Еңбекақы мен тариф жүйелері туралы

Жоспар
Кіріспе

Өнім өндіру есебі
Өнім өндіру есебінің жүйелері
Еңбекақы есебі
Еңбекақының түрлері мен нысандары (формалары).
Мерзімді еңбекақыны есептеу
Кесімді еңбекақыны есептеу
Қосымша еңбекақы есебі
Орташа еңбекақыны есептеу тәртібі
Еңбекақыдан ұсталатын және шегерілетін сомалар есебі
Еңбекақының талдамалық (аналитикалық) және топтамалық (синтетикалық) есебі

Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне, жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың күрделілігіне қарай еңбекақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар болып табылады:
• тарифтік кесте;
• тарифтік еңбекақы мөлшері;
• тарифтік мамандық анықтамалары;
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің үлгілі кестесі жасалады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай топтастырылады және жұмысшслар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қерай оларға тариф бойынша әр түрлі еңбекақы мөлшерін белгіленеді. Тарифте мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың әрбір түріне, жұмыстың күрделігі мен қаншалықты еңбек етуіне керекті ұқыптылық пен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі жэне жұмысшылар мен қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме береді.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Еңбекақы мен тариф жүйелері

Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне, жұмысшылар
мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне кететін
жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың күрделілігіне
қарай еңбекақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф жүйесінің негізгі
элементтері болып мыналар болып табылады:
• тарифтік кесте;
• тарифтік еңбекақы мөлшері;
• тарифтік мамандық анықтамалары;
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің
үлгілі кестесі жасалады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі
күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай
топтастырылады және жұмысшслар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне
қерай оларға тариф бойынша әр түрлі еңбекақы мөлшерін белгіленеді. Тарифте
мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың
әрбір түріне, жұмыстың күрделігі мен қаншалықты еңбек етуіне керекті
ұқыптылық пен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен
қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі
жэне жұмысшылар мен қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына
керекті еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме береді.
Тарифтік кестеде - жұмысшылар мен қызметкерлердің әрбір топтарының
арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінің арақатынасы айқындалады. Тарифтік
кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) осы ендіріс саласында
ете қарапайым жэне жеңіл бірінші дэрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін
мөлшерде бекітіледі. Жоғары дэрежелі еңбекке төленетін еңбекақы бірінші
дэрежелі еңбекке төленетін еңбекақы мөлшерімен осы қарастырып отырған
дэрежелі еңбектің арақатынасьшың тарифтік коэффициентін, бірінші дэрежелі
еңбекке төленетін еңбекақы мөлшеріне көбейту арқылы анықталады.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне қарап кесімді жэне
мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді.
Тарифтік мерзімді еңбекақы мелшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді
еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша бір сағатқа белгіленген немесе
бір сагатқа тиісті еңбекақы мөлшерін сол сағат-та өндірілген өнім көлеміне,
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқьілы табылады немесе бір өнімге
кеткен уақытқа көбейту арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім
мөлшері, көлемі, барлық өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу үдерісін
(процесін) жүргізу кезінде анықталады.

Өнім өндіру есебі

Өнім өндіру есебі ең алдымен орындалған жұмыстың, операцияның, өндіріп
шығарған өнімнің саны мен сапасына қарай кесімді еңбекақыны есептеу үшін
жэне жұмысшылар мен қызметкерлердің жекелік жэне топтық еңбек өнімділігіне
бақылау жүргізу үшін керек. Өнім өндіру есебі негізінде тек қана кесімді
еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлерге ғана емес, сонымен қатар
мерзімдік еңбекақы алатш жұмысшылар мен қызметкерлерге де сандық жэне
сапалық керсетіштердің артығымен орындалуына қарай жекеленген сыйақы
төленеді. Жекеленген жұмысшылар мен қызметкерлер кесімді еңбекақысына
қосымша өнім өндіру негізінде мөлшерлі тапсырманы орындағаны үшін сыйақы
алады.
Өнім өндіру есебі әрбір кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбегін ұйымдастыруға жэне оларға есептеліп төленетін еңбекақы тұріне
байланысты. Кәсіпорындардың еңбекгі үйымдастыру көбіне ғылыми-техникалық
даму деңгейіне жэне оларды тиімді пайдалануға, тағы басқаларға байланысты
больш келеді. Еңбекті жаңа техникамен жабдықгау, механикалаңцырылған,
автомаггандырылған, өндірістің пайда болуына себебін тигізді. Ғылыми-
техникалық прогрестің дамыған жағдайында қол еңбегін пайдалануды көп қажет
ететін механикаландырылмаған өңціріс автоматгандырылған кешенді салаға
айналады. Оларда қол еңбегі біртіндеп азайып, еңбектің ұйымдастырылуьша
жаңа техника мен технология ез әсерін тигізеді. Бұл айтылғандардың іске
асуы, яғни қолданылуы өнім өндіру есебін ұйымдастыруға өздерінің эсерін
тигізеді.

Өнім өндіру есебінің жүйелері

Кәсіпорындарда өнімдердің өндіріп шығарылуы және жұмыстың орындалуы
жайлы алғашқы құжаттарда мынадай мәліметгер мен ақпараттар болуы қажет:
* орындалған жұмыстың аталуы;
* оның қабылданған уақыты, яғни күні, айы, жылы;
* өндірілген өнімнің саны мен көлемі;
* өнімді өндіруге, жасап шығаруға жэне жұмысты орындауға
кеткен уақыт;
* орындаушы жұмысшылар мен қызметкерлердің табельдік
нөмірі немесе бригаданың немірлері;
* цех бөлімшесінің шифрлары жэне оларға есептелген
еңбекақы түрі.

Бұлар бойынша одан кейінгі уақьптарда жұмысшы және қыз-меткерлермен есеп-
айырысу жүргізіліп, соньмен қатар өңціріліп шығарылатын өнімдер мен
істелген жұмыстар бойынша төлем сомаларының мөлшері анықталады.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдар-да өндіріс түрлеріне
байланысты еңбек пен еңбекақы мөлшерінің есебін қолдануға сэйкес өнім
өндіру есебінің эр түрлі жүйелері қолданылады. Олардың ішівде:
* Жұмысшылар мен қызметкерлерге эрбір операция
бойынша істелген жұмысы мен өндірген өнімнің саны мен
сапасына сэйкес жеке-жеке еңбекақы есептеп жэне оны
телеу жүйесі. Бүл жүйе бойынша керекті мэліметтерді
жеке жұмысшылар мен қызметкерлердің істеген жүмы-
сына байланысты әр цех бөлімшелері толтырған алғашқы
қулсаттардан алуға болады.
* Өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстың жалпы көлемін
ең соңғы операция орындалғаннан кейінгі анықтау жүйесі.
Бул жүйе бойынша бөлімшелер мен цехтардағы барлық
жүмысшылар мен қызметкерлердің атқарған қызметі
мен орындаған жұмысына бір жолды жэне жинақтаушы
құжаттар толтырьшады.
* Еңбек пен еңбекақыны өндірістің түріне қарай қолданудағы
тағы бір жүйе - түтіндеу жүйесі болып табылады. Бұл
жүйе бойынша жүмысшылар мен қызметкерлердің жеке-
жеке өндірген енімінің, істеген жүмыс көлемінің санын
анықтау үшін әр операциялардан кейінгі өндірілмей,
аяқталмай қалған ендіріс қалдықтарына түгендеу жұмысы
жүргізіледі.
Операциялар бойынша қабылдау жүйесі жүмысшылар мен қызметкерлердің
өндірген енімдерін әр операцияны орындаған-нан кейін ұйымның техникалық
бақылау бөлімі қабылдап, санап алганнан кейін, ол туралы ақпаратгы
мэліметтерді алғашқы құжаттарға жазуды қажет етеді. Бұл жүйе бойынша
көбірек қолданылатын алғашқы қүжатгардың түрі кесімді жұмыс наряды болып
табылады. Бүл құжат жұмыс орывдалмай, яғни басталмай тұрып толтырылады және
жүмысшылар мен қызметкерлерге бері-леді. Тапсырма орындалғаннан кейін бүл
нарядқа нақты өндірілген өнімдер мен орыңдалған жүмыстың саны, көлемі
жазылып, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысын есептеу үшін
кәсіпорынның бухгалтериясьша тапсырылады.
Кәсіпорын бойынша өндірілген өнімге, істелген жү-мысқа күнделікті наряд
жазу жүмысшылар мен қызметкерлерге еңбек-ақы есептеу жұмысын қиындатып
жібереді. Оның үстіне нарядтар бойынша төленетін еңбекақы мөлшерін
цехтардағы, бөлімшелердегі өндірілген өнімнің, орындалған жұмыстардың
көлемімен сай келуін бақылауға, салыстыруға мүмкіндік бермейді. Сондықтан
да өнім өндіру есебінің жаңа прогрессивті еңбек сіңіруді жеңілдететін
жүйесін енгізу қажет. Іс жүзінде жекеленген жұмыс нарядының орнына айлық
немесе екі апталық жинақтаушы нарядтарды қолдану арқылы қркаттың санын
азашуға болады. Кэсіпорындарда енім өндіру жайлы мэліметтер мен ақпараттар
тек қана наряд арқылы жазылып қана қоймай, сонымен қатар өндірілген өнімнің
жылжуын, яғни олардың қозғалысын бір операциядан келесі операцияға ауысуын
бақылау үшін жэне олар үшін толтырылатын қүжатгың санын азайту мақсатында
маршруттық карталар (карточкалар) тәжірибеде кеңінен қолданылады. Өнім
өндіру есебінің бүл түрі сериялы өндірісті машина жасау зауыттарының цехтар
мен бөлімшелерде кеңінен қолданылады. Бүл маршрупық карталарда (карточкада)
біртектес материалдар-дан дайындалатын детальдар мен бөлшектердің барльщ
технологиялық үдерістерден етіп қоймаға тапсырылғанға дейінгі қозғалысы
жазылып отырады.
Кәсіпорынның бақылау бөлімі өндірісте өндірілген, жасалып шығарылған
өнімнің сапасы мен санын тексеру мақсатымен қатар болған ақауларды анықтап
отырады, және сонымен қатар бүл туралы мәліметтерді өнім өндіру жайлы
құжаттарға жазып отырады. Өндіріс цехтары мен бөлімшелерінде өндірілген
енімнің әрбір топтарына бөлек маршруттық карта жазылады. Бүл маршруттық
картада өндірістің осы топтағы өндірген өнімінің саны көрсетіліп бақылау
бөліміне жіберіледі. Ал бөлімнің бақылаушысы картаға топты, яғни өнімдерді
тексеру барысында анықталған ақау немесе кемшілігі бар өнімнің санын жэне
оны жіберген (өндірген) жұмысшының табелінің нөмірін көрсетіп қол қояды.
Өндірілген енімнің топтары бір бөлімшеден немесе цехган екінші
бөлімшеге, цехқа берілгенде оларға қоса маршруттық карта-ны жіберіп
отырады. Егер топтағы енімдер бөлініп кететін жағдайда жаңадан маршруттық
карта жазуға тура келеді. Маршрутгық карта сонымен қатар өндірілген
өнімдердегі кездесетін ақаулардың қай жршсшының кінэсінан болғаньш анықтап
жазып отыруға және өндірілген өнім санының дұрыс жазылуындағы (қате
болмауын) бақылау жұмыстарын жеңілдетуге арналған. Маршрутгық карталар
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептеуде өз алдына дербес карта
ретінде пайдаланылады.
Кәсіпорындарда кеп жағдайларда еңбекті ұйымдастырудың бригадалық түрі
кеңінен қолданьшады. Шаруашылықта өндірістік бригадалық топ құру өндірген
енімді есептеу жұмысын жеңілдетеді, сондай-ақ толтырылатын құжаттардың саны
да азаяды. Бригада бойынша еңбекақы есептелетін жағдайда да өндіріліп
шығарылған өнімнің, істелген жұмыстың ең соңғы нәтижесінің есебін алу
жеткілікті болады. Өндірілген өнімнің, істелген жұмыстың ең соңғы нәтижесі
бойынша кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептеу
техникалық бақылау белімінің қызметінің ең соңғы тексеру операциясынан
өтіп, қоймаға тапсырылған жэне басқа жаққа қоймаға алынбай таратылып
жіберілген, яғни басқаларға берілген, сатылған, тиеліп жіберілген дайын
өнімнің, істелген жүмыстың саны мен сапасына қарай есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарыда айтылғандай еңбекақыны есептеу
жэне төлеу үшін ұйымдарда жинақтаушы құжаттар мен бригаданың өнім өндіру
тізімдемесін қолдануды қажет етеді.
Көпшілік өндіріс орындарында, әсіресе үздіксіз өндірістерде жұмысшылар
мен қызметкерлерге төленетін еңбекақыны өндіріліп шығарылатын өнімнің,
істелген жұмыстың ең сонғы нэтижесі (операциясы) бойынша есептеу кеңінен
қоданылады. Өнім өндіру есебінің бұл түрі кэсіпорында өндірісті дамыту,
өнімділікті арттыру үшін, сондай-ақ өндірілген өнімдер мен орындалған
жұмыстың көлеміне қосымша ақпараттар жазуға жол бермеу үшін қолданылады.
Еңбекақының істелген жұмыс уақытына қарай, яғни мерзімді еңбекақы төлеу
нысаны (формасы) жұмысшылар мен қызметкерлерді жұмыс істеуге белгіленген
уақыт ішінде еңбек өнімділігін артгыруға айтарлықтай ынталандырмайды.
Сондық-тан да көптеген өндіріс орындары, яғни ұйымдар еңбекақыны
мелшерленіп белгіленген тапсырманың орындалуына қарай отырып төлейтін
тұріне көшті. Бүл жұмысшылар мен қызмет-керлерге мерзімді еңбекақы төлеу
жағдайывда да енім өндіруге мөлшерленген тапсырманың орындалуын қажет
етеді. Сонымен қатар тапсырманы уақтылы орындағаны жэне еңбек өнімділігін
арттырғаны ұшін жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйлықтар мен сыйақылар және
тағы басқалар беріледі.
Үздіксіз еңбек үдерістері ұйымдастырылған көп сериялы өндіріс
орындарында өнім ендіру есебінің инвентарының жүйесі қолданылады. Бұл жүйе
бойынша жұмыстың, яғни сменаның соңында (аяғында) өндірілген өнімнің саны
мен көлемін анықтау үшін эр операция бойынша өңцелмей қалған детальдардың
қалдығына түгендеу жүргізіледі. Кэсіпорындарда жұмыс істейтін эрбір
жұмысшьшың өндіріп шығарған өнімнің саны мен көлемін анықтау үшін смена
кезінде өңцеу үшін алынған детальдар мен бұйымдардың санын қосып осы
қосындыдан сменаны тапсырған уақыт барысында өңцелмей қалған бұйымдар мен
детальдардың санын азашу керек. Осының негізінде өндіріліп шығарылатын
өнімдердің санын тиісті құжаттарға жазып отырады. Ұйымдарда кейбір кездерде
эр түрлі себептермен өндіріске керекті материалдық құлдылықтардың,
жабдықтардың дер кезінде болмауына байланысты жріысты орындауға, өнімді
өндіріп шығаруға қолайсыз, сапасы жағынан немесе физикалық, химиялық
қасиетгермен талаптарға сай келмейтін материалдық қрщылықтарды пайдалануға
тура келеді. Кейбір жағдайларда ондай материалдық құлдылықтарды пайдалану
алдын ала өңдеуді қажет етеді. Сондықтан өндіріске басқа материалдар мен
жабдықтарды қолдану істелетін жұмыстың белгіленген әдеттегі уақытында
аяқталмауына эсерін тигізеді. Бүған белгіленген мөлшерде қосымша уақыт
қажет болады. Сондықган да ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге қосымша
еңбекақы есептеліп төленуі тиіс. Кәсіпорындағы жұмыстың бьшай ауытқуына
қосым-ша төленетін еңбекақыға мастер, прораб немесе бригадир, яғни ұйымдағы
наряд толтырушы адам қосымша еңбекақы төлемін төлеу қркаттарын толтырады.
Бұл құжатқа негізгі еңбекақы есептеу үшін толтырылатьш нарядтар мен алғашқы
құжаттардың нөмірі жазылады. Егер әдетге техникалық ауытқуы қосымша
операцияны қажет ететін болса онда бұндай жріыстарға ерекше белгісі бар
(қиғаш сызық тускен) нарядтар толтырылады. Қосым-ша төлеу қркатында
жоспарлардан тыс өңдеу операциясына теле-нуге тиісті еңбекақымен қатар,
қосымша төлем төлеудің себептері де жазылып көрсетілуі тиіс.

Еңбекақы есебі

Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырьшған алғашқы қркаттар мен жріыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның экімшілігі белгілеген
мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын
бұл алғашңы қркаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды
тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжатгағы
еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жріысшылар мен қызметкерлерге
еңбекақы төлеу жэне сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі жэне
шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болганнан кейін бұл
қркаттар бойынша кэсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы
есептеледі.

Еңбекақының түрлері мен нысандары (формалары).

Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы негізгі жэне
қосьмша деп аталатын екі турге бөлінеді.
Негізгі еңбекақы - жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған
уақытына, яғни олардың істеген жршсына, атқарған кызметіне төленеді.
Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатады:

1. Мерзімді және кесімді ецбекацы.
2. Сыйлықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға - еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып белгіленген,
жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет атқармаған уақытына
төленетін төлемдер жатады. Бұндай төлемдер қатарына:
Жүмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін
төленетін төлемдер.
Жүмысшылар мен қызметкерлердіц мемлекеттік, цо-
гамдъщ жүмыстарды атцарганы үшін төленетін төлемдер.
Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы та-
мацтандыру үшін берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
Жас өспірімдердң қысқартылған жұмыс уақытына
төленетін төлемдер.
Жүмысшылар мен қызметкерлердіц кінэсінсіз жұмыстың
тоцтап қалған уақытына төленетін төлемдер.
Тегін көрсетілген немесе тегін берглетін қызметтер мен
заттъщ құны.
Жогары немесе арнаулы оқу орындарында жэне басца да
мамандыгын көтеру курсына жіберілген ущытына байланысты
жүмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдері.
Әскери жиындарга цатысцаны үшін, сондай-ақ дема-
лыс немесе мейрам күндері кезекшілік атқаратын адамдарга
төленетін төлемдер және тағы да басцалар жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығьшың басқа да салаларында еңбекақы
есептеудің және оны төлеудің мерзімді және кесімді деп аталатын екі нысаны
(формасы) қолданылады.
Мерзімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкердің жұмыс істеген уақытына,
сағатгық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе
өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына төленеді.
Мерзімдік еңбеісақы өндірген өнімі мен істеген жүмысын мөлшерлеуге
болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес
болып есептелетін инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жү-мысшылар мен
қызметкерлерге ұйымның басшьшарына қаржы жэне есеп бөлімінің
қызметкерлеріне және тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының төмевдегідей
түрлері бар:
1. Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша — жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
жұмыс істеген уақытына тарифте неме-се штатта көрсетілген мөлшері бойынша
төленеді.
Мерзімді сыйлықты — жұмысшылар мен қызметкер-лерге олардың тарифте
немесе штатга көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің
өсуіне қа-рай сыйлық беру болып табьшады.
Кесімді еңбекақы — жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділігін
өсіруге, өнімді ендіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру
мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің жэне төлеудің кесімді түрін
қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген
өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне
қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады.
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекгі, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде кәрсетілген
уақыт болып сана-лады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімінің санымен
немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
- тікелей кесімді;
- кесімді сыйлықты;
- үдемелі кесімді;
- аккордтық;
- жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бэрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбекақы мелшері - бұл қркатта керсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол енімнің бір данасына қарастырылған, яғни белгіленген еңбек
бағасына кебейту арқылы табады.
Кэсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар өндірісте
өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім өндіру
барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді де
ұғымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша сыйақы
ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен
қызметкерлерге сыйақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақыны
есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойытиа төлем өнім өндіруге белгілі бір
мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде
төленеді. Бүл жүйе көп жағдайда қиын да күрделі, ауыр болып саналатын
операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін жэне еңбек өнімділігін
белгілі бір дэрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі — ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі
жоғары сапалы өндірген өнімнің жэне орындаған жұмыстың санына, көлеміне
қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе бойынша
еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы
анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы ұйымдарда, жөндеу
жұмысымен айналысатын ұйымдарда жэне жүктерді тиеп түсірумен айналысатын
өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бүл жүйе бойынша еңбекақы есептеу
шаруашылықтажұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып еңбек өнімділігін
арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығьшың әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама
кесімді жүйе болып табылады.
Бүл жүйе бойынша қосымша енбекақы шаруашылықтың негізгі жүмысшылары мен
қызметкерлеріне емес, оларға қызмет ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына
төленеді. Яғни бүл жүйе бойынша еңбекақы ұйымдағы станоктардың,
жабдықтардың жэне тағы да басқа құралдардың тоқтамай жұмыс істеп,
белгіленген мөлшерден артық өнім өңдіргені үшін слесарьларға, оператор-
ларға жэне жөндейтін жэне оларды жүмысқа дайындайтын басқа да жү-мысшыларға
төленеді.

Мерзімді еңбекақыны есептеу
Мерзімді еңбекақыға жұ-мысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жршсына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелетін қосымша телем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне
төленетін телемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін қосымша
төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жүмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем жэне тағы басқа төлемдер және өзіне
белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелетін төлемдер жатады.
Халық шаруашьшығының әр тұрлі салаларындағы ұйымдар-да қызметкерлерге
төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойғы
қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа есептеледі. Негізінде
мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік
(календарьлық) ай, күн немесе сагат алынады. Егер түрақты еңбекақы алатьш
жүмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс
істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе кәсіпорынның
басшьшығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай
сайьш тұрақты мөлшерде еңбекақы алатьш жұмысшылар мен қызметкерлер есепті
айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда
оларға теленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық ай
жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына
бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбекақы сомасьш
сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жүмыс істеген күндерінің санына
көбейту арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 11000 теңге тұрақты
еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жүмыс істеп, 4 күн ауырып қалған
жэне 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
ауырып қалған күніне, жэрдемақы бюджеттен (әлеуметтік қордан) төленеді. Ал
қалған 18 күні үшін (15 күн жүмыс істегені +3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны)
еңбекақы ұйымның есебінен төленеді. Бүл соманы анықтау үшін бір айға
белгіленген тұрақты еңбекақы мелшерін, яғни 11000 теңгені осы айдағы жұ_мыс
күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз (1100022). Содан кейін алынған
нэтижені (500 теңге) жұмыс істеген жэне қоғамдық жұмыс атқарған күндері
сандарының қосындысына көбейтеміз. Бұл жағдайда жоғарыдағы мысалымызда
көрсетілген жүмысшы-ның сэуір айында тиісті мерзімді еңбекақы сомасы 9000
теңге болады. (500х(15+3))=9000теңге. Кэсіпорындардажүмысшылар мен
қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен сағатына
байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір күнге немесе бір сағатқа
белгіленген сомасын нақтылы жүмыс істеген күндері мен қоғамдық жүмыстағы
басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің немесе сағаттардың
жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу
Кэсіпорындарда кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша жүмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың ендірген өнімді мен істеген
жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазьшған алғашқы
құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы қркаттарда көрсетілген ендіріп
шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың жэне дайындалған детальдардың,
сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір
данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының неме-се қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай эдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді
еңбекақы жүмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы қркаттарға әр жүмысшы мен
қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып
өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі, саны жэне олардың бір данасын
жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы бригада
бойынша өндіріл-ген өнімдер мен істелген жұмысының саны мен көлемін,
олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға, орындауға)
белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы
есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы ондағы жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында олардың мамандық дэрежесіне жэне жұмыс
істеген уақытына сэй-кес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада
мүшелерінің жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң
жүмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дэрежесіне сәйкес тариф бойынша бір
сағатқа белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген
сағаттарының санына көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада
мүшелерінің эрқайсысының тариф бойынша есептелетін еңбекақысының
жалпы сомасы табылады. Алғашқы қулсаттар бойынша есептелген бригада
мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тариф бойынша
есептелген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс
коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлердің эрқайсысына есептелген еңбекақы сомасы осы коэффициентке
көбейтіліп, эр жүмысшының немесе қызметкердің орындаған жұмысы мен өндірген
өнімінің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбекақысы табылады.
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жүмыс істейтін бригада-ның сәуір айында
ендірген өнімі мен істеген жүмысына тиісті еңбекақы қоры 62669 теңге 60
тиынды қүрайды делік. Бұл жағдайда осы бригададағы эрбір жұмысшының
еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
сәйкес былайша есептеліп шығарылады.

Қосымша табыс коэффиценті бұл мысалымызда 26 (жиырма алты) теңге 10 (он)
тиынға тең болып отыр (яғни 6 бағана 4 бағана немесе 62669 теңге 60 тиын
бөлінген 2401 теңге 13 тиын = 26 теңге 10 тиын)
Егер кәсіпорындарда өнім өндірудің тапсырмасын артығымен орындағаны,
жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты атқарғаны
жэне тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома бригаданың
жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың кесімді еңбекақы сомасына
үйлесімді (пропорционалды) түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшылар мен
қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы
мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір жүмысшы өзінің істеген жұмысы туралы мәлімет
жазады. Осы деректі мәлімет негізінде сол жұмысшының немесе қызметкердің
есепті айдағы еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген
бригаданың табысын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың жұмыс
істеген уақыты мен олардың мамандық дэрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада
мүшесінің барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды. Соған
байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында
олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай бөлу әдісі кеңінен қолданылуда.
Ол үшін бригададағы жүмысшылар мен қызметкерлердің эрбір мүшелеріне ай
сайын олардың еңбекке қатысу коэффициентін анықтайды. Жұмысты жақсы
істеген, еңбек өнімділігін арттырған жұмысшылар мен қызметкерлерге
жоғарылату коэффициенті беріледі де, ал еңбек тәртібі мен техникалық
қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін және құрал-саймандарға немқұрайлы
қарағаны және тағы басқа кемшіліктері үшін төмендету коэффициенті беріледі.
Жұмыстағы жетістіктері мен жіберілген кемшіліктерінің эрқайсысына
байланысты ұйымдарда әр түрлі төмендету және жогарылату коэффициенті
қарастырылады. Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі деп
аталатын кесімді және мерзімді еңбекақыдан басқа әр түрлі қосымша еңбекақы
болып табылатын бір жолғы сыйақылар жэне жэрдемақылар төленуі мүмкін.

Қосымша еңбекақы есебі

Мейрам күнінің алдындагы цысцартылган жүмыс уақытына ецбекақы есептеу
және оны төлеу
Халық шаруашылығы салаларындағы үйымдарда мейрам күнінің алдындагы жұмыс
күні бір сағатқа қысқартылады. Бүл күні жү-мыс істеген жұмысшы-
қызметкерлердің еңбекақылары былайша төленеді. Үйымдарда еңбекақьшың
кесімді түрі белгіленген жүмысшылар мен қызметкерлерге өндіріп шығарған
өнімдері мен детальдарының, сондай-ақ атқарған қызметінің саны мен көлеміне
байланысты белгіленген мөлшерде ғана еңбекақы есептеліп төленеді. Ал
кәсіпорывдарда еңбекаңының мерзімді түрі бойынша еңбекақы есептеліп,
төленіп жүрген жұмысшылар мен қызметкерлерге бұл, яғни қысқартылған жұмыс
күні үшін толық жұмыс күніне белгіленген мөлшердегідей еңбекақы төленуі
тиіс.
Жасөспірімдерге еңбекақы төдеу
Кэсіпорындарда аптасына алты кун жұмыс күні, бір күн демалыс күні болып
белгіленген жағдайда осы үйымда жүмыс істейтін 16-18 жас аралығындағы
жасөспірімдерге белгіленген жұмыс күннің ұзақтығы 6 сағаттан, 15-16 жас
аралығындағы жасөспірімдерге 4 сағаттан аспауы керек. Егер кэсіпорын
аптасына 5 күн жұмыс істеп 2 күн демалатын жағдайында жұмыс күннің
ұ_зақтығы 16-18 жас аралығындағы жасөспірімдер үшін 7 сағаттан, 15-16 жас
аралығындағы жас өспірімдер үшін 5 сағаттан аспауы керек. Белгіленген
зандарға сэйкес жоғарыда айтьшған жүмыс істейтін жэне еңбегі үшін
еңбекақының мерзімді түрі белгіленген жасөспірімдерге қысқартылған жұмыс
күндері үшін толық жүмыс күнінің еңбекақысы төленеді. Ал істеген жұмыстары,
өңцірген өнімдері үшін, сондай-ақ атқарған қызметтерінің саны мен көлеміне
қарай еңбекақының кесімді түрі бойынша еңбекақы алатын жасөспірімдерге
қысқартылған жұмыс сағаттары үшін белгіленген тарифтік мөлшерге қосымша
еңбекақы төленеді.
Жас сәбилі аналардың демалуы және баланы тамақтандыруы үшін берілетін
үзіліс уақытына төленетін төлем
Еліміздегі заңға кәсіпорындар мен үйымдарда жұ_мыс істейтін жэне қызмет
атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында бір жасқа толмагаи жас
сәбилі (балалы) аналарға демалуы жэне жас сэбиді тамақтандыруы үшін жұмыс
уақытының барысында үзақтығы 30 минуттан кем болмайтын үзіліс беріледі.
Жоғарыда айтылған осы үзілістердің арасы үш сағаттан сирек болмауы тиіс.
Ұйымдағы жас сәбилі аналарға демалуы жэне жас сәбиді тамақтандыруы үшін
берілетін үзіліс уақытгары жұмыс уақытының құрамына кіреді жэне олардың
үзілісте болған, жұмыс істемеген мерзімі үшін орташа еңбекақылары бойышпа
еңбекақы төленеді.
Мемлекеттік, қоғамдьщ міндеттер мен жумыстарды атқарғап уақытқа
төленетін төлем
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс уақыты кезінде олардың
атқарған немесе орындаған мемлекеттік қоғамдық жұмыстары мен тапсырмалары
үшін орташа еңбекақы мөлшерінде төлем төленеді. Яғни мүлдай себептермен
жұмыста болмаған уақытына еңбекақы төлеу үшін алдымен жұмысшылар мен
қызметкерлердің орташа еңбекақы мөлшері анықталады. Басқаша айтатын болсақ
бұлдай мемлекетгік, қоғамдық жұмыс-тар мен тапсырмаларды атқарған немесе
орындаған уақыттары үшін жршсшылар мен қызметкерлердің орташа еңбекақысы
сақталады. Мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарға жұмысшылар мен қызметкерлердің
атқарған немесе орындаған төмендегідей жұмыстары жатады:
* Сотгың мәжілісіне куэ ретівде қатысу;
* Мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың конфе-
ренцияларына, пленумдарына, съездеріне қатысу;
* Әскери комиссариатгың шақыруына бару
* Және тағы басқа жұмыстар.
Түнгі уақытта істеген немесе атқарған жумыстары үшін төленетін төлем
Кәсіпорындарда кешкі сағат 22.00-ден ертеңгі, яғни таңғы 6.00. сағатқа
дейін істеуге белгіленген жұмыс уақыты түнгі уақытга істелген (атқарылған)
жұмыс уақыты болып есептеледі. Жұмысшылар мен қызметкерлерге бул уақыт
аралығында жұмыс істегені үшін көтеріңкі мөлшерде, яғни қосымша
еңбекақы төленеді. Еңбекақының кесімді түрі белгіленген ұйымдарда,
өнеркәсіп орындарында жұмыс істейтін жұмысшылар мен
қызметкерлерге түнгі уақытгағы атқарған қызметінің, істеген жршсының
эрбір сағатына жұмысшының мамандық дэрежесі бойынша тарифте белгіленген
еңбекақысының 25% (пайызы) мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Ал тоқыма
тігу, жіп иіру жэне нан пісіру өнеркәсібінде тарифте белгіленген еңбекақы
сомасының 50% (пайызы) мөлшерінде қосымша телем төленеді. Өнеркэсіптік
ұйымдарда мерзімді еңбекақы алатын жүмысшылар мен қызметкерлердің түнгі
уақытта жұмыс істеген уақытының әрбір сағатына тариф бойынша
белгіленген бір сағатгық еңбекақының 20% (пайызы) мелшерінде қосымша
төлем төленеді. Халық шаруашылығының басқа салаларьшда жұмыс істейтін
жұмысшылар мен қызметкерлерге түнгі уақыттағы жұмысына теленетін қосымша
төлем, яғни қосымша еңбекақы мөлшері түнгі уақыттағы жұмыс істеген әрбір
сағаты үшін мынадай тэртіппен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.