. Несиелік тәуекелдерге байланысты повизия
құру банк активтерінің сапасының нашарлауын немесе несиелік
операцияларының тәуекелдігінің жоғарлығын ескере отырып жүзеге асырылады.
Банк үшін повизияның құрылуы, оның қаржылық қызыметінің тұрақтылығын
қамамасыз етуге ықпал етеді.
Банк негізгі қарыздың толық соммасына байланысты шығындардың орнын
жабу мақсатында ұлттық және шетел валютасындағы барлық несиелік
оператциялар түрлері бойынша резерфтеу койфитценттіне сәйкес провизия
құра алады. Аталған резерв есебінен кейіннен қайтарылмаған несиелер
бойынша зияндар шегеріледі.
Несиелік тәуекел денгейіне қарай, яғни қарыз алушылардың келісімшартта
бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізгі қарызы мен пайыздың
соммасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдін шамасына қарай
барлық несиелер мынадай сыныптарға бөлінеді:
1. стандартты;
2. күмәнді:
• 1 – санатты күмәнді – төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда;
• 2 – санатты күмәнді – төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай
төлеген жағдпйларда;
• 3 – санатты күмәнді – төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда;
• 4 – санатты күмәнді – төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай
төлеген жағдайларда;
• 5 – санатты күмәнді
3. үмітсіз.
Қарыз алушылардың төлем қауіпсіздігінен туындайтын қарыздың
қайтарылмауынан шегетін зияндарды болдырмау мақсатында банктерде несиелік
тәуекелді бағалау тәжірибесі жүзеге асады.
Несиелерді жіктеу барысында барлық несиелік операциялар бойынша қарыз
алушының жалпы қарызы ретінде қарыз алушыға келетін жиынтық тәуекел
анықталады..
Жалпы активтерді, соның ішінде несиелерді жіктеу және несиелік
тәуекелді бағалау мынандай критерилерді ескере отырып жүзеге асады:
1. Қарыз алушының қаржылық жағдайы;
2. Банк алдындағы жіктелінген активтер және шартты міндеттемелер бойынша
мерзім өткен қарыздардын болуы;
3. Қамтамасыз ету сапасы;
4. Несие мерзімінің ұзартылуы;
5. Өзге де мерзімі өткен міндеттемелердін болуы;
6. Несиелердін көздеген мақсатқа жұмсалынбаған бөдігі,% - бен
7. Өзге несие беруш3лер алдында шегерілген қарыздардың болуы;
8. Қарыз алушыда Ұлттық банктің бекітілген тізіміне енген рейтнгтік
агентердің рейтингірің болуы.
Несиелерді жіктеу үшін ең бастысы қарыз алушының қаржылық жағдайына
баға берілуге тиіс.
Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалауда отандық банктер
тәжірбесінде несиелік скоринг жүйесі қолданылады:
Қарыз алушы заңды тұлғалардың қаржылық жағдайын бағалау тоқсан немесе
жарты жыл сайын бір рет клиенттің берген қаржылық есебі негізінде
жүргізіледі. Мұндағы қаржылық есепке бухалтерлік баланыс пен пайда және
зиян есебі жатады. Осындай құжаттар негізінде несие – менеджері қарыз
алушының қаржылық жағдайына несиелік скоринг көмегімен жедел бағалауды
жүзеге асырады.
Несиелік скорингті жүргізу барысында қарыз алушының қаржылық қызметін
сипаттайтын бес параметр пайдаланады. Аталған параметрлер екі топқа
бөлінген:
1-топ: Қаржылық көрсеткіштердің өзгерісінің динамикасы:
• өндіріске жұмсалатын шығындардың сатудан түсетін түсімдерге қатынасына
қатысты өзгерісі;
• негізгі құралдар құндарының өзгерісі;
• меншікті капиталдың өзгерісі;
• міндеттемелдің жалпы өзгерісі.
2-топ: Қаржылық көрсеткіштер негізінде қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау.
Мұнда қарыз алушының несиелік қабілетін сипаттайтын мынадай қаржы
көрсеткіштері есептеледі:
• ағымдағы және жылдам өтімділік коэффициенттері;
• автономия коэффициенті;
• сауданың рентабельдігі;
• меншікті капиталдың рентабельділігі;
• тауарлы-материалды запастардың айналымдылығы;
• дебитордың қарыздар айналымдылығы;
• кредитордық қарыздар айналымдылығы.
Әрбір бағалау параметрлеріне сараптамалық немесе есептеу жолымен
бекітілетін балл беріледі және маңыздылық салмағы белгіленеді.
Скоринг – берілген балдар мен тиісті салмағының сомасы ретінде
есептелінеді және оның мәні ноль мен бірдің арасында болады. Есептеу
нәтижесінде анықталған мәнді қарыз алушының қаржылық жағдайының деңгейін
анықтау үшін және сол қанат бойынша тиісті балл беру үшін пайдаланады.
Активтер мен шартты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәндінің
санаттарына және үмітсіздерге жатқыза отырып, оларға қарсы провизия
(резервтер) құру Ережесіне сәйкес, әрбір класс қарыз алушылардың белгілі
бір қаржылық жағдайына сәйкес келеді:
1 - кесте
Қаржылық жағдайының
Класс сапасы Сипаттамасы
1 2 3
1 Тұрақты Қарыз алушының қаржылық жағдайы
тұрақты; компания зиянсыз, төлем
қабілетінде, нарықта жақсы позиция
ұстанған; актив бойынша жасалған
келісімшарттың қызмет ету мерзімі ішінде
қарыз алушының қаржылық жағдайының
нашарлауына ықпал ететің сыртқы немесе
ішкі факторлар айқындалмаған; өзінің
міндеттемесі бойынша банктен есеп
айырысудағы клиенттің мүмкіндігі күмән
туғызбайды; қарыз алушының активтері мен
пассивтері мерзімдері бойынша өлшенген
2 Қанағаттанарлық Қарыз алушының қаржылық жағдайың
уақытша нашарлауының, табыстарының,
төлем қабілетіндік деңгейінің, нарықтық
позициясының төмендеу белгілері бар; актив
боиынша жасалған келісімшарттың қызымет
ету мерзімі ішінде қарыз алушының
қаржылық жағдайың нашарлауына ықпал
ететін сыртқы немесе ішкі факторлар
айқындалған; өзінің міндеттемесі бойынша
банкпен есеп айырсудағы клиенттің мүмкіндігі
күмән туғызуы; бұл жерде қарыз алушының
уақытша қиындықтарды жеңіп, банк
алдындағы өзінің міндеттемесімен есеп
айырысатындығына сенім бар
3 Тұрақсыз Қарыз алушының қаржылық жағдайы
үздіксіз нашарлағандығының, қызыметі
зияндылығының, төлем қаблеттілік денгейі
төмендеуінің, нарықтағы үлесінің азауының
белгісі бар; бұл жерде қарыз алушының
қаржылық жағдайының тұрақтану немесе
жақсаруына сеніь жоқ; қарыз алушыға бір
жыл бойы санатциядан өтудін жариялануы;
1-кестенің жалғасы
қызметінің тоқтауына ықпал етпеген бірақ,
қарыз алушыға материялдық залал әкелген
форс – можор немесе өзге жағдайлардың болуы;
қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау үшін
қажетті мәліметтердің немесе несиелік
іс-құжаттарының болмауы
4 Қауіпті Қарыз алушының қаржылық жағдайы үздіксіз
нашарлауы, зиянмен жұмыс жасау, төмен
қаблетсіздігі, нарықтағы позитсясын
жоғарлатуы; меншікті капиталдың теріс
көрсеткішке ие болуы; қарыз алушыға бір
жылдан жоғары мерзімде санатциядан өтудін
жариялануы; қарыз алушының банкрот ретінде
танылуы; қзыметінің тоқтауына ықпал ететін
брақ, қарыз алушыға материялдық залал
әкелген форс – можор өзге жағдайлардың
болуы. Сонымен қатар қарыз алушының қаржылық
жағдацы туралы ақпарат болмаған кезде оның
жағдайы қауіпті болып саналады.
Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
Скоринг көмегімен есептелінген, қарыз алушының қаржылық жағдайының
класына сәйкес аталған критерийлер бойынша балл беріледі:
2 - кесте
Класс Қаржылық жағдайының сапасы Балл
1 Тұрақты 0
2 Қанағаттанарлық +1
3 Тұрақсыз +2
4 Қауіпті (критический) +4
*Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
Скоринг көмегімен мерзім өткен қарыздары бар несиелер бойынша қарыз
алушы жеке тұлғаның қаржылық жағдайын тоқсан сайын немесе жарты жылда бір
рет бағалауды жүзеге асыруға болады.
Ережеге сәйкес, әрбір класс қарыз алушылардың белгілі бір қаржылық
жағдайына сәйкес келеді:
КлассҚаржылық Сипаттамасы
жағдайының сапасы
1 2 3
1 Тұрақты Қарыз алушының қаржылық жағдайы
тұрақты. Қарыз алушы алты айдан астам мерзім
бойында жұмыс жасайды және
табыстары тұрақты түсуде. Төлем
қабілетіндік коэффициенті (қарыз алушының және
оның отбасы мүшелерінің барлық шығыстарының
барлық табыстарына қатынасы) 0,9-дан кіші
немесе тең. Қарыз алушының қаржылық жағдайың
нашарлауына ықпал ететін факторлар
айқындалмаған.
2 Қанағаттанарлық Қарыз алушының қаржылық жағдайың уақытша
нашарлауының белгісі бар. Қарыз
алушы алты айдан төмен, бірақ екі айдан
жоғары мерзімде жұмыс жасайды және
табыстарының түсуінің тұрақты. Төлем
қабілетіндік коэффициенті (қарыз алушының
және оның отбасы мүшелерінің барлық
шығыстарының барлық табыстарына қатынасы )
0,9-дан 1-ге дейінгі аралықты құрайды. Қарыз
алушының қаржылық жағдайының
нашарлауына ықпал ететін факторлар
айқындалған.
3 Тұрақсыз Қарыз алушының қаржылық жағдайының уақытша
нашарлауының белгісі бар.
Қарыз алушы екі айдан төменгі мерзімде
жұмыс жасайды және табыстарының түсуі
тұрақсыз. Төлем қаблетіндік коэффициенті
(қарыз алушының және оның отбасы
мүшелерінің барлық шығыстарының барлық
табыстарына қатынасы ) 1-ге тең немесе
жоғары. Қарыз алушының қаржылық
жағдайының нашарлауына ықпал ететін факторлар
айқындалған; айырысатындығына сенім жоқ,
сондай-ақ қарыз алушының несиелік
іс-құжаттары жоқ.
4 Қауіпті Қарыз алушының қаржылық жағдайы қалыпты
жағдайға жеткен.
*Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
3- кесте
Скоринг көмегімен есептелінген, қарыз алушының жеке тұлғаның қаржылық
жағдайының класына сәйкес аталған критерийлер бойынша балл беріледі:
4-кесте
Класс Қаржылық жағдайының сапасы Балл
1 Тұрақты 0
2 Қанағаттанарлық +1
3 Тұрақсыз +2
4 Қауіпті (критический) +4
*Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
Қамтамасыз ету сапасының критерийлері бойынша балдарды аталған
Қорытынды балдың мәнінің негізінде несие бөлімінің қызметкері
жіктелінетін активтер санатын бекітіп, соған сәйкес провизия мөлшерін
анықтайды:
5-кесте
Баллдар саны Активтердің жіктелім санаттары Провизия мөлшері (негізгі
қарыздың сомасынан %-бен)
1-ге дейін Стандартты 0
Күмәнді
1-ден 2-ге 1-санатты 5%-төлемдерді уақытылы
дейін және толық төлеген
жағдайда
2-санатты 10%-төлемдерді кешіктірсе
немесе
жартылай төлесе
2-ден 3-ке 3-санатты 20%-төлемдерді уақытылы
дейін және толық төлеген
жағдайда
4-санатты 25%-төлемдерді
кешіктірсе немесе
жартылай төлесе
3-тен 4-ке 5-санатты 50%-барлық жағдайларда
дейін
4-тен жоғары Үмітсіз 100%-барлық жағдайларда
*Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі 2007ж
Проблемалық несиелерге мыналар жатады:
• несиелік келісімшартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
• сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және берушілердің банк
банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
• несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісімшартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер.
Сондай – ақ проблемалық неселерге қарсы шаралар мыналар жатады:
1. қарыз алушының қызыметін қайта құру;
2. несиені қайтару кестесін өзгерту;
3. пайыз (сыйақы) тәртібін өзгерту.
Отандық банк тәжірбиесінде проблемалық несиелерге несиелердін жіктелу
ережесіне сәйкес стандартты несиеден өзгелері, соның ішінде күмәнді және
үмітсіз несиелер жатады. Кез келген коммерциялық банкте проблемалық
несиелер басқармасы немесе жұмыс жасау бөлімі ұйымдастырылуы қажет.
Проблемалық несиелермен әрі қарай жұмыс жасау бағытын таңдауда
мынандай факторлар ескерілуі тиіс:
• қарыз алушының банк алдындағы міндеттемені орындамау себебі;
• проблемалық несиенін пайда болу себептері: дефолтқа итермелеген
форс – мажор немесе нарықтағы жағдайдың теріс өзгеруісі, бизнес
жоспардағы жіберілген қателіктер, кәсіпорындағы менеджмент
сапасының төмендігі және т.с.с;
• қарыз алушының іскерлік беделі, несиелік тарихының болуы;
• кепіл мүлік есебінен несиелік қарызды қайтару мүмкіндігі;
• қаржылық сауықтандыруға байланысты шаралар жасалған жағдайда қарыз
алушының несиелік қарызды толық төлейтіндігін куәләндірылатын
қаржылық сауықтандыру жоспарының банке үсынылуы;
• қарыз алушының ағымдағы қаржылық есебі, ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы толық ақпараттарды банкке беруге дайын болуы;
• қарыз алушының қосымша қамтмасыз ету мұлкін банке ұсынуы.
Қысақаша айтқанда, банк үшін аталған нұсқалардың қайсысы аз шығын
жұмсай отырып, несиелік қарызды қайтаруға мүмкіндік жасайтындығын ескеру
қажет.
Проблемалық несиені анықтағаннан кейінгі банктің жұмысы мыналарды
қамтиды:
• қарыз алушыны қаржылық жағынан сауықтыру;
• ссудалық қарызды төлеттіру (өндіріп алу).
Қарыз алушыны қаржылық жағынан сауықтыру несиелік келісімшартты
өзгерту арқылы несиені қайтаруға мүмкіндік беру, қарыз алушының қаржылық
және шаруашылық жағдайын жақсартуы үшін оған қосымша несиелік ресурс беру
немесе өзге шараларды қолдануды көздейді.
Қарыз алушыны қаржылық жағынан сауықтыру шараларына мыналар жатады:
• несиенің төлем мерзімін ұзарту немесе келісімшарттың қызмет ету
мерзімін созу;
• қарызды қайта құрылымдау, яғни несиелік келісімшартқа өзгерістер
енгізе отырып, қосымша несиелік ресурсты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz