Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру
Кіріспе
1 Жалпы геоэкологияға түсінік
1.1 Дүние жүзінің геоэкологиясына жалпы түсінік
1.2 Қазақстан аймағының геоэкологиялық мәселелер
1.2.1 Геоэкологиялық аудандаудың әдістемелік негіздері
1.2.2 Геоэкологиялық аудандау
2 Зерттеу нысаны және әдістері
2.1 Алакөл қазаншұңқыры ауданы
2.1.1 Геологиясы мен жерасты сулары
2.1.2 Жер бедері
2.1.3 Климаты
2.1.4 Гидрологиясы
2.1.5 Топырақ және өсімдік жамылғысы
2.2 Зерттеу әдістері
3 Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру
3.1 Карталарды құрастыру әдістері
3.2 ArcGis қолданбалы геоақпараттық жүйесінің мүмкіншіліктері
3.3 Алакөл аумағының гидрологиялық картасын құрастыру
3.4 Топрақ және геоморфологиялық карталарды құрастыру принциптері
3.4.1Топырақ карталары
3.4.2 Геоморфологиялық карталар
3.5 Ландшафттық карталарды құрастыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Жалпы геоэкологияға түсінік
1.1 Дүние жүзінің геоэкологиясына жалпы түсінік
1.2 Қазақстан аймағының геоэкологиялық мәселелер
1.2.1 Геоэкологиялық аудандаудың әдістемелік негіздері
1.2.2 Геоэкологиялық аудандау
2 Зерттеу нысаны және әдістері
2.1 Алакөл қазаншұңқыры ауданы
2.1.1 Геологиясы мен жерасты сулары
2.1.2 Жер бедері
2.1.3 Климаты
2.1.4 Гидрологиясы
2.1.5 Топырақ және өсімдік жамылғысы
2.2 Зерттеу әдістері
3 Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру
3.1 Карталарды құрастыру әдістері
3.2 ArcGis қолданбалы геоақпараттық жүйесінің мүмкіншіліктері
3.3 Алакөл аумағының гидрологиялық картасын құрастыру
3.4 Топрақ және геоморфологиялық карталарды құрастыру принциптері
3.4.1Топырақ карталары
3.4.2 Геоморфологиялық карталар
3.5 Ландшафттық карталарды құрастыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың тақырыбы: “Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру”
Жұмыстың тақырыптық өзектілігі: Алакөл аумағының қазіргі таңға дейін ірі масштабты геоэкологиялық картасын жоғарғы ГАЖ технологиясын қолданып құрастыру және талдау.
Жұмыстың мақсаты: Алакөл аумағының геоэкологиясын зерттеу, геоэкологиялық аудандарға бөлу, солар арқылы аумақтың масштабы 1:200000 геоэкологиялық картасын ГАЖ көмегімен құрастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
1) Алакөл аумағының гидрологиялық картасын құрастыру;
2) Сол аумақтың топырақ және геоморфологиялық картасының құрастырылуы;
3) Аталған аумақтың ландшафттық картасын құрастыру;
4) Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру;
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс 68 беттен, кіріспеден, 3 тараудан, 5 картадан, қорытындыдан, 56 әдебиеттер көзінен, қосымшадан тұрады. Жұмыс барысында зерттеу аймағының геоэкологиялық картасы сол аймақтың геоэкологиялық аудандарға бөліну сызбасы негізінде жасалды.
Жұмыстың тақырыптық өзектілігі: Алакөл аумағының қазіргі таңға дейін ірі масштабты геоэкологиялық картасын жоғарғы ГАЖ технологиясын қолданып құрастыру және талдау.
Жұмыстың мақсаты: Алакөл аумағының геоэкологиясын зерттеу, геоэкологиялық аудандарға бөлу, солар арқылы аумақтың масштабы 1:200000 геоэкологиялық картасын ГАЖ көмегімен құрастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
1) Алакөл аумағының гидрологиялық картасын құрастыру;
2) Сол аумақтың топырақ және геоморфологиялық картасының құрастырылуы;
3) Аталған аумақтың ландшафттық картасын құрастыру;
4) Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру;
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс 68 беттен, кіріспеден, 3 тараудан, 5 картадан, қорытындыдан, 56 әдебиеттер көзінен, қосымшадан тұрады. Жұмыс барысында зерттеу аймағының геоэкологиялық картасы сол аймақтың геоэкологиялық аудандарға бөліну сызбасы негізінде жасалды.
1. Голубев Г.Н. Геоэкология. – М.: − изд-во ГЕОС, 1999. − 12б
2. http: // www.geoekologia.ru
3. К.К. Марков., К. Тролль и современная география. – СССР. Сер. Геогр., 1976 ж.
4. Кочуров Б.И. Геоэкология: экодиагностика и эколого-хозяйственный баланс территории : учеб. Пособие Б.И. Кочуров. – Смоленск: Изд-во СГУ, 1999. 64-67б
5. Брадков В.В., Овдиенко Н.И., Геоэкология. – М.: Высшая школа, 2006. 25б
6. Поздеев В.Б. Становление и современное состояние геоэкологии : учеб. пособие В.Б. Поздеев. – Смоленск : Маджента, 2004. – 48-53б
7. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. − Алма-Ата: Мектеп, 1968
8. Чупахин В.М. Природное районнирование Казахстана (для целей сельского хозяйства). − Алма-Ата: Наука, 1970
9. Казахстан, Природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969
10. Чигаркин А.В. Охрана природы Казахстана. Учебное пособие. − Алма-Ата: КазГУ, 1973
11. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана. Учебное пособие. − Алматы: санат, 1995
12. Карта экологической напреяженности Казахстана. Масштаб 1:2500000 (под ред. Г.Р.Бекжанова). − Алматы: КазИМС, 1996
13. Регионы Казахстана. Статистический сборник (под ред. К.С.Абдиева). – Алматы, 2005. – 450б
14. Геология и полезные ископаемые Казахстана. Доклады Казахстанских геологов. Книга 1. − Алматы: КазИМС, 1996
15. Ландшафтная карта Казахской ССР. Масштаб 1:2500000. (под ред. Н.А.Гвоздецкого). – М.: ГУГК, 1979
16. Казахстан, Природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969
17. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. Очерки природы – М.: Мысль, 1993
18. Фаизов К.ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование и охрана. Гидрометеорология и экология, 1995. Чигаркин А.В. Охрана природы Казахстана. Учебное пособие. − Алма-Ата: КазГУ, 1973. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. (Примечательные ландшафты и их охрана). − Алма-ата: Қайнар, 1980
19. Физическая география Республики Казахстан: Учебное пособие. − Алматы: Қазақ университеті, 1998
20. Жакупова А.А. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы. − Алматы: ҚазҰУ , 2007. 32б
21. «Труды Алакольского государственного природного заповедника» Том 2/ Сост. Н.Н.Березовиков. Орындаушы: Смайлханов Ж.Ж. Алакөл өңірінің экологиялық жадайы және Адакөл қорығының ролі мен маңызы, Алматы: Tethis, 2008. 180-186 б.
22. Курдин Р.Д. Ветровое волнение на Алакольских озерах // Вопросы географии Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1965. – Вып. 12: Алакольская впадина и ее озера. 151 – 171б
23. Коровин В.И. Исследования связей уровня озера Алаколь с гидрометеорологическими факторами // Вопросы географии Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1965. – Вып. 12: Алакольская впадина и ее озера. – 141 – 150б.
24. Абакумов В.А. Контроль качества вод по гидробиологическим показателям в системе гидрометеорологической службы СССР // Научные основы контроля качества поверхностных вод по гидробиологическим показателям. – Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – 93 – 99б.
25. Коровин В.И. Влияние гидрометеорологических условий на сток рек и уровень озер бассейнов рек Верхнего Иртыша и Балхаш-Алакольской впадины. – Л.: Гидрометеоиздат, 1966. – 125б.
26. Мальковский И.М. Географические основы водообеспечения и экологической устойчивости природно-хозяйственных систем, экологический мониторинг Или-Балхашского региона. – Алматы, 2003. – 55 б.
27. Карта Республики Казахстан. М 1: 1 500 000 – Алматы: РГКП «Картография», 2003.
28. Курдин Р.Д., Скоцеляс И.И. Распределение и потери в дельте р. Тентек // Сборник Алма-Атинской ГМО. – Алма-Ата, 1967. – Вып. 2. 25 – 28б.
29. «Труды Алакольского государственного природного заповедника» Т.1/ Сост. Н.Н.Березовиков, Алматы, Мектеп, 2004. Стр. 3-31. Орындаушы: А.Р.Мухамадиева
30. Давыдова М.И., Каменский А.И., Неклюкова Н.П., Тушинский Г.К. Физическая география СССР. – М.: Наука, 1966. – 848б.
31. Муравлев Г.Г., Покровская Т.В., Россолимо Л.Л. Казахстан / Природные условия и естественные ресурсы // Озера. – М.: Наука, 1969. – 478 – 480б.
32. Филонец П.П. Морфометрия Алакольских озер // Алакольская впадина и ее озера. – Алма-Ата, 1965. – 79-87б.
33. Актымбаева А.С. Экологический обзор Алакольского региона. // Материалы межд. конференции, посвященной 10-летию АУТБ «Естественные науки, техника и технологии», 28-30 декабря 2005г. – Алматы, 2005. – 12,17-28б.
34. Ресурсы поверхностных вод СССР. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – Т. 13, вып. 2. – 1 – 643б.
35. Муравлёв Г.Г. Географический анализ современного состояния малых озер недостаточного увлажнения и их хозяйственного значения (на материалах территории Казахстана): Автореф. дис. …д-ра географ. наук. – Л., 1969. – 230 б.
36. Евдокимов С. А. О комплексной оценке загрязненности атмосферного воздуха . Гигиена и санитария. 1990. 15-18б
37. Беляева Е. Л. Методика комплексной оценки состояния окружающей среды города. Проектирование и инженерные изыскания. 1989. № 5. 27-28б
38. Экологический атлас Санкт-Петербурга. СПб., 1992. 10 л. Карт
39. Арманд А. Д. Рукотворные катастрофы. Изв. РАН. Сер. геогр. 1993. № 5. 32-39б
40. Стурман В. И. Экологического картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. 72-75б
41. Берлянт А.М. Картография: учебник для вузов. – М.: Аспект Пресс, 2002. 12,79-83 б.
42. Востокова А.В. Оформление карт. – М.: Изд-во МГУ, 1985. – 200б
43. К.А. Салищев. – Картография. – М.: 1982. − 272б
44. Берлянт А.М. Образ пространства: карта и информация. М.: Мысль., 1986. – 237б
45. http://www.gis.Su/6997.html. «ArcGIS 9.2 – интегрированный набор программных ГИС- продуктов для создания полноценной современной ГИС»
46. http://www.dataplus.ru , «Основы ArcView». - М.: Дата+, 1996
47.\http://www.google.ru/#q=гидрологическая+карта&hl=ru&newwindow=1&biw=1280&bih=892&prmd=ivns&ei=IbTPTZHPEMf1sgaE98HJDQ&start=20&sa=N&fp=930d37c079270f5a.
48. http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/79168/
49.http://www.google.ru/#hl=ru&source=hp&biw=1280&bih=892&q=Почвенные+карты&aq=f&aqi=g10&aql;=&oq;=&f=930d37c079270f5a
50. Нефедов Г.Ф. О почвенной картографии. Саратов: Тип.об-ва книгопеч., 1914. 57б.
51. Докучаев В.В Сочинения. Т.4. Ч1. М.,Л.: Изд-во АН СССР, 1950. − 413б
52. Спиридинов А.И. Геоморфологическое картографирование – М., 1985. – 184б.
53. Спиридонов А.И. Основы общей методики полевых геоморфологических исследований и геоморфологического картографирования – М., 1970,− 456б.
54. http://www.vestnik.vsu.ru
55. http://www.esri.com/arcreader, «Составление ландшафтных карт с использованием гис-технологии».
56. www.academia-moscow.ru/off-line/_.../fragment_11002.pdf
2. http: // www.geoekologia.ru
3. К.К. Марков., К. Тролль и современная география. – СССР. Сер. Геогр., 1976 ж.
4. Кочуров Б.И. Геоэкология: экодиагностика и эколого-хозяйственный баланс территории : учеб. Пособие Б.И. Кочуров. – Смоленск: Изд-во СГУ, 1999. 64-67б
5. Брадков В.В., Овдиенко Н.И., Геоэкология. – М.: Высшая школа, 2006. 25б
6. Поздеев В.Б. Становление и современное состояние геоэкологии : учеб. пособие В.Б. Поздеев. – Смоленск : Маджента, 2004. – 48-53б
7. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. − Алма-Ата: Мектеп, 1968
8. Чупахин В.М. Природное районнирование Казахстана (для целей сельского хозяйства). − Алма-Ата: Наука, 1970
9. Казахстан, Природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969
10. Чигаркин А.В. Охрана природы Казахстана. Учебное пособие. − Алма-Ата: КазГУ, 1973
11. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана. Учебное пособие. − Алматы: санат, 1995
12. Карта экологической напреяженности Казахстана. Масштаб 1:2500000 (под ред. Г.Р.Бекжанова). − Алматы: КазИМС, 1996
13. Регионы Казахстана. Статистический сборник (под ред. К.С.Абдиева). – Алматы, 2005. – 450б
14. Геология и полезные ископаемые Казахстана. Доклады Казахстанских геологов. Книга 1. − Алматы: КазИМС, 1996
15. Ландшафтная карта Казахской ССР. Масштаб 1:2500000. (под ред. Н.А.Гвоздецкого). – М.: ГУГК, 1979
16. Казахстан, Природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969
17. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. Очерки природы – М.: Мысль, 1993
18. Фаизов К.ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование и охрана. Гидрометеорология и экология, 1995. Чигаркин А.В. Охрана природы Казахстана. Учебное пособие. − Алма-Ата: КазГУ, 1973. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. (Примечательные ландшафты и их охрана). − Алма-ата: Қайнар, 1980
19. Физическая география Республики Казахстан: Учебное пособие. − Алматы: Қазақ университеті, 1998
20. Жакупова А.А. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы. − Алматы: ҚазҰУ , 2007. 32б
21. «Труды Алакольского государственного природного заповедника» Том 2/ Сост. Н.Н.Березовиков. Орындаушы: Смайлханов Ж.Ж. Алакөл өңірінің экологиялық жадайы және Адакөл қорығының ролі мен маңызы, Алматы: Tethis, 2008. 180-186 б.
22. Курдин Р.Д. Ветровое волнение на Алакольских озерах // Вопросы географии Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1965. – Вып. 12: Алакольская впадина и ее озера. 151 – 171б
23. Коровин В.И. Исследования связей уровня озера Алаколь с гидрометеорологическими факторами // Вопросы географии Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1965. – Вып. 12: Алакольская впадина и ее озера. – 141 – 150б.
24. Абакумов В.А. Контроль качества вод по гидробиологическим показателям в системе гидрометеорологической службы СССР // Научные основы контроля качества поверхностных вод по гидробиологическим показателям. – Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – 93 – 99б.
25. Коровин В.И. Влияние гидрометеорологических условий на сток рек и уровень озер бассейнов рек Верхнего Иртыша и Балхаш-Алакольской впадины. – Л.: Гидрометеоиздат, 1966. – 125б.
26. Мальковский И.М. Географические основы водообеспечения и экологической устойчивости природно-хозяйственных систем, экологический мониторинг Или-Балхашского региона. – Алматы, 2003. – 55 б.
27. Карта Республики Казахстан. М 1: 1 500 000 – Алматы: РГКП «Картография», 2003.
28. Курдин Р.Д., Скоцеляс И.И. Распределение и потери в дельте р. Тентек // Сборник Алма-Атинской ГМО. – Алма-Ата, 1967. – Вып. 2. 25 – 28б.
29. «Труды Алакольского государственного природного заповедника» Т.1/ Сост. Н.Н.Березовиков, Алматы, Мектеп, 2004. Стр. 3-31. Орындаушы: А.Р.Мухамадиева
30. Давыдова М.И., Каменский А.И., Неклюкова Н.П., Тушинский Г.К. Физическая география СССР. – М.: Наука, 1966. – 848б.
31. Муравлев Г.Г., Покровская Т.В., Россолимо Л.Л. Казахстан / Природные условия и естественные ресурсы // Озера. – М.: Наука, 1969. – 478 – 480б.
32. Филонец П.П. Морфометрия Алакольских озер // Алакольская впадина и ее озера. – Алма-Ата, 1965. – 79-87б.
33. Актымбаева А.С. Экологический обзор Алакольского региона. // Материалы межд. конференции, посвященной 10-летию АУТБ «Естественные науки, техника и технологии», 28-30 декабря 2005г. – Алматы, 2005. – 12,17-28б.
34. Ресурсы поверхностных вод СССР. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – Т. 13, вып. 2. – 1 – 643б.
35. Муравлёв Г.Г. Географический анализ современного состояния малых озер недостаточного увлажнения и их хозяйственного значения (на материалах территории Казахстана): Автореф. дис. …д-ра географ. наук. – Л., 1969. – 230 б.
36. Евдокимов С. А. О комплексной оценке загрязненности атмосферного воздуха . Гигиена и санитария. 1990. 15-18б
37. Беляева Е. Л. Методика комплексной оценки состояния окружающей среды города. Проектирование и инженерные изыскания. 1989. № 5. 27-28б
38. Экологический атлас Санкт-Петербурга. СПб., 1992. 10 л. Карт
39. Арманд А. Д. Рукотворные катастрофы. Изв. РАН. Сер. геогр. 1993. № 5. 32-39б
40. Стурман В. И. Экологического картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. 72-75б
41. Берлянт А.М. Картография: учебник для вузов. – М.: Аспект Пресс, 2002. 12,79-83 б.
42. Востокова А.В. Оформление карт. – М.: Изд-во МГУ, 1985. – 200б
43. К.А. Салищев. – Картография. – М.: 1982. − 272б
44. Берлянт А.М. Образ пространства: карта и информация. М.: Мысль., 1986. – 237б
45. http://www.gis.Su/6997.html. «ArcGIS 9.2 – интегрированный набор программных ГИС- продуктов для создания полноценной современной ГИС»
46. http://www.dataplus.ru , «Основы ArcView». - М.: Дата+, 1996
47.\http://www.google.ru/#q=гидрологическая+карта&hl=ru&newwindow=1&biw=1280&bih=892&prmd=ivns&ei=IbTPTZHPEMf1sgaE98HJDQ&start=20&sa=N&fp=930d37c079270f5a.
48. http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/79168/
49.http://www.google.ru/#hl=ru&source=hp&biw=1280&bih=892&q=Почвенные+карты&aq=f&aqi=g10&aql;=&oq;=&f=930d37c079270f5a
50. Нефедов Г.Ф. О почвенной картографии. Саратов: Тип.об-ва книгопеч., 1914. 57б.
51. Докучаев В.В Сочинения. Т.4. Ч1. М.,Л.: Изд-во АН СССР, 1950. − 413б
52. Спиридинов А.И. Геоморфологическое картографирование – М., 1985. – 184б.
53. Спиридонов А.И. Основы общей методики полевых геоморфологических исследований и геоморфологического картографирования – М., 1970,− 456б.
54. http://www.vestnik.vsu.ru
55. http://www.esri.com/arcreader, «Составление ландшафтных карт с использованием гис-технологии».
56. www.academia-moscow.ru/off-line/_.../fragment_11002.pdf
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Жұмыстың тақырыбы: “Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру”
Жұмыстың тақырыптық өзектілігі: Алакөл аумағының қазіргі таңға дейін
ірі масштабты геоэкологиялық картасын жоғарғы ГАЖ технологиясын қолданып
құрастыру және талдау.
Жұмыстың мақсаты: Алакөл аумағының геоэкологиясын зерттеу,
геоэкологиялық аудандарға бөлу, солар арқылы аумақтың масштабы 1:200000
геоэкологиялық картасын ГАЖ көмегімен құрастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
1) Алакөл аумағының гидрологиялық картасын құрастыру;
2) Сол аумақтың топырақ және геоморфологиялық картасының
құрастырылуы;
3) Аталған аумақтың ландшафттық картасын құрастыру;
4) Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру;
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс 68 беттен, кіріспеден, 3 тараудан, 5
картадан, қорытындыдан, 56 әдебиеттер көзінен, қосымшадан тұрады. Жұмыс
барысында зерттеу аймағының геоэкологиялық картасы сол аймақтың
геоэкологиялық аудандарға бөліну сызбасы негізінде жасалды.
1 Жалпы геоэкологияға түсінік
1.1 Дүние жүзінің геоэкологиясына жалпы түсінік
Геоэкология сөзі гректің ГЕОЭКОЛОГия деген сөзінен құралған: “Гео”
– грек тілінен аударғанда жер(абиота және ландшафт), “экос” – үй, тұрақ,
“логос” – ғылым. Геоэкология – география ғылымдарының бір бағыты. Ол
экологиялық жағынан таза ортаны сақтау және табиғат ресурстарын тимді
пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында жоғарғы иерархиялық деңгейдегі
(физикалық – географиялық аймақ, провинция, ландшафт) географиялық
жүйелердің экологиялық ерекшеліктерн зерттейді. Екінші бір қырынан
геоэкология – экология саласына да жатады. Өйткені географиялық процестерді
қосымша экологиялық заңдылықтарға негіздеп зерттейді [1].
Геоэкологиялық көзқарас, әсіресе Германияда аса қарқынды түрде дамыды
және геоэкология терминін алғаш енгізуші де неміс ғалымдары еді.
Геоэкология термині К.Тролльдың есімімен тығыз байланысты. Терминді Тролль
екі әдістің – табиғи құбылыстардың кеңістіктік өзара қатынастарын
зерттеуден тұратын “горизонтальдық” және экожүйе аясында құбылыстар
арасындағы өзара қатынастарды зерттейтін “вертикальды” әдістердің бірігуін
көрсету үшін енгізілген болатын.жоғарыда айтылған міндеттер ландшафттану
және биогеоценология аясында шешіледі. Термин классикалық экологияға қарсы
енгізілген, ол уақытта жақсы тармақталған құрылым болды. олар: өсімдіктер
экологиясы, жануарлар экологиясы, микроағзалар экологиясы, жалпы экология
және т.б. К.Тролльдың айтуынша “геоэкология” және “ландшафтық экология”
синоним, яғни мағыналас сөздер. К. Тролль бойынша, ландшафттық экология
ландшафттарды өсімдіктер мен абиоталық орта арасындағы экологиялық
қатынастарды талдау, топологиялық деңгейде табиғи кешендердің құрылымы мен
құрылуы, табиғи кешендердегі құрамдас бөліктерінің өзара әрекеті және
баланс, зат және энергияны талдау жолымен зерттеуі тиіс. Мұндай әдіс
ландшафттың биологиялық өнімділігін қоршаған ортаның климаттық
жағдайларымен тығыз байланыстырады [2].
Карл Тролль 1889 ж. 24 желтоқсанда Баварида Вассербург қаласына жақын
маңда дүниеге келді. 1975 ж. 21 шілдеде Бонн қаласында өмірден өтті. Берлин
(1930 ж. бастап) және Бонн (1988 ж. бастап) университетінің профессоры,
Бонн университетінің Географиялық институтының директоры, Бонн
университетінің (1960-1961 ж.ж) ректоры қызметін атқарған. Карл Тролль әуе
географиялық барлау және аэрофотосуреттерді ландшафттық-экологиялық
бажайлау маманы болды. Негізгі ғылыми еңбектері жер бедерін, климатты,
өсімдіктер жамылғысын, олрдың өзара әрекетін, әсіресе, тропикалық елдерді,
сондай-ақ, экологиялқ ландшафт мәселесне арналған. Тролльдің геоэкологияның
дамуына қосқан үлесін К.К. Марков өзінң “К. Тролль және қазіргі география”
(СССР, сер. География 1976 ж.) мақаласында атап өтті [3].
Геоэкология немесе ландшафтық экология жеке ғылыми бағыт ретінде
өткен XX ғасырдың 30 - 40 жылдарында белгілі бір геожүйеге түсіп,
адамдардың өмір сүріп отырған қоршаған ортаның экологиялық айналасын
сипаттау негізінде пайда болды. Ғылыми әдебиеттерде геоэкологияның
ландшафтар экологиясынан басқа биогеоценология, адамдар экологиясы,
географиялық экология тәрізді балама атаулары да кездеседі.
XX ғасырдың 60 ж. геоэкология мазмұны кеңейді. Ол адамзаттың
шаруашылық іс-әрекетінің абиотикалық орта мен тұтас ландшафтқа әсерін
зерттей бастады.
Ресейде “геоэкология” термині 70 ж. басынан кеңінен қолданыла
бастады. Елімізде ландшафттық экология концепциясын академик В.Б. Сочава
дамытқан болатын, ол фитоценология, экология және ландшафттанудың ғылыми
әдістерін біріктірді. Геоэкология экологиялық өзара қатынастардағы
кеңістіктік байланыстарды айқындауға бағытталған географиялық зерттеулерде
экологиялық әдістемелерді қолдану нәтижесінде қалыптасты. 1970 ж. аяғынан
бастап ландшафттық-экологиялық бағыт ландесмәдениет деп аталатын бағытта
қалптасты. Ландесмәдениет – синтезделген, неміс классикалық географиясы
уақытынан бері дамып келе жатқан ландшафт жайлы, ландшафт күтімі,
ландшафттық жоспарлау жайлы ғылым.
Қазіргі геоэкология қоршаған ортадағы табиғи және антропогендік
өзгерістердің географиялық салдарын, оларды экологиялық бағалауды
зерттеумен айналысады.б.и. Кочуров анықтамасы бойынша, геоэкология
дегеніміз – тірі ағзалардың тіршілік ету абиотикалық ортасы мен өзара
әрекеттесуінің кеңістіктік-уақыттық заңдылықтары жайлы ғылым. Геоэкология
зерттеулерінің нысаны геожүйе болып табылады.Жекелеген геоэкологиялық
көзқарастар 1939 жылға дейін болды. Геоэкологияның құрылуы мен дамуының
тарихында 4 негізгі кезеңді айта кетуге болады:
1) Геоэкологиялық білімдердің жинақталу және геоэкологияның
ғылымретінде пайда болу үшін(1939 ж. дейін) концепцияларды ұғыну кезеңі.
2) Ландшафттық экологияның пайда болуымен байланысты (1939-1960 ж.ж)
географияда экологиялық әдістің дамуының кезеңі.
3) Өзекті ғаламдық және аймақтық экологиялық мәселелерді шеші үшін
географиялық және экологиялық білімдердің интеграциялануымен байланысты
салалық және кешендік геоэкологиялық зерттеулер кезеңі.
4) Геоэкологиялық білімді жалпылау және геоэкология әдістемесін
қазіргі өркениеттің тұрақты даму концепциясын іске асыру үшін дамыту
кезеңі[4].
Жекеленген геоэкологиялық көзқарастар геоэкологияның пайда болуына
дейін де болды. Ағылшын экономисті Адам Смиттің “Халықтың байлығы жайлы”
еңбегінде адамдарды қоғамда еңбек бөлінісі байланыстыратынын айтқан
болатын. Байлық көзі ретінде ол табиғи ресурсқа аз көңіл бөлді. Алайда, ол
жер табиғи ресурстарға бай екендігін мойындаған болатын.
Американдық географ Джордж Перкинс Марш “Адам және табиғат” (1864 ж.)
атты еңбегінде экологиялық мәселелердің артуы жайлы айтып өтті. Ол қоршаған
ортаға кері шаруашылық әрекетті шектеу жайлы ұсыныс жасады.
Ағылшын дін қызметшісі Томас Мальтус “Халықты орналастыру принципі
жайлы эссе” (1798 ж.) атты кітабында халық азық-түлік өндірісінен де тез
өседі деп айтқан болатын. Бұл ары қарай азық-түлік жетіспеушілігімен
байланысты экологиялық дағдарысқа әкелуі мүмкін.
Александр Иванович Воейков “Климат және халық шаруашылығы” (1891 ж.)
мақаласында қолайсыз табиғи құбылыстарды далалық орман өсіру, су
мелиорацияс жолымен жеңуге болатынын жазды.
1922 ж. ағылшын геологы Роберт Шерлок “Адамзат геологиялық агент
ретінде” кітабын жарыққа шығарды. Онда литосферадағы антропогендік
өзгерістер жақсы қарастырылған. Тау жасалулар антропогендік денудация, ал
үйінділердің пайда болуы антропогендік аккумуляция ретінде қарастырылған.
1968 ж. итальян өнеркәсіпшісі Аурелио Печчи ғаламдық мәселелерді
зерттейтін ғалымдар тобын жинады. Бұл ғалымдар тобы “Рим клубы” атауын
алды. 1968 ж. бастап “Рим клубының” баяндамалары шыға бастады. Ол үшін
алғашқы зерттеулер американдық ғалымдар Деннис және Донелло Медоуз 1972 ж.
“Өсім шектері” атауымен орындалды. Авторлар математикалық модельдеу
көмегімен ғаламдық даму сценариін бажамдады. Олар санының сандық өсуі,
табиғи ресурстарды өндіру, өндірістің дамуы, өндіріс қалдықтары мен
ластаушылардың артуы жердуң шектеулі мүмкіндіктерімен қарама-қайшылыққа
келеді деген қорытынды жасады. Сондықтан да адамзат өз тіршілік етуінің
стратегиясын өзгертуі тиіс. “Адамзат жолайырықта” екінші баяндамасы 1975 ж.
М. Месерович (АҚШ) және Э. Пестель (ФРГ) дайындады. Авторлар аймақтық
әлемдік мәселелерді талдай отырып стихиялық дамуды апатқа алып келеді,
сондықтан әлем ары қарай стихиялық дамымауы тиіс деген қорытындыға келді.
Әлемнің стихиялық (бей-берекет) дамуы үнемі кеңейіп отыратын тұңғиыққа алып
келеді: адам мен табиғат, бай мен кедей арасындағы апаттан тек осы
тұңғиықты жою арқылы ғана құтылуға болады. Үшінші баяндама “Халықаралық
реттіліктегі қайта құрулар” голанд экономисті Ян Тинберген бірлескен
авторлармен бірге дайындады және локальдық (желілік) және ғаламдық
мақсаттардың бірігу мүмкіндігін көрсетті. “Ғаламдық қоғам үшін мақсат” атты
төртінші баяндаманы философ Э. Ласло дайындады. Рим клубының күш салуының
арқасында қоғамның әлемдік мәселелер жайлы көздері ашылды.
Жалпы геоэкология ландшафт және одан да ірі округ, провинция облыс,
аймақ сияқты физикалық-географиялық аудандастырудың таксономиялық
бірліктерінің экологиялық қасиеттерін зерттеумен шұғылданады. Оның
міндетіне белгілі геожүйе шекарасындағы адамдардың өндірістік іс-әрекеті
мен олар мекендеген орта жағдайын зерттеп білу жатады. Әрі геоэкологияның
ең маңызды ғылыми-практикалық міндеттерінің бірі - ландшафттық-экологиялық
карталарды құрастыру, сол сияқты табиғи-экологиялық және шаруашылық-
экологиялық аудандастыру сызбаларын жасау болып табылады.
Нақты айтқанда геоэкология жалпы, қолданбалы және аймақтық болып
бөлінеді.
Жалпы геоэкология жалпы жерлік, ғаламдық процестер мен құбылыстарды
зерттейді. Оның құрамына экогеоморфология, жер қойнауы экологиясы,
атмосфера экологиясы, гидроэкология және т.б кіреді.
Шаруашылық іс-әрекеттің белгілі аясындағы геоэкожүйелердің қалыптасуы
мен өзгерісімен байланысты процестер мен құбылыстарды қолданбалы
геоэкология зерттейді. Оған: агроэкология, урбоэкология, орман шаруашылығы,
рекреациялық, сушаруашылық экологиясы және т.б жатады.
Аймақтық геоэкология шаруашылық мақсатта қолданылатын, нақты
территорияда болатын процестер мен құбылыстарды зерттейді. Оларға:
әкімшілік-территориялық құрылымдар геоэкологиясы, табиғат зоналары
геоэкологиясы, гидроэкология және өзен алаптарының геоэкологиясы және
т.б[5].
Геоэкологиялық зерттеулердің басты мақсаты табиғи және антропогендік
геожүйе, шекарасындағы қоршаған ортаның кеңістіктегі экологиялық фонын
зерттеп білу арқылы ондағы қолайлы экологиялық жағдайды сақтау немесе қайта
қалпына келтіру жөнінде нұсқау түріндегі ұсыныстар даярлау. Бұл жерде
геоэкология үшін ең негізгілері: геожүйелердің тұрақтылығын және жоғары
өнімділігін сақтау, табиғи антропогендік ландшафттар шегінде қоршаған
ортаның экологиялық жағдайының нашарлап, бұзылу құбылыстарын болдырмау. Осы
мақсаттарды жүзеге асыруда ең алдымен белгілі геожүйеде әр түрлі өнеркәсіп
өндірістерін орналастырудың мүмкіндігі мен жағдайларына жан-жақты
экологиялық экспертиза жасауда оны адамдардың өмір сүру ортасымен
экологиялық үйлесімділігін есепке алып, қарастырумыз керек.
Геоэкологиялық зерттеулер әдістемелеріне дәстүрлі, ландшафтық-
географиялық және экологиялық зерттеу тәсілдері мен пән аралық принциптері
негіз болып қаланады. Оның бастыларына: далалық, сипаттамалық,
эксперименттік, салыстырмалы және модельдік әдістер жатады. Осы аталған
әдістерге ортақ нәрсе, олардың жүйелілік тұрғысында бірыңғай методологияға
біріктірілуі. Жалпылама экологияландыру идеясы қазіргі қоғамымызды жан-
жақты қамтуда. Көптеген пәндер экологиялық мәселені өздерімен бірлікте
қарастыруда. Геоэкологиялық дағдыларды меңгеру үшін келесі: математика,
физика, химия, биология тәрізді іргелі жаратылыстану пәндері
заңдылықтарының қомақты білім көзі болуы шарт. Геоэкологиялық қүрылымын
біз, осы ғылым салаларына негізделген табиғатты қорғаудың жалпы және
жекелеген мәселелерін қарастыратын кешендер түрінде бірнеше блоктарға
жіктейміз [2].
XX ғасырдың екінші жартысында геоэкология ғылым ретінде ерекше
дамыды. Оның себебі, географиялық ортаның антропогендік өзгерістерге
ұшырауынан. Бүл өзгеріетердің ауқымдылығы адамдардың өздерінің тікелей және
жанама әсерін тигізуінен болып отыр. Әсіресе қазба байлықтарды өндіруде,
жердің беткі қабаттарына түсетін әсердің сол жердің табиғи кешендерін күрт
өзгеретінін есептемеді. Академик А.Л. Янщин айтқандай екінші дүние жүзілік
соғыстың өзі қоғамға орасан шығын мен коршаған ортаның өзгеруіне әкеліп
соқты. Осының салдарынан экологиялық жағдай түбірімен өзгерді, табиғат
деградацияға ұшырады. Халық санының күрт артуы және қазба байлықтарды
өндіру, кен алаңдарының көбеюі өсімдік пен жануарлар түрінің, олардың
тіршілік ареалының барынша азаюына әкеліп соқты. Сонымен қатар өндірістің,
өнеркәсіптің және ауыл шаруашылығының жедел дамуы табиғи ортаның күрт
өзгеру салдарынан экологиялық нашар аудандарды қалыптастырды [6].
2. Қазақстан аймағының геоэкологиялық мәселелер
Қазақстаннң табиғат жағдайлары бірқатар оқулықтар мен ғылыми
еңбектерде сипатталған, дегенмен олардың барлығы да табиғатты қорғаудың
аймақтық астарларын қарастырмайды.
Қазақстанның физикалық географиясы бойынша жоғарғы оқу орындарына
арналған бірінші оқулықты 1968 ж. В. М. Чупахин шығарды [7]. 1970 ж. В. М.
Чупахиннің “Природное районирование Казахстана” деп аталған монографиясы
жарық көрді [8]. Онда республиканың табиғат жағдайларының жалпы
сипаттамасы, табиғат зоналары мен биіктік белдеулері туралы мәліметтер,
Қазақстанның физикалық-географиялық облыстарының кешенді сипаттамасы
берілген. Екі жұмыста да Қазақстан табиғатын қорғау жайында кейбір
деректер келтірілген.
1969 ж. “Природные условия и естественные ресурсы СССР ” сериясында
“Қазақстан” деп аталатын үлкен ғылыми монографиялық еңбек басылып шықты.
Бұл жұмыста республиканың табиғат жағдайлары, табиғат зоналары, зона
тармақтары егжей-тегжейлі сарапталған, табиғатты қорғауға қатысты жеке
мағлұматтар берілген [9].
Қазақстан геоэкологиясы проблемаларын Қазақ университеті ғалымдары
кеңінен зерттеуде. Қазақстанның ландшафтық экологиясы ның ғылыми-қолданбалы
астарларын қамтитын алғашқыларының бірін А. В. Чигаркин жазды. Ол 1973 ж.
“Охрана природы Казахстана” деп аталатын оқу құралын шығарды. Бұл жұмыста
“Охрана природы пустынь Қазахстана ” картасы бар. Алғашқы табиғатты қорғау
карталарының бірі болса да, осы картада түрлі табиғатты қорғау фонымен
сипатталатын және түрлі табиғатты қорғау шараларын қажет ететін
ландшафтардың 50 түрі көрсетілген [10].
Бірінші рет А. В. Чигаркин Қазақстан геоэкологиясының аймақтық
аспектілерін зерттеді. А. В. Чигаркин Қазақстан геоэкологиясы
мәселелерін толығырақ өзінің 1995 ж. шыққан монографиясында қарастырды.
Бұл еңбегінде ол геоэкологияның теориялық және әдістемелік негіздерін
жазды, геожүйелердегі экологиялық факторлар мен антропогенезді зерттеп,
оның салдарына баға берді [11].
Қазақстанның аумақтық экологиясына 1996 ж. Баслып шыққан “Карта
экологической напреяженности Казахстана” үлкен үлес қосты. Оның масштабы
1:2500000, құрастырғандар Б.А. Досанова, Л.К. Алексеевка, Н.М. Франковская
(Г.Р. Бекжанов редакциясымен). Бұл Қазақстанның алғашқы экологиялық
картасы, оны құрастыруға көптеген қазіргі материалдар қолданылған. Картада
қалалар мен елді мекендердің ластанудың басым түріне және табиғи ортаның
өзгеруіне байланысты аудандастырылуы, экологиялық бұзылуды анықтайтын
табиғи факторлар, қоршаған ортаға әсер ететін антропогендік факторлар мен
олардың шығу тегі көрсетілген. Карта Қазақстанның қоршаған ортасының
экологиялық жағдайының кеңістік айырмашылығын толық көрсетеді [12].
Қазақстанның географиялық орнының экологиялық салдары
Қазақстан Ресей Федерациясымен, Қытай Халық Республикасымен, Қырғыз
Республикасымен, Өзбекстан және Түркменстанмен шекаралас. Оңтүстік –
Шығыстан басқа жерде табиғи шекара жоқ, сондықтан ауа массасымен және өзен
ағынымен техногендік ластаушылардың трансшекаралық қозғалысы жеңілдейді.
Қазақстанның ерекшелігі – оның Орталық Азияның батыс бөлігіндегі
континенттік орны мен аумағының үлкен бөлігінің ағынсыз болуы. Географиялық
орнының осы ерекшелігіне байланысты Қазақстан табиғатының сипаты
төмендегідей: шұғыл континенттік климат, су ресурстарының тапшылығы мен
бірқалыпты таралмауы, аридті және семиаридті ландшафттардың басымдылығы.
Қазақстанның континенттік орнына байланысты оның аумағында
антропогендік әсерге деген орнықтылығы төмен, техногенез әсеріне қарсылығы
ең әлсіз – шөлд (45%) және таулы (25%) ландшафттар басым. Қазақстан
аумағының 75%-ы қоршаған ортаның экологиялық бұзылуына бейім. Сонымен қатар
Қазақстан аумағында халық сирек қоныстанған. Халық саны 15 млн. 75 мың адам
(2005ж.) [13]. Бұл жағдайды табиғи орта үшін экологиялық тұрғыдан қолайлы
деп есептеу қажет.
Қазақстанның экономикалық-географиялық орны жалпы алғанда тиімді
емес, себебі Республиканың Дүние жүзілік мұхитқа тіке шығатын жолы жоқ.
Географиялық орны табиғи ресурстарды игеруге, экономикалық даму
қарқынына, қоршаған орта жағдайына әсер етеді.
Геологиялық құрылысының экологиялық салдары
Қазақстанның жер бедерінің түрлілігі оның геологиялық құрылысының
күрделілігіне байланысты.
Қоршаған ортаның экологиялық жағдайына геологиялық құрылымның әсері
түрліше. Геожүйелердің экологиялық жағдайына әсер ететін негізгі факторлар:
тау жыныстарының литологиясы,оның қалыңдығы, техногендік әсерге орнықтылық
дәрежесі.
Жасы мен литологиялық құрамы әр түрлі тау жыныстарындағы түрлі
пайдалы қазба кендерінің экологиялық маңызы зор. Бұл тау жыныстары пайдалы
қазбаны өндіргенде көбіне жер бетіне шығарылады. Осы жағдайда ландшафттың
табиғи геохимиялық фоны өзгереді, түрлі геохимиялық аномалиялар қалыптасады
Пайдалы қазбалардың өндірілуі және болашағы жер бедерін
бұзатындықтан, топырақ пен өсімдікті жоятындықтан, су тартылатындықтан және
табиғи орта ластанатындықтан экологиялық шиеленісу көзі болып отыр [14 ].
Қазақстан экологиялық жағдайының климаттық шарттары
Қоршаған орта жағдайына климат үлкен әсерін тигізеді. Атмосферадық
ауаның түрлі табиғи және антропогендік факторлар әсерінен ластануының
маңызы зор. Климат – жер беті, жер асты суларына, өсімдк, топыраққа және
табиғи-антропогендік ландшафттарға күшті әсерін тигізетін маңызды
экологиялық фактор.
Қоршаған ортаның экологиялық бұзылуының көптеген процестерін климат
не күшейтеді, не тежейді.
Қазақстан климатының маңызды экологиялық салдары мынадай:
1) жыл мезгілдерінің температуралық айырмасының алшақтығының
үлкендігінен және атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің аздығынан көрінетін
климаттың континенттілігі мен құрғақтығы;
2) атмосфералық құрғақшылық пен шаңды дауылдардың жиілікпен
қайталануы. Ол қазақстан шөлдерінде бір жылда 90 күнге жетеді;
3) атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің барлық жерде аздығы мен оның
уақытшалығы атмосфераның өздігінен тазаруына, ластанған топырақтың, өзендер
мен су қоймаларының жауын-шашынмен шайылуына кедергі жасайды;
Геожүйелердің экологиялық жағдайына климат әсерінің түрлілігі осы
аталғандармен бітпейді.
Ландшафттардың экологиялық қасиеттері
Қазақстанның түрлі аймақтарының экологиялық проблемалары көп жағдайда
осы табиғи ландшафттардың қасиеттеріне байланысты. Географиялық ландшафттар
дегеніміз А.Б. Исаченконың анықтамасы бойынша−құрамына жанасып жатқан
локальді геожүйелердің арнайы жиынтығын біріктіретін, зоналық және азоналық
белгілері бірдей, генетикалық тұрғыдан бірыңғай аумақ. Ландшафттардың
маңызды қасиеті – орнықтылығы, яғни антропогендік әсерге өзінің ресурстық
және орта қалыптастырғыш қызметтері мен қасиеттерін сақтай отырып қарсы
тұру қабілеті. Бір аумақта түрлі ландшафттардың кездесуі – осы аумақтың
экологиялық (геоэкологиялық) жағдайының алуан түрлілігінің себепшісі.
Қазақстан ландшафттары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жазық
аймақтарда ландшафттардың 4 типі, 10 тип тармағы, 485 түрі белгілі [15].
1.2.1 Геоэкологиялық аудандаудың әдістемелік негіздері
Геоэкологияның (ландшафттық экологи яның) маңызды мәселесі – адам-
зат қоғамы мен табиғаттың өзара бай ланысының кеңістіктік уақыттық заңд ылықта
рын танып білу. Осы мақсатта тек адамды қоршаған табиғи орта (табиғи
геожүйелер) ғана емес, сонымен бірге адам қызметінен өзгерген (табиғи-
антропогендік геожүйе) орта да ғылыми тұрғыдан зерттеледі. Геоэкологияның
ғылыми пән ретіндегі мақсаты – түрлі деңгейдегі табиғи және табиғи
антропогендік геожүйелердегі адам тіршілігінің экологиялық жағдайын
зерттеп, бағалау.
Геоэкология табиғи-антропогендік жүйелердің экологиялық жағдайын
физикалық-геоэкологиялық провинциялар, аудандар, ландшафттар, т.б. рангінде
зерттейтін болғандықтан, геоэкологиялық аудандауға басты негіз жалпы ғылыми
физикалық-географиялық аудандау бола алады.
Экологиялық жағдайы зерттеліп отырған аймақтардың табиғат
қасиеттерінің бірдей болуы, осы геожүйелердің орнықтандыру мен табиғатын
қорғауға бағытталған шаралар жүйесінң бірдей болуына мүмкіндік береді.
Физикалық-географиялық аудандаудың жалпыға белгілі мақсаты – барлық
табиғи жағдайының ұқсастығы мен айырмашылығы негізінде жер бетін бір-біріне
ұқсайтын табиғи аймақтарға бөлу. Геоэкологиялық аудандаудың алғашқы
кезеңдерінің де негізг мәселесі осы.
Фактілік деректердің аздығы, геоэкологиялық аудандау әдістемесінің
жеткілікті зерттелмеуі Қазақстанның геоэкологиялық аудандалуын
геоэкологиялық аудандау рангінде көрсетуге мүмкіндік бермейді.
Қазақстанның ұсынылып отырған геоэкологиялқ аудандалуының ең төменгі
бірлігі – геоэкологиялық анклав. Бұл физикалық-географиялық провинцияның
табиғи ортасының орнқсыздану деңгейі доминантты фонмен салыстырғанда жоғары
бөлігі. Бұл экологиялық жағдайы антропогендік әсерден шиеленіскен ареал. Ол
физикалық-географиялық округ, ауданның бөлігі болып табылады, кейде оның
шекарасымен сәйкес келеді. (Геоэкологиялық анклавтардың экологиялық
қасиеттері А.В.Чигаркиннің жұмыстарында берілген) [11].
Сонымен, геоэкологиялық аудандау белгілі бр аумақтағы қоршаған ортаны
қорғау саласындағы жағдайдың кеңістіктік заңдылықтарын көрсетеді.
Экологиялық жағдайы бағаланатын аймақтардың экологиялық қасиеттерінің
бірдейлігі, осындай геожүйелерде экологиялық жағдайды жақсарту, қалпына
келтруге бағытталған шаралардың да бірдей болуына мүмкндік береді.
Табиғатты пайдалану мәселелерін шешуде геоэкологиялық аудандаудың
маңызы зор. Қоршаған ортаның экологиялық жағдайын қалпына келтіруге
бағытталған еңбекті және қаржыны көп қажет ететін шаралар кешенін
геожүйелерді экологиялық реконструкциялау стратегиясы деп атайды.
2. Геоэкологиялық аудандау
Қазақстанның табиғат жағдайларының басқаға ұқсамайтын күрделілігі мен
алуан түрлілігі осы аумақты табиғи аудандаумен айналысқан ғалымдарды түрлі
ғылыми тұжырмдар жасауға мәжбүр етті.
Геоэкологиялық аудандау негізіне Қазақстанның Б.А.Федорович [16],
Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаев [17] ұсынып, А.В. Чигаркин [18] толықтырған
табиғи аудандау схемасы алынды.
Геоэкологиялық аудандау схемасының арнайы мазмұнының негізінде
Қазақстанның белгілі табиғи шаруашылық аймақтарындағы экологиялық жағдайдың
шиелінісу белгілері жатыр. Экологиялық жағдай алдымен 1994 ж. А.В.Чигаркин
жасаған Қазақстанның геоэкологиялық (ландшафттық-экологиялық) картасы
негізінде жасалды [19].
Қазақстанның геоэкологиялық картасының негізіне салынған экологиялық
ақпаратты кешенді сараптау фактілік материалды геоэкологиялық жағдайдың
шиеленісуне байланысты жүйелеуге мүмкіндік берді. Геоэкологиялық жағдайдың
– адам тіршілігінің қалыпты жағдайының өзгеруі, табиғи ресурстардың азаюы
не таусылуы, геожүйенің орта және ресурс қалыптастырғыш қасиетінің
төмендеуі не жоғалуы. Келеңсіз экологиялық жағдайдың себебі, әдетте,
антропогенез, сирек жағдайда табиғи процестер (1кесте).
Қазақстанның геоэкологиялық аудандау схемасының әрбір геоэкологиялық
провинциясы экологиялық бұзылудың белгілі бір деңгейіне жатқызылған.
Экологиялық бұзылуды бағалау критериін таңдау геожүйелерді
ранжирлеуді жалғастыруға, яғни табиғи аймақтарды экологиялық бұзылудың одан
да төмен реттік деңгейлеріне бөлуге мүмкіндік береді. Табиғатты қорғау
жағдайлары бойынша табиғи аймақтарды біріктіру экологиялық жағдайын
қалыптастыруға бағытталған бірдей шаралар жүйесін жасауға жағдай туғызады
[11].
Кесте 1
Қазақстанның геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейлері
№ Экологиялық бұзылуТабиғи ортаның экологиялық бұзылу Балл
деңгейі критериі
1 Апаттық Табиғат компоненттерінің көпшілігінің5
терең,қалпына келмейтін өзгерістерге
ұшырауы.
2 Қауіпті Табиғат компоненттерінің көпшілігінің4
терең,бірақ қалпына келетін
өзгерістерге ұшырауы.
3 Шиеленіскен Табиғат компоненттерінің көпшілігінің3
терең,бірақ қалпына келетін келеңсіз
өзгерістерге ұшырауы.
4 Қанағаттанарлық Табиғаттың құрамдас бөліктерінің 2
құрылымының елеулі,бірақ қалпына
келтіруі жеңіл өзгерістерге ұшырауы.
5 Қолайлы Келеңсіз экологиялық өзгерістердің 1
болмауы
Қазақстан геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейін автор, Жакупова
А.А. есептеді (1 кестені қараңыз) [20]
2 Зерттеу нысаны және әдістері
2.1 Алакөл қазаншұңқыры ауданы
Ел: Каспий маңы – Тұран
Облыс: Балхашмаңы – Шу(Жетісу)
Провинция: Балхашмаңы – Іле – Алакөл
Округ: Шығыс Балхашмаңы – Алакөл
Аудан: Алакөл қазаншұңқыры ауданы
Алакөл ойысы Қазақстан республикасының оңтүстік шығысында Алматы
(Алакөл ауданы) және Шығыс Қазақстан (Үржар ауданы) облыстарының аумағында
жатыр. Облысты таға тәрізді тау жоталары қоршап тұр. Олар: солтүстігінде –
Тарбағатай, шығысында – Барлық және Майлы жоталарының етегі, оңтүстігінде –
Жетісу Алатауы, батысында – Балхаш колі, оңтүстік шығысында – тауаралық
өткел – Жетісу (Жоңғар) қақпасы арқылы ҚХР аумағындағы Еби-Нор көлінің
ойысымен қосылады. Сонымен қатар Алакөл ойысы кең құлаш Еуразия құрлығының
ішкері орталығында орналасқан. Алакөлден солтүстікке Солтүстік Мұзды
мұхитының жағалауына дейін және батысқа қарай Қара теңізге дейін 3000км,
шығысқа қарай Тынық мұхитына дейін 4000 км. Мұндай орналасу жағдайы ойыстың
негізгі климаттық жағдайының шұғыл құрлықтық және құрғақ белдемде
қалыптасуына негіз болады. Құрғақ әрі шұғыл құрлықтық белдемнің ерекшелігі
– антропогендік әсерге өте сезімтал болып келеді. Яғни осы белдемнің табиғи
нысандарының экологиялық жүктемелері салыстырмалы түрде төмен деңгейде
болады. Шамалы ауытқудың өзі едәуір әсер етеді [21].
Ұлы жібек жолының бір саласы кесіп өтетін Алакөл көлдері көне
замандарда-ақ қытай, араб және европалық көпестерге белгілі болған. Бірақ
Алакөл көлдерінің сипаттамасы мен кестелік картасын 1722 жылы ғана орыс
офицері Унковский жасап шығарған болатын.
Көлдердің арнайы гидрографиялық зерттеулерін ең алғаш рет 1943-1944
ж.ж. КазКСР-ң гидрометслужба басқармасының гидрографиялық партиясы
жүргізді. Көлдер деңгейін стационарлық бақылауы XX ғасырдың 50-жылдарында
басталған еді. Көлдердің ашық алаңдарының гидрометеоролагиялық режимін
зерттеу, олардың гидрологиясы су балансын кешенді зерттеу өткен ғасырдың 60-
жылдарда жүзеге аса бастады. Тұрақты гидрологиялық бақылаулар Алакөл
көлінде 1948 жылы, Қошқаркөлде 1956жылы, ал қалған көлдерде – тек қана
Алматы ГМО-ң экспедициялық зерттеулері кезінде (1960 ж) жүзеге асырылды.
1960 жылға дейін көлдік посттарда судың деңгейін, оның температурасын
(жағасында) және ауа райын бақылау жүргізіліп отырды.
1943-1944 жж. КазССР-ң гидрометслужба Басқармасы Алакөл, Қошқаркөл
және Сасықкөл көлдеріне байқап зерттеу жүргізді. Ол көлдердің көпжылдық
төмен тұру кезеңінде орындалды және нәтижелері Ресурсы поверхностных вод
СССР атты жинағында келтірілген [22].
Сурет 1. Алакөл ойпатының физико-географиялық картасы
Алматы ГМО-ң 1960-1964 жж. Алакөл экспедициясын жүргізген, онда
Алакөл көлдері және Тентек өзенінің атырауының кешендік гидрологиялық
зерттеулері жүзеге асырылды. Сол кездері 1960-1963 жж. КазССР-ң АН
географиялық секторы Алакөл, Қошқаркөл және Сасықкөл көлдерінің
батиметрикалық түсірілімдері, олардың морфометрикасын, жағалауының, түпкі
қабаттарының динамикасын және химиялық сараптан өткізілген гидрофаунасын
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстардың қорытындылары География
институтының Вопросы географии Казахстана атты еңбегінде жинақталған
[23].
Алакөл көлі бассейнінің су деңгейінің көпжылдық ауысымдарының
К.В.Курдюкова (1951), А.В.Шнитникова (1950, 1975) және Р.Д.Кудрина (1969),
В.И.Коровина (1963, 1965, 1966), В.И.Коровина және Р.Д.Кудрина (1965)
[24] жүргізілген зерттеулер көлдердің гидрологиялық режимнің және су
балансының негізгі ерекшеліктерін алғаш рет кешенді түрде анықтауға
көмектесті.
1. Геологиясы мен жерасты сулары
Геожүйелердің геологиялық құрылымындағы экологиялық мәні халық
шаруашылығының кез-келген түрін жоспарлағанда міндетті түрде есепке алынуы
керек. Алакөл ойпаты бетінің қазіргі құрылымы және оның таулық көмкерілуі
аймақтың геологиялық даму тарихымен тығыз байланысты. Бұл аймақта полеозой
дәуірінің соңында мезозойда эрозия және денудация процестерінің
қарқындылығы нәтижесінде пенепленге айналған таулы ел пайда болды. Бұған
Тарбағатай, Барлық, Жетісу Алатауының осы күнге дейін сақталған тегіс беткі
жақтары дәлел бола алады [25]. Үштік кезеңде палеозой жыныстарынан
құралған тегіс төбелі жазықтықтар көтеріле бастады, осының нәтижесінде
жиналған мору қабатымен және ыстық, құрғақ климатта пайда болған қызыл
түсті саздардың шөгінділерінің шайылуына әкелді. Үштік кезеңнің аяғында
және төрттік кезеңнің басында Жоңғар Алатауы мен Тарбағатайдың күшті
көтерулерімен бірге Алакөл ойпаты түбінің төмендеуі бірге жүрді, ал
эрозионды процестер Жоңғар Алатауы және Барлық тау етегінде аллювиальды-
пролювиальды шлейфтердің пайда болуына әкелді. Алакөл ойысының табиғи және
геологиялық құрылымдық ерекшелігі жерасты суларының қалыптасуы үшін өте
қолайлы. Бассейннің негізгі қоректену аумағы Алатау, Тарбағатай, Барлық-
Майлы және олардың тауалды аймағында (өзендердің шығар төбелері және
суағарлары) орналасқан. Ал сулардың негізгі таралу аймағы Алакөл көлдерінің
қазаншұңқыры болып табылады. Алакөл ойпатын құрайтын, ойыстың орталық
бөлігіне дейін жететін борпылдақ суөткізгіш төрттік және неоген-төрттік
қыртыстар геофизикалық зерттеулер бойынша 1000м-ден асып, жерасты суларының
үлкен көлемінің аккумуляторы қызметін атқарады [26].
Су шығатын конустың төрттік қабаттарының сулы кешені Жетісу Алатауы
мен Тарбағатай тауларының етегіндегі Алакөл ойысында таралған. Оны осы
жерлердегі қалыңдығы 2 – 80 метрге дейін жететін жұмыр тастардан, құмды
жерлерден байқауға болады. Біркелкі ағынмен қозғалатын жерасты суларның
орналасу тереңдігі 5 – 6 метрден 30 – 40 метрге дейін жетеді. Жерасты
сулары негізгі қорегін өзен суларының сүзілуі есебінен және аз ғана бөлігі
жауын шашыннан алады. Судың молдығы жоғары, бұлақтар мен саңылаулардың
көлемі 50 – 60 лс. Ауданы 5,8 мың км2 ,30 – 40м сулы горизонттың орташа
қуаттылықта жерасты ағын 34 м3с асады, ал ағын көлемі – жылына 1096 млн.м3
.
Төрттік құмдық эолдық шөгінділердің сулы деңгейі 5 – 10 м
қалыңдықтағы адырлы тізбекті құмдардың дамыған көлдік – эолдық
қыртыстарымен ұштастырылған. Судың орналасқан тереңдігі 2 – 3 метрден
аспайды.
Судың деңгей ауданы 4,1 мың км2 жерде арналасқан. Бұл жердегі ағыс
1,64 м3с, ал көлемі – жылына 51,6 млн.м3.
Құмды – балшықты көлдік аллювиальді төрттік шөгінділерінің сулы
деңгейі көл маңындағы жазықта орналасқан. Судың орналасу тереңдігі 1,5
тен 60 метрге жетеді. Судың саңылауға түсу дебиті 0,1 – 0,5 лс, судың
минералдылығы 0,8 – 0,9 дан 3,0 гл-ге дейін.
Жерасты сулары суағардың төбесіндегі қиыршық тасты қабаттары
шекрасында қалыптасып өзен жағалауы жазықтарының қабаттары (ауданы 9,37 мың
км2, орташа күші 8м) арқылы Алакөл көліне қарай жылжитын бірыңғай грунтты
ағынын қалыптастырады.
Сулы горизонттар көбінесе тауалды шлейфтерінен ағатын жерасты
суларымен және су сыятын жерлердің ашылып кеткен аймағында жауын-шашынның
жиналуымен қоректенеді. Су жағалауының жазықтарындағы ауданында жерасты
ағынының модулі 0,1-0,3 лс, ағын көлемі жылына 89 млн м3. Ал Алакөл
ойысының толық аумағы бойынша жерасты ағыны 39,27 м3с, ал ағынның барлық
көлемі – жылына 123,6млн м3 [27].
Адырлы-тізбекті құмды аудандарда грунтты сулар құмды массивтерде бет
жағы бос және улкен көлдер жағына және жергілікті топыраққа қарай әлсіз
көлбеуленген сулы горизонт құрайды. Су сыйғызатын жыныстар сазды, балшықты
құмдар болып табылады. Грунтты сулар 2 – 10 м-ге дейін (жер бедерінің 50-60
метрлік кәдімгі формаларында) тереңдікте орналасқан. Саңылаулырмен
бекітілген сулы горизонттардың орташа күші 45-70 м-ді құрайды. Сүзілу
коэффициенті күніне 0,7 ден 15,0 м аралығында ауымып отырады.
Негізінде сулы горизонт атмосфералық жауын-шашынмен және кейде жақын
үстінде жатқан аймақтан (тауалды жазықтар, аласа таулар) ағатын, сондай-ақ
төмеде жатқан горизонтардағы су тегеуіріні нәтижесінде пайда болатын
сулармен қоректенеді. Құмды массивтер грунт суларының улкен қорынан тұрады.
Судың босауы өзен алаптарында (Шынжылы, Үржар, Қатынсу, Емел өзендері),
сонымен қатар көлдік-аллювиальді жазық арқылы үлкен көлдер
қазаншұңқырларында болады. Құмды массивтердің жағалауға шығатын Алакөлдің
шығыс жағалауында осы сулар тікелей суға құяды.
Тауалды еңіс жазықтарында өзен ағысы және жерасты суларының
қоректенуі жоғалады, ал көлдік-аллювиалді жазықтарда жерасты сулары буланып
және өзендерге құяды. Сонымен булану бұл зонада су көздері, батпақ және
көлдердің беті сияқты топырақ және өсімдік жамылғысының көл жағалауындағы
жазықта жақын орналасқан грунт суларын сіңіру есебіне болады.
Бұл рельеф қалыптастырушы процестер ойпат тарихында бұрынғы кең
байтақ суайдынының қалдығы болып табылатын Алакөл көлдерінің көлдік
қазаншұңқырының құрылымы мен қазіргі орналасуына себеп болды. Сол кездерде
қазіргі көлдік қазаншұңқырлар – қазіргі көлдердің,олардың салаларының және
жағалық өсімдіктерінің даму және тіршілік әрекетінің өнімі болды [26].
2. Жер бедері
Алакөл ойпаты тасты және сорды шөлді ландшафттық бастауы бар тегіс
жазықтықты жер бедерімен ерекшеленеді, сонымен қатар мұнда құм сілемдері
кездеседі, ал ол өз алдына Алакөл көлді-шалғынды физикалық-географиялық
аумаққа жатқызуына алып келді.
Аккумулятивті жер бедері тізбекті-ойысты көлді жазықтықтарымен, тегіс
көлді жазықтықтарымен, еңісті тау алды жазықтықтарымен, аллювиальді еңісті
өзен жазықтықтарымен, аллювиальді және көлді-аллювиальді өзен жайылмалы
жазықтықтарымен және төменгі террасаларымен берілген.
Аккумулятивті жер бедері кеңінен таралған, онда төмендегілер
ерешеленеді:
Көлді жазықтықтың тізбекті-ойысты жер бедері негізінен Қарақұм,
Сарықұм құмды сілемдерінің шекарасында, оңтүстік-батыс бөлігінде
сипатталады. Мұнда жеке төбешіктер және кіші-гірім қазаншұңқырлар құрап
ойысты жер бедері басым болып келеді. Мұндағы төбешіктердің биіктігі
қазаншұңқырлардың түбінің арасы 6-10 метрден 15-20 метрге дейін ауытқиды.
Қазаншұңқыр диаметрі 100-200 м аралығында. Бұл аумақта оңтүстік беткейі
еңіс және солтүстік беткейі тік болып келетін, биіктігі 6-10 немесе 15-20 м-
ге жетіп кездесетін тізбекті жер бедері нашар дамыған. Тізбектер мен
төбешіктер аралығын тақырлар алып жатыр.
Тегіс көлді жазықтық бүкіл оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Ол
аккумуляция және болып тұратын тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде
пайда болған. Бұл көлге қарай еңісті болып келетін мүлтіксіз тегіс көлді
жазықтық. Жазықтық биктігі 1 км-де 1-1,5 м аралығында. Баласайқан және
Үлкенсайқан тауларының солтүстігіне таман көлді жазықтықтың бетінде
мезгілдік тасқындардың арналары дамыған, олар 1-1,5 м тереңдікке дейін
жетеді.
Көлді жазықтық негізінен Қарақұм және Сарықұм құмды сілемдеріне
шығанақ құрап кіріп жатыр, ол еңісті құмды төбешіктерімен (4-6 м)
тақырланған телімдерімен сипатталады. Жеке ірі тақырлар, жіңішке мойнақпен
қосылып біртұтас жүйе құрайды. Жазықтықтың абсолюттік биіктігі 350-500 м.
Еңіс тау алды жазықтығы Текелі, Баласайқан, Үлкенсайқан тауларының
солтүстік-шығысын және Архарлы тауының шығысында жатыр, мезгілдік
тасқындардың ысырыңды конусы және Тентек, Шынжылы өзендерінің ескі
құрлықтық атырауы ретінде берілген. Жазықтық шамалы еңісті, таулардан
алыстаған сайын тегістеліп, келесі жазықтыққа айналады. Тау етегінде еңісті
жазықтық мезгілдік тасқындар арналарымен кесілген. Тентек және Шынжылы
өзендерінің ескі атыраулары тереңдігі 3-4 м болатын қазіргі кең жайылмамен
кесілген. Осындай кесінді Архарлы тауының етегінде де белгіленген, онда
еңіс жазықтық ежелгі Лепсі өзенінің арнасымен шайылады. Жазықтық бетінде
кіші-гірім құмды телімдері кездесіп тұрады. Абсолюттік биіктігі 360-440 м.
Аллювиальді еңісті өзен жазықтығы Тентек, Шілікті және Шынжылы
өзенінің көлді террассаларымен берілген. Аллювиальді жазықтық негізінен
Архарлы тауының шығыс және оңтүстік жағында және Тентек өзенінің төменгі
ағысында дамыған. Ол сол жазықтық шегінде бірнеше рет өз арна бағытын
өзгерткен Тентек, Шілікті және Лепсі өзендерінің шөгінділерінен пайда
болған. Жазықтық беті мүлтіксіз тегіс, тек кейде биіктігі 3-4 м. болатын
құмды төбешіктер кездеседі. Жазықтық солтүстікке қарай шамалы еңісті болып
келеді. Сарықұм, Қарақұм құмды сілемдердің шетін өзендердің шайғаны анық
көрінеді.
Аллювиальді және көлді-аллювиальді өзен жайылмасы және төменгі
террассалар. Өзен жайылмалары өзінің шамалы енімен ерекшеленеді. Тіпті
Тентек өзені сияқты ірі өзен жайылмасының ені 1-1,5 км-ден аспайды. Шынжылы
өзенінде және Лепсі өзенінің ежелгі аңғарында 2 терраса бақыланады. Төменгі
терраса биіктігі 1-1,2 м., ал жоғарғы терраса биіктігі 2 м-ден 2,5-3 м-ге
дейін жетеді, беті тегіс болып келеді. Тентек өзенінің төменгі ағысында
жеке тармақтарға бөлінген жерінде, аллювиальді жазықтық көлді-аллювиальді
жазықтыққа алмасады. Жазықтық беті шамалы көлге қарай еңісті, қатты
батпақтанған, онда қамыс басып кеткен, сумен толтырылған кіші-гірім ойыстар
көптеп кездеседі. Сонымен қатар мұнда сорлар мен тақырлар да кездеседі.
Жазықтық жер бедері тегіс, салыстырмалы биіктігі 1-1,5 м аспайды.
Абсолюттік биіктігі 350-520 м.
Тұз жиналуы негізінен сорлар мен сортаңдар жиналатын, ойысты
телімдерде байқалады. Бұл процесс әсiресе интенсивтi түрде тегіс көлді
жазықтығында және аллювиальді еңіс жазықтығында өтеді, әсіресе такырлар мен
сортаңдар алып жатқан Лепсі өзенінің ескі арнасында дамыған. Сасықкөл
көліне тұстасқан жерінде қатты батпақтанған, ені 2-3 км құрайды.
Эррозионды процесстер Тентек, Шынжылы өзенінің аңғарында және басқа
да шайылу жүретін ұсақ аңғарларда байқалады. Бұл процестер интенсивті түрде
көктемгі су тасқыны және нөсер жауын кездерінде жүреді.
Неотектоникада қазіргі физикалық-геологиялық процестердің дамуында
үлкен роль ойнайды, әсіресе эрозионды процестерде және шөгіп кету
құбылыстарында. Тау бойымен, басты Жоңғар сынығына, кейде суға толы, шөгіп
кеткен ұзын апандар және ұсақ ойпаттар ұштасып жатыр. Кей жерлерде сынық
ысырыңды конус төбесімен өткенде, оларды ажыратады және 2-3 метрлі кертпеш
құрайды. Сонымен қатар ысырыңды конус төбесінде жыра пайда болғанын да
байқауға болады.
Ойпатта қатты және жиі желдердің әсерінен дефляция процестерінің
дамуын байқауға болады. Бірақ құм сілемдері бұта және шөптесін
өсімдіктермен бекітілгендіктен, бұл процестер тек жеке кіші-гірім
телімдерде байқалады.
Көлді аккумуляциялық жазықтықтар көл ойпаттарында кеңінен таралған.
Көлді ойпаттар (Алакөл, Сасықкөл көлдері) негізінен тектоникалық ойпаттар
болып табылады. Көл шөгінділері көбіне делювиальді-аллювиальді кешендерімен
берілген.
Көлді жазықтықтар көл айналасындағы территорияда таралған. Төрттік
кезеңде бұл аумақта қазіргі деңгейінен 100 м-ге жоғары көл бассейні болған
деп есептеледі. Оған дәлел ретінде көл террасаларының бар болуы.
Қазіргі кезде Алакөл көлдер тобының жан-жағындағы жағалаулары және
террасаларының дамуы жайында бір тұжырым жоқ. К.В.Курдюковпен бұл
аймақтарда үлкен теңіз болған деген гипотезасын Н.Н.Костенко жоққа
шығарған. З.А.Сваричевскаяның айтуы бойынша Алакөл көлінің биік орналасуы
(120 м-ге дейін) тектоникалық себептерге байланысты [21].
Ойпат пішіні бойынша көпбұрышты фигураға ұқсас, оңтүстік – шығыстан
солтүстік – батысқа қарай 300 км-ге созылып жатыр. Оның ішінде жазық
бөлігінің ені оңтүстік – шығыста 10 км-ден солтүстік – батысқа қарай 100
км жерді алып жатыр. Жетісу Алатауынан Тарбағатай жотасына дейінгі
аралықтың ара қашықтығы 150 км. Алакөл ойпатының жазықтарының ішінде тау
немесе ұсақ шоқылы сипаттағы оқшауланған қыраттар кездеседі. Негізінде
Алакөл ойпатының жазық бөлігі көлдік қазаншұңқыр жағында тауалды аймағында
800 м-ден Алакөл көліне қарай 348 м-ге дейін төмендейді.
Рельефке байланысты Алакөл көлі бассейні ластанудың жинақталған
территориясына жатады. Рельефтің басқа экологиялық жағдайларына мыналар
қатысты:
1) таулардың жауын – шашын жел жағында байқалатын, тосқауылды
климаттық эффектті айқындайтын бассейннің оңтүстік – шығысында орналасуы,
осының салдарынан тауларда көп өзендердің ағысы пайда болады, экзогенді
және қоршаған ортадағы табиғи экологиялық дестибилизация процестерінің
белсенді түрде жүреді;
2) денудациялы жазықтардың болуы топырақтың бұзылуына әкелетін су
эрозиясы процестері дамиды;
3) таулардың болуы экологиялық кауіп – қатерді жоғарылататын
эндогенді және басқа да процестердің пайда болуын анықтайды.
2.1.3 Климаты
Алакөл ойпаты Евразия құрлығының ортасында орналасқандықтан, климаты
біріншіден континентальді, екіншіден құрғақ болып келген, ұзақ және аз
қарлы қыс, жеке жылдары аяз 48-510-қа дейін барады және құрғақ, ыстық жаз,
бұл уақытта күндізгі температура 40-420-қа жетеді. Мұнда негізінен
арктикалық, полярлы және тропикалық ауа массалары кездеседі.
Мұнда жылына күн радиациясының келуі 125-130 ккалсм2 дейін жетеді.
Қыс айларында мысалы, желтоқсанда 3 ккалсм2, ал максималды радиация көлемі
маусымға келеді 16-17 ккалсм2. салыстырмалы орташа жылдық ауа ылғалдылығы
Жоңғар қақпасында 58% (максимальді қараша-наурыз айларында 71-85%), Үшарал
маңында 63% (77-81%). Соңғы 25 жылда Алакөл ойпатында климаттың жылынуы
белгіленуде, ол өз алдына қысқы кезде жауындардың болуынан байқалады.
Нәтижесінде бұл аймақта алмұрт, жүзім және тағы басқа жылулықты жақсы
көретін өсімдіктер түрлерін өсіре бастады.
Жазықтықтағы фенологиялық маусымдықтың ұзақтығы: көктем 25 наурыздан
– 5 мамырға дейін (52 күн), жаз 16 мамырдан – 30 қыркүйекке дейін (138
күн), күз 1 қазаннан – 15 қарашаға дейін (45 күн), қыс 16 қарашадан – 24
наурызға дейін (130 күн). Орташа температурасы 0 градустен жоғары болған
жылы мезгілдің ұзақтығы 8-8,5 айды құрайды.
Ауа температурасы
Жылдық ауа темепратурасы солтүстік аудандарда 2-5 0С-ге дейін жетеді.
Ал Алакөл маңы жазық аудандарында 5-10 0С-ге дейін жетеді. Солтүстік
аудандарда ауа темепратурасы бірдей болып ерекшеленеді. Ал таулы аудандарда
ауа температурасы -50 0С, ал оңтүстік жазық аудандарда -45 0С құрайды.
Қыста оңтүстік жылы аудандарда күн жылына бастайды. Бұл көбіне
қайталанып отырады, қаңтар, ақпан айларында кейде 3 күнге, кей жылдары 7-10
күндерге созылып кетеді. Жылдық тербелісте орташа тәуліктік температура 3
0С-ден 10 0С-ге дейін, ал максимальді температура қаңтарда 12 0С-ге дейін
жетеді. Осы аудандарда ауа температурасының қарқынды өсіуі көктем
мезгілінде байқалады. Орташа температура ең ыстық айларда шамамен 25 0С-ді
құрайды. Ал биктігі 3000 м жерлерде орташа температурасы 7-10 0С-ді
құрайды. Ал орташа жылдық орташа амплитуда тербелісі, ауа температурасы осы
жабық аудандарда 35-45 0С-ді құрайды.
Жоңғар Алатауы бөктеріндегі таулы аудандарда жазыққа қарағанда кіші
ауа темпратурасы қалыптасады [28].
Үсіктер. Алакөл ойпатының климаты әр түрлі ауыл-шаруашылық мәдени
дақылдарды өсіруге қолайлы, бірақ жеке кездері мұнда өсімдіктерге үлкен
зиян келтіретін үсіктер жүреді. Үсіктер көбіне көктемде және күзде болады.
Олардың таралуына жергілікті орографиялық жағдайлар әсер етеді. Алакөл
ойпатында үсіктер күзде қыркүйек айының екінші-үшінші декадасына, көктемде
сәуір айының екінші-үшінші декадасына келеді. Орташа үсіксіз мезгіл
ұзақтығы 114-118 күнді құрайды .
Жел. Алакөл ойпатында ең қатты желдерге Жоңғар қақпасынан шығатын
Ебі және оған қарама-қарсы соғатын Сайқан желдері жатады. Ебі - шығыс
немесе оңтүстік-шығыс желі, қыс мезгілінде қатты борандар туғызады. Жазда
бұл жел сирек соғады, айына 1-2 рет. Ебі желінің ұзақтығы екі күннен екі
аптаға дейін созылады. Ебі желінен кейін күн жылынады, ол әсірісе қыс
мезгілінде ерекше байқалады. Кейбір зерттеулерге жүгінсек, Алакөл ойпатының
жел соғу ерекшеліктері, бұл өңірде болашақта жел-энергетика қондырғыларын
кеңінен пайдалануға болатынын көрсетеді. Шаңды борандар туғызатын қатты
желдер, көбіне жылы жыл мезгілінде соғады. Ойпаттың жазық бөлігінде шаңды
боранды күндер саны 4-22 аралығында.
Желдің жылына орташа жылдамдығы 1,7-606 мсек. Желдің айлық орташа
жылдамдығының ақырын болуы қыста, әсіресе желтоқсан, қаңтар және қыркүйек
айларында байқалады. Ол 1,4-4,7 мсек аралығында тербеледі. Ал желдің қатты
айлық орташа жылдамдығы көктемде және қыстың екінші жартысында 2,4-11,6
мсек аралығында өзгеріп соғады [29].
Жел режимі. Жел құрлыққа қарағанда ірі суаттарда, көл бетінде едәуір
көп болады. Бұл құрлыққа қарағанда су бетінде кедір-бұдырлықтың аздығынан
болады. Ауа ағысының ұзақ жүрісіне байланысты желдің жылдамдығы бәсеңдейді
және жағадан 1-2 км аралығында тоқтап қалады.
Барлық Алакөл көлдері үшін су бетінен желді күшейтетін орын болуы
керек, Жоңғар қақпасынан шыққаннан кейінгі ағынның кеңеюі Алакөлдің
оңтүстік шығыс бөлегінің желінің жылдамдығын азайтады, ал ағынның қозғалысы
су бетінің әсерін ұстап қалады. Көлдің үстіндегі ағынның таралуы болмаған
кезде жел жақтағы жағадағы желдің жылдамдығы ық жағадағы желдің жылдамдығын
көбейту керек.
Алакөл ойпатының желдің режимі күрделігімен, өзіне тән ерекшелігімен
ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер жалпы синоптикалық процестердің әсер етуімен
және жергілікті желдің туындауынан ауданның күрделі орографиясынан желдің
өзгеруін анықтайды.
Алакөл ойпатының оңтүстік шығыс шетінде Жоңғар қақпасы аудандарында
еліміздегі белгілі дауылды жел жел полюсы орын алады . Евгей желіне
тудыратын негізгі процес болып Қазақстанның батыс аудандарындағы
антициклонның басым болуы, оның негізгі орталықтары оңтүтік батыс және
шығыс аймақтар.
Атмосфералық құрғақшылық аса ұзаққа созылмайтын құрғақшылық түрінде
көрінеді. Олар ауа температурасының өте жоғары болуымен және ауаның
салыстырмалы ылғалдылығының күрт төмендеуімен сипатталады. Алакөл ойпатында
жаз мезгілі кезінде 9-12 атмосфералық құрғақшылық белгіленген. Өте құрғақ
жылдары оның саны 15-тен 18-ге дейін барады, ал ылғалды және салыстырмалы
суық жылдары 3-тен 5-ке дейін төмендейді. Негізінен 3-5 күнге созылатын
құрғақшылық 4-8 пайызды алып жатыр. Көбіне атмосфералық құрғақшылық ауа
температурасы максимумға, жауын-шашын мөлшері минимумға жеткен шілде айында
болады.
Тұмандар – климаттың бір ерекшелігі. Алакөл ойпатында тұманды күндер
саны жылына 10-20 күнге жетеді, көбіне олар суық жыл мезгілінде байқалады
(қараша, наурыз), әсіресе желтоқсанда. Ал көк тайғақ ауыл-шаруашылығына
көптеген зиян келтіреді. Мысалы, байланыс жолдарын бұзады, мал жаюға
кедергі жасайды. Алакөл ойпатында көк тайғақ сирек құбылыс. Суық жыл
мезгілінде көк тайғақтың орташа көпжылдық қайталануы 1 күннен 4 күнге
дейін. Көбіне көк тайғақ желтоқсанда, ал сирек қараша және наурыз айларында
болып тұрады. Кей жылдары көк тайғақ жылына 3-тен 12-ге дейін қайталанады,
әсіресе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: “Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру”
Жұмыстың тақырыптық өзектілігі: Алакөл аумағының қазіргі таңға дейін
ірі масштабты геоэкологиялық картасын жоғарғы ГАЖ технологиясын қолданып
құрастыру және талдау.
Жұмыстың мақсаты: Алакөл аумағының геоэкологиясын зерттеу,
геоэкологиялық аудандарға бөлу, солар арқылы аумақтың масштабы 1:200000
геоэкологиялық картасын ГАЖ көмегімен құрастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
1) Алакөл аумағының гидрологиялық картасын құрастыру;
2) Сол аумақтың топырақ және геоморфологиялық картасының
құрастырылуы;
3) Аталған аумақтың ландшафттық картасын құрастыру;
4) Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру;
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс 68 беттен, кіріспеден, 3 тараудан, 5
картадан, қорытындыдан, 56 әдебиеттер көзінен, қосымшадан тұрады. Жұмыс
барысында зерттеу аймағының геоэкологиялық картасы сол аймақтың
геоэкологиялық аудандарға бөліну сызбасы негізінде жасалды.
1 Жалпы геоэкологияға түсінік
1.1 Дүние жүзінің геоэкологиясына жалпы түсінік
Геоэкология сөзі гректің ГЕОЭКОЛОГия деген сөзінен құралған: “Гео”
– грек тілінен аударғанда жер(абиота және ландшафт), “экос” – үй, тұрақ,
“логос” – ғылым. Геоэкология – география ғылымдарының бір бағыты. Ол
экологиялық жағынан таза ортаны сақтау және табиғат ресурстарын тимді
пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында жоғарғы иерархиялық деңгейдегі
(физикалық – географиялық аймақ, провинция, ландшафт) географиялық
жүйелердің экологиялық ерекшеліктерн зерттейді. Екінші бір қырынан
геоэкология – экология саласына да жатады. Өйткені географиялық процестерді
қосымша экологиялық заңдылықтарға негіздеп зерттейді [1].
Геоэкологиялық көзқарас, әсіресе Германияда аса қарқынды түрде дамыды
және геоэкология терминін алғаш енгізуші де неміс ғалымдары еді.
Геоэкология термині К.Тролльдың есімімен тығыз байланысты. Терминді Тролль
екі әдістің – табиғи құбылыстардың кеңістіктік өзара қатынастарын
зерттеуден тұратын “горизонтальдық” және экожүйе аясында құбылыстар
арасындағы өзара қатынастарды зерттейтін “вертикальды” әдістердің бірігуін
көрсету үшін енгізілген болатын.жоғарыда айтылған міндеттер ландшафттану
және биогеоценология аясында шешіледі. Термин классикалық экологияға қарсы
енгізілген, ол уақытта жақсы тармақталған құрылым болды. олар: өсімдіктер
экологиясы, жануарлар экологиясы, микроағзалар экологиясы, жалпы экология
және т.б. К.Тролльдың айтуынша “геоэкология” және “ландшафтық экология”
синоним, яғни мағыналас сөздер. К. Тролль бойынша, ландшафттық экология
ландшафттарды өсімдіктер мен абиоталық орта арасындағы экологиялық
қатынастарды талдау, топологиялық деңгейде табиғи кешендердің құрылымы мен
құрылуы, табиғи кешендердегі құрамдас бөліктерінің өзара әрекеті және
баланс, зат және энергияны талдау жолымен зерттеуі тиіс. Мұндай әдіс
ландшафттың биологиялық өнімділігін қоршаған ортаның климаттық
жағдайларымен тығыз байланыстырады [2].
Карл Тролль 1889 ж. 24 желтоқсанда Баварида Вассербург қаласына жақын
маңда дүниеге келді. 1975 ж. 21 шілдеде Бонн қаласында өмірден өтті. Берлин
(1930 ж. бастап) және Бонн (1988 ж. бастап) университетінің профессоры,
Бонн университетінің Географиялық институтының директоры, Бонн
университетінің (1960-1961 ж.ж) ректоры қызметін атқарған. Карл Тролль әуе
географиялық барлау және аэрофотосуреттерді ландшафттық-экологиялық
бажайлау маманы болды. Негізгі ғылыми еңбектері жер бедерін, климатты,
өсімдіктер жамылғысын, олрдың өзара әрекетін, әсіресе, тропикалық елдерді,
сондай-ақ, экологиялқ ландшафт мәселесне арналған. Тролльдің геоэкологияның
дамуына қосқан үлесін К.К. Марков өзінң “К. Тролль және қазіргі география”
(СССР, сер. География 1976 ж.) мақаласында атап өтті [3].
Геоэкология немесе ландшафтық экология жеке ғылыми бағыт ретінде
өткен XX ғасырдың 30 - 40 жылдарында белгілі бір геожүйеге түсіп,
адамдардың өмір сүріп отырған қоршаған ортаның экологиялық айналасын
сипаттау негізінде пайда болды. Ғылыми әдебиеттерде геоэкологияның
ландшафтар экологиясынан басқа биогеоценология, адамдар экологиясы,
географиялық экология тәрізді балама атаулары да кездеседі.
XX ғасырдың 60 ж. геоэкология мазмұны кеңейді. Ол адамзаттың
шаруашылық іс-әрекетінің абиотикалық орта мен тұтас ландшафтқа әсерін
зерттей бастады.
Ресейде “геоэкология” термині 70 ж. басынан кеңінен қолданыла
бастады. Елімізде ландшафттық экология концепциясын академик В.Б. Сочава
дамытқан болатын, ол фитоценология, экология және ландшафттанудың ғылыми
әдістерін біріктірді. Геоэкология экологиялық өзара қатынастардағы
кеңістіктік байланыстарды айқындауға бағытталған географиялық зерттеулерде
экологиялық әдістемелерді қолдану нәтижесінде қалыптасты. 1970 ж. аяғынан
бастап ландшафттық-экологиялық бағыт ландесмәдениет деп аталатын бағытта
қалптасты. Ландесмәдениет – синтезделген, неміс классикалық географиясы
уақытынан бері дамып келе жатқан ландшафт жайлы, ландшафт күтімі,
ландшафттық жоспарлау жайлы ғылым.
Қазіргі геоэкология қоршаған ортадағы табиғи және антропогендік
өзгерістердің географиялық салдарын, оларды экологиялық бағалауды
зерттеумен айналысады.б.и. Кочуров анықтамасы бойынша, геоэкология
дегеніміз – тірі ағзалардың тіршілік ету абиотикалық ортасы мен өзара
әрекеттесуінің кеңістіктік-уақыттық заңдылықтары жайлы ғылым. Геоэкология
зерттеулерінің нысаны геожүйе болып табылады.Жекелеген геоэкологиялық
көзқарастар 1939 жылға дейін болды. Геоэкологияның құрылуы мен дамуының
тарихында 4 негізгі кезеңді айта кетуге болады:
1) Геоэкологиялық білімдердің жинақталу және геоэкологияның
ғылымретінде пайда болу үшін(1939 ж. дейін) концепцияларды ұғыну кезеңі.
2) Ландшафттық экологияның пайда болуымен байланысты (1939-1960 ж.ж)
географияда экологиялық әдістің дамуының кезеңі.
3) Өзекті ғаламдық және аймақтық экологиялық мәселелерді шеші үшін
географиялық және экологиялық білімдердің интеграциялануымен байланысты
салалық және кешендік геоэкологиялық зерттеулер кезеңі.
4) Геоэкологиялық білімді жалпылау және геоэкология әдістемесін
қазіргі өркениеттің тұрақты даму концепциясын іске асыру үшін дамыту
кезеңі[4].
Жекеленген геоэкологиялық көзқарастар геоэкологияның пайда болуына
дейін де болды. Ағылшын экономисті Адам Смиттің “Халықтың байлығы жайлы”
еңбегінде адамдарды қоғамда еңбек бөлінісі байланыстыратынын айтқан
болатын. Байлық көзі ретінде ол табиғи ресурсқа аз көңіл бөлді. Алайда, ол
жер табиғи ресурстарға бай екендігін мойындаған болатын.
Американдық географ Джордж Перкинс Марш “Адам және табиғат” (1864 ж.)
атты еңбегінде экологиялық мәселелердің артуы жайлы айтып өтті. Ол қоршаған
ортаға кері шаруашылық әрекетті шектеу жайлы ұсыныс жасады.
Ағылшын дін қызметшісі Томас Мальтус “Халықты орналастыру принципі
жайлы эссе” (1798 ж.) атты кітабында халық азық-түлік өндірісінен де тез
өседі деп айтқан болатын. Бұл ары қарай азық-түлік жетіспеушілігімен
байланысты экологиялық дағдарысқа әкелуі мүмкін.
Александр Иванович Воейков “Климат және халық шаруашылығы” (1891 ж.)
мақаласында қолайсыз табиғи құбылыстарды далалық орман өсіру, су
мелиорацияс жолымен жеңуге болатынын жазды.
1922 ж. ағылшын геологы Роберт Шерлок “Адамзат геологиялық агент
ретінде” кітабын жарыққа шығарды. Онда литосферадағы антропогендік
өзгерістер жақсы қарастырылған. Тау жасалулар антропогендік денудация, ал
үйінділердің пайда болуы антропогендік аккумуляция ретінде қарастырылған.
1968 ж. итальян өнеркәсіпшісі Аурелио Печчи ғаламдық мәселелерді
зерттейтін ғалымдар тобын жинады. Бұл ғалымдар тобы “Рим клубы” атауын
алды. 1968 ж. бастап “Рим клубының” баяндамалары шыға бастады. Ол үшін
алғашқы зерттеулер американдық ғалымдар Деннис және Донелло Медоуз 1972 ж.
“Өсім шектері” атауымен орындалды. Авторлар математикалық модельдеу
көмегімен ғаламдық даму сценариін бажамдады. Олар санының сандық өсуі,
табиғи ресурстарды өндіру, өндірістің дамуы, өндіріс қалдықтары мен
ластаушылардың артуы жердуң шектеулі мүмкіндіктерімен қарама-қайшылыққа
келеді деген қорытынды жасады. Сондықтан да адамзат өз тіршілік етуінің
стратегиясын өзгертуі тиіс. “Адамзат жолайырықта” екінші баяндамасы 1975 ж.
М. Месерович (АҚШ) және Э. Пестель (ФРГ) дайындады. Авторлар аймақтық
әлемдік мәселелерді талдай отырып стихиялық дамуды апатқа алып келеді,
сондықтан әлем ары қарай стихиялық дамымауы тиіс деген қорытындыға келді.
Әлемнің стихиялық (бей-берекет) дамуы үнемі кеңейіп отыратын тұңғиыққа алып
келеді: адам мен табиғат, бай мен кедей арасындағы апаттан тек осы
тұңғиықты жою арқылы ғана құтылуға болады. Үшінші баяндама “Халықаралық
реттіліктегі қайта құрулар” голанд экономисті Ян Тинберген бірлескен
авторлармен бірге дайындады және локальдық (желілік) және ғаламдық
мақсаттардың бірігу мүмкіндігін көрсетті. “Ғаламдық қоғам үшін мақсат” атты
төртінші баяндаманы философ Э. Ласло дайындады. Рим клубының күш салуының
арқасында қоғамның әлемдік мәселелер жайлы көздері ашылды.
Жалпы геоэкология ландшафт және одан да ірі округ, провинция облыс,
аймақ сияқты физикалық-географиялық аудандастырудың таксономиялық
бірліктерінің экологиялық қасиеттерін зерттеумен шұғылданады. Оның
міндетіне белгілі геожүйе шекарасындағы адамдардың өндірістік іс-әрекеті
мен олар мекендеген орта жағдайын зерттеп білу жатады. Әрі геоэкологияның
ең маңызды ғылыми-практикалық міндеттерінің бірі - ландшафттық-экологиялық
карталарды құрастыру, сол сияқты табиғи-экологиялық және шаруашылық-
экологиялық аудандастыру сызбаларын жасау болып табылады.
Нақты айтқанда геоэкология жалпы, қолданбалы және аймақтық болып
бөлінеді.
Жалпы геоэкология жалпы жерлік, ғаламдық процестер мен құбылыстарды
зерттейді. Оның құрамына экогеоморфология, жер қойнауы экологиясы,
атмосфера экологиясы, гидроэкология және т.б кіреді.
Шаруашылық іс-әрекеттің белгілі аясындағы геоэкожүйелердің қалыптасуы
мен өзгерісімен байланысты процестер мен құбылыстарды қолданбалы
геоэкология зерттейді. Оған: агроэкология, урбоэкология, орман шаруашылығы,
рекреациялық, сушаруашылық экологиясы және т.б жатады.
Аймақтық геоэкология шаруашылық мақсатта қолданылатын, нақты
территорияда болатын процестер мен құбылыстарды зерттейді. Оларға:
әкімшілік-территориялық құрылымдар геоэкологиясы, табиғат зоналары
геоэкологиясы, гидроэкология және өзен алаптарының геоэкологиясы және
т.б[5].
Геоэкологиялық зерттеулердің басты мақсаты табиғи және антропогендік
геожүйе, шекарасындағы қоршаған ортаның кеңістіктегі экологиялық фонын
зерттеп білу арқылы ондағы қолайлы экологиялық жағдайды сақтау немесе қайта
қалпына келтіру жөнінде нұсқау түріндегі ұсыныстар даярлау. Бұл жерде
геоэкология үшін ең негізгілері: геожүйелердің тұрақтылығын және жоғары
өнімділігін сақтау, табиғи антропогендік ландшафттар шегінде қоршаған
ортаның экологиялық жағдайының нашарлап, бұзылу құбылыстарын болдырмау. Осы
мақсаттарды жүзеге асыруда ең алдымен белгілі геожүйеде әр түрлі өнеркәсіп
өндірістерін орналастырудың мүмкіндігі мен жағдайларына жан-жақты
экологиялық экспертиза жасауда оны адамдардың өмір сүру ортасымен
экологиялық үйлесімділігін есепке алып, қарастырумыз керек.
Геоэкологиялық зерттеулер әдістемелеріне дәстүрлі, ландшафтық-
географиялық және экологиялық зерттеу тәсілдері мен пән аралық принциптері
негіз болып қаланады. Оның бастыларына: далалық, сипаттамалық,
эксперименттік, салыстырмалы және модельдік әдістер жатады. Осы аталған
әдістерге ортақ нәрсе, олардың жүйелілік тұрғысында бірыңғай методологияға
біріктірілуі. Жалпылама экологияландыру идеясы қазіргі қоғамымызды жан-
жақты қамтуда. Көптеген пәндер экологиялық мәселені өздерімен бірлікте
қарастыруда. Геоэкологиялық дағдыларды меңгеру үшін келесі: математика,
физика, химия, биология тәрізді іргелі жаратылыстану пәндері
заңдылықтарының қомақты білім көзі болуы шарт. Геоэкологиялық қүрылымын
біз, осы ғылым салаларына негізделген табиғатты қорғаудың жалпы және
жекелеген мәселелерін қарастыратын кешендер түрінде бірнеше блоктарға
жіктейміз [2].
XX ғасырдың екінші жартысында геоэкология ғылым ретінде ерекше
дамыды. Оның себебі, географиялық ортаның антропогендік өзгерістерге
ұшырауынан. Бүл өзгеріетердің ауқымдылығы адамдардың өздерінің тікелей және
жанама әсерін тигізуінен болып отыр. Әсіресе қазба байлықтарды өндіруде,
жердің беткі қабаттарына түсетін әсердің сол жердің табиғи кешендерін күрт
өзгеретінін есептемеді. Академик А.Л. Янщин айтқандай екінші дүние жүзілік
соғыстың өзі қоғамға орасан шығын мен коршаған ортаның өзгеруіне әкеліп
соқты. Осының салдарынан экологиялық жағдай түбірімен өзгерді, табиғат
деградацияға ұшырады. Халық санының күрт артуы және қазба байлықтарды
өндіру, кен алаңдарының көбеюі өсімдік пен жануарлар түрінің, олардың
тіршілік ареалының барынша азаюына әкеліп соқты. Сонымен қатар өндірістің,
өнеркәсіптің және ауыл шаруашылығының жедел дамуы табиғи ортаның күрт
өзгеру салдарынан экологиялық нашар аудандарды қалыптастырды [6].
2. Қазақстан аймағының геоэкологиялық мәселелер
Қазақстаннң табиғат жағдайлары бірқатар оқулықтар мен ғылыми
еңбектерде сипатталған, дегенмен олардың барлығы да табиғатты қорғаудың
аймақтық астарларын қарастырмайды.
Қазақстанның физикалық географиясы бойынша жоғарғы оқу орындарына
арналған бірінші оқулықты 1968 ж. В. М. Чупахин шығарды [7]. 1970 ж. В. М.
Чупахиннің “Природное районирование Казахстана” деп аталған монографиясы
жарық көрді [8]. Онда республиканың табиғат жағдайларының жалпы
сипаттамасы, табиғат зоналары мен биіктік белдеулері туралы мәліметтер,
Қазақстанның физикалық-географиялық облыстарының кешенді сипаттамасы
берілген. Екі жұмыста да Қазақстан табиғатын қорғау жайында кейбір
деректер келтірілген.
1969 ж. “Природные условия и естественные ресурсы СССР ” сериясында
“Қазақстан” деп аталатын үлкен ғылыми монографиялық еңбек басылып шықты.
Бұл жұмыста республиканың табиғат жағдайлары, табиғат зоналары, зона
тармақтары егжей-тегжейлі сарапталған, табиғатты қорғауға қатысты жеке
мағлұматтар берілген [9].
Қазақстан геоэкологиясы проблемаларын Қазақ университеті ғалымдары
кеңінен зерттеуде. Қазақстанның ландшафтық экологиясы ның ғылыми-қолданбалы
астарларын қамтитын алғашқыларының бірін А. В. Чигаркин жазды. Ол 1973 ж.
“Охрана природы Казахстана” деп аталатын оқу құралын шығарды. Бұл жұмыста
“Охрана природы пустынь Қазахстана ” картасы бар. Алғашқы табиғатты қорғау
карталарының бірі болса да, осы картада түрлі табиғатты қорғау фонымен
сипатталатын және түрлі табиғатты қорғау шараларын қажет ететін
ландшафтардың 50 түрі көрсетілген [10].
Бірінші рет А. В. Чигаркин Қазақстан геоэкологиясының аймақтық
аспектілерін зерттеді. А. В. Чигаркин Қазақстан геоэкологиясы
мәселелерін толығырақ өзінің 1995 ж. шыққан монографиясында қарастырды.
Бұл еңбегінде ол геоэкологияның теориялық және әдістемелік негіздерін
жазды, геожүйелердегі экологиялық факторлар мен антропогенезді зерттеп,
оның салдарына баға берді [11].
Қазақстанның аумақтық экологиясына 1996 ж. Баслып шыққан “Карта
экологической напреяженности Казахстана” үлкен үлес қосты. Оның масштабы
1:2500000, құрастырғандар Б.А. Досанова, Л.К. Алексеевка, Н.М. Франковская
(Г.Р. Бекжанов редакциясымен). Бұл Қазақстанның алғашқы экологиялық
картасы, оны құрастыруға көптеген қазіргі материалдар қолданылған. Картада
қалалар мен елді мекендердің ластанудың басым түріне және табиғи ортаның
өзгеруіне байланысты аудандастырылуы, экологиялық бұзылуды анықтайтын
табиғи факторлар, қоршаған ортаға әсер ететін антропогендік факторлар мен
олардың шығу тегі көрсетілген. Карта Қазақстанның қоршаған ортасының
экологиялық жағдайының кеңістік айырмашылығын толық көрсетеді [12].
Қазақстанның географиялық орнының экологиялық салдары
Қазақстан Ресей Федерациясымен, Қытай Халық Республикасымен, Қырғыз
Республикасымен, Өзбекстан және Түркменстанмен шекаралас. Оңтүстік –
Шығыстан басқа жерде табиғи шекара жоқ, сондықтан ауа массасымен және өзен
ағынымен техногендік ластаушылардың трансшекаралық қозғалысы жеңілдейді.
Қазақстанның ерекшелігі – оның Орталық Азияның батыс бөлігіндегі
континенттік орны мен аумағының үлкен бөлігінің ағынсыз болуы. Географиялық
орнының осы ерекшелігіне байланысты Қазақстан табиғатының сипаты
төмендегідей: шұғыл континенттік климат, су ресурстарының тапшылығы мен
бірқалыпты таралмауы, аридті және семиаридті ландшафттардың басымдылығы.
Қазақстанның континенттік орнына байланысты оның аумағында
антропогендік әсерге деген орнықтылығы төмен, техногенез әсеріне қарсылығы
ең әлсіз – шөлд (45%) және таулы (25%) ландшафттар басым. Қазақстан
аумағының 75%-ы қоршаған ортаның экологиялық бұзылуына бейім. Сонымен қатар
Қазақстан аумағында халық сирек қоныстанған. Халық саны 15 млн. 75 мың адам
(2005ж.) [13]. Бұл жағдайды табиғи орта үшін экологиялық тұрғыдан қолайлы
деп есептеу қажет.
Қазақстанның экономикалық-географиялық орны жалпы алғанда тиімді
емес, себебі Республиканың Дүние жүзілік мұхитқа тіке шығатын жолы жоқ.
Географиялық орны табиғи ресурстарды игеруге, экономикалық даму
қарқынына, қоршаған орта жағдайына әсер етеді.
Геологиялық құрылысының экологиялық салдары
Қазақстанның жер бедерінің түрлілігі оның геологиялық құрылысының
күрделілігіне байланысты.
Қоршаған ортаның экологиялық жағдайына геологиялық құрылымның әсері
түрліше. Геожүйелердің экологиялық жағдайына әсер ететін негізгі факторлар:
тау жыныстарының литологиясы,оның қалыңдығы, техногендік әсерге орнықтылық
дәрежесі.
Жасы мен литологиялық құрамы әр түрлі тау жыныстарындағы түрлі
пайдалы қазба кендерінің экологиялық маңызы зор. Бұл тау жыныстары пайдалы
қазбаны өндіргенде көбіне жер бетіне шығарылады. Осы жағдайда ландшафттың
табиғи геохимиялық фоны өзгереді, түрлі геохимиялық аномалиялар қалыптасады
Пайдалы қазбалардың өндірілуі және болашағы жер бедерін
бұзатындықтан, топырақ пен өсімдікті жоятындықтан, су тартылатындықтан және
табиғи орта ластанатындықтан экологиялық шиеленісу көзі болып отыр [14 ].
Қазақстан экологиялық жағдайының климаттық шарттары
Қоршаған орта жағдайына климат үлкен әсерін тигізеді. Атмосферадық
ауаның түрлі табиғи және антропогендік факторлар әсерінен ластануының
маңызы зор. Климат – жер беті, жер асты суларына, өсімдк, топыраққа және
табиғи-антропогендік ландшафттарға күшті әсерін тигізетін маңызды
экологиялық фактор.
Қоршаған ортаның экологиялық бұзылуының көптеген процестерін климат
не күшейтеді, не тежейді.
Қазақстан климатының маңызды экологиялық салдары мынадай:
1) жыл мезгілдерінің температуралық айырмасының алшақтығының
үлкендігінен және атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің аздығынан көрінетін
климаттың континенттілігі мен құрғақтығы;
2) атмосфералық құрғақшылық пен шаңды дауылдардың жиілікпен
қайталануы. Ол қазақстан шөлдерінде бір жылда 90 күнге жетеді;
3) атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің барлық жерде аздығы мен оның
уақытшалығы атмосфераның өздігінен тазаруына, ластанған топырақтың, өзендер
мен су қоймаларының жауын-шашынмен шайылуына кедергі жасайды;
Геожүйелердің экологиялық жағдайына климат әсерінің түрлілігі осы
аталғандармен бітпейді.
Ландшафттардың экологиялық қасиеттері
Қазақстанның түрлі аймақтарының экологиялық проблемалары көп жағдайда
осы табиғи ландшафттардың қасиеттеріне байланысты. Географиялық ландшафттар
дегеніміз А.Б. Исаченконың анықтамасы бойынша−құрамына жанасып жатқан
локальді геожүйелердің арнайы жиынтығын біріктіретін, зоналық және азоналық
белгілері бірдей, генетикалық тұрғыдан бірыңғай аумақ. Ландшафттардың
маңызды қасиеті – орнықтылығы, яғни антропогендік әсерге өзінің ресурстық
және орта қалыптастырғыш қызметтері мен қасиеттерін сақтай отырып қарсы
тұру қабілеті. Бір аумақта түрлі ландшафттардың кездесуі – осы аумақтың
экологиялық (геоэкологиялық) жағдайының алуан түрлілігінің себепшісі.
Қазақстан ландшафттары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жазық
аймақтарда ландшафттардың 4 типі, 10 тип тармағы, 485 түрі белгілі [15].
1.2.1 Геоэкологиялық аудандаудың әдістемелік негіздері
Геоэкологияның (ландшафттық экологи яның) маңызды мәселесі – адам-
зат қоғамы мен табиғаттың өзара бай ланысының кеңістіктік уақыттық заңд ылықта
рын танып білу. Осы мақсатта тек адамды қоршаған табиғи орта (табиғи
геожүйелер) ғана емес, сонымен бірге адам қызметінен өзгерген (табиғи-
антропогендік геожүйе) орта да ғылыми тұрғыдан зерттеледі. Геоэкологияның
ғылыми пән ретіндегі мақсаты – түрлі деңгейдегі табиғи және табиғи
антропогендік геожүйелердегі адам тіршілігінің экологиялық жағдайын
зерттеп, бағалау.
Геоэкология табиғи-антропогендік жүйелердің экологиялық жағдайын
физикалық-геоэкологиялық провинциялар, аудандар, ландшафттар, т.б. рангінде
зерттейтін болғандықтан, геоэкологиялық аудандауға басты негіз жалпы ғылыми
физикалық-географиялық аудандау бола алады.
Экологиялық жағдайы зерттеліп отырған аймақтардың табиғат
қасиеттерінің бірдей болуы, осы геожүйелердің орнықтандыру мен табиғатын
қорғауға бағытталған шаралар жүйесінң бірдей болуына мүмкіндік береді.
Физикалық-географиялық аудандаудың жалпыға белгілі мақсаты – барлық
табиғи жағдайының ұқсастығы мен айырмашылығы негізінде жер бетін бір-біріне
ұқсайтын табиғи аймақтарға бөлу. Геоэкологиялық аудандаудың алғашқы
кезеңдерінің де негізг мәселесі осы.
Фактілік деректердің аздығы, геоэкологиялық аудандау әдістемесінің
жеткілікті зерттелмеуі Қазақстанның геоэкологиялық аудандалуын
геоэкологиялық аудандау рангінде көрсетуге мүмкіндік бермейді.
Қазақстанның ұсынылып отырған геоэкологиялқ аудандалуының ең төменгі
бірлігі – геоэкологиялық анклав. Бұл физикалық-географиялық провинцияның
табиғи ортасының орнқсыздану деңгейі доминантты фонмен салыстырғанда жоғары
бөлігі. Бұл экологиялық жағдайы антропогендік әсерден шиеленіскен ареал. Ол
физикалық-географиялық округ, ауданның бөлігі болып табылады, кейде оның
шекарасымен сәйкес келеді. (Геоэкологиялық анклавтардың экологиялық
қасиеттері А.В.Чигаркиннің жұмыстарында берілген) [11].
Сонымен, геоэкологиялық аудандау белгілі бр аумақтағы қоршаған ортаны
қорғау саласындағы жағдайдың кеңістіктік заңдылықтарын көрсетеді.
Экологиялық жағдайы бағаланатын аймақтардың экологиялық қасиеттерінің
бірдейлігі, осындай геожүйелерде экологиялық жағдайды жақсарту, қалпына
келтруге бағытталған шаралардың да бірдей болуына мүмкндік береді.
Табиғатты пайдалану мәселелерін шешуде геоэкологиялық аудандаудың
маңызы зор. Қоршаған ортаның экологиялық жағдайын қалпына келтіруге
бағытталған еңбекті және қаржыны көп қажет ететін шаралар кешенін
геожүйелерді экологиялық реконструкциялау стратегиясы деп атайды.
2. Геоэкологиялық аудандау
Қазақстанның табиғат жағдайларының басқаға ұқсамайтын күрделілігі мен
алуан түрлілігі осы аумақты табиғи аудандаумен айналысқан ғалымдарды түрлі
ғылыми тұжырмдар жасауға мәжбүр етті.
Геоэкологиялық аудандау негізіне Қазақстанның Б.А.Федорович [16],
Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаев [17] ұсынып, А.В. Чигаркин [18] толықтырған
табиғи аудандау схемасы алынды.
Геоэкологиялық аудандау схемасының арнайы мазмұнының негізінде
Қазақстанның белгілі табиғи шаруашылық аймақтарындағы экологиялық жағдайдың
шиелінісу белгілері жатыр. Экологиялық жағдай алдымен 1994 ж. А.В.Чигаркин
жасаған Қазақстанның геоэкологиялық (ландшафттық-экологиялық) картасы
негізінде жасалды [19].
Қазақстанның геоэкологиялық картасының негізіне салынған экологиялық
ақпаратты кешенді сараптау фактілік материалды геоэкологиялық жағдайдың
шиеленісуне байланысты жүйелеуге мүмкіндік берді. Геоэкологиялық жағдайдың
– адам тіршілігінің қалыпты жағдайының өзгеруі, табиғи ресурстардың азаюы
не таусылуы, геожүйенің орта және ресурс қалыптастырғыш қасиетінің
төмендеуі не жоғалуы. Келеңсіз экологиялық жағдайдың себебі, әдетте,
антропогенез, сирек жағдайда табиғи процестер (1кесте).
Қазақстанның геоэкологиялық аудандау схемасының әрбір геоэкологиялық
провинциясы экологиялық бұзылудың белгілі бір деңгейіне жатқызылған.
Экологиялық бұзылуды бағалау критериін таңдау геожүйелерді
ранжирлеуді жалғастыруға, яғни табиғи аймақтарды экологиялық бұзылудың одан
да төмен реттік деңгейлеріне бөлуге мүмкіндік береді. Табиғатты қорғау
жағдайлары бойынша табиғи аймақтарды біріктіру экологиялық жағдайын
қалыптастыруға бағытталған бірдей шаралар жүйесін жасауға жағдай туғызады
[11].
Кесте 1
Қазақстанның геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейлері
№ Экологиялық бұзылуТабиғи ортаның экологиялық бұзылу Балл
деңгейі критериі
1 Апаттық Табиғат компоненттерінің көпшілігінің5
терең,қалпына келмейтін өзгерістерге
ұшырауы.
2 Қауіпті Табиғат компоненттерінің көпшілігінің4
терең,бірақ қалпына келетін
өзгерістерге ұшырауы.
3 Шиеленіскен Табиғат компоненттерінің көпшілігінің3
терең,бірақ қалпына келетін келеңсіз
өзгерістерге ұшырауы.
4 Қанағаттанарлық Табиғаттың құрамдас бөліктерінің 2
құрылымының елеулі,бірақ қалпына
келтіруі жеңіл өзгерістерге ұшырауы.
5 Қолайлы Келеңсіз экологиялық өзгерістердің 1
болмауы
Қазақстан геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейін автор, Жакупова
А.А. есептеді (1 кестені қараңыз) [20]
2 Зерттеу нысаны және әдістері
2.1 Алакөл қазаншұңқыры ауданы
Ел: Каспий маңы – Тұран
Облыс: Балхашмаңы – Шу(Жетісу)
Провинция: Балхашмаңы – Іле – Алакөл
Округ: Шығыс Балхашмаңы – Алакөл
Аудан: Алакөл қазаншұңқыры ауданы
Алакөл ойысы Қазақстан республикасының оңтүстік шығысында Алматы
(Алакөл ауданы) және Шығыс Қазақстан (Үржар ауданы) облыстарының аумағында
жатыр. Облысты таға тәрізді тау жоталары қоршап тұр. Олар: солтүстігінде –
Тарбағатай, шығысында – Барлық және Майлы жоталарының етегі, оңтүстігінде –
Жетісу Алатауы, батысында – Балхаш колі, оңтүстік шығысында – тауаралық
өткел – Жетісу (Жоңғар) қақпасы арқылы ҚХР аумағындағы Еби-Нор көлінің
ойысымен қосылады. Сонымен қатар Алакөл ойысы кең құлаш Еуразия құрлығының
ішкері орталығында орналасқан. Алакөлден солтүстікке Солтүстік Мұзды
мұхитының жағалауына дейін және батысқа қарай Қара теңізге дейін 3000км,
шығысқа қарай Тынық мұхитына дейін 4000 км. Мұндай орналасу жағдайы ойыстың
негізгі климаттық жағдайының шұғыл құрлықтық және құрғақ белдемде
қалыптасуына негіз болады. Құрғақ әрі шұғыл құрлықтық белдемнің ерекшелігі
– антропогендік әсерге өте сезімтал болып келеді. Яғни осы белдемнің табиғи
нысандарының экологиялық жүктемелері салыстырмалы түрде төмен деңгейде
болады. Шамалы ауытқудың өзі едәуір әсер етеді [21].
Ұлы жібек жолының бір саласы кесіп өтетін Алакөл көлдері көне
замандарда-ақ қытай, араб және европалық көпестерге белгілі болған. Бірақ
Алакөл көлдерінің сипаттамасы мен кестелік картасын 1722 жылы ғана орыс
офицері Унковский жасап шығарған болатын.
Көлдердің арнайы гидрографиялық зерттеулерін ең алғаш рет 1943-1944
ж.ж. КазКСР-ң гидрометслужба басқармасының гидрографиялық партиясы
жүргізді. Көлдер деңгейін стационарлық бақылауы XX ғасырдың 50-жылдарында
басталған еді. Көлдердің ашық алаңдарының гидрометеоролагиялық режимін
зерттеу, олардың гидрологиясы су балансын кешенді зерттеу өткен ғасырдың 60-
жылдарда жүзеге аса бастады. Тұрақты гидрологиялық бақылаулар Алакөл
көлінде 1948 жылы, Қошқаркөлде 1956жылы, ал қалған көлдерде – тек қана
Алматы ГМО-ң экспедициялық зерттеулері кезінде (1960 ж) жүзеге асырылды.
1960 жылға дейін көлдік посттарда судың деңгейін, оның температурасын
(жағасында) және ауа райын бақылау жүргізіліп отырды.
1943-1944 жж. КазССР-ң гидрометслужба Басқармасы Алакөл, Қошқаркөл
және Сасықкөл көлдеріне байқап зерттеу жүргізді. Ол көлдердің көпжылдық
төмен тұру кезеңінде орындалды және нәтижелері Ресурсы поверхностных вод
СССР атты жинағында келтірілген [22].
Сурет 1. Алакөл ойпатының физико-географиялық картасы
Алматы ГМО-ң 1960-1964 жж. Алакөл экспедициясын жүргізген, онда
Алакөл көлдері және Тентек өзенінің атырауының кешендік гидрологиялық
зерттеулері жүзеге асырылды. Сол кездері 1960-1963 жж. КазССР-ң АН
географиялық секторы Алакөл, Қошқаркөл және Сасықкөл көлдерінің
батиметрикалық түсірілімдері, олардың морфометрикасын, жағалауының, түпкі
қабаттарының динамикасын және химиялық сараптан өткізілген гидрофаунасын
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстардың қорытындылары География
институтының Вопросы географии Казахстана атты еңбегінде жинақталған
[23].
Алакөл көлі бассейнінің су деңгейінің көпжылдық ауысымдарының
К.В.Курдюкова (1951), А.В.Шнитникова (1950, 1975) және Р.Д.Кудрина (1969),
В.И.Коровина (1963, 1965, 1966), В.И.Коровина және Р.Д.Кудрина (1965)
[24] жүргізілген зерттеулер көлдердің гидрологиялық режимнің және су
балансының негізгі ерекшеліктерін алғаш рет кешенді түрде анықтауға
көмектесті.
1. Геологиясы мен жерасты сулары
Геожүйелердің геологиялық құрылымындағы экологиялық мәні халық
шаруашылығының кез-келген түрін жоспарлағанда міндетті түрде есепке алынуы
керек. Алакөл ойпаты бетінің қазіргі құрылымы және оның таулық көмкерілуі
аймақтың геологиялық даму тарихымен тығыз байланысты. Бұл аймақта полеозой
дәуірінің соңында мезозойда эрозия және денудация процестерінің
қарқындылығы нәтижесінде пенепленге айналған таулы ел пайда болды. Бұған
Тарбағатай, Барлық, Жетісу Алатауының осы күнге дейін сақталған тегіс беткі
жақтары дәлел бола алады [25]. Үштік кезеңде палеозой жыныстарынан
құралған тегіс төбелі жазықтықтар көтеріле бастады, осының нәтижесінде
жиналған мору қабатымен және ыстық, құрғақ климатта пайда болған қызыл
түсті саздардың шөгінділерінің шайылуына әкелді. Үштік кезеңнің аяғында
және төрттік кезеңнің басында Жоңғар Алатауы мен Тарбағатайдың күшті
көтерулерімен бірге Алакөл ойпаты түбінің төмендеуі бірге жүрді, ал
эрозионды процестер Жоңғар Алатауы және Барлық тау етегінде аллювиальды-
пролювиальды шлейфтердің пайда болуына әкелді. Алакөл ойысының табиғи және
геологиялық құрылымдық ерекшелігі жерасты суларының қалыптасуы үшін өте
қолайлы. Бассейннің негізгі қоректену аумағы Алатау, Тарбағатай, Барлық-
Майлы және олардың тауалды аймағында (өзендердің шығар төбелері және
суағарлары) орналасқан. Ал сулардың негізгі таралу аймағы Алакөл көлдерінің
қазаншұңқыры болып табылады. Алакөл ойпатын құрайтын, ойыстың орталық
бөлігіне дейін жететін борпылдақ суөткізгіш төрттік және неоген-төрттік
қыртыстар геофизикалық зерттеулер бойынша 1000м-ден асып, жерасты суларының
үлкен көлемінің аккумуляторы қызметін атқарады [26].
Су шығатын конустың төрттік қабаттарының сулы кешені Жетісу Алатауы
мен Тарбағатай тауларының етегіндегі Алакөл ойысында таралған. Оны осы
жерлердегі қалыңдығы 2 – 80 метрге дейін жететін жұмыр тастардан, құмды
жерлерден байқауға болады. Біркелкі ағынмен қозғалатын жерасты суларның
орналасу тереңдігі 5 – 6 метрден 30 – 40 метрге дейін жетеді. Жерасты
сулары негізгі қорегін өзен суларының сүзілуі есебінен және аз ғана бөлігі
жауын шашыннан алады. Судың молдығы жоғары, бұлақтар мен саңылаулардың
көлемі 50 – 60 лс. Ауданы 5,8 мың км2 ,30 – 40м сулы горизонттың орташа
қуаттылықта жерасты ағын 34 м3с асады, ал ағын көлемі – жылына 1096 млн.м3
.
Төрттік құмдық эолдық шөгінділердің сулы деңгейі 5 – 10 м
қалыңдықтағы адырлы тізбекті құмдардың дамыған көлдік – эолдық
қыртыстарымен ұштастырылған. Судың орналасқан тереңдігі 2 – 3 метрден
аспайды.
Судың деңгей ауданы 4,1 мың км2 жерде арналасқан. Бұл жердегі ағыс
1,64 м3с, ал көлемі – жылына 51,6 млн.м3.
Құмды – балшықты көлдік аллювиальді төрттік шөгінділерінің сулы
деңгейі көл маңындағы жазықта орналасқан. Судың орналасу тереңдігі 1,5
тен 60 метрге жетеді. Судың саңылауға түсу дебиті 0,1 – 0,5 лс, судың
минералдылығы 0,8 – 0,9 дан 3,0 гл-ге дейін.
Жерасты сулары суағардың төбесіндегі қиыршық тасты қабаттары
шекрасында қалыптасып өзен жағалауы жазықтарының қабаттары (ауданы 9,37 мың
км2, орташа күші 8м) арқылы Алакөл көліне қарай жылжитын бірыңғай грунтты
ағынын қалыптастырады.
Сулы горизонттар көбінесе тауалды шлейфтерінен ағатын жерасты
суларымен және су сыятын жерлердің ашылып кеткен аймағында жауын-шашынның
жиналуымен қоректенеді. Су жағалауының жазықтарындағы ауданында жерасты
ағынының модулі 0,1-0,3 лс, ағын көлемі жылына 89 млн м3. Ал Алакөл
ойысының толық аумағы бойынша жерасты ағыны 39,27 м3с, ал ағынның барлық
көлемі – жылына 123,6млн м3 [27].
Адырлы-тізбекті құмды аудандарда грунтты сулар құмды массивтерде бет
жағы бос және улкен көлдер жағына және жергілікті топыраққа қарай әлсіз
көлбеуленген сулы горизонт құрайды. Су сыйғызатын жыныстар сазды, балшықты
құмдар болып табылады. Грунтты сулар 2 – 10 м-ге дейін (жер бедерінің 50-60
метрлік кәдімгі формаларында) тереңдікте орналасқан. Саңылаулырмен
бекітілген сулы горизонттардың орташа күші 45-70 м-ді құрайды. Сүзілу
коэффициенті күніне 0,7 ден 15,0 м аралығында ауымып отырады.
Негізінде сулы горизонт атмосфералық жауын-шашынмен және кейде жақын
үстінде жатқан аймақтан (тауалды жазықтар, аласа таулар) ағатын, сондай-ақ
төмеде жатқан горизонтардағы су тегеуіріні нәтижесінде пайда болатын
сулармен қоректенеді. Құмды массивтер грунт суларының улкен қорынан тұрады.
Судың босауы өзен алаптарында (Шынжылы, Үржар, Қатынсу, Емел өзендері),
сонымен қатар көлдік-аллювиальді жазық арқылы үлкен көлдер
қазаншұңқырларында болады. Құмды массивтердің жағалауға шығатын Алакөлдің
шығыс жағалауында осы сулар тікелей суға құяды.
Тауалды еңіс жазықтарында өзен ағысы және жерасты суларының
қоректенуі жоғалады, ал көлдік-аллювиалді жазықтарда жерасты сулары буланып
және өзендерге құяды. Сонымен булану бұл зонада су көздері, батпақ және
көлдердің беті сияқты топырақ және өсімдік жамылғысының көл жағалауындағы
жазықта жақын орналасқан грунт суларын сіңіру есебіне болады.
Бұл рельеф қалыптастырушы процестер ойпат тарихында бұрынғы кең
байтақ суайдынының қалдығы болып табылатын Алакөл көлдерінің көлдік
қазаншұңқырының құрылымы мен қазіргі орналасуына себеп болды. Сол кездерде
қазіргі көлдік қазаншұңқырлар – қазіргі көлдердің,олардың салаларының және
жағалық өсімдіктерінің даму және тіршілік әрекетінің өнімі болды [26].
2. Жер бедері
Алакөл ойпаты тасты және сорды шөлді ландшафттық бастауы бар тегіс
жазықтықты жер бедерімен ерекшеленеді, сонымен қатар мұнда құм сілемдері
кездеседі, ал ол өз алдына Алакөл көлді-шалғынды физикалық-географиялық
аумаққа жатқызуына алып келді.
Аккумулятивті жер бедері тізбекті-ойысты көлді жазықтықтарымен, тегіс
көлді жазықтықтарымен, еңісті тау алды жазықтықтарымен, аллювиальді еңісті
өзен жазықтықтарымен, аллювиальді және көлді-аллювиальді өзен жайылмалы
жазықтықтарымен және төменгі террасаларымен берілген.
Аккумулятивті жер бедері кеңінен таралған, онда төмендегілер
ерешеленеді:
Көлді жазықтықтың тізбекті-ойысты жер бедері негізінен Қарақұм,
Сарықұм құмды сілемдерінің шекарасында, оңтүстік-батыс бөлігінде
сипатталады. Мұнда жеке төбешіктер және кіші-гірім қазаншұңқырлар құрап
ойысты жер бедері басым болып келеді. Мұндағы төбешіктердің биіктігі
қазаншұңқырлардың түбінің арасы 6-10 метрден 15-20 метрге дейін ауытқиды.
Қазаншұңқыр диаметрі 100-200 м аралығында. Бұл аумақта оңтүстік беткейі
еңіс және солтүстік беткейі тік болып келетін, биіктігі 6-10 немесе 15-20 м-
ге жетіп кездесетін тізбекті жер бедері нашар дамыған. Тізбектер мен
төбешіктер аралығын тақырлар алып жатыр.
Тегіс көлді жазықтық бүкіл оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Ол
аккумуляция және болып тұратын тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде
пайда болған. Бұл көлге қарай еңісті болып келетін мүлтіксіз тегіс көлді
жазықтық. Жазықтық биктігі 1 км-де 1-1,5 м аралығында. Баласайқан және
Үлкенсайқан тауларының солтүстігіне таман көлді жазықтықтың бетінде
мезгілдік тасқындардың арналары дамыған, олар 1-1,5 м тереңдікке дейін
жетеді.
Көлді жазықтық негізінен Қарақұм және Сарықұм құмды сілемдеріне
шығанақ құрап кіріп жатыр, ол еңісті құмды төбешіктерімен (4-6 м)
тақырланған телімдерімен сипатталады. Жеке ірі тақырлар, жіңішке мойнақпен
қосылып біртұтас жүйе құрайды. Жазықтықтың абсолюттік биіктігі 350-500 м.
Еңіс тау алды жазықтығы Текелі, Баласайқан, Үлкенсайқан тауларының
солтүстік-шығысын және Архарлы тауының шығысында жатыр, мезгілдік
тасқындардың ысырыңды конусы және Тентек, Шынжылы өзендерінің ескі
құрлықтық атырауы ретінде берілген. Жазықтық шамалы еңісті, таулардан
алыстаған сайын тегістеліп, келесі жазықтыққа айналады. Тау етегінде еңісті
жазықтық мезгілдік тасқындар арналарымен кесілген. Тентек және Шынжылы
өзендерінің ескі атыраулары тереңдігі 3-4 м болатын қазіргі кең жайылмамен
кесілген. Осындай кесінді Архарлы тауының етегінде де белгіленген, онда
еңіс жазықтық ежелгі Лепсі өзенінің арнасымен шайылады. Жазықтық бетінде
кіші-гірім құмды телімдері кездесіп тұрады. Абсолюттік биіктігі 360-440 м.
Аллювиальді еңісті өзен жазықтығы Тентек, Шілікті және Шынжылы
өзенінің көлді террассаларымен берілген. Аллювиальді жазықтық негізінен
Архарлы тауының шығыс және оңтүстік жағында және Тентек өзенінің төменгі
ағысында дамыған. Ол сол жазықтық шегінде бірнеше рет өз арна бағытын
өзгерткен Тентек, Шілікті және Лепсі өзендерінің шөгінділерінен пайда
болған. Жазықтық беті мүлтіксіз тегіс, тек кейде биіктігі 3-4 м. болатын
құмды төбешіктер кездеседі. Жазықтық солтүстікке қарай шамалы еңісті болып
келеді. Сарықұм, Қарақұм құмды сілемдердің шетін өзендердің шайғаны анық
көрінеді.
Аллювиальді және көлді-аллювиальді өзен жайылмасы және төменгі
террассалар. Өзен жайылмалары өзінің шамалы енімен ерекшеленеді. Тіпті
Тентек өзені сияқты ірі өзен жайылмасының ені 1-1,5 км-ден аспайды. Шынжылы
өзенінде және Лепсі өзенінің ежелгі аңғарында 2 терраса бақыланады. Төменгі
терраса биіктігі 1-1,2 м., ал жоғарғы терраса биіктігі 2 м-ден 2,5-3 м-ге
дейін жетеді, беті тегіс болып келеді. Тентек өзенінің төменгі ағысында
жеке тармақтарға бөлінген жерінде, аллювиальді жазықтық көлді-аллювиальді
жазықтыққа алмасады. Жазықтық беті шамалы көлге қарай еңісті, қатты
батпақтанған, онда қамыс басып кеткен, сумен толтырылған кіші-гірім ойыстар
көптеп кездеседі. Сонымен қатар мұнда сорлар мен тақырлар да кездеседі.
Жазықтық жер бедері тегіс, салыстырмалы биіктігі 1-1,5 м аспайды.
Абсолюттік биіктігі 350-520 м.
Тұз жиналуы негізінен сорлар мен сортаңдар жиналатын, ойысты
телімдерде байқалады. Бұл процесс әсiресе интенсивтi түрде тегіс көлді
жазықтығында және аллювиальді еңіс жазықтығында өтеді, әсіресе такырлар мен
сортаңдар алып жатқан Лепсі өзенінің ескі арнасында дамыған. Сасықкөл
көліне тұстасқан жерінде қатты батпақтанған, ені 2-3 км құрайды.
Эррозионды процесстер Тентек, Шынжылы өзенінің аңғарында және басқа
да шайылу жүретін ұсақ аңғарларда байқалады. Бұл процестер интенсивті түрде
көктемгі су тасқыны және нөсер жауын кездерінде жүреді.
Неотектоникада қазіргі физикалық-геологиялық процестердің дамуында
үлкен роль ойнайды, әсіресе эрозионды процестерде және шөгіп кету
құбылыстарында. Тау бойымен, басты Жоңғар сынығына, кейде суға толы, шөгіп
кеткен ұзын апандар және ұсақ ойпаттар ұштасып жатыр. Кей жерлерде сынық
ысырыңды конус төбесімен өткенде, оларды ажыратады және 2-3 метрлі кертпеш
құрайды. Сонымен қатар ысырыңды конус төбесінде жыра пайда болғанын да
байқауға болады.
Ойпатта қатты және жиі желдердің әсерінен дефляция процестерінің
дамуын байқауға болады. Бірақ құм сілемдері бұта және шөптесін
өсімдіктермен бекітілгендіктен, бұл процестер тек жеке кіші-гірім
телімдерде байқалады.
Көлді аккумуляциялық жазықтықтар көл ойпаттарында кеңінен таралған.
Көлді ойпаттар (Алакөл, Сасықкөл көлдері) негізінен тектоникалық ойпаттар
болып табылады. Көл шөгінділері көбіне делювиальді-аллювиальді кешендерімен
берілген.
Көлді жазықтықтар көл айналасындағы территорияда таралған. Төрттік
кезеңде бұл аумақта қазіргі деңгейінен 100 м-ге жоғары көл бассейні болған
деп есептеледі. Оған дәлел ретінде көл террасаларының бар болуы.
Қазіргі кезде Алакөл көлдер тобының жан-жағындағы жағалаулары және
террасаларының дамуы жайында бір тұжырым жоқ. К.В.Курдюковпен бұл
аймақтарда үлкен теңіз болған деген гипотезасын Н.Н.Костенко жоққа
шығарған. З.А.Сваричевскаяның айтуы бойынша Алакөл көлінің биік орналасуы
(120 м-ге дейін) тектоникалық себептерге байланысты [21].
Ойпат пішіні бойынша көпбұрышты фигураға ұқсас, оңтүстік – шығыстан
солтүстік – батысқа қарай 300 км-ге созылып жатыр. Оның ішінде жазық
бөлігінің ені оңтүстік – шығыста 10 км-ден солтүстік – батысқа қарай 100
км жерді алып жатыр. Жетісу Алатауынан Тарбағатай жотасына дейінгі
аралықтың ара қашықтығы 150 км. Алакөл ойпатының жазықтарының ішінде тау
немесе ұсақ шоқылы сипаттағы оқшауланған қыраттар кездеседі. Негізінде
Алакөл ойпатының жазық бөлігі көлдік қазаншұңқыр жағында тауалды аймағында
800 м-ден Алакөл көліне қарай 348 м-ге дейін төмендейді.
Рельефке байланысты Алакөл көлі бассейні ластанудың жинақталған
территориясына жатады. Рельефтің басқа экологиялық жағдайларына мыналар
қатысты:
1) таулардың жауын – шашын жел жағында байқалатын, тосқауылды
климаттық эффектті айқындайтын бассейннің оңтүстік – шығысында орналасуы,
осының салдарынан тауларда көп өзендердің ағысы пайда болады, экзогенді
және қоршаған ортадағы табиғи экологиялық дестибилизация процестерінің
белсенді түрде жүреді;
2) денудациялы жазықтардың болуы топырақтың бұзылуына әкелетін су
эрозиясы процестері дамиды;
3) таулардың болуы экологиялық кауіп – қатерді жоғарылататын
эндогенді және басқа да процестердің пайда болуын анықтайды.
2.1.3 Климаты
Алакөл ойпаты Евразия құрлығының ортасында орналасқандықтан, климаты
біріншіден континентальді, екіншіден құрғақ болып келген, ұзақ және аз
қарлы қыс, жеке жылдары аяз 48-510-қа дейін барады және құрғақ, ыстық жаз,
бұл уақытта күндізгі температура 40-420-қа жетеді. Мұнда негізінен
арктикалық, полярлы және тропикалық ауа массалары кездеседі.
Мұнда жылына күн радиациясының келуі 125-130 ккалсм2 дейін жетеді.
Қыс айларында мысалы, желтоқсанда 3 ккалсм2, ал максималды радиация көлемі
маусымға келеді 16-17 ккалсм2. салыстырмалы орташа жылдық ауа ылғалдылығы
Жоңғар қақпасында 58% (максимальді қараша-наурыз айларында 71-85%), Үшарал
маңында 63% (77-81%). Соңғы 25 жылда Алакөл ойпатында климаттың жылынуы
белгіленуде, ол өз алдына қысқы кезде жауындардың болуынан байқалады.
Нәтижесінде бұл аймақта алмұрт, жүзім және тағы басқа жылулықты жақсы
көретін өсімдіктер түрлерін өсіре бастады.
Жазықтықтағы фенологиялық маусымдықтың ұзақтығы: көктем 25 наурыздан
– 5 мамырға дейін (52 күн), жаз 16 мамырдан – 30 қыркүйекке дейін (138
күн), күз 1 қазаннан – 15 қарашаға дейін (45 күн), қыс 16 қарашадан – 24
наурызға дейін (130 күн). Орташа температурасы 0 градустен жоғары болған
жылы мезгілдің ұзақтығы 8-8,5 айды құрайды.
Ауа температурасы
Жылдық ауа темепратурасы солтүстік аудандарда 2-5 0С-ге дейін жетеді.
Ал Алакөл маңы жазық аудандарында 5-10 0С-ге дейін жетеді. Солтүстік
аудандарда ауа темепратурасы бірдей болып ерекшеленеді. Ал таулы аудандарда
ауа температурасы -50 0С, ал оңтүстік жазық аудандарда -45 0С құрайды.
Қыста оңтүстік жылы аудандарда күн жылына бастайды. Бұл көбіне
қайталанып отырады, қаңтар, ақпан айларында кейде 3 күнге, кей жылдары 7-10
күндерге созылып кетеді. Жылдық тербелісте орташа тәуліктік температура 3
0С-ден 10 0С-ге дейін, ал максимальді температура қаңтарда 12 0С-ге дейін
жетеді. Осы аудандарда ауа температурасының қарқынды өсіуі көктем
мезгілінде байқалады. Орташа температура ең ыстық айларда шамамен 25 0С-ді
құрайды. Ал биктігі 3000 м жерлерде орташа температурасы 7-10 0С-ді
құрайды. Ал орташа жылдық орташа амплитуда тербелісі, ауа температурасы осы
жабық аудандарда 35-45 0С-ді құрайды.
Жоңғар Алатауы бөктеріндегі таулы аудандарда жазыққа қарағанда кіші
ауа темпратурасы қалыптасады [28].
Үсіктер. Алакөл ойпатының климаты әр түрлі ауыл-шаруашылық мәдени
дақылдарды өсіруге қолайлы, бірақ жеке кездері мұнда өсімдіктерге үлкен
зиян келтіретін үсіктер жүреді. Үсіктер көбіне көктемде және күзде болады.
Олардың таралуына жергілікті орографиялық жағдайлар әсер етеді. Алакөл
ойпатында үсіктер күзде қыркүйек айының екінші-үшінші декадасына, көктемде
сәуір айының екінші-үшінші декадасына келеді. Орташа үсіксіз мезгіл
ұзақтығы 114-118 күнді құрайды .
Жел. Алакөл ойпатында ең қатты желдерге Жоңғар қақпасынан шығатын
Ебі және оған қарама-қарсы соғатын Сайқан желдері жатады. Ебі - шығыс
немесе оңтүстік-шығыс желі, қыс мезгілінде қатты борандар туғызады. Жазда
бұл жел сирек соғады, айына 1-2 рет. Ебі желінің ұзақтығы екі күннен екі
аптаға дейін созылады. Ебі желінен кейін күн жылынады, ол әсірісе қыс
мезгілінде ерекше байқалады. Кейбір зерттеулерге жүгінсек, Алакөл ойпатының
жел соғу ерекшеліктері, бұл өңірде болашақта жел-энергетика қондырғыларын
кеңінен пайдалануға болатынын көрсетеді. Шаңды борандар туғызатын қатты
желдер, көбіне жылы жыл мезгілінде соғады. Ойпаттың жазық бөлігінде шаңды
боранды күндер саны 4-22 аралығында.
Желдің жылына орташа жылдамдығы 1,7-606 мсек. Желдің айлық орташа
жылдамдығының ақырын болуы қыста, әсіресе желтоқсан, қаңтар және қыркүйек
айларында байқалады. Ол 1,4-4,7 мсек аралығында тербеледі. Ал желдің қатты
айлық орташа жылдамдығы көктемде және қыстың екінші жартысында 2,4-11,6
мсек аралығында өзгеріп соғады [29].
Жел режимі. Жел құрлыққа қарағанда ірі суаттарда, көл бетінде едәуір
көп болады. Бұл құрлыққа қарағанда су бетінде кедір-бұдырлықтың аздығынан
болады. Ауа ағысының ұзақ жүрісіне байланысты желдің жылдамдығы бәсеңдейді
және жағадан 1-2 км аралығында тоқтап қалады.
Барлық Алакөл көлдері үшін су бетінен желді күшейтетін орын болуы
керек, Жоңғар қақпасынан шыққаннан кейінгі ағынның кеңеюі Алакөлдің
оңтүстік шығыс бөлегінің желінің жылдамдығын азайтады, ал ағынның қозғалысы
су бетінің әсерін ұстап қалады. Көлдің үстіндегі ағынның таралуы болмаған
кезде жел жақтағы жағадағы желдің жылдамдығы ық жағадағы желдің жылдамдығын
көбейту керек.
Алакөл ойпатының желдің режимі күрделігімен, өзіне тән ерекшелігімен
ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер жалпы синоптикалық процестердің әсер етуімен
және жергілікті желдің туындауынан ауданның күрделі орографиясынан желдің
өзгеруін анықтайды.
Алакөл ойпатының оңтүстік шығыс шетінде Жоңғар қақпасы аудандарында
еліміздегі белгілі дауылды жел жел полюсы орын алады . Евгей желіне
тудыратын негізгі процес болып Қазақстанның батыс аудандарындағы
антициклонның басым болуы, оның негізгі орталықтары оңтүтік батыс және
шығыс аймақтар.
Атмосфералық құрғақшылық аса ұзаққа созылмайтын құрғақшылық түрінде
көрінеді. Олар ауа температурасының өте жоғары болуымен және ауаның
салыстырмалы ылғалдылығының күрт төмендеуімен сипатталады. Алакөл ойпатында
жаз мезгілі кезінде 9-12 атмосфералық құрғақшылық белгіленген. Өте құрғақ
жылдары оның саны 15-тен 18-ге дейін барады, ал ылғалды және салыстырмалы
суық жылдары 3-тен 5-ке дейін төмендейді. Негізінен 3-5 күнге созылатын
құрғақшылық 4-8 пайызды алып жатыр. Көбіне атмосфералық құрғақшылық ауа
температурасы максимумға, жауын-шашын мөлшері минимумға жеткен шілде айында
болады.
Тұмандар – климаттың бір ерекшелігі. Алакөл ойпатында тұманды күндер
саны жылына 10-20 күнге жетеді, көбіне олар суық жыл мезгілінде байқалады
(қараша, наурыз), әсіресе желтоқсанда. Ал көк тайғақ ауыл-шаруашылығына
көптеген зиян келтіреді. Мысалы, байланыс жолдарын бұзады, мал жаюға
кедергі жасайды. Алакөл ойпатында көк тайғақ сирек құбылыс. Суық жыл
мезгілінде көк тайғақтың орташа көпжылдық қайталануы 1 күннен 4 күнге
дейін. Көбіне көк тайғақ желтоқсанда, ал сирек қараша және наурыз айларында
болып тұрады. Кей жылдары көк тайғақ жылына 3-тен 12-ге дейін қайталанады,
әсіресе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz