Кластерлік жүйе

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 109 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР. .

АНЫҚТАМАЛАР. .

КІРІСПЕ.

1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ

ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ .

Мемелекет пен ауданның экономикасын ұйымдастырудағы

бәсекелестік деңгейін көтерудегі кластерлік жүйенің маңызы

және оның ғылыми-практикалық айналымға енуі.

АӨК-нін дамытудағы интеграциялық құрылымдар мен кластерлік

жүйенің методикалық негіздері.

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ 2006-2008 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН АГРАРЛЫҚ АЗЫҚ-ТҮЛІК «АУЫЛ» БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ

МАҚСАТЫ-МІНДЕТТЕРІ МЕН ӨЛШЕМДЕРІ. .

Аграрлық азық-түлік бағдарламасының басты өлшемдері
Бағдарламаның қаржымен қамтамасыз етілілген басты салаларының

даму деңгейі

Ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі және сыртқы рыноктардағы

бәсекеге қабілеттілігін бағалау.

Аграрлық азық-түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау.

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН

ДАМЫТУДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ТИІМДІЛІГІН НЕГІЗДЕУ

3. 1. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы өндірістерінің

мамандануының қазіргі жағдайы

3. 2. Жамбыл облысының АӨК-дегі кластерлік жүйенің

экономикалық тиімділігінің нарық жағдайындағы ерекшеліктері……….

Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының салаларын

кластерлік жүйеде дамытудың экономикалық тиімділігін бағалау……….

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Территориялық өндірістік кешендер, ТӨК

Агроөнеркәсіп кешені, АӨК

Трансұлттық компаниялар, ТҰК

Дүниежүзілік Сауда Ұйымы, ДСҰ

Акционерлік қоғам, АҚ

Жабық акционердік қоғам, ЖАҚ

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ЖШС

Ғылыми зерттеу институты, ҒЗИ

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, ТМД

Машина-техникалық станция, МТС

Өндірістік кооперативтер, ӨК

Шаруа қожалықтары, ШҚ

Ірі қара мал, ІҚМ

Санитарлы-эпидемиологиялық станция, СЭС

Кәсіптік-техникалық мектептер, КТМ

Су шаруашылығы ғылыми зерттеу институты, СШ ҒЗИ

Ирригациялық жүйе, ИЖ

Ылғалдану коффициенті, ылғ. К

Қаржы-өнеркәсіп топтары, ҚӨТ

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылық Министрлігі, ҚР АШМ

АНЫҚТАМАЛАР

Кластер - географиялық жағынан көршілес орналасқан және бірігіп белгілі бір сферада жұмыс істейтін, бірін-бірі толықтырып отыратын, ортақ істерімен сипатталатын, бір-бірімен өте тығыз байланысқан компаниялар мен ұйымдар

Либералды кластерлік модел - дәстүрлі либералды экономикалық саясатты жүргізетін мемлекеттер, олар бұрыннан нарықпен қалыптасқан кластерлерді дамытады, инфроқұрылымдарын жасауға өте сирек қатысады.

Дирижистік кластерлік модел - мемлекеттің экономикалық өміріне белсенді, тығыз араласатын мемлекеттің билік өкілдері жүргізеді және белгілі бір мақсатпен инфроқұрылымдарды жасайды, олар: университеттердің филиалдары, ғылыми-зерттеу институттары, әуежайлар, көлік жолдары т. б.

Кластерлік интеграция - шығаратын өнімнің бәсекелестігін көтеру мақсатында қоғамдық ұйымдармен, жергілікті үкімет орындарымен және аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдесетін территориялық-салалардың ерікті біріккен кәсіпорындарының (кәсіпкерлердің) бірлескен ұйымы.

Кластерлік саясат - кластерге кіретін өндірістердің, аймақтардың бәсекелестігін көтеруді қамтамасыз ететін, сонымен қатар инновацияны енгізуді қамтамасыз ететін мемлекеттік өлшемдер мен кластерлерді қолдау механизімінің жүйесі.

Ұлттық бәсекелестік - мемлекеттің біршама қысқа болашақта тұрақты жоғары экономикалық өсімге жету қабілеттілігі.

Инновация - ағылшын тілінен аударғанда “жаңалық енгізу, жаңашылдық” деген ұғымды білдіреді. Жаңа өндірістік процесті, өнімді немесе қызметті игеру, анығырақ айтқанда, жаңалықты инвестициялау деген мағына береді. Басты мәні - бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдісі.

Экспортты дамыту - сыртқы нарыққа шығуға кәсіпорынды дайындау үшін әлеуетті нарықтың сапа стандартына лайықты өнімінің болуы, әлеуетті елдердің тұтынушылығы мен сұранысы туралы нарықтық ақпараттың болуы, шет елдік елдер деңгейіне өндірістің лайықтылығы, ішкі әрі сыртқы нарықта да барынша қажетті және бәсекеге қабілетті өнім шығаруға кәсіпорынды жақындатады.

Егістік алқаптар - ауыл шаруашылық дақылдарымен егілген егістік жерлер.

Ауыл шаруашылық жерлер - ауыл шаруашылық өнімдерін алу үшін пайдаланатын жер телімдері. Олардың құрамына жыртылатын жерлер, егістіктер, шабындықтар, суғармалы жерлер және жайылымдар жерлері кіреді.

Мамандану - табиғи-климаттық жағдайларының ерекшелігін талдай отырып, ғылыми түрде экономикалық тиімділігіне сәйкес қайсібір дақылды көбірек өсіру соған орай қайсібір саланы басым дамыту.

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда географиялық заңдылықтар негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығын экономикадағы жаңа бағыт калстерлік жүйе тұрғысында қарастырылған. Облыстың физикалық-географиялық, экономикалық-географиялық орналасу жағдайында ауыл шаруашылығының мамандануының деңгейінің нарықтық экономикалық тиімді кластерлік жүйеде дамытуға баға беру келтірілген және ауыл шаруашылығының мамандануының қазіргі бағыттары мен бір кездегі тарихи маманданған бағыты қант қызылшасының даму деңгейін сараптау негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы картографияланған. Зерттеу ауданының экономикалық, әлеуметтік жағдайын тұрақтандыруда ауыл шаруашылығының тарихи қалыптсақан қант қызылшасы саласына мамандануды қайта жандандыру мен оны тиімді кластерлік жүйеде дамытудың кешенді іс-шаралары ұсынылды.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. «Қазақстан-2030» стратегиясында Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды белгіленген бағытының бірі қолымызда бар мүмкіндіктерді айқындау және пайдалану, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы Қазақстанды жаһандық экономикаға ойдағыдай кіріктіруге бағытталған экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің орнықты сипатын қамтамасыз етуде толымды стратегия әзірлеу және оны іске асыру» деп аталады [1] . Жаһанданудағы инновациялық процесстерге Қазақстанның бейімделуі оның әлемдік деңгейдегі орнын анықтайды. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев «2006-2015 жылдардағы Қазақстанның индустриалды инновациялық даму стратегиясы» деп аталатын жолдауында: «Мемлекеттің экономикалық саясаты шикізат экономикасынан кластерлік даму жолына көшуге бағытталған» деп атап көрсетткен [2] . Осы орайда әлемнің дамыған 50 елдің құрамына енудің басты алғы шартының бірі агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамуын қамтамасыз ету. Қазіргі жағдайда бірқатар әлем елдерінде қалыптасқан экономика «инновациялық экономика» тұрғысында қарастырылады. Осындай экономикалық озық жүйеде өнімін бәсекелестікпен қамтамасыз ете алатындар ғана қалады. Мұндай жағдай аймақтық деңгейде өзектілікке ие болып отырған агроөнеркәсіп кешеніне де тиісті. Агроөнеркәсіп саласын дамытудағы тиімді формалардың бірі экономикалық интеграцияны дамыту негізінде агроөнеркәсіп кластерлерін құру болып отыр. АӨК-нің құрамына біріктірілген интеграциялық құрылымдар, олар ауылшаруашылық өнімдерін өндіруден бастап дайын өнімнің тұтынушыға дейінгі аралығындағы тізбектің нарықтық экономика жағдайына бейімделген және тиімді жүйе болып табылады. Көптеген әлемнің танымал экономистерінің пікірінше кластерлер құрылған аймақтар экономикалық дамудың лидеріне айналады. Осыған байланысты Жамбыл облысының қалыптсқан географиялық заңдылықтар негізінде ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандану деңгейін тиімді кластерлік жүйеде зерттеудің айрықша мәні зор. Осы тұрғыда Жамбыл облысының бір кездегі тарихи қалыптасқан қант қызылшасына маманданған шаруашылық құрылымдары ұсақталып, мамандану бағытын жоғалтқан. Соған байланысты Жамбыл облысының қант қызылшасына мамандану жүйесін қайта қалыптастырып, жаңа бағыттағы мамандануды дұрыс ұйымдастырудың тиімді, жаңа кластерлік даму жолына көшіру қажеттілігі жергілікті жедің экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, экологиялық жағдайын тұрақтандыру үшін және бәсекелестік арқылы сапалы өнімді өндірудің өзектілігі маңызды болып отыр.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты географиялық заңдылықтар негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының бір кездегі маманданған саласы болған қант қызылшасы шаруашылығын қайта жандантыру арқылы оны экономикадағы жаңа, тиімді әдіс кластерлік жүйеде дамыту.

Диссертациялық жұмыста төмендегі қойылған мінедеттер шешіледі:

Жамбыл облысы ауыл шаруашылығының мамандануының

теориялық және әдістемелік зерттеу негіздерін талдау;

Облыстың 2006-2008 жылдардағы «Ауыл» аграрлық азық-түлік

бағдарламасының іске асырудағы көтерілген ауыл шаруашығының басты мәселелерін сарптамасының негізінде кластерлік жүйені енгізудің ықпалын сараптау;

Жамбыл облысының ауыл шаруашылық құрылымдарының өсімдік және

мал шаруашылығындағы мамандануының бағыттары анықтау;

Ауыл халқының әлеуметтік жағдайын көтерудегі кластерлік жүйенің

мағызын талдау;

Жамбыл облысының қант қызылшасының мамандану деңгейі анықтау

және бағалау;

Ауыл шаруашылық жерлерін тиімді пайдалану және оларды

орналастыру мен мамандандыруда экономикалық-географиялық, экологиялық баға беру;

Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының кластерлік жүйеде

дамытудың ғылыми негізделген ұсыныстарын жасау.

Зерттеу нысаны - Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы.

- Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының мамандану

деңгейінің физикалық-географиялық, экономикалық-географиялық заңдылықтары негізінде құрылған кластерлері аймақ экономикасын дамытуда және оны тұрақтандырудағы деңгейі анықталды;

Нарық экономика жағдайындағы ауыл шаруашылық құрылымдарының

терең маманданудың жаңа бағыттары айқындалды;

- Жамбыл облысында қант қызылшасы шаруашылығын кластерлік жүйеде дамытудың ұсыныстары және қант қызылшасын облыс аудандары бойынша дамытудың аудандастыру карталары жасалды;

Облыс халқының жұмыспен қамтамасыз етугі роліне баға берілді;

- ауыл шаруашылық ландшафтары экономикалық-географиялық, экологиялық тұрғыда бағаланды.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

- Жамбыл облысының нарықтық экономика тұрғысында ауыл шаруашылығының мамандануының деңгейі анықталды;

- облыста қант қызылшасы шаруашылығының Кеңес Одағы тұсындағы даму деңгейі мен қазіргі кездегі жағдайын салыстыра отырып, шаруашылықты қайта жандандыруды кластерлік жолмен дамыту жолдары анықталды;

- Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының салаларын кластерлік жүйеде дамытудың экономикалық тиімділігі анықталды;

- Кластерлік жүйе арқылы ауыл шаруашылығын дамыту облыс халқының жұмыспен қамтамасыз етудегі, жергілікті халықтың әлеуметтік жағдайын көтерудегі әлеуеті анықталды.

Жұмыстың жариялануы және сыннан өтуі. Жұмыстың негізгі теориялық ережелері мен нәтижелері: Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Қазақстан географиясы және географияны оқыту әдістемесі мен Едтену және әлеуметтік география кафедраларында, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің география институтының ауыл шаруашылығы зертханасында кеңейтілген ғылыми семинарларында талқыланды.

Зерттеудің негізгі нәтижелері 6 жұмыста, соның ішінде ҚР БҒМ ғылым жөнінде қадағалау және аттестаттау комитеті тізіміне кіретін журналдарда көрініс тапты.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі.

Диссертациялық жұмыстың кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен - ……. тұрады. Мәтіндік бөлімі ……. . беттен тұрады, 5 картамен, ……… суретпен, кестемен безендірілген,

1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1. Мемелекет пен ауданның экономикасын ұйымдастырудағы бәсекелестік деңгейін көтерудегі кластерлік жүйенің маңызы және оның ғылыми-практикалық айналымға енуі

Еліміздің экономикалық және әлеуметтік тұрақты дамуына әсер ететін негізгі фактор ауыл шаруашылығының даму дәрежесін анықтау.

ТМД елдерінің ыдырауымен байланысты еліміздің экономикасы әсіресе ауыл шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады, бұрынғы қалыптасқан шаруашылық салалары түбегейлі өзгеріске түсті. Мемлекетіміз тәуелсіздігін алғаннан кейін елімізде түбегейлі экономикалық реформация кезеңі басталды. Ол тоқырауда тұрған экономика сфераларының барлық салаларын қамтыды. Халық шаруашылығының басқа салаларындағы өзгерістер сияқты агроөнеркәсіп секторын реформалаудың басты мақсаты - ұлттық өндірістің тиімділігін көтеру, көлемін өсіру, шығаратын өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын төмендетіп, дүние жүзілік саудадағы бәсекелестік дәрежесіне жеткізу, мемлекет халқын азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті шикізатпен толық қамтамасыз ету. Сондықтан да жаңы нарық заманында Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін дамыту аграрлық саясаттың аса маңызды бағыты болып отыр.

Әлемдік қауымдастықтағы болып жатқан ғылыми техникалық революцияның қазіргі жағдайы өндірістердің инновациялық әдістермен байланыста қарқынды дамуында. Мұндай жаһанданудағы инновациялық процестерге Қазақстанның бейімделуі оның әлемдік деңгейдегі орнын анықтайды. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы «2006-2015 жылдардағы Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы» деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында: «Мемлекеттің экономикалық саясаты шикізат экономикасынан кластерлік даму жолына көшуге бағытталған» деп атап өрсеткен [1] . Бұл стратегия бойынша болашақта мемлекеттің жыл сайын экономикалық өсімі 9, 5% құрайды, ал 2015 жылы ол көрсеткіш 3 есеге өседі деп болжануда. Атап айтқанда ұлттық экономиканың дамуының тиімділігі мен бәсекелестігін көтерудің прогрестивтік жүйедегі іс-шараларына өндірістің интеграциялық ұйымдасқан жүйесі - кластерлер ұғымына біріктіріледі.

Республика экономикасы дамуының жаңа бағытты ұстануына қарай Ел басының 2008 жылғы «Қазақстан экономиклық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» деп аталған дәстүрлі Қазақ халқына жолдауында: «Биылғы жылдың ортасына қарай біздің қолымызда нарықтың туризм, мұнай-газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсету, металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7 кластерін жасау мен дамытудың жоспары болу керек деп санаймын. Ел экономикасының шикізаттық емес салаларындағы ұзақ мерзімдік мамандануын, міне, солар айқындайтын болады» деп атаған. Ал осы орайда ауыл шаруашылығына байланысты баяндағаны: «Алдағы уақытта Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымына кіруіміз отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне айрықша талаптар қоятын болады. Ендігі жерде ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру мен өңдеу саласында кластерлік бастамашылықты іске асыру арқылы аграрлық өндірісті индустрияландыруға айрықша назар аудару қажет деп санаймын. Жеке меншік сектордың назарын нақ осыған аудару керек, сондай-ақ кредиттерді де, атап айтқанда, агроиндустриялық саясат арасында осында тарту керек» деп қорытындылаған. [2] . Сондықтан болашақта Республика аймақтары бойынша жетекші кластерлерді құру бағдарламасының негізінде мемлекеттің экономикасының ұзақ мерзімді мамандануының бағыты қойылған.

Бұл бағдарламаны іске асыру үшін мемлекеттік бюджеттен жалпы 77272, 3 млн. тенге қаржы жұмсалмақ. Ол қаржының игерілуі 3 кезеңге жоспарланған: бірінші кезең - 2008-2010 жылдар, екінші кезең - 2011-2013 жылдар және үшінші кезең - 2015 жылмен аяқталады [3] .

Әлемнің көптеген елдері 1993 жылдардан бастап экономикасын кластерлеу жүйесінде дамытуы экономикалық саясатының басты бағытына айналып отыр. Бұл мемлекеттер мұндай экономикадағы жаңа модельді жергілікті, аудандық және ұлттық деңгейде енгізуде. Жаһандану жүйесінде бұл жаңа модель экономикалық субъекттердің әр қайсысына өте қатаң талаптар қоя отырып, олардың бәсекелестігін анықтайды. Жалпы «кластер» ұғымын ағылшын тілінен аударғанда 1) жүзім шоғы; 2) жиналу, шоғырлану; 3) топ деген мағынаны береді. Бұл жаңа ұғымды ғылыми-практикалық айналымға алғаш енгізген атақты американдық бизнес-экономист Майкл Портер. Бірақ М. Портерге дейін де «кластер» терминін 1970 жылдардың өзінде кеңістіктегі кәсіпорындардың жиналуын белгілеуде шведтің бизнес-экономистері К. Фредрикссон мен Л. Линдмарк пен Кеңестік және ресейлік эконом-географтар А. П. Горкиннің және Л. В. Смирнягинның еңбектерінде қолданылған [4] . М. Портер 1890-1950 жылдардағы өндірістердің шоғырлану процесстерін зерттеумен айналысқан, сол уақыттағы әйгілі экономистер А. Маршалл, А. Лёш, У. Айзардтің еңбектеріне сүйене отырып, «кластер немесе өнеркәсіптер тобтары географиялық жағынан көршілес орналасқан және бірігіп белгілі бір сферада жұмыс істейтін, бірін-бірі толықтырып отыратын, ортақ істерімен сипатталатын, бір-бірімен өте тығыз байланысқан компаниялар мен ұйымдар» деп анықтама береді [5] . Өзінің «Халықаралық бәсекелестік» деп аталатын еңбегінде кластердің артықшылығын бәсекелестік көрінісінің формасы ретінде көрсетеді [6] . Оның осы ұғымды кеңінен қолдануына «компаниялардың бәсекелестігі» туралы зерттеулерінен жиналған материалдардың қорытындысы болды және осының негізінде төмендегідей логикалық тізбекті құрастырады: егер бәсекелестік талабтарына сай келетін ұлттық копаниялар болатын болса, онда олар сол мемлекеттің экономикасының бәсекеге сәйкес салаларын құрайды, ал олар өз алдына мемлекеттің дүниежүзілік саудадағы жалпы бәсеклестігін қолдайды. Осы тізбектегі мемлекеттің бәсекелестігіне ондағы компаниялардың сыртқы экономикалық байланыстарындағы экспорттық бәсекелстігімен түсіндіріледі. Бәсекелестік басты өлшемі (критери) мемлекеттің дүниежүзілік экспортқа шығарылатын әртүрлі өнімдерінің үлесімен анықталды. Мұнда М. Портер жалпы экономикаға емес оның жеке саласына жеке көңіл аударады. Себебі қол жеткен жетістіктің басты көрсеткіші жергілікті аймақтың қаржысымен жасалынған әлемдік экспортқа шығарылатын белгілі бір өнімнің түрі болып отыр.

Барлық қарастырылған өнімдер топтастырылып салаларының белгілеріне қарай 16 кластерлерді құрады [7] . Сол кластерлер үлкен үш топқа бөлінді:

І. Базалық салалар;

ІІ. Өнеркәсіп салалар мен қолдаушы салалар;

ІІІ. Қызмет көрсету мен соңғы тұтыну.

Жүргізілген зерттеулердің сараптамасының нәтижесінде мынадай заңдылық анықталды - әрбір зерттелген 10 мемлекеттің сипатына қарай 3-6-дан тұратын бәсекелестікке сай секторлардың жиынтығы ие (1 сурет) .

Сонда, АҚШ 5 секторында: «компьютерлер мен жартылай өткізгіштер құралдары», «транспорттық құрал-жабдықтар», «офистік құрал-жабдықтар», «телекоммуникациялық құрал-жабдықтар», «әскери-өнеркәсіптік кешен» бәсекелестікке ие. Әлемдік сауданың сараланымының (сегментінің) басымы ГФР-дың кәсіпорындарының «мұнай және мұнайхимиясы», «әртүрлі машина жасау салаларының өнімдері», «транспорттық құрал-жабдықтар», «киім және әшекей бұйымдары», «денсаулық сақтау» кластерлеріне тиесілі. Швецияның бағытының жемістілігі басқа секторларда анықталды, олар: «конструкциялық металлдар мен материалдар», «ағашөңдеу өнімдері», «транспорттық құрал-жабдықтар» және «электрэнергиясын өндіру мен орналастыру» және т. б. [6, 168 б. ] .

М. Портердің осы зерттеулерінің негізгі қорытындысы әлемдік шаруашылықтағы мемлекеттің бәсекелестігінің артықшылығы 4 нақты факторлардан тұарды:

1) өндірістің қызметіне қажетті факторларға жағдай жасау;

2) сұраныс жағдайы;

3) туыстас және қолдаушы салалар;

4) тұрақты стратегия, құрылым мен бәсекелестік.

Зерттеу барысында бәсекеге қабілетті салалар жеке дара дамымаған, олар өздеріне жақын, туыстас салалармен байланысының нәтижесінде өндірісте инновацияларды жасау, енгізу, қолдану процесі жеделдеткен. М. Портер былай деп жазады: «мемлекеттің бәсекеге қабілетті салалары экономикада біркелкі таралып орналаспаған, олар шаруашылықтың салаларының бір-бірімен әртүрлі байланыстар арқылы біріктірілген, мен оларды кластерлер деп атаймын» [7, 288 б. ] . Сондықтан 1 суреттегі бөлінген шаруашылықтың салаларының бір-біріне жақын бәсекелес тобтары өнеркәсіптік кластерлер деп аталған.

БАЗАЛЫҚ САЛАЛАР

Сурет 1 - М. Портердің бөліп алған салалардың секторларының (кластерлер) диаграммасы.

Оның тұжырымы бойынша нақты осы өнеркәсіптік кластерлерде бәсекелестікті көтеруде жоғары деңгейде жағдайлар жасалады. Себебі, осы кластерлер бәсекелестіктің жоғары дамыған нақты факторларын иемденеді.

Қазігі таңда бәсекелестіктің артықшылығы және кластерлердің теориялық тұжырымдамасы практикалық маңызға ие болған. Мемлекеттің экономикалық саясатында жаңа бағыты - кластерлік саясат қалыптаса бастады.

Соңғы он жылдың ішінде дамыған және дамушы елдерде ұлттық және аймақтық бәсекелестікті көтеруде кластерлік саясат мемлекеттік саясатты жүргізудің ең басты бағытына айналды. Қазіргі қалыптасқан экономикалық жағдайда, отандық өндірушілердің ішкі өзара және шетелдік өндірушілермен арасындағы бәсекелестіктің шиелінісуі экономикалық субъектердің барлық күшін, қаражатын және мүмкіндіктерін біріктіре отырып жұмыс атқаруына қажеттілік тудырып отыр. Мемлекеттің қалыптасқан экономикалық күйзелістен шығуында басты ролді бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканың жаңа талаптарға сәйкес қалыптасып дамуына беріледі. Сондықтан отандық шаруашылықтың экономикалық тиімділігін көтеруде жаңа міндетердің ең бастысы бәсекелестікті көтеруде экономикалық әлеуеті (потенциал) бар салаларды және бәсекелестік қатынастардың даму дәрежесіне әсер ететін факторларды анықтау мен сыртқы экономикалық бәсекелестік механизмімен өлшенетін экономиканың бәсекелестік моделін таңдап алу.

Кластерлік саясаттың негізгі мағынасы экономиканың басты проблемаларын шешуге шоғырланады:

Біріншіден, кластерлік саясаттың басты мақсат-міндеті бәсекелестік нарығын дамытуға және компанияның бәсекелестігін көтерудегі қозғаушы күш ретінде «бәсекелестікті» қолдауға бағытталады;
Екіншіден, кластерлік саясат микроэкономикаға басты назар аударады. Ол компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін көтеріп дамытуды тездетуде жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып тиімді бағдарламалар жасайды;
Үшіншіден, инновациялық әлеуетті көтеруге және дамытуға ынталандыруға (стмулирование) бағытталған. Әсіресе, дамыған және дамушы елдермен салыстырғанда дамуы төмен көрсеткіштергие ие мемлекет экономикасындағы кіші және орта бизнесті көтеруде маңызды. Себебі, нақты кіші және орта кәсіпорындар кластердің негізгі массасын және кластрелік ұсыныстарды қалыптастыратын кластердік жүйенің басты нысандары.

Жоғарыдағы айтылған әлеуеті мен құрылымы жағынан кластерлік жүйе қазіргі экономикалық саясаттағы қалыптасқан басты проблемаларды шешуге арналған кешенді іс-шаралардың жиынтығы, олар: бәсекелестік нарығын дамыту арқылы Қазақстан экономикасының бәсекелстігін көтеру, экономиканың әртүрлі салаларын инновациялауды арттыруда, кіші және орта бизнесті дамытуды жеделдетуде, жергілікті жерлердің ұсыныстарын ынталандыру және мемлекеттің, ғылыми қауымдастықтар мен бизнестің арасындағы өзара қарым-қатынастың белсенділігін арттыру болып табылады.

Мемлекеттің ең алдымен ұлттық, содан кейін аймақтық бәсекеге қабілеттілігін көтеру проблемасын шет мемлекеттерде мемлекеттік саясатты жоспарлау мен іске асыруды ХХ ғасырдың 80 жылдарынан басталған. Осы ұлттық және аймақтық бәсекеге қабілеттілік проблемасының қалыптасуы үш түрлі тобтың теориясымен байланысты.