Қазақ әдебиеті сынының тарихы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 301 бет
Таңдаулыға:

Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Тұрсынбек Кәкішұлы

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ

СЫНЫНЫҢ ТАРИХЫ

Оқулық

Алматы

2011

Кіріспе

Қазақ әдебиеттануы нақты мәселелерді зерттеуде әдебиеттің ішкі даму заңдылықтарын, жанрлардың ерекшеліктері мен туу, қалыптасу жолдарын анықтауға батыл қадам жасап отыр. Әдебиетімізде зерттеліп жүрген проза, поэзия, драматургия жанрлары сияқты әдебиет сынының да тарихы мен қалыптасу процестері, өзіне тән шығармашылық, ғылыми мәселелері арнайы зерттеуді талап етеді.

Бұл мәселе тек ғылымдық тұрғыдан ғана емес, практикалық, тұрғыдан айрықша қажеттілікке айналып отыр. Сондықтан әдебиеттің басқа жанрларының ішкі түрі, нақыштары тарамдала зерттеліп жатқан уақытта сол игі істі жүзеге асырып отырған сын жанрының өзі тасада қалып қоюы орынсыз болар еді. Оның да басқа жанрлар сияқты өзіне тән творчестволық, ғылыми проблемалары, тарихы бар.

Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді анық байқаймыз. Бірінші кезең - қазақ әдебиеті сынының туу дәуірі. Қазақ әдебиеті сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші кезең - қазақ әдебиеті сынының жанр ретіңде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын қамтиды. Үшінші кезең - қазақ әдебиеті сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану ғылымының қалыптасу дәуірі 1938- 1985 жылдар аралығы.

Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының өсіп-өркендеуінің соңғы екі кезеңі пәлендей дау туғызбайды. Ал бірінші кезең, яғни Қазан төңкерісіне дейін қазақ әдебиеті сынының туу дәуірі жайлы әр қилы ой-пікірлер бар.

Бұл жөнінде европацентристік кейбір ой-пікірлерді сөз етудің қажеттігі шамалы. Қоғамдық сананың әрбір саласын, әсіресе қазақ әдебиеті жанрларының ғана емес, тіпті ешбір шүбә тудырмайтын, тарихи желісі үзілмеген мәселелердің өзі төңкерістен кейін сапалық жаңа қасиеттермен толысқанын тілге тиек етіп, бұрынғыны мансұқтайтын, місе тұтпайтын кезіміз аз болмайды. Соны әдебиет жанрларына жақындатқанда, әсіресе қазақтың әдебиет сыны туралы шолақ пішіп, нығайта айтуды мақұл көріп келдік. Мұның өзі аксиома түрінде тұжырымдалды. "Қазақ әдебиетінде сынның белгілі орын алуға ұмтылуы тек кеңес өкіметі тұсыңда, айналасы басы 10-15 жылдың ішінде. Қазанға дейін бізде сын атаулының болмауы тіпті заңды нәрсе" (М. Қаратаев) деп таптық.

Халық болған жерде өнер бар, оған деген көзқарас, эстетикалық талғам бар. Халық ауыз әдебиетінен тартылған жайлар жазба әдебиет туындыларына ұласып, өзінше бір көркемдік әлем жасағаны даусыз. Қазіргі қазақ әдебиеті сыны мен әдебиеттану ғылымы дүниеге келген әрбір көркем туыңдының идеясын, айтар ойын, эстетикалық өреге қол созғанын, қандай әлеуметтік мәселені көтергенін, нені насихаттайтынын саралап алуға міндетті. Әдеби сынның туу, қалыптасу проблемалары тек творчестволық қана емес, саяси-әлеуметтік мәселелермен де тікелей байланысты болғандықтан әдебиет сыны тарихында оны орағытып өту мүмкін емес. Сынның социологиялық және эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан биігіне тәуелді.

Әдебиет сыны көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келеді. Көркемдік даму мен эстетикалық талап-талғамның өркеңдеу процесі уақыт жағынан бір-бірінің ілгері-кейінділігіне қарамастан, өзара байланысты болады. Бұл заңды да. Ал енді көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келген сынның дәрежесі қандай болмақ деген мәселеге келгенде, екі себепке, атап айтқанда, субъективтік және объективтік себептерге тоқтала кеткен жөн. Түптеп келгеңде, сынның эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыкқан биігімен өлшенеді. Сынның кейде социологиялық, кейде эстетикалық таңдауларға ден қоюының өзі де әдебиеттің қамтыған өмір шыңдығына белгілі дәрежеде тәуелді болатын кезін естен шығармау қажет.

Субъективтік себепті сөз еткендер, ең алдымен, сыншының білім деңгейі мен эстетикалық талғамының мол-аздығын еске алуы керек. Қай кез болмасын, әдебиеттің өрлеу кезінде де, оның кейде көркемдік жағынан да, қоғамдық пікірді ұйымдастыру жағынан да биік деңгейден табылмай қалатын шағында да сыншының білім-парасаты мен эстетикалық талғамы санаттан шығып қалған емес. Мұның өзі сын дәрежесін аңғартуға қажетті субъективтік себеп.

Екінші, объективтік себеп - көбіне әдебиеттің жалпы дәрежесіне тәуелді. Егер көркем шығармалар өзінің қоғамдық мәні жағынан көркем бейнелер жасау, типтік жағдайларды көрініспен суреттеу, тіл байлығын игеру, оқушыны ілгері ұмтылдыратын эстетикалық идеяларды белгілеу жағынан биік деңгейден табылып жатса, онда сынның өресі биік болғаны. Сыншы әрқашан көркемдік дамудың кезеңді асуларында ойын өрбітуге қажетті дәлелдерді әдебиеттің күнделікті шындығынан ала отырып, келешекте шығар биіктерді бағдарлайды, әдебиеттің өркендер арнасын анықтайды, әдеби процеске белсене араласады.

Сын жанрының арнайы зерттелуінде бұрынғы одақтас республикалардың қал-жағдайы бізбен қатарлас. Екі томдық "Орыс сыны тарихының" жарық көргеніне біраз болды. Ол тарих орыс сынын кеңес дәуіріне дейін қамтиды. В. Кулишев жазған оқулық та осы кезенді әңгімелейді. Ал кеңес әдебиеті дәуіріңдегі сын туралы бірталай ізденістер мен зертгеулер бар болғанымен әлі оқулық жазыла қойған жоқ. Сондай-ақ К. Талыбзаде бастаған әзірбайжан әдебиет сыны мен ғылымының зерттелуі едәуір биікте. Өзбек әдебиетшілері де көне дәуірге бағышталған жинақ шығарып үлгерді.

Қазақ сынының ғылыми негіздері туралы Д. Ысқақов, әдебиеттану ғылымының туып, қалыптасуы хақында Ж. Смағұлов докторлық, атақты сыншы-ғалымдар жайында 6-7 кандидаттық диссертациялар қорғалды. Қазақстанда сынтанудың негізі қаланды.

1972 жылы "Әдеби-көркем сын туралы" қаулы алынған-ды. Эстетикалық ойды терендетудің бір жолы - сыншы кадрлар даярлау мәселесіне айрықша назар аударылып, ол міндеттің негізгі салмағы университеттерге жүктелді. Оқу жоспарларында әрбір ұлт әдебиеті сынының тарихы жалпы пәнге айналды. Оған қоса, ыждаһат білдіргендерге арнайы семинар, яғни нақты тәжірибеге негізделген сабақ өткізу де ескерілген.

Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде "Қазақ әдебиеті сынының тарихы" 1971 жылдан бастап арнайы, 1974 жылдан бері жалпы курс ретінде оқытылып келеді. Оның бағдарламасы 1982 жылы жасалып, гуманитарлық оқу орыңдарыңда басшылыққа алынуда. Енді студенттерді оқулық зәрулігінен құтқару қажеттігі туып отыр.

І БӨЛІМ

ҚАЗАҚТЫҢ СЫНИ ОЙ ПІКІРІНІҢ ОЯНУЫ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ

СЫНЫНЫҢ ТУУЫ

Бірінші тарау

ӘДЕБИ СЫН АРНАЛАРЫ

1. 1 ХАЛЫҚТЫҚ ЭСТЕТИКА

Сынның жазба әдебиетке тән жанр екені, онымен үзеңгі қатыса тарихи-эстетикалық сахнаға шығатыны, көркем әдебиеттің бүгінгісіне назар аударып, келешегіне барлау жасайтыны, алынбаған шеберлік қамалдарын нұсқайтыны, жаңалықтың жаршысы болып, қалың жұртшылыққа әдебиеттің әлеуметтік мәнін түсіндіретіні, насихаттайтыны теориялық тұрғыдан анық тұжырымдалған шындықтар.

Алайда әсемдікті танып-білу, оны ардақтау, сұлулықтың сырын ашып, ажарсыздық пен келіссіздікті мінеу сияқты эстетикалық түсініктер халық творчествосына, оның ауыз әдебиетіне жат па? Әрине, жоқ. Жазба әдебиетке дейінгі немесе жазба әдебиетпен қатар дамыған, күні бүгінге дейін өркендеп келе жатқан ауыз әдебиетінде, оның озық үлгі-өрнектерінде эстетикалық талап-талғамның элементтері молынан кездеседі. Мұның бәрі де оқушы мен тындаушыны ажарлылықты ардақтауға, көркемдікті танып-білуге, ләззат алуға, сұлулықты қастерлеуге үйретеді де, халықтық эстетиканың негізін қалыптастырады.

Әдебиеттану ғылымы ауыз әдебиетінің өсіп-өркендеу зандылығын зерттеп, оның әлеуметтік-эстетикалық нәріне айрықша мән беруде. Сын жанрының туу, даму жолдарына назар аударсақ, халықтық эстетиканы сыни ойдың бастауы деп танып, халыктық көркемдік түсінік-танымы мен талап-талғамының өресін байқауға болады.

Талай ғасырдан бері халықтың рухани азығы болып келген ауыз әдебиеті эстетикалык мұратты қалыптастыру барысында елдік пен ерлікті, әсемдік пен сұлулықты, әділдік пен имандылықты ардақтауды, қадірлеуді, жалғандық пен жамандықтан, зорлық пен зомбылықтан, ажарсыз бен көріксіздіктен жиренуді үйрету, ұғындыру арқылы жұрттың көркемдік талап-талғамын жетілдіруде озық үлгі-өнегесі бар ауыз әдебиеті көне дәуірде де, бүгінгі заманда да өзінің ықпалынан арылған жоқ.

Мысалға ертегілерді алайық. Одан керемет поэзияның желі еседі, көркемдік шеберліктің тамаша үлгісі көрінеді. Халық ертегілері әрқашанда адамды тәрбиелеудің тамаша құралы болып, әділдік жолына бас байлатып, зұлымдықтан жирентеді. Пушкинді еске түсіріңіздерші, ол балалық шағында ғана емес, атақты ақын аталған соң да Арина Родионованың айтқан ертегілерін құмарта тыңдаған ғой. Осы ойды қазақтың халық батыры, жазушы Бауыржан Момышұлының: "Менің осы күнгі келіндерім бесік жырын айта білмейді. Бесікте жатқанда құлағына анасының әлди үні сіңбеген баланың көкірегі кейін керең болып қала ма деп қорқамын" - деп қоюлата түскені тағы бар.

Халық даналығынан туып, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіретін мақал мен мәтелдердің өміршеңдігін, жиі қолданылатындығын, оның эстетикалық қуаты мен қауқары, әсері мен ықпалының молдығын кім жоққа шығара алмақ? Ән әуені естілген жерде қуаныш-шаттықтың желі еседі. Халықтың өнер сайысына, ақындар айтысына айрықша ілтипат білдіруі де тегіннен-тегін болмаса керек. Бұл күнде тұрмыс-салт жырлары той-томалағымыздың сәніне айналуда.

Ата мұрасы, халық өнері әлі күнге дейін қазақ әдебиеттану ғылымында социологиялық және эстетикалық тұрғыдан терең зерттеле қойған жоқ. Халықтық эстетиканың көп мәселелері қаға берісте қалып келе жатыр. Біз соның бір ғана саласына, атап айтқанда, халықтық эстетиканың ауыз әдебиеті үлгілерінен көрінуіне назар аударып, сыншылық ойдың бастауын аңғартпақпыз.

Басқа халықтар сияқты, казақ елі де көне заманнан бері сұлулық пен әсемдікті айрықша ардақтай білген. Оны сөз өнерімен қастерлеген. Көрік пен келбеттің, шынайы сұлулық пен табиғи әсемдіктің тамаша белгісі "Қыз Жібек" жырыңдағы көш суретінен аңғарылады. Қыз Жібекті іздеп келе жатқан Төлегеннің талай көшке жетіп, қыз дидары мен қылығына көз салған тұстарында қаншама көркемдік таным жатқанына әрдайым мән бере бермейміз. Әйтпесе,

Көш алдына қараса:

Бір қыз кетіп барады,

Шытырма көйлек етінде,

Нұр сәулесі бетінде,

Бұралып кетіп барады

Перінің қызы секілді.

Бұл сипаттаудағы әсем де ажарлы суреттер эстетикалық әсер туғызатыны даусыз.

Толған айдай толықсып,

Ақ сазандай бұлықсып,

Алтынды қамшы қолға алып,

Әбжыландай толғанып,

Бұралып кетіп барады,

Жын соққандай теңселіп, -

дегеңдегі сөз бояулары нақты портрет жасауға қажетті қимыл мен детальдарды аңғартады. Он бір көштен өткен Төлеген:

Орта бойлы дембелше,

Алтын шыны кеседей,

Екі көздін шарасы.

Бейіште жанған шамшырақ

Көзінің гауһар қарасы

Туған айдай иілген.

Екі қастың арасы

Сымға тартқан күмістей

Он саусақтың саласы.

Сондай-ақ боп туар-ау,

Адамзаттың баласы, -

дегенде сөз бояуы кірігіп, ажарлы ару портреті көлбеңдейді. Бұдан да асқан сұлу бар ма екен деген ой қылаң бере бастағанда жаңа бір көшке жетеді. Жыр әуені өз тыңдаушысын әсемдік пен сұлулықтың буына әбден жығып алған соң, әсірелеудің биік шегіне жетеді де, кілт бұрылады. Бұдан әрі суреттеу қиындап, сөз бояуы таусыла бастаған шақта көркемдік "қулыққа" көшеді. Тыңдаушысын тәнті еткен ақын енді өзінің поэтикалық мүмкіндігінің азайып қалғанын сезген соң, көш алдыңдағы келбетті бәйбішені, яғни Жібектің анасын суреттеуден басқа амалы қалмайды. Салдығы мен серілігі қыздардан асып түсетіндігін жыр өрнегіне қосып өріп, әсемдікті ардақтау, одан ләззат алу сезімін эстетикалық танымға айналдырады.

Осындай ажарлы көрініс пен шынайы әсемдіктің әр алуан құбылысын түсіне білген оқушы енді өз қиялына ерік беріп, Қыз Жібектің сұлулығын көңіл көзінен өткізеді. Бір ғажабы - жырда Қыз Жібектің бейнесі жасалмайды. Ақынның осалдығынан емес, қиял жүзіндегі сұлулықтың әсері күшті екеңдігін ескергендіктен туған көркемдік тәсіл. Сондықтан тыңдаушы, оқушы өзінің көркемдік танымында әсемдік пен сұлулықтың келісті ажарын енді өзі кестелейді. Әркім өз сұлуын таңдайды, құшады. Міне, осындай жыр маржандары халықтың көркемдік таным-түсінігін эстетикалық талап-тілегін қалыптастырмады дегенге кім сенбек?

Ол ол ма, халықтың керемет қиялы тек адамның ажар, көрік, сұлулықты тану-сезінумен шектелмей, қимыл әсемдігін, іс-әрекет жарастығын да келістіріп айта білген. Оны шын поэзияға айналдырған, көзге көрсеткен.

Шырағым Бурыл, шу, - деді,

Құбылып Бурыл гуледі.

Табаны жерге тимеді

Тау мен тасты өрледі . . .

Көлденең жатқан көк тасты

Тіктеп тиген тұяғы

Саз балшықтай иледі . . .

Осы суретгегі әсем қимылды әсірелеудің күштілігі мен нанымдылығы сонша, болмайтыңды болдырады да, халықтың эстетикалық талғамын оятады. Сөзбен жасалған осындай тамаша суреттер, көрікті келбеттер, ажарлы әсемдіктер, талай ұрпақтың көркемдік танымын тәрбиелеп, сезімін жетілдірді, түсінік өрісін биіктетті.

Сынның негізгі мақсаттарының бірі - ажарсыз бен келіссізді мінеу емес, ең алдымен адамның жан дүниесін, талап-талғамын әсемдік пен сұлулыққа, ізгілікке тәрбиелеу. Ендеше ауыз әдебиетіндегі талай тамаша көркемдік тәсілдерді қадірлеп, оның шын мән-мағынасын ашуға тиіспіз. .

Қазақ ауыз әдебиетінде ерлік пен ездік, адамшылық пен зұлымдық, жақсылық пен жамандық, достық пен қастық, адалдық пен опасыздық, баяндылық пен тұрақсыздық, саналық пен санасыздық бір-бірімен қашаннан бері арпалысып келе жатқан құбылыс екенін саралайтын ғибратты шығармалар көп. Халық әшейін ермек үшін емес, оны өмірде пайдалану үшін шығарған, кереғарлықтың ақ-қарасын айыра отырып, өзінің көзқарасын білдірген. Халықтық эстетиканың, әдеби сынның бастауы, кайнар көзі болып табылады.

Фольклордың қай туындысын алсақ та ғибрат айтарлық, жөн-жоба мен үлгі-өнеге көрсетерлік қасиеті мол. Мұның бәрі де халық пікірі, келешек ұрпақты тәрбиелеудің эстетикалық құралы деп тануды қажет етеді. Тіпті тұрмыс-салт жырының бір саласы - беташардың мәніне назар аударыңызшы. Қайын жұрттың бар адамын мінездей, сипаттай келіп, жас келінге олардың әрқайсысына қандай сый-құрмет көрсетуді айтқанда ибалы тәрбиенің қағидаларымен қатар тіршілікке қажетті іс-әрекеттерді түсіңдіруі басым жатады. Демек, мұның өзі тек дидактикалық сипат алып қана қоймай, ғасырлар бойғы тәжірибеде шыңдалған шындықтарды іріктеп, сұрыптап айтуға негізделеді де, эстетикалық мәнге ие болады. Творчестволық саралаудан өткен осындай көзқарастан халықтың сыншылық ой-пікірі көрінеді.

Қазақ әдебиетінде адамның жас мөлшеріне байланысты шығармалар көп. Адамның тууы, өсуі - табиғат заңы. Бірақ халық санасы адам өмірінің әр кезеңіне әр қилы сипаттама беріп, сәбилікке мәз болады, жігіттікті айрықша қадірлеп, кәрілікті сықақтайды.

Он бес жас құйын қуған желменен тең,

Жиырма бес дауыл ұрған перімен тең,

Отыз бес ағып жатқан селменен тең,

Қырық бес аю аспас белменен тең,

Жетпіс бесте көнілің жерменен тең,

Сексенде селкілдеген шал боларсың . . .

деген тәжірибе түйіні өлең өрнегіне талай өріліп, тындаушысына ғибрат дарытқаны сөзсіз.

Сонымен ауыз әдебиетінің қай үлгісі болмасын халықтық эстетиканы, халықтың сыншылдық көзқарасы мен парасатын танытып отырады. Өйткені көркемдіктен ләззат алу, әсемдік пен сұлулықты ардақтау, озық үлгі-өнегеге бастап, жамандықтан жирендіріп отыру - халықтың талап-талғамының жемісі, сыншылдық көзқарастың нышандары.

Қазақ ауыз әдебиетінің ең көне түрлерінің бірі - айтыс жанры. М. Әуезовтің сөзімен айтқанда, "өлең жарысы, өнер жарысы" ретінде "ақынның сынға түсетін майданына" (Е. Ысмайылов) айналады. Демек өнердің қадір-қасиетін айқын тану үшін белгілі бір эстетикалық критерийлер жасалады. "Ақындар айтысы тындаушы, сыншы жұрттың көз алдында туып, орындалады. Мұнда тындаушы жұрт құр естуші ғана емес, айтысушылардың сөздерін сынаушы, қорытушы болып отырады. Ақындардың бірі жеңіп, бірінің жеңілгеніне төрелік айтушы да сол жиынның өзі болады" ("Қазак әдебиетінің тарихы" І том, 1-кітап, 1961, 673-бет) .

Қызу айтыс үстінде туған ағыл-тегіл өлең шумақтары ақындық қиял-шабыттың жемісі ғана емес, әлеуметтік шындықтың сыртқа шыққан көрінісі. Міне, осы кезде творчестволық саралау принципі бой көрсетіп, көркемдік ажар табады. Сондықтан да ақындықтың сыр-сымбаты мен психологиясын арнайы зерттеген Е. С. Ысмайылов: "Ақын өмір шыңдығын қайшылық көркемдік бейнемен қабылдап танитын болса да, оның түпкі реалдық негізі ақынның саналы ойынан мықтап орын алады. Сондықтан айтыс, суырып салып жырлау үстінде түйдек-түйдегімен айтылатын өлең, жыр санадан тыс, тек сезімнің, шабыттың ғана жемісі емес, ақынның саналы образды ойының түйіңі, жинақты көрінісі" деп айтыс жанрының ішкі сырын ашып, соны эмоциялық тұрғыдан түсіне білген халықтың эстетикалық талап-талғамының жетілгендігін аңғартады ("Ақындар, 1956, 32-6. ) . Халықтық эстетиканың мәнді принциптері ақындар айтысынан, айшықты сын пікірлерінен анық байқалып отырады. Ақындар тек сұлулық пен асқақ сана-сезімді ғана қастерлемей, әлеуметтік қиястық пен ожарлықты, қоғамдық зорлык-зомбылықты, кем-кетіктерді айтып, өздерінің өнерін өрелендіріп отырады. Ажарлы сөз, тапқыр образ, өткір теңеулерге айрықша мән береді. Әуелінде тілек айту, ықылас білдіру сияқты эстетикалық сәттер ұшырасқанмен шабыт шалқары алысты шалар кезде сатыр-сұтыр сөз найзасы сұңғыласып жатады.

"Жүз толқытып жібекгей өлеңінді айт",

немесе

"Сусындайық өлеңнің тұнығынан" -

деген сияқты тілек білдіру айтыстың алғашқы сәтіңде аңысын анду, ақынның дарын қуатын аңғару үшін қолданылатын өнерпаздық амалдар. Ал озық өнерімен, ән думанымен қадірлі болған ақын өз басын асыра бағалап, қарсы ақынды кішірейте сөйлеп, мысын басып алуға ұмтылуы да эстетикалық зандылыққа бағынады. Өйткені сөз өнеріңің сипаты туралы халықтық түсінік айқындалып, талап-талғамның қалыптасуына жағдай жасалады.

Өлеңге бейсауат сөз қосамын деп,

Қалтырап топ ішінде пақыр болдың, -

не болмаса:

Көсілген көмекейің ақын емес,

Суындай сөзің нәрсіз шалшық көлдің, -

дегенде бірін-бірі сынап, мысын басу ниеті басым жатқанын көреміз. Жамбыл мен Құлмағамбет айтысындағы:

Болғанда мен - ақ сұңқар, сен - бір тауық,

Сен Әтеш - айқайлағыш ауық-ауық.

Болмаса аты шыққан Сүйінбайың

Басқасын қою керек жылы жауып.

Ажал түртіп жүрмісің аңдамастай

Оқтаулы ақ беренге қарсы шауып.

Әсет пен Ырысжан айтысындағы:

Айыр көмей, жез тандай, қаусырма жақ,

Алты арысқа білінген әкең менмін.

Сөз тамырын байқарсыз тартысқанда,

Жығылмай түзу кетсең, ақын дермін, -

дегеннің бәрі де қарсылас ақынның сағын сындыру мақсатын көздеумен қатар, сөз өнерінің құдіретіне қанша мән берілетінін айқындайды. Осының классикалық үлгілерін Біржан мен Сараның айтысынан анық көреміз. Бұл айтыста от шашып, найзағайдай жарқылдаған сөз өрнектері мен бедерлері өзінің образдылығымен ғана емес, эстетикалық нәрімен асқақтай түседі Сондықтан олардың өнер тартысы халықтық эстетиканың негізгі талаптарын аңғартып отырады. Әрбір ақын өзін көтере сөйлеген уақытта ойлы, ажарлы сөзге халықтың қаншалықты мән беретінін ескеріп:

Сайраған Орта жүздің бұлбұлымын,

Арғынның Алтай, Қарпық ақтан кері.

Барабар сөзі теңдес адам болса

Көңілімнің тарқаушы еді қайғы-шері . . .

Алтын менен күмістің нақысындай

Міні жоқ бізден шығар сөз бедері, -

дегенде, бейнелі сөзді көркемдік талғам деңгейінде түсіну жағы басым. Осындай сөз қүдіретіне табынған, оны аспанға көтерген Біржанға Сара оңтайлы жауап бермесе, мұндай айтыс та болмас еді. Сара:

Данышпан білгіш қой деп ойлаушы едім,

Арғын да айтады екен жоқты мақтап.

Найманда екі жүзді наркескенмін

Желкенді қимақ үшін қойған сақтап.

Тозаңың анда-санда бір бұрқ етер

Саулатсам қызыл тілді екі жақтап, -

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.