Кластерлік жүйе
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .
1.1 Мемелекет пен ауданның экономикасын ұйымдастырудағы
бәсекелестік деңгейін көтерудегі кластерлік жүйенің маңызы
және оның ғылыми.практикалық айналымға енуі ... ... ... ... ... ... ...
1.2 АӨК.нін дамытудағы интеграциялық құрылымдар мен кластерлік
жүйенің методикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ 2006.2008 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН АГРАРЛЫҚ АЗЫҚ.ТҮЛІК «АУЫЛ» БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ
МАҚСАТЫ.МІНДЕТТЕРІ МЕН ӨЛШЕМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Аграрлық азық.түлік бағдарламасының басты өлшемдері ... ... ... ... ..
2.2 Бағдарламаның қаржымен қамтамасыз етілілген басты салаларының
даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі және сыртқы рыноктардағы
бәсекеге қабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Аграрлық азық.түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау ... ... ... ... ...
3 ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН
ДАМЫТУДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІН НЕГІЗДЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы өндірістерінің
мамандануының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Жамбыл облысының АӨК.дегі кластерлік жүйенің
экономикалық тиімділігінің нарық жағдайындағы ерекшеліктері ... ... ..
3.3. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының салаларын
кластерлік жүйеде дамытудың экономикалық тиімділігін бағалау ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .
1.1 Мемелекет пен ауданның экономикасын ұйымдастырудағы
бәсекелестік деңгейін көтерудегі кластерлік жүйенің маңызы
және оның ғылыми.практикалық айналымға енуі ... ... ... ... ... ... ...
1.2 АӨК.нін дамытудағы интеграциялық құрылымдар мен кластерлік
жүйенің методикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ 2006.2008 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН АГРАРЛЫҚ АЗЫҚ.ТҮЛІК «АУЫЛ» БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ
МАҚСАТЫ.МІНДЕТТЕРІ МЕН ӨЛШЕМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Аграрлық азық.түлік бағдарламасының басты өлшемдері ... ... ... ... ..
2.2 Бағдарламаның қаржымен қамтамасыз етілілген басты салаларының
даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі және сыртқы рыноктардағы
бәсекеге қабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Аграрлық азық.түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау ... ... ... ... ...
3 ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН
ДАМЫТУДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІН НЕГІЗДЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы өндірістерінің
мамандануының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Жамбыл облысының АӨК.дегі кластерлік жүйенің
экономикалық тиімділігінің нарық жағдайындағы ерекшеліктері ... ... ..
3.3. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының салаларын
кластерлік жүйеде дамытудың экономикалық тиімділігін бағалау ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда географиялық заңдылықтар негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығын экономикадағы жаңа бағыт калстерлік жүйе тұрғысында қарастырылған. Облыстың физикалық-географиялық, экономикалық-географиялық орналасу жағдайында ауыл шаруашылығының мамандануының деңгейінің нарықтық экономикалық тиімді кластерлік жүйеде дамытуға баға беру келтірілген және ауыл шаруашылығының мамандануының қазіргі бағыттары мен бір кездегі тарихи маманданған бағыты қант қызылшасының даму деңгейін сараптау негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы картографияланған. Зерттеу ауданының экономикалық, әлеуметтік жағдайын тұрақтандыруда ауыл шаруашылығының тарихи қалыптсақан қант қызылшасы саласына мамандануды қайта жандандыру мен оны тиімді кластерлік жүйеде дамытудың кешенді іс-шаралары ұсынылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. «Қазақстан-2030» стратегиясында Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды белгіленген бағытының бірі қолымызда бар мүмкіндіктерді айқындау және пайдалану, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы Қазақстанды жаһандық экономикаға ойдағыдай кіріктіруге бағытталған экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің орнықты сипатын қамтамасыз етуде толымды стратегия әзірлеу және оны іске асыру» деп аталады [1]. Жаһанданудағы инновациялық процесстерге Қазақстанның бейімделуі оның әлемдік деңгейдегі орнын анықтайды. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «2006-2015 жылдардағы Қазақстанның индустриалды инновациялық даму стратегиясы» деп аталатын жолдауында: «Мемлекеттің экономикалық саясаты шикізат экономикасынан кластерлік даму жолына көшуге бағытталған» деп атап көрсетткен [2]. Осы орайда әлемнің дамыған 50 елдің құрамына енудің басты алғы шартының бірі агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамуын қамтамасыз ету. Қазіргі жағдайда бірқатар әлем елдерінде қалыптасқан экономика «инновациялық экономика» тұрғысында қарастырылады. Осындай экономикалық озық жүйеде өнімін бәсекелестікпен қамтамасыз ете алатындар ғана қалады. Мұндай жағдай аймақтық деңгейде өзектілікке ие болып отырған агроөнеркәсіп кешеніне де тиісті. Агроөнеркәсіп саласын дамытудағы тиімді формалардың бірі экономикалық интеграцияны дамыту негізінде агроөнеркәсіп кластерлерін құру болып отыр. АӨК-нің құрамына біріктірілген интеграциялық құрылымдар, олар ауылшаруашылық өнімдерін өндіруден бастап дайын өнімнің тұтынушыға дейінгі аралығындағы тізбектің нарықтық экономика жағдайына бейімделген және тиімді жүйе болып табылады.Көптеген әлемнің танымал экономистерінің пікірінше кластерлер құрылған аймақтар экономикалық дамудың лидеріне айналады. Осыған байланысты Жамбыл облысының қалыптсқан географиялық заңдылықтар негізінде ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандану деңгейін тиімді кластерлік жүйеде зерттеудің айрықша мәні зор. Осы тұрғыда Жамбыл облысының бір кездегі тарихи қалыптасқан қант қызылшасына маманданған шаруашылық құрылымдары ұсақталып, мамандану бағытын жоғалтқан. Соған байланысты Жамбыл облысының қант қызылшасына мамандану жүйесін қайта қалыптастырып, жаңа бағыттағы мамандануды дұрыс ұйымдастырудың тиімді, жаңа кластерлік даму жолына көшіру қажеттілігі жергілікті жедің экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, экологиялық жағдайын тұрақтандыру үшін және бәсекелестік арқылы сапалы өнімді өндірудің өзектілігі маңызды болып отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. «Қазақстан-2030» стратегиясында Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды белгіленген бағытының бірі қолымызда бар мүмкіндіктерді айқындау және пайдалану, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы Қазақстанды жаһандық экономикаға ойдағыдай кіріктіруге бағытталған экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің орнықты сипатын қамтамасыз етуде толымды стратегия әзірлеу және оны іске асыру» деп аталады [1]. Жаһанданудағы инновациялық процесстерге Қазақстанның бейімделуі оның әлемдік деңгейдегі орнын анықтайды. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «2006-2015 жылдардағы Қазақстанның индустриалды инновациялық даму стратегиясы» деп аталатын жолдауында: «Мемлекеттің экономикалық саясаты шикізат экономикасынан кластерлік даму жолына көшуге бағытталған» деп атап көрсетткен [2]. Осы орайда әлемнің дамыған 50 елдің құрамына енудің басты алғы шартының бірі агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамуын қамтамасыз ету. Қазіргі жағдайда бірқатар әлем елдерінде қалыптасқан экономика «инновациялық экономика» тұрғысында қарастырылады. Осындай экономикалық озық жүйеде өнімін бәсекелестікпен қамтамасыз ете алатындар ғана қалады. Мұндай жағдай аймақтық деңгейде өзектілікке ие болып отырған агроөнеркәсіп кешеніне де тиісті. Агроөнеркәсіп саласын дамытудағы тиімді формалардың бірі экономикалық интеграцияны дамыту негізінде агроөнеркәсіп кластерлерін құру болып отыр. АӨК-нің құрамына біріктірілген интеграциялық құрылымдар, олар ауылшаруашылық өнімдерін өндіруден бастап дайын өнімнің тұтынушыға дейінгі аралығындағы тізбектің нарықтық экономика жағдайына бейімделген және тиімді жүйе болып табылады.Көптеген әлемнің танымал экономистерінің пікірінше кластерлер құрылған аймақтар экономикалық дамудың лидеріне айналады. Осыған байланысты Жамбыл облысының қалыптсқан географиялық заңдылықтар негізінде ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандану деңгейін тиімді кластерлік жүйеде зерттеудің айрықша мәні зор. Осы тұрғыда Жамбыл облысының бір кездегі тарихи қалыптасқан қант қызылшасына маманданған шаруашылық құрылымдары ұсақталып, мамандану бағытын жоғалтқан. Соған байланысты Жамбыл облысының қант қызылшасына мамандану жүйесін қайта қалыптастырып, жаңа бағыттағы мамандануды дұрыс ұйымдастырудың тиімді, жаңа кластерлік даму жолына көшіру қажеттілігі жергілікті жедің экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, экологиялық жағдайын тұрақтандыру үшін және бәсекелестік арқылы сапалы өнімді өндірудің өзектілігі маңызды болып отыр.
1 Қазақстан 2030 стратегиясы.
2 Назарбаев Н.Ә. «2006-2015 жылдардағы Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы». Қазақстан халқына жолдауы. 2005 жыл 17 мамыр.
3 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Қазақстан халқына жолдауы. -Алматы, «Егемен Қазақстан», 19 ақпан, 2008 ж.
4 Куватов Р.Ю., Баймуханов Т.С. Социально-экономические аспекты
инновационно-индустриального развития аграрного производства. Кластерно-индустриальное развитие аграрного производства: основные проблемы и перспективные направления. Международная научно-практическая конференция. г.Алматы, 30 июня – 1 июля 2008 г. В 3-х книгах. Кн.-1 -Алматы: Агроуниверситет, 2008. – 328 с.
5 Spatial Analysis, Industry and the Industrial Environment. Progress
in Research and Applications. Vol. 1. Industrial systems / Edited by F.E.I. Hamilton and Linge G.J.R. Chichester, N.Y., Brisbane, Toronto: Wiley, 1979.-289.
6 Майкл Портер. Конкуренция. Издательский дом «Вильямс». Санкт-
Петербург, Мосвка, Киев. 2003.- с.207.
7 М.Портер. Конкуренция. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2005.-
С. 496. С. -162-168.
8 Porter M.E. The Competitive Advantage of Nations: With a New
Introduction. N.Y.: The Free Press, 1993, Palgrave Tenth Edition, 2001 – P.131, 288.
9 Пилипенко И.В. Анализ основных зарубежных теорий
кокурентноспособности стран и регионов в мировом хозяйстве //Известия Академии Наук. Серия географическая. – 2006. №6. – С. 15-25.
10 Porter M.E. The Competitive Advantage of Nations: With a New
Introduction. N.Y.: The Free Press, 1993, Palgrave Tenth Edition, 2001 – 855 р.; Enright M.J. Ffowcs-Williams I.Local Partnership, Clusters and SME Globalisation. OECD Workshop paper, 2004.-38 p.
11 Dunning J.H. The globalization of business: the challenge of the 1993 s.
N.Y.: Routledge, 1996.-467p.
12 Lundvall B.-A., Johnson B. The Learning Economy// Journal of Industry
Studies, Vol. 1, 1997.-pp.23-42.
13 Пилипенко И.В. Развитие концепции конкурентоспособности
стран и регионов и эволюция пространственных форм организации производства // «Проблемы приграничных регионов России». Сборник материалов ХХІ ежегодной сессии экономико-географической секции МАРС, Белгород / Харьков, 5-7 июня 2007 г./ Под. ред. Ю.Г.Липеца, -М.:ИГ РАН, 2007.- С. 33-42
14 Воронов А.А. Кластерный анализ – база управления
конкурентноспособностью на макроуровне / А.А.Воронов, А.Н.Буряк // Маркетинг. 2006.-№1 (68). – С. 11-20.
15 Казанский Н.Н., Степанов П.Н./ В.И.Ленин и территориальная
организация производительных сил СССР. // Территориальные производственные комплексы/ Под.ред. Н.Н.Казанского. – М.: «Мысль», 1970. - С.12.
16 Воронов А. Кластеры – новая форма самоорганизации
промышленности в условиях конкуренции. Маркетинг. – 2005. - №5 (66). – С.37-43.
17 Колосовский Н.Н. Теория экономического районирования. – М.:
Мысль, 1969. С-327, 149.
18 Гранберг А.Г. Математические модели социалистической
экономики. – М.: Экономика, 1978. – С.296.
19 Малиновская М.А., Малов В.Ю. Оптимизация пространственной
структуры Саянского ТПК// Методы и модели регионального анализа/ Под ред.В.С.Зверева. - Новосибирск: ИЭиОПП, 1977.-C.128.
20 Белик Ю.А. и др. Краткий экономический словарь. 2-е изд.,доп.- М.:
Политиздат, 1992. – 399 с.
21 Гранберг А.Г. Введение в системное моделирование народного
хозяйства. Новосибирск: Наука, 1988. – 384 с.
22 Штангей Е.Т. Аналогии между экономическими районами разных
стран.//Территориально-производственные комплексы. /Под ред. Н.Н.Казанского. – М.,1970.- С.252.
23 Кластеры в России будут развиваться по дирижитской, а не по
либеральной модели.-Интернет-ресурс:http//www.allmedia.ru.
24 Назарбаев Н.Ә. «2006 жылға ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы» Қазақстан халқына жолдауы. Астана қаласы, апрель 2005 ж.
25 Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Қазақстан
халқына жолдау Астана, 2010 жыл 28 ақпан.
26 Пеннер П.И. Научные основы специализации и размещения
сельхскохозяйства. Учебное пособие. Куйбышев. 1974, 76 стр.
27 К.Маркс. Капитал. Т.1. // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2 изд. Т.23. 907
с.
28 Ленин В.И. Полн. собр.соч., Т.4, стр.152.
29 Ленин В.И. Полн.собр.соч. Т.1. с.95.
30 Экономика. Учебник под редакцией доц.Булатова А.С. 2-е изд.,
перераб.М.: Бек, 2000, с.468-627. 12 стр.
31 Экономика и организация сельскохозяйственного производства.
Учебно-методическое пособие для слушателей высшей парт.школы (четырехгодичное отделение). М.: Мысль, 1983. с.41.
32 Борисенко Н.П. и др. Принципы специализации
сельскохозяйственного производства. М.-Россельхозиздат. 1978, 165 стр.
33 Двоскин Б.Я. Экономико-географическое районирование
Казахстана.- Алма-Ата: Наука, 1986.-248 с.
34 Мезоэкономика переходного периода: рынки, отрасли,
предприятия./Под ред. Г.Б.Клейнера. – М.:Наука, 2004.-516 с.
35 Николаев М.В. Кластерная концепция эффективной интеграции
регионов в глобальную экономику/Проблемы современной экономики. 2006.-№1(13).-С.3-15.
36 Клейнер Г.Б. Системная парадигма и теория предприятия/Вопросы
экономики.-2006.№10.-С.47-54.
37 Хачатуров В.Р. Математические методы регионального
программирования. М.: Наука, 1992.-179 с.
38 Олейник А.Н. Институциональная экономика: Учеб.пособие для
студентов вузов. Обучен. по эконом.и упр.спец./М.: Наука, 2007.-387 с.
39 Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Фирма,
рынки, «отношенческая констракция».Спб.:Лениздат, CEV Press. 1999.-325 с.
40 Шаститко А. Неполные контракты: проблемы определения и
моделирования/Вопросы экономики. 2004. №6.-С.80-99.
41 Капелюшников Р.И.Экономическая теория прав собственности
(методология, основные понятия, круг проблем)/ М.: ИМЭМО, 1993.-90 с.
42 Шумпетер Й. Теория экономического развития/ М.:Прогресс, 1982.
С.108-243.
43 Суворова А.П. Организация корпоротивных систем строительного
комплекса региона: Монография/Йшкар-Ола:МарГТУ, 2008.-332 с.
44 Воронов А. Кластер3-новая форма самоорганизации
промышленности в условиях конкуренции. Маркетинг.-2005.-№5 (66).-С.37-43.
45 Хэнсон Д. Роль производственных кластеров (сетей предприятий)
вразвитии регионов// Общество и экономика.-1997.№2- С.21-28.
46 Яременко Ю.В. Теория и методология исселдования
многоуровневой экономики//М.: Наука,2000.-400 с.
47 Маршал А. Принципы политической экономии./М., 1983. – Т.1,2
48 Вебер М. Избранные произведения/-М.:Просвещение, 1993.-645 с.
49 Rosenfeld S. Bringing business clusters info the mainstream of
economic development/European planning studies.-2000.№5.-P.3-23.
50 Sampler S. Redefining industry structure for the information age/
Strategic management Journal.-1995.
51 Soulie D. Filieres de Production et Integration Vertical/ Annales des
Mines.-1992.-Janvier.-P.21-28.
52 Rosenfeld S. Creating smart systems. A guide to cluster strategies in less
favored regions. –EV.-2005.
53 Leamer E.E. Sourses of International Comporative Advantage: Theory
and Evidence. – Cambridge, MIT Press, 1984,-P.36-51.
54 Интернет-ресурс: Industry. 1919-1939.- Stockholm. 1950.
55 Портер М. Конкуренция:Пер.с англ.: Уч.пос./ М.:Издательский дом
«Вильямс», 2004.-618 с.
56 Портер М. Международная конкуренция/ М.:Международные
отношения, 1999.-645 с.
57 Украина: кластер – не пермыкательство перед Западом, а новая
инициатива в бизнесе. http://www.subcontract.ru.
58 Основы кластерного развития. Официальный портал
администрации Иркутской области. 2010 г. http://www.idn.govirk.ru.
59 Кластерная политика может сделать Самарскую область
локомотивом модернизации экономики не только 63-региона, но и страны в целом. 2010 г. http://old.samara.ru.
60 Кластерные проекты компании “ECG” в Пензенской области.
Пензенский Деловой Портал. http://www.penza-job.ru.
61 Губернатор Приамурья: «Наша главная задача соевый кластер».
2010, 30 ноября. http://www.fedpress.ru.
62 Алтайский край: сформируют агропромышленный кластер. Раздел:
сельское хозяйство. 2010, 26 июня. http://www.profchange.ru.
63 Четырбок Н.П. Кластерная политика как метод активизации
инновационных процессов в регионах. Научно-инновационная политика в регионах Белоруссии: Н 34 Материалы республиканской научно-практической конференции (Гродно, 19-20 октября, 2008 г.). http://belisa.org.by.
64 Есполов Т.И. Агропромышленный комплекс Казахстана: экономика
водного хозяйства. - Алматы, 2010. 370, 49 бб.
65 Мамашихина Н.Н., Белокрылова О.С. Риск-менеджмент. Ростов-
на-Дону, «Феникс», 2007.
66 «Қазақстан Республикасының 2011 жылға арналған агроөнеркәсіп
кешенінің тұрақты дамуы мен басты бағыттарын жүзеге асырудың тапсырмалары мен 2010 жылғы жұмыстарының қорытындылары».
67 Деньги на кластер. Казахстанское правительство будет создавать
кластер в области сельского хозяйства и пищевой промышленности с помощью Всемирного банка. 9 мая 2008. Интернет-ресурс: http://www.expert.ru).
68 Попов Н.А. Экономика сельскохозяйственного производства. С основами рыночной агроэкономики и сельского предприниматьельства. Учебник. - М.:Ассоциация авторов и издателей ТАНДЕМ: Изд-во.ЭКМОС, 2002.-352 с.
69 Жамбыл облысының 2006-2008 жылдарға арналған аграрлық азық-
түлік «Ауыл» бағдарламасы. Тараз. 2006 ж. 296 бет.
70 Жамбыл облысының ауылдық аумақтарын дамытудың 2007-2013
жылдарға арналған бағдарламасы. – Тараз, 2007. – 10-13 б., 11 б.
71 Сельское хозяйство Жамбылской области за 1994-2009 годы.
Справочник. Тараз. ТОО ЖИЦ «Сенім» 2009, 232 стр., 27-73 стр.
72 Ауыл (село) дамуының мониторингі. Тоқсан сайын шығатын
статистикалық жинақ. 2010 ж. қаңтар-маусым. Тараз, 2010 ж. 188 бет.
73 Қазақстан Республикасы «Асыл тұқымды шаруашылығы» заңына және заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы». Алматы. 2004, 14 желтоқсан, №269-11.
74 Н.Ә.Назарбаев. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Қазақстан халқына
жолдауы. Астана, 2010 жыл 28 ақпан, 48 бет.
75 Г.З.Бияшев. Культура сахарной свеклы в Казахстане. Казахское
обеденение государственное издательство. 1949 г., 228 стр.
76 П.К.Ажигоев. Сахарная свекла в Казахстане. 1965. Изд-во «Қайнар»,
319 стр.
77 А.И.Ажкеев. Свекловодство. Алматы, «Кайнар» -1969 г.3375 стр.
78 М.В.Гнатенко, Н.П.Заяц. Қант қызылшасын өндіруді ұлғайту
ревервтері. Алматы, Қайнар. 1982 ж., 152 бет.(12 бет).
79 Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар (Жамбыл
облысы). Ауыл шаруашылығы министрлігі. Алматы, 1979 ж.
2 Назарбаев Н.Ә. «2006-2015 жылдардағы Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы». Қазақстан халқына жолдауы. 2005 жыл 17 мамыр.
3 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Қазақстан халқына жолдауы. -Алматы, «Егемен Қазақстан», 19 ақпан, 2008 ж.
4 Куватов Р.Ю., Баймуханов Т.С. Социально-экономические аспекты
инновационно-индустриального развития аграрного производства. Кластерно-индустриальное развитие аграрного производства: основные проблемы и перспективные направления. Международная научно-практическая конференция. г.Алматы, 30 июня – 1 июля 2008 г. В 3-х книгах. Кн.-1 -Алматы: Агроуниверситет, 2008. – 328 с.
5 Spatial Analysis, Industry and the Industrial Environment. Progress
in Research and Applications. Vol. 1. Industrial systems / Edited by F.E.I. Hamilton and Linge G.J.R. Chichester, N.Y., Brisbane, Toronto: Wiley, 1979.-289.
6 Майкл Портер. Конкуренция. Издательский дом «Вильямс». Санкт-
Петербург, Мосвка, Киев. 2003.- с.207.
7 М.Портер. Конкуренция. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2005.-
С. 496. С. -162-168.
8 Porter M.E. The Competitive Advantage of Nations: With a New
Introduction. N.Y.: The Free Press, 1993, Palgrave Tenth Edition, 2001 – P.131, 288.
9 Пилипенко И.В. Анализ основных зарубежных теорий
кокурентноспособности стран и регионов в мировом хозяйстве //Известия Академии Наук. Серия географическая. – 2006. №6. – С. 15-25.
10 Porter M.E. The Competitive Advantage of Nations: With a New
Introduction. N.Y.: The Free Press, 1993, Palgrave Tenth Edition, 2001 – 855 р.; Enright M.J. Ffowcs-Williams I.Local Partnership, Clusters and SME Globalisation. OECD Workshop paper, 2004.-38 p.
11 Dunning J.H. The globalization of business: the challenge of the 1993 s.
N.Y.: Routledge, 1996.-467p.
12 Lundvall B.-A., Johnson B. The Learning Economy// Journal of Industry
Studies, Vol. 1, 1997.-pp.23-42.
13 Пилипенко И.В. Развитие концепции конкурентоспособности
стран и регионов и эволюция пространственных форм организации производства // «Проблемы приграничных регионов России». Сборник материалов ХХІ ежегодной сессии экономико-географической секции МАРС, Белгород / Харьков, 5-7 июня 2007 г./ Под. ред. Ю.Г.Липеца, -М.:ИГ РАН, 2007.- С. 33-42
14 Воронов А.А. Кластерный анализ – база управления
конкурентноспособностью на макроуровне / А.А.Воронов, А.Н.Буряк // Маркетинг. 2006.-№1 (68). – С. 11-20.
15 Казанский Н.Н., Степанов П.Н./ В.И.Ленин и территориальная
организация производительных сил СССР. // Территориальные производственные комплексы/ Под.ред. Н.Н.Казанского. – М.: «Мысль», 1970. - С.12.
16 Воронов А. Кластеры – новая форма самоорганизации
промышленности в условиях конкуренции. Маркетинг. – 2005. - №5 (66). – С.37-43.
17 Колосовский Н.Н. Теория экономического районирования. – М.:
Мысль, 1969. С-327, 149.
18 Гранберг А.Г. Математические модели социалистической
экономики. – М.: Экономика, 1978. – С.296.
19 Малиновская М.А., Малов В.Ю. Оптимизация пространственной
структуры Саянского ТПК// Методы и модели регионального анализа/ Под ред.В.С.Зверева. - Новосибирск: ИЭиОПП, 1977.-C.128.
20 Белик Ю.А. и др. Краткий экономический словарь. 2-е изд.,доп.- М.:
Политиздат, 1992. – 399 с.
21 Гранберг А.Г. Введение в системное моделирование народного
хозяйства. Новосибирск: Наука, 1988. – 384 с.
22 Штангей Е.Т. Аналогии между экономическими районами разных
стран.//Территориально-производственные комплексы. /Под ред. Н.Н.Казанского. – М.,1970.- С.252.
23 Кластеры в России будут развиваться по дирижитской, а не по
либеральной модели.-Интернет-ресурс:http//www.allmedia.ru.
24 Назарбаев Н.Ә. «2006 жылға ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы» Қазақстан халқына жолдауы. Астана қаласы, апрель 2005 ж.
25 Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Қазақстан
халқына жолдау Астана, 2010 жыл 28 ақпан.
26 Пеннер П.И. Научные основы специализации и размещения
сельхскохозяйства. Учебное пособие. Куйбышев. 1974, 76 стр.
27 К.Маркс. Капитал. Т.1. // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2 изд. Т.23. 907
с.
28 Ленин В.И. Полн. собр.соч., Т.4, стр.152.
29 Ленин В.И. Полн.собр.соч. Т.1. с.95.
30 Экономика. Учебник под редакцией доц.Булатова А.С. 2-е изд.,
перераб.М.: Бек, 2000, с.468-627. 12 стр.
31 Экономика и организация сельскохозяйственного производства.
Учебно-методическое пособие для слушателей высшей парт.школы (четырехгодичное отделение). М.: Мысль, 1983. с.41.
32 Борисенко Н.П. и др. Принципы специализации
сельскохозяйственного производства. М.-Россельхозиздат. 1978, 165 стр.
33 Двоскин Б.Я. Экономико-географическое районирование
Казахстана.- Алма-Ата: Наука, 1986.-248 с.
34 Мезоэкономика переходного периода: рынки, отрасли,
предприятия./Под ред. Г.Б.Клейнера. – М.:Наука, 2004.-516 с.
35 Николаев М.В. Кластерная концепция эффективной интеграции
регионов в глобальную экономику/Проблемы современной экономики. 2006.-№1(13).-С.3-15.
36 Клейнер Г.Б. Системная парадигма и теория предприятия/Вопросы
экономики.-2006.№10.-С.47-54.
37 Хачатуров В.Р. Математические методы регионального
программирования. М.: Наука, 1992.-179 с.
38 Олейник А.Н. Институциональная экономика: Учеб.пособие для
студентов вузов. Обучен. по эконом.и упр.спец./М.: Наука, 2007.-387 с.
39 Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Фирма,
рынки, «отношенческая констракция».Спб.:Лениздат, CEV Press. 1999.-325 с.
40 Шаститко А. Неполные контракты: проблемы определения и
моделирования/Вопросы экономики. 2004. №6.-С.80-99.
41 Капелюшников Р.И.Экономическая теория прав собственности
(методология, основные понятия, круг проблем)/ М.: ИМЭМО, 1993.-90 с.
42 Шумпетер Й. Теория экономического развития/ М.:Прогресс, 1982.
С.108-243.
43 Суворова А.П. Организация корпоротивных систем строительного
комплекса региона: Монография/Йшкар-Ола:МарГТУ, 2008.-332 с.
44 Воронов А. Кластер3-новая форма самоорганизации
промышленности в условиях конкуренции. Маркетинг.-2005.-№5 (66).-С.37-43.
45 Хэнсон Д. Роль производственных кластеров (сетей предприятий)
вразвитии регионов// Общество и экономика.-1997.№2- С.21-28.
46 Яременко Ю.В. Теория и методология исселдования
многоуровневой экономики//М.: Наука,2000.-400 с.
47 Маршал А. Принципы политической экономии./М., 1983. – Т.1,2
48 Вебер М. Избранные произведения/-М.:Просвещение, 1993.-645 с.
49 Rosenfeld S. Bringing business clusters info the mainstream of
economic development/European planning studies.-2000.№5.-P.3-23.
50 Sampler S. Redefining industry structure for the information age/
Strategic management Journal.-1995.
51 Soulie D. Filieres de Production et Integration Vertical/ Annales des
Mines.-1992.-Janvier.-P.21-28.
52 Rosenfeld S. Creating smart systems. A guide to cluster strategies in less
favored regions. –EV.-2005.
53 Leamer E.E. Sourses of International Comporative Advantage: Theory
and Evidence. – Cambridge, MIT Press, 1984,-P.36-51.
54 Интернет-ресурс: Industry. 1919-1939.- Stockholm. 1950.
55 Портер М. Конкуренция:Пер.с англ.: Уч.пос./ М.:Издательский дом
«Вильямс», 2004.-618 с.
56 Портер М. Международная конкуренция/ М.:Международные
отношения, 1999.-645 с.
57 Украина: кластер – не пермыкательство перед Западом, а новая
инициатива в бизнесе. http://www.subcontract.ru.
58 Основы кластерного развития. Официальный портал
администрации Иркутской области. 2010 г. http://www.idn.govirk.ru.
59 Кластерная политика может сделать Самарскую область
локомотивом модернизации экономики не только 63-региона, но и страны в целом. 2010 г. http://old.samara.ru.
60 Кластерные проекты компании “ECG” в Пензенской области.
Пензенский Деловой Портал. http://www.penza-job.ru.
61 Губернатор Приамурья: «Наша главная задача соевый кластер».
2010, 30 ноября. http://www.fedpress.ru.
62 Алтайский край: сформируют агропромышленный кластер. Раздел:
сельское хозяйство. 2010, 26 июня. http://www.profchange.ru.
63 Четырбок Н.П. Кластерная политика как метод активизации
инновационных процессов в регионах. Научно-инновационная политика в регионах Белоруссии: Н 34 Материалы республиканской научно-практической конференции (Гродно, 19-20 октября, 2008 г.). http://belisa.org.by.
64 Есполов Т.И. Агропромышленный комплекс Казахстана: экономика
водного хозяйства. - Алматы, 2010. 370, 49 бб.
65 Мамашихина Н.Н., Белокрылова О.С. Риск-менеджмент. Ростов-
на-Дону, «Феникс», 2007.
66 «Қазақстан Республикасының 2011 жылға арналған агроөнеркәсіп
кешенінің тұрақты дамуы мен басты бағыттарын жүзеге асырудың тапсырмалары мен 2010 жылғы жұмыстарының қорытындылары».
67 Деньги на кластер. Казахстанское правительство будет создавать
кластер в области сельского хозяйства и пищевой промышленности с помощью Всемирного банка. 9 мая 2008. Интернет-ресурс: http://www.expert.ru).
68 Попов Н.А. Экономика сельскохозяйственного производства. С основами рыночной агроэкономики и сельского предприниматьельства. Учебник. - М.:Ассоциация авторов и издателей ТАНДЕМ: Изд-во.ЭКМОС, 2002.-352 с.
69 Жамбыл облысының 2006-2008 жылдарға арналған аграрлық азық-
түлік «Ауыл» бағдарламасы. Тараз. 2006 ж. 296 бет.
70 Жамбыл облысының ауылдық аумақтарын дамытудың 2007-2013
жылдарға арналған бағдарламасы. – Тараз, 2007. – 10-13 б., 11 б.
71 Сельское хозяйство Жамбылской области за 1994-2009 годы.
Справочник. Тараз. ТОО ЖИЦ «Сенім» 2009, 232 стр., 27-73 стр.
72 Ауыл (село) дамуының мониторингі. Тоқсан сайын шығатын
статистикалық жинақ. 2010 ж. қаңтар-маусым. Тараз, 2010 ж. 188 бет.
73 Қазақстан Республикасы «Асыл тұқымды шаруашылығы» заңына және заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы». Алматы. 2004, 14 желтоқсан, №269-11.
74 Н.Ә.Назарбаев. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Қазақстан халқына
жолдауы. Астана, 2010 жыл 28 ақпан, 48 бет.
75 Г.З.Бияшев. Культура сахарной свеклы в Казахстане. Казахское
обеденение государственное издательство. 1949 г., 228 стр.
76 П.К.Ажигоев. Сахарная свекла в Казахстане. 1965. Изд-во «Қайнар»,
319 стр.
77 А.И.Ажкеев. Свекловодство. Алматы, «Кайнар» -1969 г.3375 стр.
78 М.В.Гнатенко, Н.П.Заяц. Қант қызылшасын өндіруді ұлғайту
ревервтері. Алматы, Қайнар. 1982 ж., 152 бет.(12 бет).
79 Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар (Жамбыл
облысы). Ауыл шаруашылығы министрлігі. Алматы, 1979 ж.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .
1. Мемелекет пен ауданның экономикасын ұйымдастырудағы
бәсекелестік деңгейін көтерудегі кластерлік жүйенің маңызы
және оның ғылыми-практикалық айналымға енуі ... ... ... ... ... ... ...
2. АӨК-нін дамытудағы интеграциялық құрылымдар мен кластерлік
жүйенің методикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ 2006-2008 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН АГРАРЛЫҚ АЗЫҚ-ТҮЛІК АУЫЛ
БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ
МАҚСАТЫ-МІНДЕТТЕРІ МЕН ӨЛШЕМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Аграрлық азық-түлік бағдарламасының басты өлшемдері ... ... ... ... ..
2. Бағдарламаның қаржымен қамтамасыз етілілген басты салаларының
даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі және сыртқы рыноктардағы
бәсекеге қабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Аграрлық азық-түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау ... ... ... ... ...
2. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН
ДАМЫТУДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІН НЕГІЗДЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы өндірістерінің
мамандануының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Жамбыл облысының АӨК-дегі кластерлік жүйенің
экономикалық тиімділігінің нарық жағдайындағы ерекшеліктері ... ... ..
3. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының салаларын
кластерлік жүйеде дамытудың экономикалық тиімділігін бағалау ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Территориялық өндірістік кешендер, ТӨК
Агроөнеркәсіп кешені, АӨК
Трансұлттық компаниялар, ТҰК
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы, ДСҰ
Акционерлік қоғам, АҚ
Жабық акционердік қоғам, ЖАҚ
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ЖШС
Ғылыми зерттеу институты, ҒЗИ
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, ТМД
Машина-техникалық станция, МТС
Өндірістік кооперативтер, ӨК
Шаруа қожалықтары, ШҚ
Ірі қара мал, ІҚМ
Санитарлы-эпидемиологиялық станция, СЭС
Кәсіптік-техникалық мектептер, КТМ
Су шаруашылығы ғылыми зерттеу институты, СШ ҒЗИ
Ирригациялық жүйе, ИЖ
Ылғалдану коффициенті, ылғ.К
Қаржы-өнеркәсіп топтары, ҚӨТ
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылық Министрлігі, ҚР АШМ
АНЫҚТАМАЛАР
Кластер - географиялық жағынан көршілес орналасқан және бірігіп белгілі
бір сферада жұмыс істейтін, бірін-бірі толықтырып отыратын, ортақ істерімен
сипатталатын, бір-бірімен өте тығыз байланысқан компаниялар мен ұйымдар
Либералды кластерлік модел - дәстүрлі либералды экономикалық саясатты
жүргізетін мемлекеттер, олар бұрыннан нарықпен қалыптасқан кластерлерді
дамытады, инфроқұрылымдарын жасауға өте сирек қатысады.
Дирижистік кластерлік модел - мемлекеттің экономикалық өміріне
белсенді, тығыз араласатын мемлекеттің билік өкілдері жүргізеді және
белгілі бір мақсатпен инфроқұрылымдарды жасайды, олар: университеттердің
филиалдары, ғылыми-зерттеу институттары, әуежайлар, көлік жолдары т.б.
Кластерлік интеграция - шығаратын өнімнің бәсекелестігін көтеру
мақсатында қоғамдық ұйымдармен, жергілікті үкімет орындарымен және аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдесетін территориялық-салалардың
ерікті біріккен кәсіпорындарының (кәсіпкерлердің) бірлескен ұйымы.
Кластерлік саясат - кластерге кіретін өндірістердің, аймақтардың
бәсекелестігін көтеруді қамтамасыз ететін, сонымен қатар инновацияны
енгізуді қамтамасыз ететін мемлекеттік өлшемдер мен кластерлерді қолдау
механизімінің жүйесі.
Ұлттық бәсекелестік – мемлекеттің біршама қысқа болашақта тұрақты
жоғары экономикалық өсімге жету қабілеттілігі.
Инновация - ағылшын тілінен аударғанда “жаңалық енгізу, жаңашылдық”
деген ұғымды білдіреді. Жаңа өндірістік процесті, өнімді немесе қызметті
игеру, анығырақ айтқанда, жаңалықты инвестициялау деген мағына береді.
Басты мәні – бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандырудың жаңа әдісі.
Экспортты дамыту - сыртқы нарыққа шығуға кәсіпорынды дайындау үшін
әлеуетті нарықтың сапа стандартына лайықты өнімінің болуы, әлеуетті
елдердің тұтынушылығы мен сұранысы туралы нарықтық ақпараттың болуы, шет
елдік елдер деңгейіне өндірістің лайықтылығы, ішкі әрі сыртқы нарықта да
барынша қажетті және бәсекеге қабілетті өнім шығаруға кәсіпорынды
жақындатады.
Егістік алқаптар - ауыл шаруашылық дақылдарымен егілген егістік жерлер.
Ауыл шаруашылық жерлер – ауыл шаруашылық өнімдерін алу үшін
пайдаланатын жер телімдері. Олардың құрамына жыртылатын жерлер, егістіктер,
шабындықтар, суғармалы жерлер және жайылымдар жерлері кіреді.
Мамандану – табиғи-климаттық жағдайларының ерекшелігін талдай отырып,
ғылыми түрде экономикалық тиімділігіне сәйкес қайсібір дақылды көбірек
өсіру соған орай қайсібір саланы басым дамыту.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда географиялық заңдылықтар
негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығын экономикадағы жаңа бағыт
калстерлік жүйе тұрғысында қарастырылған. Облыстың физикалық-географиялық,
экономикалық-географиялық орналасу жағдайында ауыл шаруашылығының
мамандануының деңгейінің нарықтық экономикалық тиімді кластерлік жүйеде
дамытуға баға беру келтірілген және ауыл шаруашылығының мамандануының
қазіргі бағыттары мен бір кездегі тарихи маманданған бағыты қант
қызылшасының даму деңгейін сараптау негізінде Жамбыл облысының ауыл
шаруашылығы картографияланған. Зерттеу ауданының экономикалық, әлеуметтік
жағдайын тұрақтандыруда ауыл шаруашылығының тарихи қалыптсақан қант
қызылшасы саласына мамандануды қайта жандандыру мен оны тиімді кластерлік
жүйеде дамытудың кешенді іс-шаралары ұсынылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан-2030 стратегиясында Қазақстан
дамуының жаңа кезеңінде ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды белгіленген
бағытының бірі қолымызда бар мүмкіндіктерді айқындау және пайдалану, жаңа
бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы Қазақстанды жаһандық
экономикаға ойдағыдай кіріктіруге бағытталған экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің орнықты сипатын қамтамасыз етуде толымды стратегия әзірлеу
және оны іске асыру деп аталады [1]. Жаһанданудағы инновациялық
процесстерге Қазақстанның бейімделуі оның әлемдік деңгейдегі орнын
анықтайды. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
2006-2015 жылдардағы Қазақстанның индустриалды инновациялық даму
стратегиясы деп аталатын жолдауында: Мемлекеттің экономикалық саясаты
шикізат экономикасынан кластерлік даму жолына көшуге бағытталған деп атап
көрсетткен [2]. Осы орайда әлемнің дамыған 50 елдің құрамына енудің басты
алғы шартының бірі агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамуын қамтамасыз ету.
Қазіргі жағдайда бірқатар әлем елдерінде қалыптасқан экономика
инновациялық экономика тұрғысында қарастырылады. Осындай экономикалық
озық жүйеде өнімін бәсекелестікпен қамтамасыз ете алатындар ғана қалады.
Мұндай жағдай аймақтық деңгейде өзектілікке ие болып отырған агроөнеркәсіп
кешеніне де тиісті. Агроөнеркәсіп саласын дамытудағы тиімді формалардың
бірі экономикалық интеграцияны дамыту негізінде агроөнеркәсіп кластерлерін
құру болып отыр. АӨК-нің құрамына біріктірілген интеграциялық құрылымдар,
олар ауылшаруашылық өнімдерін өндіруден бастап дайын өнімнің тұтынушыға
дейінгі аралығындағы тізбектің нарықтық экономика жағдайына бейімделген
және тиімді жүйе болып табылады.Көптеген әлемнің танымал экономистерінің
пікірінше кластерлер құрылған аймақтар экономикалық дамудың лидеріне
айналады. Осыған байланысты Жамбыл облысының қалыптсқан географиялық
заңдылықтар негізінде ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандану деңгейін
тиімді кластерлік жүйеде зерттеудің айрықша мәні зор. Осы тұрғыда Жамбыл
облысының бір кездегі тарихи қалыптасқан қант қызылшасына маманданған
шаруашылық құрылымдары ұсақталып, мамандану бағытын жоғалтқан. Соған
байланысты Жамбыл облысының қант қызылшасына мамандану жүйесін қайта
қалыптастырып, жаңа бағыттағы мамандануды дұрыс ұйымдастырудың тиімді, жаңа
кластерлік даму жолына көшіру қажеттілігі жергілікті жедің экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық, экологиялық жағдайын тұрақтандыру үшін және
бәсекелестік арқылы сапалы өнімді өндірудің өзектілігі маңызды болып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты географиялық
заңдылықтар негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының бір кездегі
маманданған саласы болған қант қызылшасы шаруашылығын қайта жандантыру
арқылы оны экономикадағы жаңа, тиімді әдіс кластерлік жүйеде дамыту.
Диссертациялық жұмыста төмендегі қойылған мінедеттер шешіледі:
• Жамбыл облысы ауыл шаруашылығының мамандануының
теориялық және әдістемелік зерттеу негіздерін талдау;
• Облыстың 2006-2008 жылдардағы Ауыл аграрлық азық-түлік
бағдарламасының іске асырудағы көтерілген ауыл шаруашығының басты
мәселелерін сарптамасының негізінде кластерлік жүйені енгізудің ықпалын
сараптау;
• Жамбыл облысының ауыл шаруашылық құрылымдарының өсімдік және
мал шаруашылығындағы мамандануының бағыттары анықтау;
• Ауыл халқының әлеуметтік жағдайын көтерудегі кластерлік жүйенің
мағызын талдау;
• Жамбыл облысының қант қызылшасының мамандану деңгейі анықтау
және бағалау;
• Ауыл шаруашылық жерлерін тиімді пайдалану және оларды
орналастыру мен мамандандыруда экономикалық-географиялық, экологиялық баға
беру;
• Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының кластерлік жүйеде
дамытудың ғылыми негізделген ұсыныстарын жасау.
Зерттеу нысаны – Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
- Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының мамандану
деңгейінің физикалық-географиялық, экономикалық-географиялық заңдылықтары
негізінде құрылған кластерлері аймақ экономикасын дамытуда және оны
тұрақтандырудағы деңгейі анықталды;
- Нарық экономика жағдайындағы ауыл шаруашылық құрылымдарының
терең маманданудың жаңа бағыттары айқындалды;
- Жамбыл облысында қант қызылшасы шаруашылығын кластерлік жүйеде
дамытудың ұсыныстары және қант қызылшасын облыс аудандары бойынша дамытудың
аудандастыру карталары жасалды;
- Облыс халқының жұмыспен қамтамасыз етугі роліне баға
берілді;
- ауыл шаруашылық ландшафтары экономикалық-географиялық, экологиялық
тұрғыда бағаланды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Жамбыл облысының нарықтық экономика тұрғысында ауыл шаруашылығының
мамандануының деңгейі анықталды;
- облыста қант қызылшасы шаруашылығының Кеңес Одағы тұсындағы даму
деңгейі мен қазіргі кездегі жағдайын салыстыра отырып, шаруашылықты қайта
жандандыруды кластерлік жолмен дамыту жолдары анықталды;
- Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының салаларын кластерлік жүйеде
дамытудың экономикалық тиімділігі анықталды;
- Кластерлік жүйе арқылы ауыл шаруашылығын дамыту облыс халқының
жұмыспен қамтамасыз етудегі, жергілікті халықтың әлеуметтік жағдайын
көтерудегі әлеуеті анықталды.
Жұмыстың жариялануы және сыннан өтуі. Жұмыстың негізгі теориялық
ережелері мен нәтижелері: Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің Қазақстан географиясы және географияны оқыту әдістемесі мен
Едтену және әлеуметтік география кафедраларында, Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігінің география институтының ауыл шаруашылығы
зертханасында кеңейтілген ғылыми семинарларында талқыланды.
Зерттеудің негізгі нәтижелері 6 жұмыста, соның ішінде ҚР БҒМ ғылым
жөнінде қадағалау және аттестаттау комитеті тізіміне кіретін журналдарда
көрініс тапты.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Диссертациялық жұмыстың кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен – ... ... тұрады. Мәтіндік бөлімі ... ...
беттен тұрады, 5 картамен, ... ... . суретпен, ... ... ... кестемен безендірілген,
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
МЕТОДИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мемелекет пен ауданның экономикасын ұйымдастырудағы бәсекелестік
деңгейін көтерудегі кластерлік жүйенің маңызы және оның ғылыми-практикалық
айналымға енуі
Еліміздің экономикалық және әлеуметтік тұрақты дамуына әсер ететін
негізгі фактор ауыл шаруашылығының даму дәрежесін анықтау.
ТМД елдерінің ыдырауымен байланысты еліміздің экономикасы әсіресе ауыл
шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады, бұрынғы қалыптасқан шаруашылық
салалары түбегейлі өзгеріске түсті. Мемлекетіміз тәуелсіздігін алғаннан
кейін елімізде түбегейлі экономикалық реформация кезеңі басталды. Ол
тоқырауда тұрған экономика сфераларының барлық салаларын қамтыды. Халық
шаруашылығының басқа салаларындағы өзгерістер сияқты агроөнеркәсіп секторын
реформалаудың басты мақсаты - ұлттық өндірістің тиімділігін көтеру, көлемін
өсіру, шығаратын өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын төмендетіп,
дүние жүзілік саудадағы бәсекелестік дәрежесіне жеткізу, мемлекет халқын
азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті шикізатпен толық қамтамасыз ету. Сондықтан да
жаңы нарық заманында Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін дамыту аграрлық
саясаттың аса маңызды бағыты болып отыр.
Әлемдік қауымдастықтағы болып жатқан ғылыми техникалық революцияның
қазіргі жағдайы өндірістердің инновациялық әдістермен байланыста қарқынды
дамуында. Мұндай жаһанданудағы инновациялық процестерге Қазақстанның
бейімделуі оның әлемдік деңгейдегі орнын анықтайды. Осы тұрғыда Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы 2006-2015
жылдардағы Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы деп
аталатын Қазақстан халқына жолдауында: Мемлекеттің экономикалық саясаты
шикізат экономикасынан кластерлік даму жолына көшуге бағытталған деп атап
өрсеткен [1]. Бұл стратегия бойынша болашақта мемлекеттің жыл сайын
экономикалық өсімі 9,5% құрайды, ал 2015 жылы ол көрсеткіш 3 есеге өседі
деп болжануда. Атап айтқанда ұлттық экономиканың дамуының тиімділігі мен
бәсекелестігін көтерудің прогрестивтік жүйедегі іс-шараларына өндірістің
интеграциялық ұйымдасқан жүйесі – кластерлер ұғымына біріктіріледі.
Республика экономикасы дамуының жаңа бағытты ұстануына қарай Ел басының
2008 жылғы Қазақстан экономиклық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында деп аталған дәстүрлі Қазақ халқына жолдауында: Биылғы жылдың
ортасына қарай біздің қолымызда нарықтың туризм, мұнай-газ машиналарын
жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсету,
металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7
кластерін жасау мен дамытудың жоспары болу керек деп санаймын. Ел
экономикасының шикізаттық емес салаларындағы ұзақ мерзімдік мамандануын,
міне, солар айқындайтын болады деп атаған. Ал осы орайда ауыл
шаруашылығына байланысты баяндағаны: Алдағы уақытта Бүкіл дүниежүзілік
сауда ұйымына кіруіміз отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігіне айрықша талаптар қоятын болады. Ендігі жерде ауыл
шаруашылығы шикізатын өндіру мен өңдеу саласында кластерлік бастамашылықты
іске асыру арқылы аграрлық өндірісті индустрияландыруға айрықша назар
аудару қажет деп санаймын. Жеке меншік сектордың назарын нақ осыған аудару
керек, сондай-ақ кредиттерді де, атап айтқанда, агроиндустриялық саясат
арасында осында тарту керек деп қорытындылаған. [2]. Сондықтан болашақта
Республика аймақтары бойынша жетекші кластерлерді құру бағдарламасының
негізінде мемлекеттің экономикасының ұзақ мерзімді мамандануының бағыты
қойылған.
Бұл бағдарламаны іске асыру үшін мемлекеттік бюджеттен жалпы 77272,3
млн.тенге қаржы жұмсалмақ. Ол қаржының игерілуі 3 кезеңге жоспарланған:
бірінші кезең – 2008-2010 жылдар, екінші кезең – 2011-2013 жылдар және
үшінші кезең – 2015 жылмен аяқталады [3].
Әлемнің көптеген елдері 1993 жылдардан бастап экономикасын кластерлеу
жүйесінде дамытуы экономикалық саясатының басты бағытына айналып отыр. Бұл
мемлекеттер мұндай экономикадағы жаңа модельді жергілікті, аудандық және
ұлттық деңгейде енгізуде. Жаһандану жүйесінде бұл жаңа модель экономикалық
субъекттердің әр қайсысына өте қатаң талаптар қоя отырып, олардың
бәсекелестігін анықтайды. Жалпы кластер ұғымын ағылшын тілінен аударғанда
1) жүзім шоғы; 2) жиналу, шоғырлану; 3) топ деген мағынаны береді. Бұл жаңа
ұғымды ғылыми-практикалық айналымға алғаш енгізген атақты американдық
бизнес-экономист Майкл Портер. Бірақ М.Портерге дейін де кластер терминін
1970 жылдардың өзінде кеңістіктегі кәсіпорындардың жиналуын белгілеуде
шведтің бизнес-экономистері К.Фредрикссон мен Л.Линдмарк пен Кеңестік және
ресейлік эконом-географтар А.П.Горкиннің және Л.В.Смирнягинның еңбектерінде
қолданылған [4]. М.Портер 1890-1950 жылдардағы өндірістердің шоғырлану
процесстерін зерттеумен айналысқан, сол уақыттағы әйгілі экономистер
А.Маршалл, А.Лёш, У.Айзардтің еңбектеріне сүйене отырып, кластер немесе
өнеркәсіптер тобтары географиялық жағынан көршілес орналасқан және бірігіп
белгілі бір сферада жұмыс істейтін, бірін-бірі толықтырып отыратын, ортақ
істерімен сипатталатын, бір-бірімен өте тығыз байланысқан компаниялар мен
ұйымдар деп анықтама береді [5]. Өзінің Халықаралық бәсекелестік деп
аталатын еңбегінде кластердің артықшылығын бәсекелестік көрінісінің формасы
ретінде көрсетеді [6]. Оның осы ұғымды кеңінен қолдануына компаниялардың
бәсекелестігі туралы зерттеулерінен жиналған материалдардың қорытындысы
болды және осының негізінде төмендегідей логикалық тізбекті құрастырады:
егер бәсекелестік талабтарына сай келетін ұлттық копаниялар болатын болса,
онда олар сол мемлекеттің экономикасының бәсекеге сәйкес салаларын құрайды,
ал олар өз алдына мемлекеттің дүниежүзілік саудадағы жалпы бәсеклестігін
қолдайды. Осы тізбектегі мемлекеттің бәсекелестігіне ондағы компаниялардың
сыртқы экономикалық байланыстарындағы экспорттық бәсекелстігімен
түсіндіріледі. Бәсекелестік басты өлшемі (критери) мемлекеттің дүниежүзілік
экспортқа шығарылатын әртүрлі өнімдерінің үлесімен анықталды. Мұнда
М.Портер жалпы экономикаға емес оның жеке саласына жеке көңіл аударады.
Себебі қол жеткен жетістіктің басты көрсеткіші жергілікті аймақтың
қаржысымен жасалынған әлемдік экспортқа шығарылатын белгілі бір өнімнің
түрі болып отыр.
Барлық қарастырылған өнімдер топтастырылып салаларының белгілеріне
қарай 16 кластерлерді құрады [7]. Сол кластерлер үлкен үш топқа бөлінді:
І. Базалық салалар;
ІІ. Өнеркәсіп салалар мен қолдаушы салалар;
ІІІ. Қызмет көрсету мен соңғы тұтыну.
Жүргізілген зерттеулердің сараптамасының нәтижесінде мынадай заңдылық
анықталды - әрбір зерттелген 10 мемлекеттің сипатына қарай 3-6-дан тұратын
бәсекелестікке сай секторлардың жиынтығы ие (1 сурет).
Сонда, АҚШ 5 секторында: компьютерлер мен жартылай өткізгіштер
құралдары, транспорттық құрал-жабдықтар, офистік құрал-жабдықтар,
телекоммуникациялық құрал-жабдықтар, әскери-өнеркәсіптік кешен
бәсекелестікке ие. Әлемдік сауданың сараланымының (сегментінің) басымы ГФР-
дың кәсіпорындарының мұнай және мұнайхимиясы, әртүрлі машина жасау
салаларының өнімдері, транспорттық құрал-жабдықтар, киім және әшекей
бұйымдары, денсаулық сақтау кластерлеріне тиесілі. Швецияның бағытының
жемістілігі басқа секторларда анықталды, олар: конструкциялық металлдар
мен материалдар, ағашөңдеу өнімдері, транспорттық құрал-жабдықтар және
электрэнергиясын өндіру мен орналастыру және т.б. [6,168 б.].
М.Портердің осы зерттеулерінің негізгі қорытындысы әлемдік
шаруашылықтағы мемлекеттің бәсекелестігінің артықшылығы 4 нақты
факторлардан тұарды:
1) өндірістің қызметіне қажетті факторларға жағдай жасау;
2) сұраныс жағдайы;
3) туыстас және қолдаушы салалар;
4) тұрақты стратегия, құрылым мен бәсекелестік.
Зерттеу барысында бәсекеге қабілетті салалар жеке дара дамымаған, олар
өздеріне жақын, туыстас салалармен байланысының нәтижесінде өндірісте
инновацияларды жасау, енгізу, қолдану процесі жеделдеткен. М.Портер былай
деп жазады: мемлекеттің бәсекеге қабілетті салалары экономикада біркелкі
таралып орналаспаған, олар шаруашылықтың салаларының бір-бірімен әртүрлі
байланыстар арқылы біріктірілген, мен оларды кластерлер деп атаймын [7,
288 б.]. Сондықтан 1 суреттегі бөлінген шаруашылықтың салаларының бір-
біріне жақын бәсекелес тобтары өнеркәсіптік кластерлер деп аталған.
БАЗАЛЫҚ САЛАЛАР
Сурет 1 - М.Портердің бөліп алған салалардың секторларының (кластерлер)
диаграммасы.
Оның тұжырымы бойынша нақты осы өнеркәсіптік кластерлерде
бәсекелестікті көтеруде жоғары деңгейде жағдайлар жасалады. Себебі, осы
кластерлер бәсекелестіктің жоғары дамыған нақты факторларын иемденеді.
Қазігі таңда бәсекелестіктің артықшылығы және кластерлердің теориялық
тұжырымдамасы практикалық маңызға ие болған. Мемлекеттің экономикалық
саясатында жаңа бағыты – кластерлік саясат қалыптаса бастады.
Соңғы он жылдың ішінде дамыған және дамушы елдерде ұлттық және аймақтық
бәсекелестікті көтеруде кластерлік саясат мемлекеттік саясатты жүргізудің
ең басты бағытына айналды. Қазіргі қалыптасқан экономикалық жағдайда,
отандық өндірушілердің ішкі өзара және шетелдік өндірушілермен арасындағы
бәсекелестіктің шиелінісуі экономикалық субъектердің барлық күшін,
қаражатын және мүмкіндіктерін біріктіре отырып жұмыс атқаруына қажеттілік
тудырып отыр. Мемлекеттің қалыптасқан экономикалық күйзелістен шығуында
басты ролді бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканың жаңа талаптарға сәйкес
қалыптасып дамуына беріледі. Сондықтан отандық шаруашылықтың экономикалық
тиімділігін көтеруде жаңа міндетердің ең бастысы бәсекелестікті көтеруде
экономикалық әлеуеті (потенциал) бар салаларды және бәсекелестік
қатынастардың даму дәрежесіне әсер ететін факторларды анықтау мен сыртқы
экономикалық бәсекелестік механизмімен өлшенетін экономиканың бәсекелестік
моделін таңдап алу.
Кластерлік саясаттың негізгі мағынасы экономиканың басты проблемаларын
шешуге шоғырланады:
• Біріншіден, кластерлік саясаттың басты мақсат-міндеті бәсекелестік
нарығын дамытуға және компанияның бәсекелестігін көтерудегі
қозғаушы күш ретінде бәсекелестікті қолдауға бағытталады;
• Екіншіден, кластерлік саясат микроэкономикаға басты назар
аударады. Ол компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін көтеріп
дамытуды тездетуде жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып тиімді
бағдарламалар жасайды;
• Үшіншіден, инновациялық әлеуетті көтеруге және дамытуға
ынталандыруға (стмулирование) бағытталған. Әсіресе, дамыған және
дамушы елдермен салыстырғанда дамуы төмен көрсеткіштергие ие
мемлекет экономикасындағы кіші және орта бизнесті көтеруде
маңызды. Себебі, нақты кіші және орта кәсіпорындар кластердің
негізгі массасын және кластрелік ұсыныстарды қалыптастыратын
кластердік жүйенің басты нысандары.
Жоғарыдағы айтылған әлеуеті мен құрылымы жағынан кластерлік жүйе
қазіргі экономикалық саясаттағы қалыптасқан басты проблемаларды шешуге
арналған кешенді іс-шаралардың жиынтығы, олар: бәсекелестік нарығын дамыту
арқылы Қазақстан экономикасының бәсекелстігін көтеру, экономиканың әртүрлі
салаларын инновациялауды арттыруда, кіші және орта бизнесті дамытуды
жеделдетуде, жергілікті жерлердің ұсыныстарын ынталандыру және мемлекеттің,
ғылыми қауымдастықтар мен бизнестің арасындағы өзара қарым-қатынастың
белсенділігін арттыру болып табылады.
Мемлекеттің ең алдымен ұлттық, содан кейін аймақтық бәсекеге
қабілеттілігін көтеру проблемасын шет мемлекеттерде мемлекеттік саясатты
жоспарлау мен іске асыруды ХХ ғасырдың 80 жылдарынан басталған. Осы ұлттық
және аймақтық бәсекеге қабілеттілік проблемасының қалыптасуы үш түрлі
тобтың теориясымен байланысты.
1) халықаралық сауда теориясы, яғни бәсекеге қабілеттілігін
анықтауда әр мемлекет басқа мемлекеттермен халықаралық еңбек бөлінісіне
қатысуының тиімділігімен салыстырылады;
2) өндіргіш күштердің кеңістік ұйымдастыру теориясы, яғни
өнеркәсіп
бәсекелестік процестеріндегі эмпиризмдік зерттеудің басты объектісі болып
табылады;
3) адам капиталы теориясы, яғни адам капиталын тиімді пайдалану
және оны үнемі дамытып отыру бәсекеге қебілетті экономиканы құрудың негізі
болып табылады.
Осы жоғарыдағы аталған теориялар негізінде ұлттық және аймақтық
бәсекеге қабілеттілікті географиялық белгілеріне қарай 3 тобқа бөлінеді:
американдық мектеп, британдық мектеп және скандинавиялық мектеп [8].
Бөлініп алынған мектептердің жасаған теориялары дүниежүзілік шаруашылықта
мемлекеттік және аймақтық бәсекелестіктің жалпы теориясы мен өзара
байланысты үш блокты зерттеулерді қалыптастырады:
І. Өндіргіш күштерді территориялық ұйымдастыру. Бұл американдық
мектептің бәсекелестік теориясын зерттеудегі басты тақырыбы. Негізін
салушылар: М.Портер, М.Энрайт. Басты ерекшелігі экономикалық субъектерді
дамытуда бәсекелестік бағдарламасын іске асырудың басым жағдайда
практикалық аспектіге бағытталған [9].
ІІ. Дамыған және дамушы мемлекеттер арасындағы халықаралық еңбек
бөлінісі. Бұл тақырып тарихи себептерге байланысты британ ғалымдарының
назарында болды. Британ мектебінің бәсекелестік теориясының негізін
салушылары: Дж.Даннинг, Р.Каплински, Дж.Хамфри, Х.Шмитц, К.Фримэн [10].
ІІІ. Ұлттық және аймақтық инновациялар жүйелер – тұжырымдамалары.
Бәсекелестік теориясының басты бағыты әлеуметтік-экономикалық аспектңде
скандинавиялық мектептің зерттеушілерімен құрылған. Олар: Б.-О.Лундваль,
Б.Йонсон, Б.Асхайм, А.Иэаксен, Э.Райнерт [11].
Аталған мектептердің бәсекелестік теориясының қорытындысына
мемлекеттердің бәсекелестігін анықтайтын бірқатар сипаттамаларды бөліп
алады, олар:
- мемлекеттегі бар ресурстарды тиімді пайдалану есебінен жоғары еңбек
өнімділігі;
- мемлекет шаруашылығының өндірісінде инновацияларды жедел игеруге
негізделген, дәстүрлі де және жаңадан қосылған болашағы бар салалардың
дамуы арқылы экономикалық өсімнің тепе-теңдігі;
- ішкі және сыртқы сұранысты қанағаттандыра алатын сапалы өнім өндіру
мен қызмет көрсету;
- табиғи-географиялық ресурстарды тиімді пайдалану (экономикалық-
географиялық орны, пайдалы қазбалары, тарихи-мәдени мұрасы және т.б.);
- мемлекеттің экономикалық-географиялық орналасуындағы кемшіліктерді
бәсекелестік артықшылығына айналдыру;
- осы аталғандардың нәтижесі – халықтың тұрмыс деңгейінің жоғары
болуымен қорытындыланады.
Жоғарыдағы аталған теориялық бағыттардың ортақтығы: жалпы
бәсекелестіктің артықшылығы негізінен аймақтық деңгейде қолданылады және
қалыптасады; аймақтағы жұмыс атқарып жатқан алдыңғы қатарлы экономикалық
субъектерді экономика бәсекелестігін көтерудегі басты факторы ретінде
көрсетеді; аймақтық деңгейде дамып жатқан өндірістің ұйымдасқан
формаларының бірі әртүрлі типтегі өндірістік аудандар, аймақтық және
оқшауланған кластерлер бір-бірімен ғаламдық тізбек арқылы байланысқан және
ТҰК (ТНК) арқылы бақыланауы мемлекеттің шаруашылығындағы салалардың
бәсекелсітігінің индикаторы болып табылады. Сондықтан бәсекелестікті
көтерудегі саясаттың басты объектісі аймақ болу керек [12].
Кластерлердің территориялық жағынан масштабы бір аудан немесе қала,
мемлекет тіпті көршілес орналасқан мемелекеттер тобының көлемінде болуы
мүмкін. Кластер концепциясы ұлттық экономиканы, аудан экономикасын, қала
экономикасын жүргізудің жаңа тәсілі.
Кластерлер - дамыған және дамушы экономика жағдайында да жұмыс атқара
береді, бірақ көп жағдайда дамыған экономикада кластерлер жоғары
көрсеткіштерге ие. Жалпы экономикалық әдебиеттерде кластерге байланысты
анықтамалар көптеп берілген. Бірақ барлығының ортақ мағынасы (түйіні) бір.
Кластер – бір ортақ технологиялық тізбекке біріктірілген кәсіпорындар
тобының бір территорияның көлемінде шоғырлануы, яғни шикізатты өндіруден
бастап, дайын өнімді шығаруға дейінгі тізбек бір территория көлемінде ғана
атқарылады. Кластерлер құрамына кіші немесе орташа көлемдегі фирмаларда, ал
кейбіреулерінде ірілермен қатар ұсақ фирмалар да кіреді. Дамыған кластерлер
базалары өте терең және маманданған жеткізушілерден, бір-бірімен
байланысқан салалардың торабтарынан және өте көп мөлшерде қолдаушы
салалары болады.
Гарвард бизнес мектебінің мәліметі бойынша кластерлер - АҚШ
экономикасының бюджеттік секторды қоспағанда 32%-ға жуығын, ал Швецияның
экономикасында жұмысқа қабілетті халықтың 39%-ын жұмыспен қамтамасыз
етеді. Мұндай секторларда еңбек өнімділігі мемлекеттегі орташа көрсеткіштен
44%-ға жоғары. Сонымен қатар, Гарвард бизнес мектебінің негізгі анықтамасы:
мемлекетте кластерлер неғұрлым көп дамыса, соғұрлым бұл мемлекеттің
халқының тұрмыс деңгейі мен компаниялардың бәсекелестігі жоғары болады.
Осындай нәтижелер жеке мемлекеттердің үкіметтерін кластерлерді енгізуге,
дамытуға үлкен ресурстарды жұмсауға міндеттейді.
Үлкен өндірістік кешендерді анықтаудағы ұқсас ұстанымдар Кеңес
уақытының экономикалық ғылымында да болған. ТМД құрамындағы мемлекттердің
қазіргі уақыттағы қалыптасқан экономикасының құрылымы бұрынғы Кеңес
Одағындағы жоспарлы шаруашылықтың негізінде құрылған. Олар ТӨК
(территориялық өндірістік кешендер) деп аталған, оның басты бағыты -
мақсатты халықшаруашылығы бағдарламасын іске асыратын прогрестивті
кеңістік формасы [13].
ТӨК термині 1920 жылдары экономикалық аудандардың қалыптасуымен
басталады. Мұндағы экономикалық аудан территориялық-өндірістік кешенді
құрайды, ол ауданның табиғи және еңбек ресурстарын толық және тиімді
пайдалануды қамтамасыз етеді [14]. ТӨК теориясының негізін салушылар
эконом-географтар И.Н.Колосовский, П.М.Алампиев, Ю.Г.Саушкин.
ТӨК терминінің кеңінен қолдануы 1950 жалдардың аяғында басталады. Ең
алғашында ТӨК-нің ұғымы территориялық өнеркәсіптік кешен дегенді
білдірген. Кейіннен өнеркәсіп деген тар мағынадағы ұғымды
білдіретіндіктен оны территориялық-өндірістік деп өзгертілген. Себебі
өндіріс категориясы өнеркәсіп категориясынан кең ауқымды, өйткені ТӨК-
ге тек қана өнеркәсіп салалары кіргізілмейді, сонымен қатар ауыл
шаруашылығы, құрылыс, инфроқұрылымдық объекттер сияқты халық шаруашылығының
үш секторының өндіріс салалары да кіреді [15].
ТӨК-ге ғылыми әдебиеттерде көптеген анықтамалар берілген. Эконом-
географ Н.Н.Колосовскидің берген анықтамасы: территориялық-өндірістік
кешеннің мағынасында – белгілі бір өнеркәсіптік шоғырда немесе жалпы
ауданның ішінде экономикалық ұстанмыдары ортақ кәсіпорындардың бірлігі
ауданның экономикалық жағдайларын, яғни экономикалық-географиялық орны мен
транспорт жүйесін ескере отырып табысты жинақталған кәсіпорындардың
жиынтығының нәтижесінде экономикалық тиімділіктің жетістігіне жетуі [16].
Осы тұрғыда А.Г.Гранбергтің анықтамасы да ... әртүрлі технологиялық
байланысқан өндірістердің жалпы өндірістік объекттер мен әлеуметтік
инфроқұрылымдардың ортақ бірлестігімен түсіндіріледі [17]. ТӨК үлкен
кеңістік алқаптарын жаппай игеру емес, шоғырмен анықталады [18].
Сонымен 1970 жылдары арнайы жоспар бойынша ТӨК-нің тұжырымдамасын жасау
ұсынылды, ал 1980 жылдары бұл тұжырымдама ТӨК-нің мақсатты-бағдарлама
дәрежесіне дейін өседі. 1981 жылдан бастап мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік даму жоспарында ТӨК-нің мақсатты-бағдарламасының ролінің
ерекшелігі, оларға атаулы мақсаттағы қаржы бөлінеді.
ТӨК-нің мақсатты-бағдарламасының басты айырмашылығының белгілеріне:
- кешен құрамына кіретін кәсіпорындардың экономикалық өзара
байланысы мен шарттылығы;
- территорияның жинақылығы мен бірлігі және жалпы
инфроқұрылымы;
- ауданның кәсіпорындарының жиынтығының табиғи, экономикалық-
географиялық және көлік жағдайларының сәйкестілігі;
- бір немесе бірнеше жалпы мемлекеттік немесе жалпы аймақтық мақсатты
кешенді шешу [16, 149 б.].
Сонда, ТӨК-нің жалпы мақсаты жоспарлы құрылған халық шаруашылығының
салаларының өзара тығыз және тұрақты байланысқан өнеркәсібтің, ауыл
шаруашылығының, құрылыс өнеркәсібінің, көлік жүйесінің және өндірістік емес
сфераларының, шектеулі, жинақты территорияда шоғырланған және міндетті
түрде жергілікті жердің ресурстарының мөлшерінің сай болуы,
халықшаруашылығының бір немесе бірнеше ірі проблемаларын шешуге ТӨК-нің
қатыса алуы болып табылады [19].
Кесте 1 - Даму масштабы өнеркәсіптік түйіндер мен ТӨК деңгейінде
анықталатын өндірістер мен мекемелердің тізімі.
Өндірістер мен мекемелердің түрлері
Сфералар
Өнеркәсіптік тораб ТӨК
1. Өнеркәсіп Жылуэнергетика 1. Орман шикізаттары мен
Суканализациясы ауыл шаруашылығы өнімдерін
Мұздатқыштар өңдейтін кәсіпорындар
азық-түліктің тез бұзылатын 2. Көлік тасымалдары әлсіз
өнімдерін шығаратын қабырға материалдары
кәсіпорындар 3. Кең таралатын техника
Жеке тігіндер мен жөндеу жөндеу кәсіпорындары
Руда емес шикізаттың
карьерлері, асфальт-бетон
зауыттары.
2. Ауыл 1. Жылыжайлар мен парникті 1. Көк-өністі-сүтті
шаруашылығы шаруашылықтар совхоздар
2. Құсфабрикалары
3. Малшаруашылық кешендер
3. Көлік Теміржол торабтары 1. Жеке темір жолдар
Автокомбинат 2. Автотрест
Әуежай 3. Авиатоптар, әуежай
4. Қызмет 1.Тұрғын үй - коммуналды1. Диірмендер
көрсету шаруашылық 2. дайындайтын және
2. Қызмет көрсету перевалочные базалар
3. Жеке сауда орталықтары
5. Денсаулық Емханалар 1. Ауданаралық емхана
сақтау Диспансерлер 2. Демалы үйлер мен
Жедел жәрдем шипажайлар
Перзентханалар
6. Білім беру Жалпы білім беретін 1. Техникумдер
мектептер 2. Жоғарғы оқу орындары
мектепке дейінгі мекемелер
Мемлекеттік кәсіптік
техникалық училишелер (ГПТУ)
7. Құрылыс Жалпықұрылыстық трест 1. Жалпықұрылыстық басқару
2. Арнайымонтаж бөлімдері
8. Мәдениет Кітапханалар Театрлар
Клубтар Мұражайлар
Кинотеатрлар
Мұндай талаптардың орындалуы еңбек ресурстарын үнемді пайдалануға,
қаржы салымдарының көлемін қысқартуға, табиғи ресурстарды кешенді және
тиімді пайдалануға, жеке объекттерді құрудың мерзімін жеделдетуге және
салынған қаражаттың қайтарымын алуды тездетеді [20].
ТӨК-дер алдын ала әзірленген аймақтық бағдарламалар мақсатына тиісті
құрылған. Тек осының негізінде ғана территорияға салынған қаржының, еңбек,
отын, су, жер, шикізат және басқа да ресурстардың, дұрыс ұйымдастырылған
өндірістік процестерден, кәсіпорындардың мамандануы мен шоғырлануынан
жоғары деңгейдегі тиімділікті алуға облады. 1988 жылдың аяғында ТӨК моделі
Кеңес Одағынан басқа Орталық және Шығыс Европаның елдерінде, нақты айтатын
болсақ бұрынғы ГДР-де ТӨК экономикалық аудан деңгейінде қарастырылып,
мемлекет масштабындағы маманданған кешен ретінде қолданылған [21]. ГДР-
дан басқа ТӨК моделін кейбір өзгерістерімен Польшада да қолданылған.
Сонымен қатар АҚШ пен ГФР-дің бір қатар зерттеушілері, мысалы, У.Айзард,
Д.Краманский және Р.Гротц ТӨК теориясының дамуын бақылады.
ТӨК-нін құрайтын элементтерді бірнеше топтарға біріктіруге болады,
олар: маманданған салалар, жасақталған өндірістер, инфроқұрылым, жергілікті
табиғи ресурстар, халқы (сур. 2).
Мұндағы маманданған салалар ТӨК-нің территориялық еңбек бөлінісінгдегі
орнын сипаттайды. ТӨК қалыптасуындағы басты факторлар отын-энергетикалық
және шикізат ресурстарының молшылығы болып табылады. ТӨК-нің қалыптасуының
объективті алғышарты жергілікті табиғиғат ресурстарының – минералды
шикізаттар, отын-энергетикалық, су, өсімдік пен жер ресурстарының
ерекшеліктеріне байланысты. Ресурстардың осындай топтастырылуы
өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының, инфроқұрылымның, халықтың оларды
пайдаланудың өзіндік сипатын айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
сандық баға беруге көнбейтін климаттық, агроклиматтық, рекреациялық және
басқа да ресурстардың топтары құралады.
Сурет 2 - ТӨК-нің негізгі элементтері мен олардың өзара байланысы
ТӨК-ді модельдеуде ерекше орынды тұрғын халықына беріледі. Әрине, бір
жағынан халық материалдық және рухани өндіруші ретінде қарастырылса, ал
екінші жағынан – басты тұтынушы болып табылады. Сондықтан жергілікті
халықтың саны мен құрамын жан-жақты сараптау қажеттілігін тудырады.
Бірақ, Кеңес Одағының ыдырауымен, мемлекеттердің экономикалық
шаруашылықты басқарудың нарықтық модельіне көшуіне байланысты ТӨК-нің
құрылымдық элементтерінен маңызды буыны - өнімді жеткізу тапсырмасы алынып
тасталды. Дәстүрлі өнімді сатып алатын – мемлекет болатын, бірақ қоғамдық
өнімнің бөліну сипатының өзгеруінен стратегиялық мүддесінен айырылған.
Шаруашылықтың көптеген жылдар бойы қалыптасқан байланыстары құлдырады және
ең бастысы - өнімді өткізетін каналдардың жойылуы орнады.
Жоғарыда айтылған кластерлер мен территориялық-өндірістік кешендердің
арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын сараптайтын болсақ, кластер
тұжырымдамасы ТӨК тұжырымдамасының негізгі қағидаларын қайталайды және оның
көшірмесі деген қорытынды жасауға болады, бірақ тереңнен қарастырғанда
мұндай қорытынды бұрыстығын көрсетеді. Өнеркәсіптік кластер және ТӨК – бұл
аспектіде ұқсастықтар өте көп, себебі ТӨК теориясында да және өнеркәсіптер
кластерлерінің тұжырымдамасында да зерттеу объектісі салалардың топтары
болып табылады. ТӨК мысалында әкімшілік-территориялық бірлік көлемінде, ал
өнеркәсіптік кластерлерде – аймақ немесе мемелекеттің бәсекелестікке сай
өзара тығыз байланысқан шаруашлықтарының салалары. Ал, егерде аймақтық
кластерлер мен кеңістік ТӨК салыстырғанда теориялық құрылымдары мен
өндірісті ұйымдастыру формасында да түбегейлі айырмашылықтар байқалады.
Біріншіден, бұл тұжырымдамалар әртүрлі қоғамдық-экономикалық жүйеде
жасалған, яғни нарықтық жүйе мен кеңестік жүйедегі мемлекеттің жоспарлы
экономикасының ұстанымдары сәйкес келмеуімен түсіндіруге болады.
Екіншіден, аймақтық кластерлер мен ТӨК қалыптасуы жағынан айырмашылық
жасайды. ТӨК модельдері жоспарлы экономика жағдайларында өнеркәсіп
өндірістерін күшейтуде ғалымдардың теориялық зерттеулерінің нәтижесінде
нақты техникалық-экономикалық моделдерімен анықталған. Ал, кластерлер болса
нарық күштерінің әсерінен қалыптасады.
Үшіншіден, кластерлер мен ТӨК-дің орналасуы. Кластерлер, әдетте
бұрыннан игерілген және халқының тығыздығы өте жоғары аудандарда, әсіресе
жиі агломерациялар шегінде орналасады. Бір қаланың өзінде бірнеше
кластерлер орналасады. ТӨК моделдері халықының тығыздығы төмен, табиғат
жағдайлары жайсыз жаңа аудандарды игеруге қолданылған.
Түйіндей келе әрбір қарастырылған тұжырымдамалар өздеріне тән
қоғамдық-экономикалық жүйесіне және сол уақыттағы мемлекеттің даму сатысына
тән, мұндағы ТӨК моделі – социалистік және басым жағдайда индустриалдық
дәуірге, ал кластерлік модел – капиталистік және басым дәрежеде
постиндустриалдық дәуірге сәйкес. ТӨК тұжырымдамасы нарықтық экономика
жағдайында да жаңа территорияларды игеруде қолдануға болады және кластер
тұжырымдамасы ТӨК-дің көшірмесі бола алмайды, олар бір-біріне қарама-
қайшылық келтірмейді, бірақ аймақты игеру мен дамытудағы елеулі
сәйкестіксіз дәрежесімен параллельді мемлекеттерде орналаса алады.
Мемлекеттің болашақтағы БСҰ-ның құрамына кірудің негізі - ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіру мен өңдеудің кластерлік жолмен дамуында.
Қазіргі уақытта экономика салаларының кластерлікке мүдделілігі арта
түсуде. Әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттердің 50% кластерлік модельге
көшуде. Өз шаруашылығына клестерлікті енгізіп дамудың жоғарғы
көрсеткіштеріне ие болған дамыған елдердің тәжірибелері мысал бола алады.
Оларға: Германия, Финляндия, Норвегия, Дания, Италия, АҚШ, Канада, Жапония,
Оңтсүтік Корея, Сингапур, Словения сонымен қатар Латын Америкасыны мен
Азияның жаңа индустриалды мемлекеттері және ТМД елдері бойынша Ресей,
Украина (әсіресе ағаш өңдеу, туризм салаларында) мемлекеттері кіреді.
Мысалы, Франция үкіметі 2008 жылы құны 1,5 млрд доллар тұратын, мерзімі үш
жылға белгіленген 60 кластерді дамытудың бағдарламасы қабылданған, ал
Англияда тек инновациялық кластерлерді қаржыландыратын қорға 15 млн евро
жұмсады [22]. Халықаралық практикада кластерлік әдіс көп жағдайда ұлттық
экономиканың ерекшелігінің басымдылығын анықтайды және оның нарықтағы
бәсекелестігін көтеруде маңызды роль атқарады.
Қазіргі кезде әлемдік сарапшылар жеке мемлекеттер бойынша кластерлік
саясатты жүзеге асырудың екі моделін бөледі. Олар: либералды және
дирижистік моделдер. Мұндағы либералды кластерлік стратегия дәстүрлі
либералды экономикалық саясатты жүргізетін мемлекеттер, олар барлығын
нарықтың өтеп алуына береді. Ал, дирижистік кластерлік саясатты
мемлекеттің экономикалық өміріне белсенді, тығыз араласатын мемлекеттің
билік өкілдері жүргізеді. Осы аталған кластерлік саясаттың дирижистік
моделі либералды классикалықтан төмендегі үш қағида бойынша айырма жасайды:
1. Басымдық (приоритет) таңдауында. Дирижисттер мемлекеттік деңгейде
басымдық аймақтар мен салалық кластерлерді және болашақта дамытатын
кластерлерді таңдайды. Ал, либералдық кластерлер бұрыннан нарықпен
қалыптасқан кластерлерді дамытады.
2. Дирижисттер басымдық кластерлерге белгілі бір мақсатпен
инфроқұрылымдарды жасайды, олар: университеттердің филиалдары, ғылыми-
зерттеу институттары, әуежайлар, көлік жолдары т.б. Либералды үкімет
керсінше, кластерлерге инфроқұрылымдарын жасауға өте сирек қатысады.
3. Либералдық және дирижистік моделдің басты ұстанымы кластерлер
орналасатын аймақтың ролі. Дирижистер кластер орналасатын аймақты өз
қалауларымен таңдайды және оның қаржыландыру көлемін анықтайды. Ал,
либералдар аймақтың басшыларын ынталандырады, себебі кластерлерді жасаудағы
барлық жауапкершілік соларға жүктеледі.
Аталған кластерлердің мемлекеттер арасындағы сараптамасында классикалық
либералды модел: АҚШ, Ұлыбритания, Австралия, және Канада мемлекттеріне
тән. Прогрессивті деп танылған дирижистік моделді: Франция, Сингапур,
Жапония, Швеция, Финляндия, Словения, Оңтүстік Корей мемлекеттері иегруде.
Қазақстанда әлемдік тәжірибені негізге ала отырып, экономиканы
кластерлеудің бастамасы 2007 жылы Елбасының қолдауымен, құны 2,5 миллион
АҚШ долларын құрайтын Қазақстан экономикасын диверсификациялау бағытында
экономиканың шикізаттық емес салаларында кластерлерді дамыту жобасының
негізінде салынды. Бұл жобаның орындаушысы ретінде осы модельге ұқсас
стратегияларды іске асыруда тәжірибелері бар американының консалтингті JE
Austin және Exonomic Competitiveness Group компаниялары, ал ғылыми
кеңесші ретінде кластер концепциясының негізін салушы, Гарвард бизнес
мектебінің бәсекелестік және стратегия Институтының жетекшісі, профессор
Майкал Портер болды.
Жобаның негізгі мақсаты – Қазақстан экономикасында тарихи қалыптасқан
шикізатты өндіруші бағыттағы салалардан өңдеуші салаларға ауысу және
олардың өнімділігі мен экспорттық үлесін көтеру. Осы орайда сарапшылар
экономиканың 150-ден аса секторларына нарықтың сұранысы, ұсынысы тұрғысында
жасалған сараптау нәтижесі мемлекет көлемінде 7 саланың басымдық бағыттары
таңдалған. Олар: туризм, мұнайгаз машинасын жасау, тамақ, тоқыма
өнеркәсіптері, металлургия және құрылыс материалдары өнеркәсптері. Сонымен
бұл аталған салалар болашақта нарық сегментінің мемелекет экономикасының
шикізаттық емес секторының ұзақ мерзімді мамандануының бағытын анықтайды.
Жоспарланған 7 салалық кластерлердің ішіндегі тамақ және тоқыма
кластерлері ауыл шаруашылығымен тікелей байланысты. Тамақ өнеркәсібі
мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігінің индикаторы және ауыл шаруашылығының
дамуында маңызды роль атқаратын стратегиялық жағынан маңызды салалардың
қатарына жатады. Өйткені сұраныс нарығының 70%-ын АӨК-нің өсімдік және мал
шаруашылығы салаларының шикізаттарынан жасалған товарлары мен азық-
түліктері құрайды.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен өңдеу сфераларындағы кластерлерді
құрудың негізін аграрлық секторда базалық кәсіпорындардың болуы, іргелі
және қолданбалы ғылыми зерттеулердің болуы, аграрлық өндірісті өркендетуге
ресурстық потенциал мен жағдайлардың болуы қалыптастырад, сонымен қатар
ауыл шаруашылық өнімдері мен азық-түлік өнімдерін сыртқа шығаруға мүмкіндік
береді.
Ауыл шаруашылық өнімін шығаратын белгілі бір өндіріс саласының кластері
бір-бірімен тығыз байланысқан циклдерден тұрады. Шикізатты өндіруден бастап
өңдеуге дейінгі, және дайын өнімді өткізуге дейінгі тізбектер жүйесі.
Шығарылатын өнімдердің сапасын әлемдік стандарттар мен талаптарға сәйкес
көтеру еліміздің халықаралық ұйымдарға сәйкес мүше болудың бөлінбейтін
бөлігі ретінде қарастырылады. Ол үшін төмендегідей шаралардың қолға алынуы
туындайды:
- шеттен әкелінетін импорттық товарларға шек қою;
- сыртқы рыноктағы ұлттық ауыл шаруашылық өнімдерінің экспортының
көлемін кеңейту;
- агроөнеркәсіп кешенін әлемдік стандарттарға сәйкес инновациялық
технологиялармен жабдықтау және кәсіби мамандармен қамтамасыз ету.
Кластерлік технологиялар арқылы ауыл шаруашылық өнімдерінің тұрақты
рыногын қалыптастыру, ішкі сұранысты қанағаттандырып қана қоймайды, ол
сонымен қатар ауыл шаруашылық өнімдерін көршілес Орталық Азия, Ресей мен
Қытай мемлекеттеріне шығаратын жетекші импорттаушы ел болмақ.
Қазақстанның табиғи-климаттық потенциалына қарай әртүрлі өндірістік
бағыттағы салалық кластерлерді құрудың мүмкіндіктері бар. Агроөнеркәсіп
саласындағы индустриальды-инновациялық кластерлерді ұйымдастыруды
анықтайтын негізгі факторларға: табиғат жағдайлары және онымен байланысты,
бірлестікте жүретін - ауыл шаруашылығының мамандануымен анықталады.
Территория бойынша табиғи-климаттық және топырақ жамылғысының сәйкестігі
үйлескен аймақтарда агроөнеркәсіптің негізгі саласын құрайтын ауыл
шаруашылығы: астықты, астықты-ірі қара, қой-жылқы, қой-қаракөл бағытындағы
сүтті және сүтті-етті; қызылша-ірі қара, картопты-көкөністі, мақта, жүзім,
жеміс-жидекті, бау-бақша және т.б. негізгі және қосымша өндірістік
бағыттарға мамандандырылған шаруа қожалықтары мен ірі агрофирмалар
құрылған. Бұл типтегі шарушылық құрылымдары әкімшілік аудандарының ішінде
және топырақ-климаттық зоналарда айқын топтастырылған. Республиканың
территориясының көлемді болуымен байланысты оның физикалық-географиялық
және экономикалық-географиялық ерекшеліктеріне қарай атақты экономгеограф
Н.Н.Баранский СССР экономикалық географиясы (1948) оқулығында Қазақстан
аумағын бес ішкі республикалық экономикалық аймақтарға бөлген. Мұндай
аудандастырудың басты нышандар ретінде экономикалық аймақтар шаруашылықтың
мамандануы, өндіріс кешендерінің ішкі бірлігі алынған. Бұл аудандардың
табиғи-климаттық жағдайларына қарай ауыл шаруашылық салаларының басты
бағыттары: Солтүстік Қазақстан – жаздық бидай және етті-сүтті мал
шаруашылығына; Оңтүстік Қазақстан – техникалық дақылдар мен етті-жүнді қой
шаруашылығына; Орталық Қазақстан – етті-сүтті мал шаруашылығына және жаздық
бидайға; Шығыс Қазақстан – етті-жүнді, етті-майлы мал шаруашылығы мен
күнбағыс шаруашылығына; Батыс Қазақстан – етті-жүнді қой шаруашылығына
маманданған.
Облыстардың аймақтық дамуының басты басылымдарына ауыл шаруашылығы
өндірісіндегі мамандандыру деңгейін тереңдету болып табылады. Осы тұрғыда
Республика Президенттің 2006 жылға ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауына сәйкес, 2006-2008 жылдар
ауылды (селоны) қайта дамытуға бағытталған. Бұл мақсаттарда Қазақстан
Республикасының Президентінің 2005 жылы 5 маусымындағы №889 жарлығымен
Қазақстан Республикасының 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
агроөнеркәсіптік бағдарламасы бекітілген [23]. Сонымен қатар Ел басының
2010 жылға Қазақстан халқына жолдауында ауыл экономикасына мемлекеттік
қолдау көлемінің өсе түсуінің негізгі мақсаты – еліміздің экономикасындағы
аграрлық сектордың үлесін ұлғайту тиісінше ауылдағы әлеуметтік
проблемаларды шешу - деп ерекше атап көрсеткен [24]. Ауыл шаруашылығы
экономиканың басқа салаларынан өзгешелейтін өзіндік ерекшеліктеріне
әлеуметтік және табиғат жағдайлары жатады. Сондықтан да ауыл шаруашылығын
дамыту, оны орналастыру және мамандандыру белгілі заңдылықтарға сүйенеді.
Бүгінгі таңда шаруашылықты тиімді дамыту, орналастыру және мамандандыру
мәселелерін табиғат жағдайларындағы ерекшеліктерді ескермейінше
шаруашылықты дұрыс ұйымдастыру мүмкін емес.
Ауыл шаруашылығының дамуы ең алдымен шығынды аз жұмсап, жоғары сапалы
өнім алу. Ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейі мен мамандануы табиғи,
әлеуметтік және экономикалық факторларға байланысты. Соныдқтан әрбір
жергілікті жер үшін өндірістің мамандану бағытын таңдап алу және оның
салаларын реттеп-үйлестіру еліміздің ауыл шаруашылығының жекелеген азық-
түлік түрлеріне деген қажетін және оларды әртүрлі географиялық зоналарда
өндірудің экономикалық тиімділігін есепке ала отырып ғылыми жағынан
негіздеуді талап етеді.
Мамандандыру дегеніміз – барлық табиғат жағдайларының ерекшелігін
талдай отырып, ғылыми түрде экономикалық тиімділігіне сәйкес қайсібір
дақылды көбірек өсіру соған орай қайсібір саланы басым дамыту болып
табылады.
Маманданудың көздейтін ғылыми мақсаты мемлекеттің табиғат зоналары және
аудандар бойынша ауыл шаруашылығын орналастыру [25]. Ауыл шаруашылығында
тарихи қалыптасқан ауыл шаруашылық өндірістерін мамандандыру мен
орналастыру бір-бірімен тығыз бірліктегі бір процестің көрінісі. Мамандану
- өндірістің сапалық жағының көрсеткіші және кәсіпорындардың өндірістік
бағытын сипаттайды, ал орналастыру – сандық жағының көрсеткіші және
берілген ауданда, облыста, немесе зонада өнімнің қандай түрін және
қаншалықты дәрежеде өнім алуға болатындығын анықтайды.
Мамандану қоғамдық еңбек бөлінісінің нақты формасы дегенге К.Маркс
... әртүрлі өнім немесе товар түрінде көрініс беретін әртүрлі еңбек
түрлерінің бірлестігі деп түсіндіреді [26]. Мамандануды В.И.Ленин
еңбектерінде: өнім түрлерін өңдеп шығаруда бір-біріне ұқсамайтын, көптеген
салалардың түрлерін қалыптастыратын процесс деп қарастырады. Ал, осы
тұрғыда ауыл шаруашылығындағы мамандануды ауыл шаруашылығы прогресінің
негізгі факторы деп атаған [27]. Еңбек бөлінісі нәтижесінде қоғамның
өндіріс салаларының шығаратын товарларының сапасы жақсарады. Сонда
өндірістің мамандануы - өндіріс кәсіпорындарында өнімнің белгілі бір түрін
шығаруға бейімделген қоғамдық еңбек бөлінісінің формасы және ол тарихи
қалыптасқан процесс. Оны қоғамдық еңбек бөлінісінің формасы ретінде үнемі
қозғалыста және дамуда қарастыру қажет, өйткені ол ғылым мен техниканың
жетістіктерімен бірге дамып отырып, өндірісте жаңа салалардың қалыптасыуына
әкелетін процесс.
Ауыл шаруашылығындағы табиғаттың өзі дақылдар мен салалардың
сәйкестігіне әкеледі. В.И.Ленин: Табиғаттағы жердің товарлық өндіріске
айналуы индустриялық процеске ұқсамайтын ерекше жолдармен болады. Өндіруші
өнеркәсіп өнімнің бір ғана түрін немесе бір бөлігін ғана шығаратын жеке
дара салаларға бөлініп кетеді. Ал жермен байланысты өнеркәсіп жеке
салаларға бөлінбейді, ол тек өнімнің бір жағдайда бір түрін, ал екінші
жағдайда екінші сауда өнімін шығаруға ғана маманданады да, ал ауыл
шаруашылығының басқа жақтары негізгі сауда өніміне икемденеді- деп
анықтама берді [28].
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты және әлемдік сауда ұйымдарымен
интеграцияланудың белсенділігі маманданудың жаңа жағдайындағы дамуын
анықтауды талап етеді. Ұлттық шаруашылықтың әлемдік шаруашылыққа бірігуінің
негізінде әлемдік халықаралық еңбек бөлінісі жатыр. Ол өз алдына өнімнің
белгілі бір түрін шығаратын және өзара товар айырбасын жасайтын маманданған
жеке мемелекеттердің қатарын құрайды. Ол мемлекеттердің шығаратын өнімінің
басымы экспортқа бейімделген [29].
Алғашқы уақыттарда мемлекеттер өз мүмкіндіктерімен шет елдерге екі
жолмен ғана шыға алатын. Олар:
1) өз ресурстарының көлемін көбейту және сапасын жақсарту арқылы;
2) ғылыми мен техника жетістіктерін қолдану арқылы.
Ал қазіргі уақыттағы үшінші жолы – халықаралық сауда. Мамандану
халықаралық саудада товар алмасуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .
1. Мемелекет пен ауданның экономикасын ұйымдастырудағы
бәсекелестік деңгейін көтерудегі кластерлік жүйенің маңызы
және оның ғылыми-практикалық айналымға енуі ... ... ... ... ... ... ...
2. АӨК-нін дамытудағы интеграциялық құрылымдар мен кластерлік
жүйенің методикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ 2006-2008 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН АГРАРЛЫҚ АЗЫҚ-ТҮЛІК АУЫЛ
БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ
МАҚСАТЫ-МІНДЕТТЕРІ МЕН ӨЛШЕМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Аграрлық азық-түлік бағдарламасының басты өлшемдері ... ... ... ... ..
2. Бағдарламаның қаржымен қамтамасыз етілілген басты салаларының
даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Ауыл шаруашылығы өнімінің ішкі және сыртқы рыноктардағы
бәсекеге қабілеттілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Аграрлық азық-түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау ... ... ... ... ...
2. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН
ДАМЫТУДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІН НЕГІЗДЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы өндірістерінің
мамандануының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Жамбыл облысының АӨК-дегі кластерлік жүйенің
экономикалық тиімділігінің нарық жағдайындағы ерекшеліктері ... ... ..
3. Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының салаларын
кластерлік жүйеде дамытудың экономикалық тиімділігін бағалау ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Территориялық өндірістік кешендер, ТӨК
Агроөнеркәсіп кешені, АӨК
Трансұлттық компаниялар, ТҰК
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы, ДСҰ
Акционерлік қоғам, АҚ
Жабық акционердік қоғам, ЖАҚ
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ЖШС
Ғылыми зерттеу институты, ҒЗИ
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, ТМД
Машина-техникалық станция, МТС
Өндірістік кооперативтер, ӨК
Шаруа қожалықтары, ШҚ
Ірі қара мал, ІҚМ
Санитарлы-эпидемиологиялық станция, СЭС
Кәсіптік-техникалық мектептер, КТМ
Су шаруашылығы ғылыми зерттеу институты, СШ ҒЗИ
Ирригациялық жүйе, ИЖ
Ылғалдану коффициенті, ылғ.К
Қаржы-өнеркәсіп топтары, ҚӨТ
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылық Министрлігі, ҚР АШМ
АНЫҚТАМАЛАР
Кластер - географиялық жағынан көршілес орналасқан және бірігіп белгілі
бір сферада жұмыс істейтін, бірін-бірі толықтырып отыратын, ортақ істерімен
сипатталатын, бір-бірімен өте тығыз байланысқан компаниялар мен ұйымдар
Либералды кластерлік модел - дәстүрлі либералды экономикалық саясатты
жүргізетін мемлекеттер, олар бұрыннан нарықпен қалыптасқан кластерлерді
дамытады, инфроқұрылымдарын жасауға өте сирек қатысады.
Дирижистік кластерлік модел - мемлекеттің экономикалық өміріне
белсенді, тығыз араласатын мемлекеттің билік өкілдері жүргізеді және
белгілі бір мақсатпен инфроқұрылымдарды жасайды, олар: университеттердің
филиалдары, ғылыми-зерттеу институттары, әуежайлар, көлік жолдары т.б.
Кластерлік интеграция - шығаратын өнімнің бәсекелестігін көтеру
мақсатында қоғамдық ұйымдармен, жергілікті үкімет орындарымен және аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдесетін территориялық-салалардың
ерікті біріккен кәсіпорындарының (кәсіпкерлердің) бірлескен ұйымы.
Кластерлік саясат - кластерге кіретін өндірістердің, аймақтардың
бәсекелестігін көтеруді қамтамасыз ететін, сонымен қатар инновацияны
енгізуді қамтамасыз ететін мемлекеттік өлшемдер мен кластерлерді қолдау
механизімінің жүйесі.
Ұлттық бәсекелестік – мемлекеттің біршама қысқа болашақта тұрақты
жоғары экономикалық өсімге жету қабілеттілігі.
Инновация - ағылшын тілінен аударғанда “жаңалық енгізу, жаңашылдық”
деген ұғымды білдіреді. Жаңа өндірістік процесті, өнімді немесе қызметті
игеру, анығырақ айтқанда, жаңалықты инвестициялау деген мағына береді.
Басты мәні – бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандырудың жаңа әдісі.
Экспортты дамыту - сыртқы нарыққа шығуға кәсіпорынды дайындау үшін
әлеуетті нарықтың сапа стандартына лайықты өнімінің болуы, әлеуетті
елдердің тұтынушылығы мен сұранысы туралы нарықтық ақпараттың болуы, шет
елдік елдер деңгейіне өндірістің лайықтылығы, ішкі әрі сыртқы нарықта да
барынша қажетті және бәсекеге қабілетті өнім шығаруға кәсіпорынды
жақындатады.
Егістік алқаптар - ауыл шаруашылық дақылдарымен егілген егістік жерлер.
Ауыл шаруашылық жерлер – ауыл шаруашылық өнімдерін алу үшін
пайдаланатын жер телімдері. Олардың құрамына жыртылатын жерлер, егістіктер,
шабындықтар, суғармалы жерлер және жайылымдар жерлері кіреді.
Мамандану – табиғи-климаттық жағдайларының ерекшелігін талдай отырып,
ғылыми түрде экономикалық тиімділігіне сәйкес қайсібір дақылды көбірек
өсіру соған орай қайсібір саланы басым дамыту.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда географиялық заңдылықтар
негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығын экономикадағы жаңа бағыт
калстерлік жүйе тұрғысында қарастырылған. Облыстың физикалық-географиялық,
экономикалық-географиялық орналасу жағдайында ауыл шаруашылығының
мамандануының деңгейінің нарықтық экономикалық тиімді кластерлік жүйеде
дамытуға баға беру келтірілген және ауыл шаруашылығының мамандануының
қазіргі бағыттары мен бір кездегі тарихи маманданған бағыты қант
қызылшасының даму деңгейін сараптау негізінде Жамбыл облысының ауыл
шаруашылығы картографияланған. Зерттеу ауданының экономикалық, әлеуметтік
жағдайын тұрақтандыруда ауыл шаруашылығының тарихи қалыптсақан қант
қызылшасы саласына мамандануды қайта жандандыру мен оны тиімді кластерлік
жүйеде дамытудың кешенді іс-шаралары ұсынылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан-2030 стратегиясында Қазақстан
дамуының жаңа кезеңінде ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды белгіленген
бағытының бірі қолымызда бар мүмкіндіктерді айқындау және пайдалану, жаңа
бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы Қазақстанды жаһандық
экономикаға ойдағыдай кіріктіруге бағытталған экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің орнықты сипатын қамтамасыз етуде толымды стратегия әзірлеу
және оны іске асыру деп аталады [1]. Жаһанданудағы инновациялық
процесстерге Қазақстанның бейімделуі оның әлемдік деңгейдегі орнын
анықтайды. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
2006-2015 жылдардағы Қазақстанның индустриалды инновациялық даму
стратегиясы деп аталатын жолдауында: Мемлекеттің экономикалық саясаты
шикізат экономикасынан кластерлік даму жолына көшуге бағытталған деп атап
көрсетткен [2]. Осы орайда әлемнің дамыған 50 елдің құрамына енудің басты
алғы шартының бірі агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамуын қамтамасыз ету.
Қазіргі жағдайда бірқатар әлем елдерінде қалыптасқан экономика
инновациялық экономика тұрғысында қарастырылады. Осындай экономикалық
озық жүйеде өнімін бәсекелестікпен қамтамасыз ете алатындар ғана қалады.
Мұндай жағдай аймақтық деңгейде өзектілікке ие болып отырған агроөнеркәсіп
кешеніне де тиісті. Агроөнеркәсіп саласын дамытудағы тиімді формалардың
бірі экономикалық интеграцияны дамыту негізінде агроөнеркәсіп кластерлерін
құру болып отыр. АӨК-нің құрамына біріктірілген интеграциялық құрылымдар,
олар ауылшаруашылық өнімдерін өндіруден бастап дайын өнімнің тұтынушыға
дейінгі аралығындағы тізбектің нарықтық экономика жағдайына бейімделген
және тиімді жүйе болып табылады.Көптеген әлемнің танымал экономистерінің
пікірінше кластерлер құрылған аймақтар экономикалық дамудың лидеріне
айналады. Осыған байланысты Жамбыл облысының қалыптсқан географиялық
заңдылықтар негізінде ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандану деңгейін
тиімді кластерлік жүйеде зерттеудің айрықша мәні зор. Осы тұрғыда Жамбыл
облысының бір кездегі тарихи қалыптасқан қант қызылшасына маманданған
шаруашылық құрылымдары ұсақталып, мамандану бағытын жоғалтқан. Соған
байланысты Жамбыл облысының қант қызылшасына мамандану жүйесін қайта
қалыптастырып, жаңа бағыттағы мамандануды дұрыс ұйымдастырудың тиімді, жаңа
кластерлік даму жолына көшіру қажеттілігі жергілікті жедің экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық, экологиялық жағдайын тұрақтандыру үшін және
бәсекелестік арқылы сапалы өнімді өндірудің өзектілігі маңызды болып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты географиялық
заңдылықтар негізінде Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының бір кездегі
маманданған саласы болған қант қызылшасы шаруашылығын қайта жандантыру
арқылы оны экономикадағы жаңа, тиімді әдіс кластерлік жүйеде дамыту.
Диссертациялық жұмыста төмендегі қойылған мінедеттер шешіледі:
• Жамбыл облысы ауыл шаруашылығының мамандануының
теориялық және әдістемелік зерттеу негіздерін талдау;
• Облыстың 2006-2008 жылдардағы Ауыл аграрлық азық-түлік
бағдарламасының іске асырудағы көтерілген ауыл шаруашығының басты
мәселелерін сарптамасының негізінде кластерлік жүйені енгізудің ықпалын
сараптау;
• Жамбыл облысының ауыл шаруашылық құрылымдарының өсімдік және
мал шаруашылығындағы мамандануының бағыттары анықтау;
• Ауыл халқының әлеуметтік жағдайын көтерудегі кластерлік жүйенің
мағызын талдау;
• Жамбыл облысының қант қызылшасының мамандану деңгейі анықтау
және бағалау;
• Ауыл шаруашылық жерлерін тиімді пайдалану және оларды
орналастыру мен мамандандыруда экономикалық-географиялық, экологиялық баға
беру;
• Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының кластерлік жүйеде
дамытудың ғылыми негізделген ұсыныстарын жасау.
Зерттеу нысаны – Жамбыл облысының ауыл шаруашылығы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
- Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының мамандану
деңгейінің физикалық-географиялық, экономикалық-географиялық заңдылықтары
негізінде құрылған кластерлері аймақ экономикасын дамытуда және оны
тұрақтандырудағы деңгейі анықталды;
- Нарық экономика жағдайындағы ауыл шаруашылық құрылымдарының
терең маманданудың жаңа бағыттары айқындалды;
- Жамбыл облысында қант қызылшасы шаруашылығын кластерлік жүйеде
дамытудың ұсыныстары және қант қызылшасын облыс аудандары бойынша дамытудың
аудандастыру карталары жасалды;
- Облыс халқының жұмыспен қамтамасыз етугі роліне баға
берілді;
- ауыл шаруашылық ландшафтары экономикалық-географиялық, экологиялық
тұрғыда бағаланды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Жамбыл облысының нарықтық экономика тұрғысында ауыл шаруашылығының
мамандануының деңгейі анықталды;
- облыста қант қызылшасы шаруашылығының Кеңес Одағы тұсындағы даму
деңгейі мен қазіргі кездегі жағдайын салыстыра отырып, шаруашылықты қайта
жандандыруды кластерлік жолмен дамыту жолдары анықталды;
- Жамбыл облысының ауыл шаруашылығының салаларын кластерлік жүйеде
дамытудың экономикалық тиімділігі анықталды;
- Кластерлік жүйе арқылы ауыл шаруашылығын дамыту облыс халқының
жұмыспен қамтамасыз етудегі, жергілікті халықтың әлеуметтік жағдайын
көтерудегі әлеуеті анықталды.
Жұмыстың жариялануы және сыннан өтуі. Жұмыстың негізгі теориялық
ережелері мен нәтижелері: Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің Қазақстан географиясы және географияны оқыту әдістемесі мен
Едтену және әлеуметтік география кафедраларында, Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігінің география институтының ауыл шаруашылығы
зертханасында кеңейтілген ғылыми семинарларында талқыланды.
Зерттеудің негізгі нәтижелері 6 жұмыста, соның ішінде ҚР БҒМ ғылым
жөнінде қадағалау және аттестаттау комитеті тізіміне кіретін журналдарда
көрініс тапты.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Диссертациялық жұмыстың кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен – ... ... тұрады. Мәтіндік бөлімі ... ...
беттен тұрады, 5 картамен, ... ... . суретпен, ... ... ... кестемен безендірілген,
1 КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
МЕТОДИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мемелекет пен ауданның экономикасын ұйымдастырудағы бәсекелестік
деңгейін көтерудегі кластерлік жүйенің маңызы және оның ғылыми-практикалық
айналымға енуі
Еліміздің экономикалық және әлеуметтік тұрақты дамуына әсер ететін
негізгі фактор ауыл шаруашылығының даму дәрежесін анықтау.
ТМД елдерінің ыдырауымен байланысты еліміздің экономикасы әсіресе ауыл
шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады, бұрынғы қалыптасқан шаруашылық
салалары түбегейлі өзгеріске түсті. Мемлекетіміз тәуелсіздігін алғаннан
кейін елімізде түбегейлі экономикалық реформация кезеңі басталды. Ол
тоқырауда тұрған экономика сфераларының барлық салаларын қамтыды. Халық
шаруашылығының басқа салаларындағы өзгерістер сияқты агроөнеркәсіп секторын
реформалаудың басты мақсаты - ұлттық өндірістің тиімділігін көтеру, көлемін
өсіру, шығаратын өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын төмендетіп,
дүние жүзілік саудадағы бәсекелестік дәрежесіне жеткізу, мемлекет халқын
азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті шикізатпен толық қамтамасыз ету. Сондықтан да
жаңы нарық заманында Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін дамыту аграрлық
саясаттың аса маңызды бағыты болып отыр.
Әлемдік қауымдастықтағы болып жатқан ғылыми техникалық революцияның
қазіргі жағдайы өндірістердің инновациялық әдістермен байланыста қарқынды
дамуында. Мұндай жаһанданудағы инновациялық процестерге Қазақстанның
бейімделуі оның әлемдік деңгейдегі орнын анықтайды. Осы тұрғыда Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы 2006-2015
жылдардағы Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы деп
аталатын Қазақстан халқына жолдауында: Мемлекеттің экономикалық саясаты
шикізат экономикасынан кластерлік даму жолына көшуге бағытталған деп атап
өрсеткен [1]. Бұл стратегия бойынша болашақта мемлекеттің жыл сайын
экономикалық өсімі 9,5% құрайды, ал 2015 жылы ол көрсеткіш 3 есеге өседі
деп болжануда. Атап айтқанда ұлттық экономиканың дамуының тиімділігі мен
бәсекелестігін көтерудің прогрестивтік жүйедегі іс-шараларына өндірістің
интеграциялық ұйымдасқан жүйесі – кластерлер ұғымына біріктіріледі.
Республика экономикасы дамуының жаңа бағытты ұстануына қарай Ел басының
2008 жылғы Қазақстан экономиклық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында деп аталған дәстүрлі Қазақ халқына жолдауында: Биылғы жылдың
ортасына қарай біздің қолымызда нарықтың туризм, мұнай-газ машиналарын
жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсету,
металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7
кластерін жасау мен дамытудың жоспары болу керек деп санаймын. Ел
экономикасының шикізаттық емес салаларындағы ұзақ мерзімдік мамандануын,
міне, солар айқындайтын болады деп атаған. Ал осы орайда ауыл
шаруашылығына байланысты баяндағаны: Алдағы уақытта Бүкіл дүниежүзілік
сауда ұйымына кіруіміз отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігіне айрықша талаптар қоятын болады. Ендігі жерде ауыл
шаруашылығы шикізатын өндіру мен өңдеу саласында кластерлік бастамашылықты
іске асыру арқылы аграрлық өндірісті индустрияландыруға айрықша назар
аудару қажет деп санаймын. Жеке меншік сектордың назарын нақ осыған аудару
керек, сондай-ақ кредиттерді де, атап айтқанда, агроиндустриялық саясат
арасында осында тарту керек деп қорытындылаған. [2]. Сондықтан болашақта
Республика аймақтары бойынша жетекші кластерлерді құру бағдарламасының
негізінде мемлекеттің экономикасының ұзақ мерзімді мамандануының бағыты
қойылған.
Бұл бағдарламаны іске асыру үшін мемлекеттік бюджеттен жалпы 77272,3
млн.тенге қаржы жұмсалмақ. Ол қаржының игерілуі 3 кезеңге жоспарланған:
бірінші кезең – 2008-2010 жылдар, екінші кезең – 2011-2013 жылдар және
үшінші кезең – 2015 жылмен аяқталады [3].
Әлемнің көптеген елдері 1993 жылдардан бастап экономикасын кластерлеу
жүйесінде дамытуы экономикалық саясатының басты бағытына айналып отыр. Бұл
мемлекеттер мұндай экономикадағы жаңа модельді жергілікті, аудандық және
ұлттық деңгейде енгізуде. Жаһандану жүйесінде бұл жаңа модель экономикалық
субъекттердің әр қайсысына өте қатаң талаптар қоя отырып, олардың
бәсекелестігін анықтайды. Жалпы кластер ұғымын ағылшын тілінен аударғанда
1) жүзім шоғы; 2) жиналу, шоғырлану; 3) топ деген мағынаны береді. Бұл жаңа
ұғымды ғылыми-практикалық айналымға алғаш енгізген атақты американдық
бизнес-экономист Майкл Портер. Бірақ М.Портерге дейін де кластер терминін
1970 жылдардың өзінде кеңістіктегі кәсіпорындардың жиналуын белгілеуде
шведтің бизнес-экономистері К.Фредрикссон мен Л.Линдмарк пен Кеңестік және
ресейлік эконом-географтар А.П.Горкиннің және Л.В.Смирнягинның еңбектерінде
қолданылған [4]. М.Портер 1890-1950 жылдардағы өндірістердің шоғырлану
процесстерін зерттеумен айналысқан, сол уақыттағы әйгілі экономистер
А.Маршалл, А.Лёш, У.Айзардтің еңбектеріне сүйене отырып, кластер немесе
өнеркәсіптер тобтары географиялық жағынан көршілес орналасқан және бірігіп
белгілі бір сферада жұмыс істейтін, бірін-бірі толықтырып отыратын, ортақ
істерімен сипатталатын, бір-бірімен өте тығыз байланысқан компаниялар мен
ұйымдар деп анықтама береді [5]. Өзінің Халықаралық бәсекелестік деп
аталатын еңбегінде кластердің артықшылығын бәсекелестік көрінісінің формасы
ретінде көрсетеді [6]. Оның осы ұғымды кеңінен қолдануына компаниялардың
бәсекелестігі туралы зерттеулерінен жиналған материалдардың қорытындысы
болды және осының негізінде төмендегідей логикалық тізбекті құрастырады:
егер бәсекелестік талабтарына сай келетін ұлттық копаниялар болатын болса,
онда олар сол мемлекеттің экономикасының бәсекеге сәйкес салаларын құрайды,
ал олар өз алдына мемлекеттің дүниежүзілік саудадағы жалпы бәсеклестігін
қолдайды. Осы тізбектегі мемлекеттің бәсекелестігіне ондағы компаниялардың
сыртқы экономикалық байланыстарындағы экспорттық бәсекелстігімен
түсіндіріледі. Бәсекелестік басты өлшемі (критери) мемлекеттің дүниежүзілік
экспортқа шығарылатын әртүрлі өнімдерінің үлесімен анықталды. Мұнда
М.Портер жалпы экономикаға емес оның жеке саласына жеке көңіл аударады.
Себебі қол жеткен жетістіктің басты көрсеткіші жергілікті аймақтың
қаржысымен жасалынған әлемдік экспортқа шығарылатын белгілі бір өнімнің
түрі болып отыр.
Барлық қарастырылған өнімдер топтастырылып салаларының белгілеріне
қарай 16 кластерлерді құрады [7]. Сол кластерлер үлкен үш топқа бөлінді:
І. Базалық салалар;
ІІ. Өнеркәсіп салалар мен қолдаушы салалар;
ІІІ. Қызмет көрсету мен соңғы тұтыну.
Жүргізілген зерттеулердің сараптамасының нәтижесінде мынадай заңдылық
анықталды - әрбір зерттелген 10 мемлекеттің сипатына қарай 3-6-дан тұратын
бәсекелестікке сай секторлардың жиынтығы ие (1 сурет).
Сонда, АҚШ 5 секторында: компьютерлер мен жартылай өткізгіштер
құралдары, транспорттық құрал-жабдықтар, офистік құрал-жабдықтар,
телекоммуникациялық құрал-жабдықтар, әскери-өнеркәсіптік кешен
бәсекелестікке ие. Әлемдік сауданың сараланымының (сегментінің) басымы ГФР-
дың кәсіпорындарының мұнай және мұнайхимиясы, әртүрлі машина жасау
салаларының өнімдері, транспорттық құрал-жабдықтар, киім және әшекей
бұйымдары, денсаулық сақтау кластерлеріне тиесілі. Швецияның бағытының
жемістілігі басқа секторларда анықталды, олар: конструкциялық металлдар
мен материалдар, ағашөңдеу өнімдері, транспорттық құрал-жабдықтар және
электрэнергиясын өндіру мен орналастыру және т.б. [6,168 б.].
М.Портердің осы зерттеулерінің негізгі қорытындысы әлемдік
шаруашылықтағы мемлекеттің бәсекелестігінің артықшылығы 4 нақты
факторлардан тұарды:
1) өндірістің қызметіне қажетті факторларға жағдай жасау;
2) сұраныс жағдайы;
3) туыстас және қолдаушы салалар;
4) тұрақты стратегия, құрылым мен бәсекелестік.
Зерттеу барысында бәсекеге қабілетті салалар жеке дара дамымаған, олар
өздеріне жақын, туыстас салалармен байланысының нәтижесінде өндірісте
инновацияларды жасау, енгізу, қолдану процесі жеделдеткен. М.Портер былай
деп жазады: мемлекеттің бәсекеге қабілетті салалары экономикада біркелкі
таралып орналаспаған, олар шаруашылықтың салаларының бір-бірімен әртүрлі
байланыстар арқылы біріктірілген, мен оларды кластерлер деп атаймын [7,
288 б.]. Сондықтан 1 суреттегі бөлінген шаруашылықтың салаларының бір-
біріне жақын бәсекелес тобтары өнеркәсіптік кластерлер деп аталған.
БАЗАЛЫҚ САЛАЛАР
Сурет 1 - М.Портердің бөліп алған салалардың секторларының (кластерлер)
диаграммасы.
Оның тұжырымы бойынша нақты осы өнеркәсіптік кластерлерде
бәсекелестікті көтеруде жоғары деңгейде жағдайлар жасалады. Себебі, осы
кластерлер бәсекелестіктің жоғары дамыған нақты факторларын иемденеді.
Қазігі таңда бәсекелестіктің артықшылығы және кластерлердің теориялық
тұжырымдамасы практикалық маңызға ие болған. Мемлекеттің экономикалық
саясатында жаңа бағыты – кластерлік саясат қалыптаса бастады.
Соңғы он жылдың ішінде дамыған және дамушы елдерде ұлттық және аймақтық
бәсекелестікті көтеруде кластерлік саясат мемлекеттік саясатты жүргізудің
ең басты бағытына айналды. Қазіргі қалыптасқан экономикалық жағдайда,
отандық өндірушілердің ішкі өзара және шетелдік өндірушілермен арасындағы
бәсекелестіктің шиелінісуі экономикалық субъектердің барлық күшін,
қаражатын және мүмкіндіктерін біріктіре отырып жұмыс атқаруына қажеттілік
тудырып отыр. Мемлекеттің қалыптасқан экономикалық күйзелістен шығуында
басты ролді бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканың жаңа талаптарға сәйкес
қалыптасып дамуына беріледі. Сондықтан отандық шаруашылықтың экономикалық
тиімділігін көтеруде жаңа міндетердің ең бастысы бәсекелестікті көтеруде
экономикалық әлеуеті (потенциал) бар салаларды және бәсекелестік
қатынастардың даму дәрежесіне әсер ететін факторларды анықтау мен сыртқы
экономикалық бәсекелестік механизмімен өлшенетін экономиканың бәсекелестік
моделін таңдап алу.
Кластерлік саясаттың негізгі мағынасы экономиканың басты проблемаларын
шешуге шоғырланады:
• Біріншіден, кластерлік саясаттың басты мақсат-міндеті бәсекелестік
нарығын дамытуға және компанияның бәсекелестігін көтерудегі
қозғаушы күш ретінде бәсекелестікті қолдауға бағытталады;
• Екіншіден, кластерлік саясат микроэкономикаға басты назар
аударады. Ол компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін көтеріп
дамытуды тездетуде жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып тиімді
бағдарламалар жасайды;
• Үшіншіден, инновациялық әлеуетті көтеруге және дамытуға
ынталандыруға (стмулирование) бағытталған. Әсіресе, дамыған және
дамушы елдермен салыстырғанда дамуы төмен көрсеткіштергие ие
мемлекет экономикасындағы кіші және орта бизнесті көтеруде
маңызды. Себебі, нақты кіші және орта кәсіпорындар кластердің
негізгі массасын және кластрелік ұсыныстарды қалыптастыратын
кластердік жүйенің басты нысандары.
Жоғарыдағы айтылған әлеуеті мен құрылымы жағынан кластерлік жүйе
қазіргі экономикалық саясаттағы қалыптасқан басты проблемаларды шешуге
арналған кешенді іс-шаралардың жиынтығы, олар: бәсекелестік нарығын дамыту
арқылы Қазақстан экономикасының бәсекелстігін көтеру, экономиканың әртүрлі
салаларын инновациялауды арттыруда, кіші және орта бизнесті дамытуды
жеделдетуде, жергілікті жерлердің ұсыныстарын ынталандыру және мемлекеттің,
ғылыми қауымдастықтар мен бизнестің арасындағы өзара қарым-қатынастың
белсенділігін арттыру болып табылады.
Мемлекеттің ең алдымен ұлттық, содан кейін аймақтық бәсекеге
қабілеттілігін көтеру проблемасын шет мемлекеттерде мемлекеттік саясатты
жоспарлау мен іске асыруды ХХ ғасырдың 80 жылдарынан басталған. Осы ұлттық
және аймақтық бәсекеге қабілеттілік проблемасының қалыптасуы үш түрлі
тобтың теориясымен байланысты.
1) халықаралық сауда теориясы, яғни бәсекеге қабілеттілігін
анықтауда әр мемлекет басқа мемлекеттермен халықаралық еңбек бөлінісіне
қатысуының тиімділігімен салыстырылады;
2) өндіргіш күштердің кеңістік ұйымдастыру теориясы, яғни
өнеркәсіп
бәсекелестік процестеріндегі эмпиризмдік зерттеудің басты объектісі болып
табылады;
3) адам капиталы теориясы, яғни адам капиталын тиімді пайдалану
және оны үнемі дамытып отыру бәсекеге қебілетті экономиканы құрудың негізі
болып табылады.
Осы жоғарыдағы аталған теориялар негізінде ұлттық және аймақтық
бәсекеге қабілеттілікті географиялық белгілеріне қарай 3 тобқа бөлінеді:
американдық мектеп, британдық мектеп және скандинавиялық мектеп [8].
Бөлініп алынған мектептердің жасаған теориялары дүниежүзілік шаруашылықта
мемлекеттік және аймақтық бәсекелестіктің жалпы теориясы мен өзара
байланысты үш блокты зерттеулерді қалыптастырады:
І. Өндіргіш күштерді территориялық ұйымдастыру. Бұл американдық
мектептің бәсекелестік теориясын зерттеудегі басты тақырыбы. Негізін
салушылар: М.Портер, М.Энрайт. Басты ерекшелігі экономикалық субъектерді
дамытуда бәсекелестік бағдарламасын іске асырудың басым жағдайда
практикалық аспектіге бағытталған [9].
ІІ. Дамыған және дамушы мемлекеттер арасындағы халықаралық еңбек
бөлінісі. Бұл тақырып тарихи себептерге байланысты британ ғалымдарының
назарында болды. Британ мектебінің бәсекелестік теориясының негізін
салушылары: Дж.Даннинг, Р.Каплински, Дж.Хамфри, Х.Шмитц, К.Фримэн [10].
ІІІ. Ұлттық және аймақтық инновациялар жүйелер – тұжырымдамалары.
Бәсекелестік теориясының басты бағыты әлеуметтік-экономикалық аспектңде
скандинавиялық мектептің зерттеушілерімен құрылған. Олар: Б.-О.Лундваль,
Б.Йонсон, Б.Асхайм, А.Иэаксен, Э.Райнерт [11].
Аталған мектептердің бәсекелестік теориясының қорытындысына
мемлекеттердің бәсекелестігін анықтайтын бірқатар сипаттамаларды бөліп
алады, олар:
- мемлекеттегі бар ресурстарды тиімді пайдалану есебінен жоғары еңбек
өнімділігі;
- мемлекет шаруашылығының өндірісінде инновацияларды жедел игеруге
негізделген, дәстүрлі де және жаңадан қосылған болашағы бар салалардың
дамуы арқылы экономикалық өсімнің тепе-теңдігі;
- ішкі және сыртқы сұранысты қанағаттандыра алатын сапалы өнім өндіру
мен қызмет көрсету;
- табиғи-географиялық ресурстарды тиімді пайдалану (экономикалық-
географиялық орны, пайдалы қазбалары, тарихи-мәдени мұрасы және т.б.);
- мемлекеттің экономикалық-географиялық орналасуындағы кемшіліктерді
бәсекелестік артықшылығына айналдыру;
- осы аталғандардың нәтижесі – халықтың тұрмыс деңгейінің жоғары
болуымен қорытындыланады.
Жоғарыдағы аталған теориялық бағыттардың ортақтығы: жалпы
бәсекелестіктің артықшылығы негізінен аймақтық деңгейде қолданылады және
қалыптасады; аймақтағы жұмыс атқарып жатқан алдыңғы қатарлы экономикалық
субъектерді экономика бәсекелестігін көтерудегі басты факторы ретінде
көрсетеді; аймақтық деңгейде дамып жатқан өндірістің ұйымдасқан
формаларының бірі әртүрлі типтегі өндірістік аудандар, аймақтық және
оқшауланған кластерлер бір-бірімен ғаламдық тізбек арқылы байланысқан және
ТҰК (ТНК) арқылы бақыланауы мемлекеттің шаруашылығындағы салалардың
бәсекелсітігінің индикаторы болып табылады. Сондықтан бәсекелестікті
көтерудегі саясаттың басты объектісі аймақ болу керек [12].
Кластерлердің территориялық жағынан масштабы бір аудан немесе қала,
мемлекет тіпті көршілес орналасқан мемелекеттер тобының көлемінде болуы
мүмкін. Кластер концепциясы ұлттық экономиканы, аудан экономикасын, қала
экономикасын жүргізудің жаңа тәсілі.
Кластерлер - дамыған және дамушы экономика жағдайында да жұмыс атқара
береді, бірақ көп жағдайда дамыған экономикада кластерлер жоғары
көрсеткіштерге ие. Жалпы экономикалық әдебиеттерде кластерге байланысты
анықтамалар көптеп берілген. Бірақ барлығының ортақ мағынасы (түйіні) бір.
Кластер – бір ортақ технологиялық тізбекке біріктірілген кәсіпорындар
тобының бір территорияның көлемінде шоғырлануы, яғни шикізатты өндіруден
бастап, дайын өнімді шығаруға дейінгі тізбек бір территория көлемінде ғана
атқарылады. Кластерлер құрамына кіші немесе орташа көлемдегі фирмаларда, ал
кейбіреулерінде ірілермен қатар ұсақ фирмалар да кіреді. Дамыған кластерлер
базалары өте терең және маманданған жеткізушілерден, бір-бірімен
байланысқан салалардың торабтарынан және өте көп мөлшерде қолдаушы
салалары болады.
Гарвард бизнес мектебінің мәліметі бойынша кластерлер - АҚШ
экономикасының бюджеттік секторды қоспағанда 32%-ға жуығын, ал Швецияның
экономикасында жұмысқа қабілетті халықтың 39%-ын жұмыспен қамтамасыз
етеді. Мұндай секторларда еңбек өнімділігі мемлекеттегі орташа көрсеткіштен
44%-ға жоғары. Сонымен қатар, Гарвард бизнес мектебінің негізгі анықтамасы:
мемлекетте кластерлер неғұрлым көп дамыса, соғұрлым бұл мемлекеттің
халқының тұрмыс деңгейі мен компаниялардың бәсекелестігі жоғары болады.
Осындай нәтижелер жеке мемлекеттердің үкіметтерін кластерлерді енгізуге,
дамытуға үлкен ресурстарды жұмсауға міндеттейді.
Үлкен өндірістік кешендерді анықтаудағы ұқсас ұстанымдар Кеңес
уақытының экономикалық ғылымында да болған. ТМД құрамындағы мемлекттердің
қазіргі уақыттағы қалыптасқан экономикасының құрылымы бұрынғы Кеңес
Одағындағы жоспарлы шаруашылықтың негізінде құрылған. Олар ТӨК
(территориялық өндірістік кешендер) деп аталған, оның басты бағыты -
мақсатты халықшаруашылығы бағдарламасын іске асыратын прогрестивті
кеңістік формасы [13].
ТӨК термині 1920 жылдары экономикалық аудандардың қалыптасуымен
басталады. Мұндағы экономикалық аудан территориялық-өндірістік кешенді
құрайды, ол ауданның табиғи және еңбек ресурстарын толық және тиімді
пайдалануды қамтамасыз етеді [14]. ТӨК теориясының негізін салушылар
эконом-географтар И.Н.Колосовский, П.М.Алампиев, Ю.Г.Саушкин.
ТӨК терминінің кеңінен қолдануы 1950 жалдардың аяғында басталады. Ең
алғашында ТӨК-нің ұғымы территориялық өнеркәсіптік кешен дегенді
білдірген. Кейіннен өнеркәсіп деген тар мағынадағы ұғымды
білдіретіндіктен оны территориялық-өндірістік деп өзгертілген. Себебі
өндіріс категориясы өнеркәсіп категориясынан кең ауқымды, өйткені ТӨК-
ге тек қана өнеркәсіп салалары кіргізілмейді, сонымен қатар ауыл
шаруашылығы, құрылыс, инфроқұрылымдық объекттер сияқты халық шаруашылығының
үш секторының өндіріс салалары да кіреді [15].
ТӨК-ге ғылыми әдебиеттерде көптеген анықтамалар берілген. Эконом-
географ Н.Н.Колосовскидің берген анықтамасы: территориялық-өндірістік
кешеннің мағынасында – белгілі бір өнеркәсіптік шоғырда немесе жалпы
ауданның ішінде экономикалық ұстанмыдары ортақ кәсіпорындардың бірлігі
ауданның экономикалық жағдайларын, яғни экономикалық-географиялық орны мен
транспорт жүйесін ескере отырып табысты жинақталған кәсіпорындардың
жиынтығының нәтижесінде экономикалық тиімділіктің жетістігіне жетуі [16].
Осы тұрғыда А.Г.Гранбергтің анықтамасы да ... әртүрлі технологиялық
байланысқан өндірістердің жалпы өндірістік объекттер мен әлеуметтік
инфроқұрылымдардың ортақ бірлестігімен түсіндіріледі [17]. ТӨК үлкен
кеңістік алқаптарын жаппай игеру емес, шоғырмен анықталады [18].
Сонымен 1970 жылдары арнайы жоспар бойынша ТӨК-нің тұжырымдамасын жасау
ұсынылды, ал 1980 жылдары бұл тұжырымдама ТӨК-нің мақсатты-бағдарлама
дәрежесіне дейін өседі. 1981 жылдан бастап мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік даму жоспарында ТӨК-нің мақсатты-бағдарламасының ролінің
ерекшелігі, оларға атаулы мақсаттағы қаржы бөлінеді.
ТӨК-нің мақсатты-бағдарламасының басты айырмашылығының белгілеріне:
- кешен құрамына кіретін кәсіпорындардың экономикалық өзара
байланысы мен шарттылығы;
- территорияның жинақылығы мен бірлігі және жалпы
инфроқұрылымы;
- ауданның кәсіпорындарының жиынтығының табиғи, экономикалық-
географиялық және көлік жағдайларының сәйкестілігі;
- бір немесе бірнеше жалпы мемлекеттік немесе жалпы аймақтық мақсатты
кешенді шешу [16, 149 б.].
Сонда, ТӨК-нің жалпы мақсаты жоспарлы құрылған халық шаруашылығының
салаларының өзара тығыз және тұрақты байланысқан өнеркәсібтің, ауыл
шаруашылығының, құрылыс өнеркәсібінің, көлік жүйесінің және өндірістік емес
сфераларының, шектеулі, жинақты территорияда шоғырланған және міндетті
түрде жергілікті жердің ресурстарының мөлшерінің сай болуы,
халықшаруашылығының бір немесе бірнеше ірі проблемаларын шешуге ТӨК-нің
қатыса алуы болып табылады [19].
Кесте 1 - Даму масштабы өнеркәсіптік түйіндер мен ТӨК деңгейінде
анықталатын өндірістер мен мекемелердің тізімі.
Өндірістер мен мекемелердің түрлері
Сфералар
Өнеркәсіптік тораб ТӨК
1. Өнеркәсіп Жылуэнергетика 1. Орман шикізаттары мен
Суканализациясы ауыл шаруашылығы өнімдерін
Мұздатқыштар өңдейтін кәсіпорындар
азық-түліктің тез бұзылатын 2. Көлік тасымалдары әлсіз
өнімдерін шығаратын қабырға материалдары
кәсіпорындар 3. Кең таралатын техника
Жеке тігіндер мен жөндеу жөндеу кәсіпорындары
Руда емес шикізаттың
карьерлері, асфальт-бетон
зауыттары.
2. Ауыл 1. Жылыжайлар мен парникті 1. Көк-өністі-сүтті
шаруашылығы шаруашылықтар совхоздар
2. Құсфабрикалары
3. Малшаруашылық кешендер
3. Көлік Теміржол торабтары 1. Жеке темір жолдар
Автокомбинат 2. Автотрест
Әуежай 3. Авиатоптар, әуежай
4. Қызмет 1.Тұрғын үй - коммуналды1. Диірмендер
көрсету шаруашылық 2. дайындайтын және
2. Қызмет көрсету перевалочные базалар
3. Жеке сауда орталықтары
5. Денсаулық Емханалар 1. Ауданаралық емхана
сақтау Диспансерлер 2. Демалы үйлер мен
Жедел жәрдем шипажайлар
Перзентханалар
6. Білім беру Жалпы білім беретін 1. Техникумдер
мектептер 2. Жоғарғы оқу орындары
мектепке дейінгі мекемелер
Мемлекеттік кәсіптік
техникалық училишелер (ГПТУ)
7. Құрылыс Жалпықұрылыстық трест 1. Жалпықұрылыстық басқару
2. Арнайымонтаж бөлімдері
8. Мәдениет Кітапханалар Театрлар
Клубтар Мұражайлар
Кинотеатрлар
Мұндай талаптардың орындалуы еңбек ресурстарын үнемді пайдалануға,
қаржы салымдарының көлемін қысқартуға, табиғи ресурстарды кешенді және
тиімді пайдалануға, жеке объекттерді құрудың мерзімін жеделдетуге және
салынған қаражаттың қайтарымын алуды тездетеді [20].
ТӨК-дер алдын ала әзірленген аймақтық бағдарламалар мақсатына тиісті
құрылған. Тек осының негізінде ғана территорияға салынған қаржының, еңбек,
отын, су, жер, шикізат және басқа да ресурстардың, дұрыс ұйымдастырылған
өндірістік процестерден, кәсіпорындардың мамандануы мен шоғырлануынан
жоғары деңгейдегі тиімділікті алуға облады. 1988 жылдың аяғында ТӨК моделі
Кеңес Одағынан басқа Орталық және Шығыс Европаның елдерінде, нақты айтатын
болсақ бұрынғы ГДР-де ТӨК экономикалық аудан деңгейінде қарастырылып,
мемлекет масштабындағы маманданған кешен ретінде қолданылған [21]. ГДР-
дан басқа ТӨК моделін кейбір өзгерістерімен Польшада да қолданылған.
Сонымен қатар АҚШ пен ГФР-дің бір қатар зерттеушілері, мысалы, У.Айзард,
Д.Краманский және Р.Гротц ТӨК теориясының дамуын бақылады.
ТӨК-нін құрайтын элементтерді бірнеше топтарға біріктіруге болады,
олар: маманданған салалар, жасақталған өндірістер, инфроқұрылым, жергілікті
табиғи ресурстар, халқы (сур. 2).
Мұндағы маманданған салалар ТӨК-нің территориялық еңбек бөлінісінгдегі
орнын сипаттайды. ТӨК қалыптасуындағы басты факторлар отын-энергетикалық
және шикізат ресурстарының молшылығы болып табылады. ТӨК-нің қалыптасуының
объективті алғышарты жергілікті табиғиғат ресурстарының – минералды
шикізаттар, отын-энергетикалық, су, өсімдік пен жер ресурстарының
ерекшеліктеріне байланысты. Ресурстардың осындай топтастырылуы
өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының, инфроқұрылымның, халықтың оларды
пайдаланудың өзіндік сипатын айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
сандық баға беруге көнбейтін климаттық, агроклиматтық, рекреациялық және
басқа да ресурстардың топтары құралады.
Сурет 2 - ТӨК-нің негізгі элементтері мен олардың өзара байланысы
ТӨК-ді модельдеуде ерекше орынды тұрғын халықына беріледі. Әрине, бір
жағынан халық материалдық және рухани өндіруші ретінде қарастырылса, ал
екінші жағынан – басты тұтынушы болып табылады. Сондықтан жергілікті
халықтың саны мен құрамын жан-жақты сараптау қажеттілігін тудырады.
Бірақ, Кеңес Одағының ыдырауымен, мемлекеттердің экономикалық
шаруашылықты басқарудың нарықтық модельіне көшуіне байланысты ТӨК-нің
құрылымдық элементтерінен маңызды буыны - өнімді жеткізу тапсырмасы алынып
тасталды. Дәстүрлі өнімді сатып алатын – мемлекет болатын, бірақ қоғамдық
өнімнің бөліну сипатының өзгеруінен стратегиялық мүддесінен айырылған.
Шаруашылықтың көптеген жылдар бойы қалыптасқан байланыстары құлдырады және
ең бастысы - өнімді өткізетін каналдардың жойылуы орнады.
Жоғарыда айтылған кластерлер мен территориялық-өндірістік кешендердің
арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын сараптайтын болсақ, кластер
тұжырымдамасы ТӨК тұжырымдамасының негізгі қағидаларын қайталайды және оның
көшірмесі деген қорытынды жасауға болады, бірақ тереңнен қарастырғанда
мұндай қорытынды бұрыстығын көрсетеді. Өнеркәсіптік кластер және ТӨК – бұл
аспектіде ұқсастықтар өте көп, себебі ТӨК теориясында да және өнеркәсіптер
кластерлерінің тұжырымдамасында да зерттеу объектісі салалардың топтары
болып табылады. ТӨК мысалында әкімшілік-территориялық бірлік көлемінде, ал
өнеркәсіптік кластерлерде – аймақ немесе мемелекеттің бәсекелестікке сай
өзара тығыз байланысқан шаруашлықтарының салалары. Ал, егерде аймақтық
кластерлер мен кеңістік ТӨК салыстырғанда теориялық құрылымдары мен
өндірісті ұйымдастыру формасында да түбегейлі айырмашылықтар байқалады.
Біріншіден, бұл тұжырымдамалар әртүрлі қоғамдық-экономикалық жүйеде
жасалған, яғни нарықтық жүйе мен кеңестік жүйедегі мемлекеттің жоспарлы
экономикасының ұстанымдары сәйкес келмеуімен түсіндіруге болады.
Екіншіден, аймақтық кластерлер мен ТӨК қалыптасуы жағынан айырмашылық
жасайды. ТӨК модельдері жоспарлы экономика жағдайларында өнеркәсіп
өндірістерін күшейтуде ғалымдардың теориялық зерттеулерінің нәтижесінде
нақты техникалық-экономикалық моделдерімен анықталған. Ал, кластерлер болса
нарық күштерінің әсерінен қалыптасады.
Үшіншіден, кластерлер мен ТӨК-дің орналасуы. Кластерлер, әдетте
бұрыннан игерілген және халқының тығыздығы өте жоғары аудандарда, әсіресе
жиі агломерациялар шегінде орналасады. Бір қаланың өзінде бірнеше
кластерлер орналасады. ТӨК моделдері халықының тығыздығы төмен, табиғат
жағдайлары жайсыз жаңа аудандарды игеруге қолданылған.
Түйіндей келе әрбір қарастырылған тұжырымдамалар өздеріне тән
қоғамдық-экономикалық жүйесіне және сол уақыттағы мемлекеттің даму сатысына
тән, мұндағы ТӨК моделі – социалистік және басым жағдайда индустриалдық
дәуірге, ал кластерлік модел – капиталистік және басым дәрежеде
постиндустриалдық дәуірге сәйкес. ТӨК тұжырымдамасы нарықтық экономика
жағдайында да жаңа территорияларды игеруде қолдануға болады және кластер
тұжырымдамасы ТӨК-дің көшірмесі бола алмайды, олар бір-біріне қарама-
қайшылық келтірмейді, бірақ аймақты игеру мен дамытудағы елеулі
сәйкестіксіз дәрежесімен параллельді мемлекеттерде орналаса алады.
Мемлекеттің болашақтағы БСҰ-ның құрамына кірудің негізі - ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіру мен өңдеудің кластерлік жолмен дамуында.
Қазіргі уақытта экономика салаларының кластерлікке мүдделілігі арта
түсуде. Әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттердің 50% кластерлік модельге
көшуде. Өз шаруашылығына клестерлікті енгізіп дамудың жоғарғы
көрсеткіштеріне ие болған дамыған елдердің тәжірибелері мысал бола алады.
Оларға: Германия, Финляндия, Норвегия, Дания, Италия, АҚШ, Канада, Жапония,
Оңтсүтік Корея, Сингапур, Словения сонымен қатар Латын Америкасыны мен
Азияның жаңа индустриалды мемлекеттері және ТМД елдері бойынша Ресей,
Украина (әсіресе ағаш өңдеу, туризм салаларында) мемлекеттері кіреді.
Мысалы, Франция үкіметі 2008 жылы құны 1,5 млрд доллар тұратын, мерзімі үш
жылға белгіленген 60 кластерді дамытудың бағдарламасы қабылданған, ал
Англияда тек инновациялық кластерлерді қаржыландыратын қорға 15 млн евро
жұмсады [22]. Халықаралық практикада кластерлік әдіс көп жағдайда ұлттық
экономиканың ерекшелігінің басымдылығын анықтайды және оның нарықтағы
бәсекелестігін көтеруде маңызды роль атқарады.
Қазіргі кезде әлемдік сарапшылар жеке мемлекеттер бойынша кластерлік
саясатты жүзеге асырудың екі моделін бөледі. Олар: либералды және
дирижистік моделдер. Мұндағы либералды кластерлік стратегия дәстүрлі
либералды экономикалық саясатты жүргізетін мемлекеттер, олар барлығын
нарықтың өтеп алуына береді. Ал, дирижистік кластерлік саясатты
мемлекеттің экономикалық өміріне белсенді, тығыз араласатын мемлекеттің
билік өкілдері жүргізеді. Осы аталған кластерлік саясаттың дирижистік
моделі либералды классикалықтан төмендегі үш қағида бойынша айырма жасайды:
1. Басымдық (приоритет) таңдауында. Дирижисттер мемлекеттік деңгейде
басымдық аймақтар мен салалық кластерлерді және болашақта дамытатын
кластерлерді таңдайды. Ал, либералдық кластерлер бұрыннан нарықпен
қалыптасқан кластерлерді дамытады.
2. Дирижисттер басымдық кластерлерге белгілі бір мақсатпен
инфроқұрылымдарды жасайды, олар: университеттердің филиалдары, ғылыми-
зерттеу институттары, әуежайлар, көлік жолдары т.б. Либералды үкімет
керсінше, кластерлерге инфроқұрылымдарын жасауға өте сирек қатысады.
3. Либералдық және дирижистік моделдің басты ұстанымы кластерлер
орналасатын аймақтың ролі. Дирижистер кластер орналасатын аймақты өз
қалауларымен таңдайды және оның қаржыландыру көлемін анықтайды. Ал,
либералдар аймақтың басшыларын ынталандырады, себебі кластерлерді жасаудағы
барлық жауапкершілік соларға жүктеледі.
Аталған кластерлердің мемлекеттер арасындағы сараптамасында классикалық
либералды модел: АҚШ, Ұлыбритания, Австралия, және Канада мемлекттеріне
тән. Прогрессивті деп танылған дирижистік моделді: Франция, Сингапур,
Жапония, Швеция, Финляндия, Словения, Оңтүстік Корей мемлекеттері иегруде.
Қазақстанда әлемдік тәжірибені негізге ала отырып, экономиканы
кластерлеудің бастамасы 2007 жылы Елбасының қолдауымен, құны 2,5 миллион
АҚШ долларын құрайтын Қазақстан экономикасын диверсификациялау бағытында
экономиканың шикізаттық емес салаларында кластерлерді дамыту жобасының
негізінде салынды. Бұл жобаның орындаушысы ретінде осы модельге ұқсас
стратегияларды іске асыруда тәжірибелері бар американының консалтингті JE
Austin және Exonomic Competitiveness Group компаниялары, ал ғылыми
кеңесші ретінде кластер концепциясының негізін салушы, Гарвард бизнес
мектебінің бәсекелестік және стратегия Институтының жетекшісі, профессор
Майкал Портер болды.
Жобаның негізгі мақсаты – Қазақстан экономикасында тарихи қалыптасқан
шикізатты өндіруші бағыттағы салалардан өңдеуші салаларға ауысу және
олардың өнімділігі мен экспорттық үлесін көтеру. Осы орайда сарапшылар
экономиканың 150-ден аса секторларына нарықтың сұранысы, ұсынысы тұрғысында
жасалған сараптау нәтижесі мемлекет көлемінде 7 саланың басымдық бағыттары
таңдалған. Олар: туризм, мұнайгаз машинасын жасау, тамақ, тоқыма
өнеркәсіптері, металлургия және құрылыс материалдары өнеркәсптері. Сонымен
бұл аталған салалар болашақта нарық сегментінің мемелекет экономикасының
шикізаттық емес секторының ұзақ мерзімді мамандануының бағытын анықтайды.
Жоспарланған 7 салалық кластерлердің ішіндегі тамақ және тоқыма
кластерлері ауыл шаруашылығымен тікелей байланысты. Тамақ өнеркәсібі
мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігінің индикаторы және ауыл шаруашылығының
дамуында маңызды роль атқаратын стратегиялық жағынан маңызды салалардың
қатарына жатады. Өйткені сұраныс нарығының 70%-ын АӨК-нің өсімдік және мал
шаруашылығы салаларының шикізаттарынан жасалған товарлары мен азық-
түліктері құрайды.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен өңдеу сфераларындағы кластерлерді
құрудың негізін аграрлық секторда базалық кәсіпорындардың болуы, іргелі
және қолданбалы ғылыми зерттеулердің болуы, аграрлық өндірісті өркендетуге
ресурстық потенциал мен жағдайлардың болуы қалыптастырад, сонымен қатар
ауыл шаруашылық өнімдері мен азық-түлік өнімдерін сыртқа шығаруға мүмкіндік
береді.
Ауыл шаруашылық өнімін шығаратын белгілі бір өндіріс саласының кластері
бір-бірімен тығыз байланысқан циклдерден тұрады. Шикізатты өндіруден бастап
өңдеуге дейінгі, және дайын өнімді өткізуге дейінгі тізбектер жүйесі.
Шығарылатын өнімдердің сапасын әлемдік стандарттар мен талаптарға сәйкес
көтеру еліміздің халықаралық ұйымдарға сәйкес мүше болудың бөлінбейтін
бөлігі ретінде қарастырылады. Ол үшін төмендегідей шаралардың қолға алынуы
туындайды:
- шеттен әкелінетін импорттық товарларға шек қою;
- сыртқы рыноктағы ұлттық ауыл шаруашылық өнімдерінің экспортының
көлемін кеңейту;
- агроөнеркәсіп кешенін әлемдік стандарттарға сәйкес инновациялық
технологиялармен жабдықтау және кәсіби мамандармен қамтамасыз ету.
Кластерлік технологиялар арқылы ауыл шаруашылық өнімдерінің тұрақты
рыногын қалыптастыру, ішкі сұранысты қанағаттандырып қана қоймайды, ол
сонымен қатар ауыл шаруашылық өнімдерін көршілес Орталық Азия, Ресей мен
Қытай мемлекеттеріне шығаратын жетекші импорттаушы ел болмақ.
Қазақстанның табиғи-климаттық потенциалына қарай әртүрлі өндірістік
бағыттағы салалық кластерлерді құрудың мүмкіндіктері бар. Агроөнеркәсіп
саласындағы индустриальды-инновациялық кластерлерді ұйымдастыруды
анықтайтын негізгі факторларға: табиғат жағдайлары және онымен байланысты,
бірлестікте жүретін - ауыл шаруашылығының мамандануымен анықталады.
Территория бойынша табиғи-климаттық және топырақ жамылғысының сәйкестігі
үйлескен аймақтарда агроөнеркәсіптің негізгі саласын құрайтын ауыл
шаруашылығы: астықты, астықты-ірі қара, қой-жылқы, қой-қаракөл бағытындағы
сүтті және сүтті-етті; қызылша-ірі қара, картопты-көкөністі, мақта, жүзім,
жеміс-жидекті, бау-бақша және т.б. негізгі және қосымша өндірістік
бағыттарға мамандандырылған шаруа қожалықтары мен ірі агрофирмалар
құрылған. Бұл типтегі шарушылық құрылымдары әкімшілік аудандарының ішінде
және топырақ-климаттық зоналарда айқын топтастырылған. Республиканың
территориясының көлемді болуымен байланысты оның физикалық-географиялық
және экономикалық-географиялық ерекшеліктеріне қарай атақты экономгеограф
Н.Н.Баранский СССР экономикалық географиясы (1948) оқулығында Қазақстан
аумағын бес ішкі республикалық экономикалық аймақтарға бөлген. Мұндай
аудандастырудың басты нышандар ретінде экономикалық аймақтар шаруашылықтың
мамандануы, өндіріс кешендерінің ішкі бірлігі алынған. Бұл аудандардың
табиғи-климаттық жағдайларына қарай ауыл шаруашылық салаларының басты
бағыттары: Солтүстік Қазақстан – жаздық бидай және етті-сүтті мал
шаруашылығына; Оңтүстік Қазақстан – техникалық дақылдар мен етті-жүнді қой
шаруашылығына; Орталық Қазақстан – етті-сүтті мал шаруашылығына және жаздық
бидайға; Шығыс Қазақстан – етті-жүнді, етті-майлы мал шаруашылығы мен
күнбағыс шаруашылығына; Батыс Қазақстан – етті-жүнді қой шаруашылығына
маманданған.
Облыстардың аймақтық дамуының басты басылымдарына ауыл шаруашылығы
өндірісіндегі мамандандыру деңгейін тереңдету болып табылады. Осы тұрғыда
Республика Президенттің 2006 жылға ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауына сәйкес, 2006-2008 жылдар
ауылды (селоны) қайта дамытуға бағытталған. Бұл мақсаттарда Қазақстан
Республикасының Президентінің 2005 жылы 5 маусымындағы №889 жарлығымен
Қазақстан Республикасының 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
агроөнеркәсіптік бағдарламасы бекітілген [23]. Сонымен қатар Ел басының
2010 жылға Қазақстан халқына жолдауында ауыл экономикасына мемлекеттік
қолдау көлемінің өсе түсуінің негізгі мақсаты – еліміздің экономикасындағы
аграрлық сектордың үлесін ұлғайту тиісінше ауылдағы әлеуметтік
проблемаларды шешу - деп ерекше атап көрсеткен [24]. Ауыл шаруашылығы
экономиканың басқа салаларынан өзгешелейтін өзіндік ерекшеліктеріне
әлеуметтік және табиғат жағдайлары жатады. Сондықтан да ауыл шаруашылығын
дамыту, оны орналастыру және мамандандыру белгілі заңдылықтарға сүйенеді.
Бүгінгі таңда шаруашылықты тиімді дамыту, орналастыру және мамандандыру
мәселелерін табиғат жағдайларындағы ерекшеліктерді ескермейінше
шаруашылықты дұрыс ұйымдастыру мүмкін емес.
Ауыл шаруашылығының дамуы ең алдымен шығынды аз жұмсап, жоғары сапалы
өнім алу. Ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейі мен мамандануы табиғи,
әлеуметтік және экономикалық факторларға байланысты. Соныдқтан әрбір
жергілікті жер үшін өндірістің мамандану бағытын таңдап алу және оның
салаларын реттеп-үйлестіру еліміздің ауыл шаруашылығының жекелеген азық-
түлік түрлеріне деген қажетін және оларды әртүрлі географиялық зоналарда
өндірудің экономикалық тиімділігін есепке ала отырып ғылыми жағынан
негіздеуді талап етеді.
Мамандандыру дегеніміз – барлық табиғат жағдайларының ерекшелігін
талдай отырып, ғылыми түрде экономикалық тиімділігіне сәйкес қайсібір
дақылды көбірек өсіру соған орай қайсібір саланы басым дамыту болып
табылады.
Маманданудың көздейтін ғылыми мақсаты мемлекеттің табиғат зоналары және
аудандар бойынша ауыл шаруашылығын орналастыру [25]. Ауыл шаруашылығында
тарихи қалыптасқан ауыл шаруашылық өндірістерін мамандандыру мен
орналастыру бір-бірімен тығыз бірліктегі бір процестің көрінісі. Мамандану
- өндірістің сапалық жағының көрсеткіші және кәсіпорындардың өндірістік
бағытын сипаттайды, ал орналастыру – сандық жағының көрсеткіші және
берілген ауданда, облыста, немесе зонада өнімнің қандай түрін және
қаншалықты дәрежеде өнім алуға болатындығын анықтайды.
Мамандану қоғамдық еңбек бөлінісінің нақты формасы дегенге К.Маркс
... әртүрлі өнім немесе товар түрінде көрініс беретін әртүрлі еңбек
түрлерінің бірлестігі деп түсіндіреді [26]. Мамандануды В.И.Ленин
еңбектерінде: өнім түрлерін өңдеп шығаруда бір-біріне ұқсамайтын, көптеген
салалардың түрлерін қалыптастыратын процесс деп қарастырады. Ал, осы
тұрғыда ауыл шаруашылығындағы мамандануды ауыл шаруашылығы прогресінің
негізгі факторы деп атаған [27]. Еңбек бөлінісі нәтижесінде қоғамның
өндіріс салаларының шығаратын товарларының сапасы жақсарады. Сонда
өндірістің мамандануы - өндіріс кәсіпорындарында өнімнің белгілі бір түрін
шығаруға бейімделген қоғамдық еңбек бөлінісінің формасы және ол тарихи
қалыптасқан процесс. Оны қоғамдық еңбек бөлінісінің формасы ретінде үнемі
қозғалыста және дамуда қарастыру қажет, өйткені ол ғылым мен техниканың
жетістіктерімен бірге дамып отырып, өндірісте жаңа салалардың қалыптасыуына
әкелетін процесс.
Ауыл шаруашылығындағы табиғаттың өзі дақылдар мен салалардың
сәйкестігіне әкеледі. В.И.Ленин: Табиғаттағы жердің товарлық өндіріске
айналуы индустриялық процеске ұқсамайтын ерекше жолдармен болады. Өндіруші
өнеркәсіп өнімнің бір ғана түрін немесе бір бөлігін ғана шығаратын жеке
дара салаларға бөлініп кетеді. Ал жермен байланысты өнеркәсіп жеке
салаларға бөлінбейді, ол тек өнімнің бір жағдайда бір түрін, ал екінші
жағдайда екінші сауда өнімін шығаруға ғана маманданады да, ал ауыл
шаруашылығының басқа жақтары негізгі сауда өніміне икемденеді- деп
анықтама берді [28].
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты және әлемдік сауда ұйымдарымен
интеграцияланудың белсенділігі маманданудың жаңа жағдайындағы дамуын
анықтауды талап етеді. Ұлттық шаруашылықтың әлемдік шаруашылыққа бірігуінің
негізінде әлемдік халықаралық еңбек бөлінісі жатыр. Ол өз алдына өнімнің
белгілі бір түрін шығаратын және өзара товар айырбасын жасайтын маманданған
жеке мемелекеттердің қатарын құрайды. Ол мемлекеттердің шығаратын өнімінің
басымы экспортқа бейімделген [29].
Алғашқы уақыттарда мемлекеттер өз мүмкіндіктерімен шет елдерге екі
жолмен ғана шыға алатын. Олар:
1) өз ресурстарының көлемін көбейту және сапасын жақсарту арқылы;
2) ғылыми мен техника жетістіктерін қолдану арқылы.
Ал қазіргі уақыттағы үшінші жолы – халықаралық сауда. Мамандану
халықаралық саудада товар алмасуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz