Халықты жұмыспен қамту туралы

КІРІСПЕ
1.ТАРАУ
ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІС НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1.1 Халықты жұмыспен қамтудың мәні, мазмұны, негізгі функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Жұмыспен қамтуды реттеу механизмінің қалыптасуының негізгі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12

2.ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТК САҚТАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.1 Қазақстан Республикасының жұмыспен қамту және жұмыссыздықтың қазіргі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.2 Жұмыссыздарды жұмыссыздықтан әлеуметтік сақтандыруды реттеудің нормативтік . құқықтық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34

2.3 Еңбекшіқазақ ауданы бойынша халықтың жұмыспен қамтылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47

3.ТАРАУ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МЕХАНИЗІМІН РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

56
3.1 Жұмыспен қамту және жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56

3.2 Қазақстандағы халықтың жұмыспен қамтылуын реттеу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . 83

Еңбек нарығындағы қолайсыз жағдайларға қарамастан еліміздің орнықты дамуы - тұрақты жұмыспен қамту саясатымен тығыз байланысты. Экономиканың нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде жаңа тәуелсіз мемлекеттер жұмыспен қамту және жұмыссыздық жағдайларымен бетпе-бет кездесті. Нарықтық экономиканың қалыптасуына әсер ететін, қаржылық нарықтық инфрақұрылым шарттары әлі де болса жеткіліксіздігінен, көптеген әлеуметтік проблемалар, соның ішінде, еңбек және жұмыспен қамту саласында көптеген кемшіліктер бетала бастады. Отандық өндірістің дамуына ықпалын тигізетін экономикалық және қаржылық механизмдерінің етіспеушілігі кейбір аудандарда әлеуметтік қақтығыстың пайда болуына әкеліп соқтырды, яғни кедейшілік пен жоқшылыққа әкелді. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030» жолдауындағы ең негізгі басымдылықтарының бірі - Бүкіл Қазақстандықтардың гүлденуі, жағдайының жақсаруы – жұмыссыздық пен кедейшілікке қарсы күрес болып отыр. Бұл басымдылықтың негізінде қаржылық сектордың, яғни, микронесиелендіру, ұлттық капиталды белсенді түрде тарту, қоғамдық жұмыстармен мен қызмет көрсетулер деңгейін жоғарылату болып табылады. Қазіргі кезеңде экономиканың нақты секторында жұмыссыздықпен күресу проблемасын жаңа жұмыс орындарының құрылуымен, жұмыспен қамту саясатының белсенді жүргізілуімен және жұмыссыздықтан сақтандыру жоспарларымен шешу керек.
Отандық экономиканың шетел тауарларымен қызмет көрсетуіне ризашылығы, өзімізге кері әсерін тигізіп, бәсекелестік орта тудырады. Жоғарыда айтылған проблемалардың шешімі, жұмыспен қамтуды реттеу механизімінің қаржылық және ұйымдық - экономикалық өңдеуде ғылыми зерттеулерімен тығыз байланысты, яғни, жұмыссыздықты төмендетуде теориялық, сонымен қатар, тәжірибелік жоспарда қарау керек.

1. 1. ҚР «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы
2001 жыл 23 қаңтар
2. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы
2008 жыл 6 ақпан
3. Еңбек Кодексі
4. Мамыров Е, Ихданов Ж. Регулирование экономических процессов. Алматы, 1998ж
5. Реформировение экономики Казакстан полблемы и их решение. Под редекцией профессора М.Б.Кенжегузина,Алматы, 1997
6. Рынок труда. Учебник под ред. Буланова. 2000г
7. Никифорова А.А. Рынок труда, занятость и безработица. –М,Междунородное отношение.1991г
8. Котляр А.Э. «Проблемы занятасти и рынка труда» -М,1996г
9. Ажинурина Д./Еңбек ету бостандығы және оны қорғаудың мәселелері/Алматы, 2005 ж
10. Жұмабаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы/ Алматы, 2003 ж
11.Экономические аспекты бедности - Материалы Республиканской конференции «Региональные проблемы интеграционных процессов в условиях рыночной экономики», Алматы, 2005г.
12. Ауыл халқын жұмыспен қамтуды реттеу ерекшеліктері - Вестник КазНУ. Серия экономическая, Алматы, №5(57), 2006.
13. Казначеева Н.А. «Занятость в условиях новой хозяйственной системы» Новосибирск, 1996г. -127с
14.Катульский Е.Д., Зубкова А.Ф. румянцев Б.Г. «Регулирование трудовых отношений в рыночной экономика» М.: НИИ ТРУДА, 1997-143с.
15.Коонституции государств Европейского Союза, Изд. Группа ИНФРА, М., 1997,536с.
16. Концепция государственной политики занятости населения Республики Казахстан, 22 мая 1996г. с.20
17. Фильев В.И. Социальное страхование в России и зарубежных странах/ Практическое пособие.- М.: ЗАО « Бизнес- школа « Интел- Синтез».- 1997.- с-176
18. Медальханова М.К. Занятость населения и экономический рост: методология, стратегия и механизм регулирования.- Алматы.1999-296с
19. Материалы департамента социальных дел Министерства труда и социальных дел Франции. Алматы,1996. 67с
20. Постановление Правительства Республики Казахстан № 927 от 4 июня 1997г. « Положения о порядке поддерживания создания новых рабочих мест и развития индивидуального предпринимательства из средств Государственного фонда содействия занятости»
21. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник/ Под ред. А.А. Смаилова – Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике, 2007-с. 466,
22. Казакстан на пути к рынку Отв. Ред. А.К. Кошанов. – Алматы. ИЭ МН-АНРК, 1991ж
23. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение. Под ред. д.э.н. профессора М.Б. Кенжегузина. Алматы, 97. – 357 стр.
24. Никифорова А.А. Рынок труда: занятость и безработица. М., Международные отношения, 1991г. – 182 стр.
25. Е.Тишин. Актуальные проблемы социального развития и пути их решения. – Экономист,1997,№ 4.,стр,43-48.
26. Казначева Н.А. «Занятость в условиях новой хозяйственной системы». М.,96. -127 стр.
27. Концепция государственной политики занятости населения РК. 22 мая, 1996. – Вопросы труда,стр.20.
28. Мельдаханова М.К.Занятость населения: стратегия и механизм регулирования. Алматы,99. – 296 стр.
29. Материалы департамента социальных дел министерства труда во Франции. Алматы,96. стр. 67.
30. Лебедева Л. Опыт США государственное страхование на случай безработицы человек и труд.№ 11,1999. стр. 31-38.
31. Пронина Л.И. Повышение эффективности социального обеспечения. М., Экономика,1990,стр.132.
32. Гаузер Н. Повышение гибкости – актуальная проблема современного рынка труда. Журнал. «Мировая экономика и международные отношения №10, 1991
33. Э. Молодякова. Механизм регулирования трудовых отношений и Японии.// Проблемы теории и практики управления. 1997, №3
34. Н. Римашевская. Социальные последствия экономической трансформации в России.// Социологические исследования. 1997, №6
35. Э.Н. Фербярова. Региональные проблемы структурных преобразований и политика занятости: из опыта восточноевропейских стран.// Труд за рубежом.- М., 1995, №1
36. Приоритетные задачи усиления социальной политики.- Российский экономический журнал, №5,6, 1997г.
37. Трудовые ресурсы и глобализация экономики. Отчет о мировом развитии- 1995г., Всемирные банк, 174с
38. Платонов О.А. «Повышение качества трудовой жизни. Опыт США» М., 1992
39. Облаухова М.В. «Трудовые ресурсы в рыночной экономике» Новосибирск, 1996
40. Казахстан. Уровень жизни населения в переходный период. Отчет Всемирного Банка, 1998.
41. Анализ рынка труда в Казахстане. Отчет наблюдательного центра Европейского фонда образования, Алматы, 1999г.
42. Кадомцева С.В. «Экономические основы системы социальной защиты» М., 1996
43. Мескон М., Альберт М., Хедоури Ф. «Основы менеджмента» М.: Дело, 1992
44. Киселев И.Я. «Трудовой договор: вопросы регулирования найма и увольнения (обзор зарубежного опыта» М.:1997
45. Труд в мире. №3, Международное бюро труда. М.: НИИ труда, 1990г.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ
1-ТАРАУ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІС
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... .
1.1 Халықты жұмыспен қамтудың мәні, мазмұны, негізгі 6
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Жұмыспен қамтуды реттеу механизмінің қалыптасуының 12
негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2-ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ
ЖҰМЫССЫЗДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТК САҚТАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН 19
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 Қазақстан Республикасының жұмыспен қамту және 19
жұмыссыздықтың қазіргі
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жұмыссыздарды жұмыссыздықтан әлеуметтік 34
сақтандыруды реттеудің нормативтік - құқықтық
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.3 Еңбекшіқазақ ауданы бойынша халықтың жұмыспен 47
қамтылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
3-ТАРАУ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МЕХАНИЗІМІН
РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІН 56
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ...
3.1 Жұмыспен қамту және жұмыссыздықтан сақтандыру 56
жүйесінің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Қазақстандағы халықтың жұмыспен қамтылуын 67
реттеу
шаралары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . 83

Кіріспе

Еңбек нарығындағы қолайсыз жағдайларға қарамастан еліміздің
орнықты дамуы - тұрақты жұмыспен қамту саясатымен тығыз байланысты.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде жаңа тәуелсіз
мемлекеттер жұмыспен қамту және жұмыссыздық жағдайларымен бетпе-бет
кездесті. Нарықтық экономиканың қалыптасуына әсер ететін, қаржылық
нарықтық инфрақұрылым шарттары әлі де болса жеткіліксіздігінен, көптеген
әлеуметтік проблемалар, соның ішінде, еңбек және жұмыспен қамту саласында
көптеген кемшіліктер бетала бастады. Отандық өндірістің дамуына ықпалын
тигізетін экономикалық және қаржылық механизмдерінің етіспеушілігі кейбір
аудандарда әлеуметтік қақтығыстың пайда болуына әкеліп соқтырды, яғни
кедейшілік пен жоқшылыққа әкелді. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан-2030 жолдауындағы ең негізгі басымдылықтарының бірі - Бүкіл
Қазақстандықтардың гүлденуі, жағдайының жақсаруы – жұмыссыздық пен
кедейшілікке қарсы күрес болып отыр. Бұл басымдылықтың негізінде
қаржылық сектордың, яғни, микронесиелендіру, ұлттық капиталды белсенді
түрде тарту, қоғамдық жұмыстармен мен қызмет көрсетулер деңгейін
жоғарылату болып табылады. Қазіргі кезеңде экономиканың нақты секторында
жұмыссыздықпен күресу проблемасын жаңа жұмыс орындарының құрылуымен,
жұмыспен қамту саясатының белсенді жүргізілуімен және жұмыссыздықтан
сақтандыру жоспарларымен шешу керек.
Отандық экономиканың шетел тауарларымен қызмет көрсетуіне
ризашылығы, өзімізге кері әсерін тигізіп, бәсекелестік орта тудырады.
Жоғарыда айтылған проблемалардың шешімі, жұмыспен қамтуды реттеу
механизімінің қаржылық және ұйымдық - экономикалық өңдеуде ғылыми
зерттеулерімен тығыз байланысты, яғни, жұмыссыздықты төмендетуде
теориялық, сонымен қатар, тәжірибелік жоспарда қарау керек.
Нарықтық қатынастардың құрылу кезеңіндегі мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың ең негізгі міндеттерінің бірі - жұмыспен қамтылғандарды
жұмыссыздықтан сақтандыру болып есептеледі. Бұл жүйе дамыған
мемлекеттерде алдыңғы жүз жылдықта белсенді қолданылған. Экономикасы жаңа
дамып келе жатқан елдерде, яғни, Қазақстан Республикасында бұл жүйе
төменгі дәрежеде дамыған. Қазіргі кезде бұл жүйе әлі теориялық және
тәжірибелік негізде толық зерттелмеген.
Жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау саласындағы ғылыми талқыланған
жүйесінің болуы, қоғамның экономикалық потенциалын нығайтып, мемлекетті
тұрақты экономикалық өсуге еңбек және жұмыспен қамту саласынды
мемлекеттік саясатты орындауға мүмкіндік болар еді.
Экономикалық өсу адам әлеуетін дамыту және адам бойындағы
таңдау қабілетін ұлғайту үшін кең мүмкіндіктер ашады. Осы әлеуетті
іске асыру мақсаттарында адамдар анағұрлым негізді таңдау жасай
білулері үшін бойдағы мүмкіндіктерді ұдайы кеңейтіп отырулары тиіс.
Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету экономикалық өсу мен адам дамуына
мүмкіндіктер жасау арасындағы негізгі сабақтастырушы буын болып
табылады. Барлық экономикалық мүмкіндіктердің ішіндегі ең маңыздысы
Жұмыспен қамтылу немесе жұмыс істеу, лайықты тұрмыс деңгейіне жету
үшін талап етілетін бірқатар тауарлар мен қызмет көрсетулерді
иеленуге жағдай жасайтын табыстармен адамды қамтамасыз етеді. Бұл
орайда жұмыспен қамтылу тек ақылы жұмысты ғана емес, сонымен
қатар тіршілікке қажетті қаражаттар табудың барлық тәсілдерін
ұйғарады.
Адамдар өз жұмысын ақшалай сыйақылар әкелуден бөлек
көптеген өзге себептер бойынша да қастерлей біледі. Жұмыс қоғам
өміріне адамның белгілі бір үлес қосуына және шығармашылық әлеуетін
іске асыруға мүмкіндік береді. Жұмыс адамның өзін-өзі сыйлау
сезімін және жеке басының қадір-қасиетін нығайтуға сеп болатын сый -
құрметке ие болады. Жұмыс істеу сондай-ақ, адамның ұжымдық шешімдер
қабылдауға қатысуына және адамдармен қарым-қатынас жасауына ұйытқы
болады.
Жұмыс тұрмыс - салтымен біте қайнасады, өйткені адам еңбек
қызметінің қай түрін таңдауына байланысты өзінің өмір жолын
белгілейді. Жұмыс түрін дұрыс таңдауына адамның тек экономикалық
қана емес, сонымен бірге әлеуметтік және саяси әлеуетін арттырып,
өмірге кең мүмкіндіктер ашып береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - халықты жұмыспен қамтудың реттеу
механизімін теориялық - методологиялық негіздеу және халықаралық
тәжірибелерін талдау.

1 – ТАРАУ. ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІС НЕГІЗДЕРІ

1.1 Халықты жұмыспен қамтудың мәні, мазмұны және негізгі
функциялары

Толық және белсенді жұмыспен қамтылу жағдайлары,
жұмыссыздықтың төмендеуі экономикалық теорияда негізгі орынды
алады. Экономикалық жүйенің дамуында мемлекеттің араласуы қажет.
Шетелдерде жұмыспен қамту және жұмыссыздық жағдайларын
талқылау құлдырау кезінде де, қазірде де актуалды қаралуда. Жұмыспен
қамту және жұмыссыздық жағдайларын зерттей келе, казіргі кезде
әлемдік көзқарас бойынша көптеген қақтығыстарға ие.
XX ғасырдың басында әлемдік масштабта жұмыссыздық деңгейі
жоғары болғанда, жұмыссыздық - бұл әлеуметтік қатер болып қаралды. Бұл
жағдайға мемлекеттік реттеу талап етілді. Ал ХХ ғасырдың орта кезінде
әлеуметтік еңбек қатынастарының даму шарттары және нарықтық
экономикадағы құрылған қоғам негізінде жұмыссыздық түсінігіне
дәстүрлі жаңа көзқарас қалыптасып, жұмыссыздық - мемлекетке зиян
келтірмейтін ауыспалы әлеуметтік құбылыс.
Экономикалық ұстаным көзқарас тұрғысынан жұмыспен қамтылу
-еңбекке қабілетті халықтың қоғамдық өнім жасау жөніндегі әрекеті.
Жалпыэкономикалық санат ретінде жұмыспен қамтылуды анықтаудың үш
тәсілі бар:
1. Жұмыспен қамтылу жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы
баланыстылығының көрінісі болып табылады. Жұмыс орындары мен
қызметкерлердің саны бойынша, сондай-ақ сапасы бойынша да.
2. Жұмыспен қамтылу еңбек ету үрдісі немесе жеке адамдарға табыс
әкелетін әрекет. Бұл ретте осы заңға қайшы келмеуін атап көрсеткен
аса маңызды.
3. Жұмыспен қамтылу әлеуметтік - экономикалық және әлеуметтік
еңбек қатынастарының жиынтығы іспеттес, оларды қалыптастыру мен
реттеу заңнамалық және құқықтық нормаларға, еңбек келісімдеріне
негізделеді.
Әр түрлі түсіндірмелерді ескеру арқылы жұмыспен қамтылудың
толық анықтамасы былайша болуы мүмкін: жұмыспен қамтылу - нақты
адамдардың жеке және қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырумен
байланысты заңға қайшы келмейтін әрекеті, ол жұмыс істейтіндерге
жалақы немесе еңбек табысын әкеледі, сондай-ақ ол еңбек рыногындағы
жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының сандық және сапалық
баланстылығы дәрежесінің көрінісі ретінде пайда болатын әлеуметтік
-экономикалық қатынастар.
Халықаралық еңбек ұйымының стандарттарына сәйкес елдегі
халықтың барлығы экономикалық белсенді және экономикалық белсенді
емес топқа бөлінеді.
Экономикалық белсенді халық - статистикалық бақылаудың есепті
мерзімінде материалдық құндылықтармен қызмет көрсетулерді өндіру үшін
өздерінің еңбектерін ұсынатын адамдар. Осындай халықтың қатарына
қатардағы халық, сондай-ақ қарулы күштерде қызмет атқарып жатқан
адамдарда кіреді және ол екі құрамдас бөліктен тұрады: жұмыспен
қамтылғандар мен жұмыссыздар.
Экономикалық белсенді емес халыққа - жасына қатыссыз жұмыспен
қамтылғандардың және жұмыссыздардың санына кірмейтін барлық
адамдар жатады.
Жұмыспен қамтылған халыққа, ХЕҰ стандарттары бойынша, еңбекке
жарамды жасқа жеткен және олардан ересек, жалданып жұмыс істейтін
және өзін -өзі жұмыспен қамтитын адамдардың барлығы жатады. Олар -
кәсіпкерлер, өздерінің есебінен жұмыс істейтіндер, өндірістік
кооперативтердің мүшелері, көмектесуші отбасы мүшелері, сыйақыны
ақшалай немесе заттай алатын оқушылар, жалға ішінара жұмыс
істеген студенттер, үй шаруасындағы әйелдер және өздігінен жұмыспен
қамтылғандар, тұрақты немесе мерзімдік қызметтегі әскери
қызметкерлер.
Жұмыспен қамтылуды өнімді, әлеуметтік пайдалы, толық және толық
емес деп жіктейді.
Өнімді жұмыспен қамтылу - халықтың қоғамдық өндірісте жұмыс
істеулері.
Әлеуметтік пайдалы жұмыспен қамтылу тек қоғамдық өндірісте
жұмыс істейтін адамдардың ғана емес, сонымен бірге әскери
қызметкерлердің, еңбекке жарамды жастағы оқушылардың, үй шаруашылығын
жүргізумен айналысушылардың, балаларға қарайтындардың санымен
анықталады.
Жұмыспен толық қамтылу - қалағандардың барлығының ақы төленетін
жұмысы бар, кезеңдік жұмыссыздық орын алмайтын қоғамның жай - күйі.
Бұл орайда уақытша және құрылымдық жұмыссыздықпен анықталатын
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі сақталады.
Жұмыспен толық қамтылмаудың екі түрі бар: көзге көрінетін
және жасырын. Біріншісі толық емес жұмыс уақытымен жұмыс істейтін
адамдар санымен тұлғаланады. Екінші түрі не еңбек ресурстарын
дұрыс бөлмеуді немесе еңбек пен өндірістің өзге факторларының
арасындағы баланстың бұзылуын көрсететін талдамалық ұғымды
білдіреді. Жасырын толық емес жұмыспен қамтылудың өзіндік
белгілеріне төмен табыс, төмен еңбек өнімділігі, жұмыс
істейтіндердің біліктіліктерін толық пайдаланбау жатады.
Еңбек рыногын реттеу үшін икемді қамтылудың түрлі нысандары
қолданылады. Олар толық емес жұмыс уақытының түрлі режимдерінде
жұмыспен қамтылу, қызметкерлердің әлеуметтік мәртебесімен байланысты
жұмыспен қамтылу, стандартты емес жұмыс орындарындағы жұмыспен
қамтылу. Жұмыспен икемді қамтылу нысандары толық жұмыспен қамтылумен
жұмыссыздық арасында аралық аймақ құрады. Нарықтық қатынастар
жағдайларында жұмыспен қамту мен жұмыссыздық проблемалары өткір
қозғалады. Жұмыссыздық дегеніміз - әлеуметтік - экономикалық құбылыс, осы
құбылыс кезінде елдің экономикалық белсенді халықтың бір бөлігі
біршама уакыт тұрақты жұмыссыз немесе жалақысыз болады.
Қазіргі экономикалық ғылымдарда табиғи жұмыссыздық деген
түсінік қолданылуда. Кейбір жұмыскерлер өздерінің жеке басының
ерекшеліктеріне байланысты, психологиялық, физиологиялық, білім деңгейіне
байланысты тұрақты бір жұмыс орындарында тұрақтай алмайды.
Көптеген жұмыскерлер, соның ішінде жастар көбіне жұмыс орындарын
өзгертіп отырады. Мұндай жұмыссыздық фрикциондық болып есептеледі,
бұл қоғамға пайдалы, себебі нәтижесінде белсенді және рационалды
жұмыс күшіне ие болады.
Уақытша жұмыссыздық жұмыспен қамтылғандардың өз ынталары
бойынша жұмысты ауыстырумен байланысты, осындай жұмыстағылар
өздеріене ыңғайлырақ жұмысты өз еріктерімен іздейді.
Құрылымдық жұмыссыздық ғылыми-техникалық прогрестің, өнеркәсіптің
жаңа салаларына ашылуларының ықпалымен өндіріс құрылымының
өзгеруімен туындайды. Осындай жағдайға байланысты жұмыс күшіне
ұсыныс пен сұраныс арасында сәйкессіздік пайда болады.
Кезеңдік жұмыссыздық өндірістің құлдырауы, экономикалық
дағдарыстар кезінде, кәсіпорындар жаппай күйзеліске ұшырайтын,
жұмыспен қамтылғандар саны көптеп қысқаратын жағдайларда пайда
болады.
Бүтіндей келе жұмыссыздық - барынша қажет емес құбылыс және
оның нәтижесі мен деңгейін үнемі қысқартып отырған жөн. Жұмыспен
қамту және еңбек нарығының белсенді критерийлерінің негізі
жұмыссыздық деңгейінің жоғарылығымен үздіксіздігі болып табылады.
Жұмыссыздық жеке жұмыскерлер үшін ғана емес, кез - келген ұжым үшін
негізделген жағымсыз құбылыс.
Ғылыми - методикалық әдебиеттердегі талдауларға жүгінсек,
шетелдерде бұл жағдайды шешуге бағытталған өңдеулерді біздің
мемлекетте қолдана алмаймыз. Қазақстанда бұл өңдеулерді қолдану
тікелей мемлекеттік мекемелердің, акционерлі, ортақ мекемелермен тығыз
байланысты.[25]
Республикада әлеуметтік - экономикалық дағдарыстың тереңдеуі
әсіресе, 90 - жылдардың ортасына таман халықты жұмыспен қамту
жүйесінің қалыптасуына кері әсерін тигізді.
Қазақстандағы халықты жұмыспен қамту жүйесін келесі кезеңдерге
бөлуге болады:
1 – кезең. 1990 - 1992ж.ж. Жұмыспен қамту қызметінің жаңа
мемлекеттік құрылуы, еңбек нарығының қалыптасуы болып табылады.
2 - кезең. 1992 - 1996ж.ж. Өндірістің тұрақсыз болуы.
Экономикалық дағдарыстың асқындауы - еңбек нарығындағы көптеген
қолайсыз жағдайлар туғызды. Осыған байланысты жұмыспен қамту жүйесін
басқару қиындай түсті.
3 – кезең. 1997 - 1998ж.ж. Жұмыспен қамту орталықтарының
белсенділігі, шағын және орта бизнестің салдарынан жұмыс
орындарының пайда болуы, қоғамдық жұмыстардың жүргізілуі. Мемлекеттік
қорға қаржылық ресурстарының түсуінің төмендеуі, халықты жұмыспен
қамту жұмыссыздық жағдайларымен белсенді түрде айналысуға мүмкіндік
берген жоқ.
4-кезең. 1999 жылдан қазіргі уақытқа дейін. Жұмыспен қамту және
жұмыссыздық жағдайларын шешуге негізделген жаңа концепциялардың
пайда болуы. Соңғы жылдары жұмыссыздық халықтың қалың топтарын
қамтуда және барған сайын ұлғайып келеді. Оның деңгейі экономикалық
ынтымақтастық және даму ұйымына кіретін елдердің барлығында дерлік
өсу үстінде. Тіпті экономикалық өсудің жоғарғы қарқындары
белгіленген дамушы елдердің көпшілігі халық санының өсуінен қалып
қоймаулары үшін біршама жылдам қарқындармен жұмыспен қамтуды ұлғайту
мәселесін әрең игеріп отыр. Жұмыссыздық - экономикалық өсу
жетістіктерінің адам дамуына ықпалын азайтатын құбылыс. Біріншіден, ол
адамдармен үй шаруашылықтарының белгілі бір бөлігін экономикалық
әрекет жағдай жасайтын мүмкіндіктерге қол жеткізуден айырады. Олар
үшін адам дамуы жағдайлары едәуір нашарлайды. Екіншіден, жұмыссыздық
еңбек дағдыларын жоғалтуға, яғни жинақталған адам капиталынан
айырылуға ұшыратады және осылайша ол адам дамуына теріс ықпалын
тигізеді. Үшіншіден, жұмыссыздық тек жеке адамдардың ғана емес,
сонымен бірге жұмыссыздардың әл - ауқатының деңгейін қолдауға
мемлекеттердің жұмыспен қамту жөніндегі түрлі бағдарламаларын іске
асыруға байланысты елеулі әлеуметтік шығындарға ұшыратады, ал
мұндай жағдай адам дамуына анағұрлым тиімді бағытталуы мүмкін
ресурстарды қоғамнан оқшауландырады.
Сонымен, жұмыссыздық құбылысы қоғам үшін қазыналық жоғары
шығындарды, адам капиталынан айырылуды, әлеуметтік саралаудың күшеюін,
жастар проблемасының шиеленісуін білдіреді.

1.2 Жұмыспен қамтуды реттеу механизімінің қалыптасуының негізгі
қағидалары

Жұмыспен қамту және жұмыссыздықты реттеу механизімін зерттеуші
ғалымдардың пікірінше мұндай механизімді реттеу үшін тұрақты
қаржылық блоктың болу керектегін дәлелдеп берді. Несие ресурстарының
пайыздық салымдары өндірістік сфераның, яғни жұмыспен қамту саласының
негінің құралы болып табылады. Нарықтық экономиканың жоспарлық экономикадан
ерекшелігі орталықтан реттелуі, яғни жұмыссыздықтың толық жұмыспен
қамтылудың мәселелерінен туындайды. Жұмыссыздықтың пайда болуына объективті
жағынан қарасақ көптеген мемлекеттерде әлеуметтік тәуекелділік түрлерін
басқару жүйесіне тәуелді болады.
Еңбек нарығындағы қысымды төмендетуді басқарудың көп таралған
формасының бірі жұмыссыздықтан қорғау жүйесі болып табылады. Бұл блок
еңбек нарығында кризистік кезеңдік ғана емес, сонымен қатар экономикалық
жоғарылауда да септігін тигізеді. Жұмыссыздықты болдырмауда кадрларды
қайта оқыту, квалификациясын жоғарылыту жүйесі негізгі орын алады. Бүтіндей
келе жұмыссыздық, жұмыспен қамту механизімдері реттейтін негізгі блоктары
болып, құқықтық, қаржылық, экономикалық, әлеуметтік - ұйымдық,
институционалдық, мотивациялық блок барлығы - әлеуметтік тәуелділікті
басқару блогы болып есептеледі. Бұл блоктар көптеген нарықтық экономикада
дамыған елдерде қолданылады. Бұл блок әр елде түрліше қолданылады. Мысалы,
Швецияда жұмыссыздық және жұмыспен қамтуды реттеу механизмі Солтүстік
Америкаға қарағанда әлеуметтік блокқа көп көңіл аударады. Ал, Жапония
механизмінде мотивациялық психологиялық блок негізгі орынды алады.
Жоғарыда аталған блоктар стандарттарға сәйкес өз қызметтерін
атқарады.
Құқықтық блок - көбіне халықты жұмыспен қамту мен еңбек нарығына
әсерін тигізетін халықаралық конвенцияларға, заңдарға сүйенеді.
Қаржылық блок - мемлекеттік Банктің экономикалық саясатының негізінде
еңбек нарығын реттейтін блок.
Экономикалық блок - қосымша жұмыс орындарының ашылуы, құрылуы,
кепілдікпен салық салу, әлеуметтік салықтың өзгеруі, жұмыс уақытының
максималды ұзатылуы, еңбекті қорғау шарттарындағы ескертпелер және т.б.
қамтиды.
Әлеуметтік блок - осы процестер қатысатын жалдамалы жұмысшылардың
белсенді қатысуы, нарықтық экономика шарттарына бағынып, түрлі келісім
шарттар жасайды.
Жұмыспен қамту және жұмыссыздық механизімдерін реттеуде мотивациялық-
психологиялық блок әсрлі болып табылады. Оның негізгі құралы болып - еңбек
процесіндегі психологиялық ерекшелікті зерттеу . Бұл құрал көбіне
Оңтүстік Батыс Азия , Жапония, Қытайда бет алған.
Ұйымдық- институтционалдық блок - еңбек қатынастары арасындағы
құқықтық кеңес берулер пункті.
Жұмыспен қамту және жұмыссыздық реттеуде негізгі блок – құқықтық
болып келеді. Ол қалған блоктардың бәріне тікелей әсер етеді. Әлеуметтік
бағытталған мемлекеттің құрылу шарттары ара қатынасын құқықтық блок
реттейді. Халықты жұмыпен қамту және еңбек рыногын реттейтін инфрақұрылым –
нарықта әлеуметтік-экономикалық саясатты қалыптастыратын нақты негізгі
құрал болып есептелінеді.
Жұмыспен қамту және жұмыссыздыққа әсерін тигізетін мемлекеттің
қаржылық саясатын анықтағанда , оны негізгі 3 бағытта қарастыруға болады
1. Ірі шаруашылық обьектілерді несиелендірумен тығыз байланысты. Негізгі
мақсаты – экономикалық проблемаларды шешу, сәйкесінше жұмыспен қамтуды
қамтамасыз ету.
2. Жұмыспен қамту мақсатына бағытталған шараларды қаржылық қамтамассыз
ету.
3. Жұмыссыздық, жұмыспен қамту,әлеуметттік проблемаларды шешуге
бағытталған түрлі жобаларды қаржыландыру
Жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесінің негізгі мақсаты - тұрақты
жұмысбастылықпен қамтамсыз ету. Ол 2 жүйеден тұрады:
1. Жұмыссыздарға материалдық көмек көрсету
2. Жұмыссыздықты болдырмаудың алдын алу шараларымен айналысады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесі 3 негізгі қаржылық көздерден - жұмыс
беруші, жұмысшы және мемлекетпен қаржыландырылады.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде жұмыссыздықтан сақтандыру
жүйесінің құрылуы екі негізгі бір-біріне тәуелсіз түсініктерге байланысты
1. Жұмыссыздық – бұл қашып құтыла алмайтын әлеуметтік-экономикалық
феномен. Еңбек нарығындағы әрбір жұмысшы жұмыссыз қалуы мүмкін. Ол
көбіне ішкі әлеуметтік - экономикалық факторларға тәуелді. Осыдан
келе кәсіпкер, жұмысшы және мемлекет – бұл әлеуметтік тәуекелдікке
қарсы тұру үшін бірігіп, ұйымдық - экономикалық, қаржылық жүйесін
атқаруда бірлесіп жұмыс істеу керек.
2. Өзінің азаматтарына еңбек етуге деген құқығын қамтамасыз ететін
Мемлекеттік Конституцияның болуы .
Бұл заң көптеген мемлекеттерде өз дәрежесінде сақталған. Мәселен,
Португалия, Жапония, Испания және т.б. Португалия Конститутциясының 58-
бабында: Барлық азамат еңбек етуге құқылы. Мемлекет еңбек ету құқығында
әлеуметтік-экономикалық жоспарды дамытуға кепілдік беруі керек.
Люксимбург Конституциясының 4 – бабында: Заң еңбек етуге деген
құқыққа кепілдеме береді және әр азаматқа осы заңның орындалуын қамтамасыз
етеді.
Жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесінің негізгі бағыты - жұмыссыз
азаматтарға материалдық қызмет көрсету, бұл жұмыссыздыққа төленетін
жәрдемақымен есептелінеді. Бұл жәрдемақының негізгі қаржылық көзі болып –
жұмысшы жұмыс істеген уақытындағы аударымдарынан беріледі.
Жұмыссыздықтан сақтандыру және жұмыспен қамту механизмінде бір
–бірінен тәуелсіз қызмет бағыттары бар:
- Жұмыспен қамту (жаңа жұмыс орнындарын ашу) мүмкіндіктерін кеңейту және
шарттарды жақсартуды қаржыландыру.
- Кадрларды оқыту және қайта оқытуды қаржыландыру (кең кәсібиліктегі
мамандарды даярлау.
- Жұмыссыздардың жұмыс іздеуде мобильді мүмкіндіктерін жасау.
Бұл қызметтер бірігіп мекемелердегі еңбек өндірісінің деңгейін
жоғарылатады.
Жұмыссыздықтан және жұмыспен қамту механизмін реттейтін қаржылық және
ұйымдық – экономикалық функцияларының негізін анықтай отырып, оның бірі
әлеуметтік қауіпсіздікті қамтамасыз ету екендігін атап өту керек. Бұл жүйе
бір жағынан жұмыссыздарға анықталған өмірлік деңгейімен қамтамасыз етеді.
Екінші жағынан жұмыс іздеуге көмектеседі және де толық жұмыспен қамтуға
кепілдік береді.
90 - жылы байқалған экономикалық дағдарыс республиканың жұмыспен
қамту жүйесін тез арада тұрақсыздандырды.
Бір жағынан, реформаға дейінгі жылдары қалыптасқан еңбек потенциалы
шаруашылықтың жаңа шарттарына дайын еместігі;
Екінші жағынан, жұмыссыздық және жұмыспен қамту механизімінің
ұйымдық-экономикалық, қаржылық реттеулері төмен деңгейде еді. Осыған сәйкес
қазіргі кезеңде жұмыспен қамту, жұмыссыздықты төмендету механизімін
реттеуде жаңа концептуалды өңдеулерді қажет етті.
Халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясатының негізгі қағидалары
Қазақстан Республикасының жұмыспен қамту саясатының мемлекеттік
концепциясына негізделеді.Бұл саясат келесі негізгі қағидалардың сақталуын
қамтамассыз ету керек
• Азаматтардың жұмыспен қамтылу түрлерін ерікті және еркін таңдауын;
• Жұмыс орындарынан жіберілетін кәсіби оқыту дәрежесіне ие болу;
• Әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік кепілдік және материалдық
қамтамассыз ету жолдарымен жұмызсыздықты азайту, еңбек нарығы сапасын
жақсарту негізінде жұмыс күшінің бәсекелестігін орнату.[18]
Аудандық проблемаларға қатысты, концепцияда көрсетілгендей халықты
жұмыспен қамту саясаты, аудандық жергілікті есеппен іске асырылады.
Жұмыспен қамту төмен аудандарда қосымша жұмыс орындарын ашуды қолдау
саясатына шикізат өндіретін өндірістік орындарға, ауылшаруашылығына көбірек
көңіл бөліну керек.
Жұмыспен қамту орташа және жоғары аудандарда жұмыспен қамту деңгейіне
жеткен шарттарды, сақтау оның белсенді бөлігін арттыру, жұмыс орындарын
резервке қою саясатымен айналысу.
Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту және жұмыссыздықты реттеу
бұрынғы және қазіргі кезеңде оған ғылыми методикалық базаның
жетіспеушілігін атап көрсету қажет. Ол негізгі фундаментальді принцип, яғни
процестегі қаржылық ресурстардың қозғалысына мән беру керек. Оның негізгі
қағидалары:
- Тәуекелділіктің болуы – бүкіл халықтың жұмыспен қамтылуы және жұмыс
орындырын жоғалтып алу тәуекелділігі.
- Уақыт пенкеңістіктің белгілері - жұмыссыздық және жұмыспен қамтуды
реттеу механизмі уақыт және кеңістікке тигізетін залалдың алдын алу керек.
Кеңістіктегі фактор - түрлі аудан, мекеме немесе жеке жұмыс орындарының
банкротқа ұшырауы, жұмыстан аяқ астынан босатылуы болып табылады. Уақыт
факторы - бір уақытта немесе бір кезеңде ғана емес, анықталған кезең
ағымындағы түрлі залалдың қалануы болып табылады. Жұмыссыздықтан әлеуметтік
сақтандыру нөлдік экономикалық баланста құрылған.
- Халықтың саны баяу және ақырын көбейеді, соның негізінде зейнеткерлер
контингенті көбейеді.
- Экологиялық жағдайдың нашарылауы, денсаулық сақтауда әлеуметтік
шығындары жоғарылайды.
- Әлеуметтік қызмет көрсету сапасының көлемі талаптарының өсуі.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесінде белсенді рөльді мемлекет алады, яғни,
сақтандырылуы ретінде. Мәселен, объективті себептерге байланысты
әлеуметтік жарналарды аудармаған болса, ең бірінші орында мемлекет
сақтандыруы керек.
Ресей ғалымдарының пайымдауынша, біріңғай әлеуметтік салық
әлеуметтік төлемдерді төмендетеді.
Қазақстанда қазіргі кезде бірыңғай әлеуметтік салық 26%-ды құрайды.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің дамуына кері әсерін тигізеді.[40]
Шетелдік тәжірибеге сүйенсек, әлеуметтік сақтандырудың негізгі түрлері,
жұмыссыздарды даярлау, қайта даярлау, қоғамдық жұмыстарды жүргізу
жұмыстарында ұлттық кең масштабтағы жоспарларды жүзеге асыру.
Бұл жүйенің негізгі мақсаты нарықтық экономикаға сәйкес түрлі
әлеуметтік тәуекелділіктермен катоклизмдерден халықты әлеуметтік қорғау
болып табылады. Сонымен қатар, бұл жүйе еңбек нарығының қалыптасуы мен
дамуына ықпалын тигізуі қажет. Әлеуметтік сақтандыру жүйесі нарықтык
экономиканың құрамдас бөлігі болып табылады.
Бұл жүйенің негізгі қағидалары:
- Қазақстан Республикасы азаматарының құқықтарын қамтамассыз ету
және кепілдендіру;
- Қазақстан Республикасы азаматтарының теңдігі;
- Барлық азаматтарды жұмыссыздықтан әлеуметтік сақтандырудың
барлығына тәуелділігі;
- Адамдардың өмірлік деңгейін жоғарылату;
- Мемлекеттің еңбек потенциалын толық және белсенді түрде қолдану;
- Жұмыссыздықтан әлеуметтік сақтандыруды қамиамассыз етуді қоғамдық
қызығушылықпен жүзеге асыру;
- Қазақстан Республикасы азаматтар құқығын халықаралық міндеттерге
сәйкестендірумен қамтамассыз ету.

2 –ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДАРДЫ
ӘЛЕУМЕТТК САҚТАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстандағы жұмыспен қамту мен жұмыссыздықтың қазіргі кездегі
мәселелері.

Қазақстанда экономикалық реформалар басталған кезде, демографиялық
үрдістердің, еңбекке жарамды жасқа кіретін және ол жастан шығатын
адамдардың ара салмағының ықпал етуімен еңбек рыногында құрылымдық терең
өзгерістер жүрді. 1991 жылмен салыстырғанда 2002 жылы республикадағы жалпы
халық саныпың 9.5% - ға азаюы кезінде, экономикалық белсенді халықтың саны
13.1%-ға кеміді. 1991 жылы жалдамалы жұмыскерлердің саны экономикалық
белсенді халықтың 95.8%-ын құраса, ал 2002 жылы осы көрсеткіш 54.5%-ға
дейін азайды. Сонымен бірге еңбек ресурстары көпқұрылымында өздігінен
жұмыспен қамтылған халықтың және жұмыссыздардың үлесі өсті.
Өнеркәсіп жене ауылшаруашылық объектілерінің аумақтық әркелкі
орналасулары, бірқатар аймақтарда халықтың ықшам қоныстанулары еңбек
ресуртарында әр түрлі қажеттіліктерді туындатады. Қазақстан халқының
жұмыспен қамтылу проблемасы мынадай ерекшеліктермен сипатталады халықтың
ұдайы өсіп-өнуі негізінен ауылдық жерлерде шоғырланған, ал қажеттілік
қалалар мен өнеркәсіп инфрақұрылымы дамыған аймақтарда жоғары. Бұл сол
аймақтардағы жұмыссыздық деңгейіне өз таңбасын түсіріп, адамдардың аймақтар
мен экономикалық өсу орындарына тартуға кедергі жасайды.[22]
Жұмыспен қамтылған халықтың салалық құрылымында да сондай-ақ елеулі
өзгерістер байқалды. Мәселен, 2005 жылы құрылыста жұмыс істейтіндер саны
2003 жылмен салыстырғанда 3 есеге жуық, өнеркәсіпте-негізінен өңдеуші
өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар санының елеулі қысқаруының есебінен 2
есеге, денсаулық сақтау саласында 1.6 есеге азайды. Сонымен қатар осы кезең
аралығында сауда да жұмыс істейтіндер саны – 1,5 есеге, ауылшаруашылығында
– 1,4 есеге өсті, оған шаруа және жеке аула қожалықтар санының ұлғаюы себеп
болады.
Көлем санаты жағынан екінші орындағы даму үрдісі – халықтың өздігінен
жұмыспен қамтылуы соңғы 3 жылдың ішінде құбылмалы болды. Бұл орайда олардың
есептеу әдісі жетілддірілмеген, сондықтан өздігінен жұмыспен
қамтылғандардың кейбір бөліктері жұмыссыздар қатарына есептелулері мүмкін.
Жастар жұмысқа орналасуға байланысты ең осал топ табылады, осы
себептен олар кедейшіліке де бейім. Жастар арасындағы жұмыссыздықтың жоғары
деңгейіне және толық жұмыспен қамтылмауға, әсіресе ауылдық жерлерде көп
кездесетін жұмыссыздыққа ұшырататын әлеуметтік және экономикалық
проблемалармен олар бетпе-бет кездесті.
Жұмыссыздық деңгейі бойынша аймақтар арасындағы айырмашылықтар
сақталып отыр. Жергілікті білікті кадрлар санының жеткіліксіздігі, шетелдік
жұмыс күшін тарту және облыстардағы өндіріс ұйымдарындағы жұмыстың
кезекшілік әдістерінің басымдылығы мұнай өндіретін аймақтарда жұмыссыздық
деңгейін шамалы төмендетуге септігін тигізді.
Көптеген облыстар үшін ұзақ мерзімді жұмыссыздық тән. Мәселен,
Солтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Павлодар, және Атырау облыстарында 1 жылдан
астам жұмыссыз дәрежесін иеленген адамдар саны 20-дан 27%- ға дейінгі
шаманы құраса, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында 6
айдан 12 айға дейін жұмыс істемейтіндердің үлесі едәуір деңгейді көрсетеді.

Қазақстандағы шағын және орта кәсіпорындар жалпы жұмыспен қамтудың
20%-ын қамтамассыз етеді.Жетілдірілмеген нормативтік құқтық база шағын және
орта кәсіпорындар секторының өсуін тежейтін негізгі себептерінің бірі болып
табылады. Кәсіпкерлік машықтардың кемдігі осы- бағыттағы тағы бір тосқауыл.
Сондай-ақ капитал мен үй - жайларға қол жеткізу мүмкіндігі және жақсы
дамымаған ақпарат жүйесі де проблемалар туындатады.
Мемлекеттік еңбек инспекциясы еңбек заңнамасын сақтауға мемлекет
бақылауын жүзеге асыру мақсатында жыл сайын өндіріс обьектілеріне тексеру
жүргізеді. Жазатайым оқиғалардың негізгі себептері - жұмыс берушілердің
еңбекті қорғау туралы заңнама ережелерін сақтамауы, технологиялық үдеріс
нормаларының талаптарын бұзулары, медициналық байқауларды және
жұмыскерлерді куәліктендіруді уақытылы жургізбеуі, сондай-ақ еңбек
қатынастарына қатысушылардың нормативтік- құқықтық актілерді жетік
білмеулері болып табылады.
Жұмыспен қамту саласының негізгі мақсаты- жұмыспен қамтылған халық
санының өсуі және еңбек ресурстарының мамандықтарын арттыру. Осы
мақсаттарды іске асыру үшін келесі мәселелерді шешуге тура келеді:
• Барлық секторларда экономикалық өсуді қамтамассыз ету;
• Жұмыспен қамтудың белсенді нысандарын дамыту, ішкі еңбек рыногын
қорғау, елдегі еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамассыз ету
бағыттарында нормативтік құқықтық базаны жетілдіру;
• Еңбек қатынастарын жария ету, жаңа тұрмыс орындарын ащу және
азаматтардың еңбек рыногындағы кәсіптік даярлықтарын жетілдіру.
Жоғарыда мазмұндалған мәселелердің негізінде қазақстандық еңбек
рыногының үлгісі , қолданыстағы ең артықшылықты үлгілердің элементтері мен
оларды қолдану мүмкіндіктерін, сондай-ақ демографиялық , саяси және
әлеуметтік- экономикалық даму ерекшеліктерін ескеру арқылы халықаралық
стандарттарға сәйкес қалыптасуы тиіс.
Қазіргі уақытқа дейін Қазақстан еңбек жөнінде адамның негізгі
құқықтарын мазмұндайтын 8 концепцияны қосқанда ХЕҰ 16 конвециясын бекітті.
1999 жылы бекітілген ХЕҰ Жұмысқа қабылдау кезінде және мамандық бойынша
кемсітуге жол бермеу туралы Конвенциясы базалық қағидалар мен еңбекке
берілетін құқықтарға сәйкестенетін ұлттық заңдар әзірлеуге міндеттейді.[1]
Үкіметтің көптеген жарлықтары мен бағдарламалары әзірленіп, қолданысқа
енгізілді, сондай-ақ шағын және орта кәсіпорындар секторындағы кейбір
халықаралық бағдарламалар жүзеге асырылуда . Тиісті қызмет үшін ұлттық және
жергілікті деңгейлерде институтционалдық алғышарттар құрылды. Таяудағы
кәсіпорындардың жалақы қорына салынатын әлеуметтік салықты 21%-ға дейін
және қосылған құнға салынатын салықты 20-дан 16 %-ға дейін азайтқаннан
кейін белгілі бір ілгері қадам жасалды.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, халықты жұмыспен қамту және
жұмыссыздықтан әлеуметтік сақтандыруды реттеу жүйесі Республикамызда
әртүрлі тәсілдермен жүргізіледі. Яғни, Халықты жұмыспен қамту туралы
заңымен Қазақстан Республикасы заңдарымен реттеледі.
Егер 1999 жылы бұл жүйенің қаржылық қамтамассыз етілуі автономды
болса, 1998 жылы 30 желтоқсанда қабылданған халықты жұмыспен қамту заңынан
кейін, ол өз күшін жоғалтты.
Қазақстан Республикасындағы 1990-жылдары 15 желтоқсанда қабылданған
заңнама халықты жұмыспен қамтужүйксіне жол ашты. Осы заңға сәйкес
Республикада мемлекеттік қызметтер қалыптаса бастады.
Жұмыспен қамту қызметінің мемлекеттік жүйесін, Қазақстан Республикасы
Еңбек Министірлігі мен жұмыспен қамту Департаменті, облыстық, қалалық және
аудандық негізде құрды. Жұмыспен қамту қызметінің құрамын, еңбек және
жұмыспен қамту заңдарының орындалуын қадағалайтын Инспекция жүйесі кірді.
Заңнамаға сәйкес мемлекеттік жұмыспен қамту қызметі:
- еңбек нарығындағы ұсыныстар және сұраныс жобаларына талдау жүргізу;
- Республика халқын, жергілікті атқару органдарын, Қазақстан
Республикасы Үкімтінің жағдайлары мен оның қалыптасуын
ақпараттандыру;
- Жұмысқа орналасуға байланысты сұрақтар және бос орындар туралы есеп
жүргізу;
- Жұмыскерлерге тиімді жұмыс орындарын таңдау, ал жұмыс берушілерге
қажетті жұмыскерлерді таңдауда көмек көрсету;
- Жұмыспен қамту бағдарламаларына сәйкес, трейнингтер өткізу;
- Еңбек нарығының қажеттіліктеріне сәйкес, жұмыссыз азаматтарды кәсіби
оқытуға жіберу;
- Жұмыссыздарды кәсіби даярлау, біліктілігін арттыру жолдарындағы
қаржылық қамтамасыз етуді мемлекеттен бөлу;
- Жұмыссыздықа байланысты жұмыссыздарға жәрдемақы тағайындау;
- Жұмыс орындарына орналастыру туралы бұқаралық ақпараттарға сұраныс
жіберу.
Нарықтық қатынастара көшуде жұмыспен қамту саласындағы саясат, белсенді
және енжар болып екіге бөлінеді[1].
Белсенді саясат – жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатындағы
мемлекеттік басқару мен жүргізілетін, құқықтық, ұйымдық және экономикалық
шаралар жиынтығы. Оның жүргзілуі жұмыс іздеп жүрген азматтарды кәсіби
оқыту, даярлау негізінде жүргізілген шараларға негізделеді.
Енжар саясат – жұмыссыз азаматтарға жәрдемақы төлеу және жұмыспен қамту
қызметтері арқылы жұмыс орындарын табумен ғана шектеледі.1990 жыл 15
желтоқсанда қабылданған Халықты жұмыспен қамту заңнамасына сәйкес,
халықты жұмыспен қамтудағы белсенді және енжар саясатты қатамассыз етудегі
түрлі бағдарламалар, жұмыссыз азаматтарды әлеуметтік сақтандыру сияқты
мәселелерді – мемлекеттік қор қаржыландырады.
Нормативтік – құқықтық құжаттарға байланысты, мемлекеттік қордың
жұмыспен қамтылуға жәрдемдесуі келесілер негізінде:
- Жұмыс берушілердің, мекемелердің, ұйымдардың міндетті аударымдарынан;
- Түрлі мекемелердіің ерікті жарналарынан;
- Халықты жұмыспен қамтуды реттеу жүйесінде қаржылық ресурстардың
қолданылуы;
- Жұмыссыздыққа төленетін жәрдемақы;
- Қоғамдық жұмыстардың қаржыландырылу;
- Жұмыссыздарды қайта даярлау, кәсіби біліктілгін арттыру;
- Жаңа жұмыс орындарын ашуға несиелер беру;
- Жұмыс күшін территориялды бөлу;
- Материалды – техникалық базаның дамуы;
- Жұмыспен қамту қызметінің мазмұны.
Қоғамдық жұмыстарды қаржыландыру, жергілікті бюджеттен
қаржыландырылады. Қоғамдық жұмыста істеймін дейтін азаматтармен 2 жақты
келісім шарт жасалады. Қоғамдық жұмыстағы азаматтарға істеген жұмысының
нәтижесіне байланысты, жалақысы беріледі. Бірақ бұл жалақы, жұмыссыздарға
төленетін жәрдемақыдан 15%-дан жоғары болмайды. Осы жұмыста істеген
азаматтарға әлеуметтік кепілдіктер беріледі
Жұмыссыздарды оқыту, қайта даярлау, кәсіби біліктілігін арттыруды
қаржыландыру. Жұмыссыз - деп тіркелген азматтарды, мемлекеттік жұмыспен
қамту қызметіне сәйкес, арнайы оқу-орындарда оқытылатын болды. Яғни, сол
оқу орындарымен, жұмыспен қамту қызметі келісім шартқа тұрады. Бұл
шығындарды қаржыландыру - мемлекеттік қормен жүзеге асырылады. Кемінде 12
ай стажы болған жұмыссыз азаматтарға, кәсіби даярлау, біліктілігін арттыру,
қайта даярлау кезеңінде жалақының 100% - ы негізінде стипендия төленеді.
Ұзақ уақыт жұмыссыз қалған және кәсіби оқытуды мұқтаж ететін азматтарға
жалақының 50 % көлемінде стипендия тағайындалады.
Жұмыссыздарға берілетін әлеуметтік кепілдіктер. Жұмыссыз деп танылған
азаматтарға жәрдемақы міндетті түрде төленіп отырған. Ол мынадай
азаматтарға:
- әртүрлі жағдайларға байланысты жұмыстан босатылғандарға;
- кәсіби – техникалық орташа және жоғарғы оқу орындарын бітіргендерге;
- ұйымнан босатылғандар және т. б.жәрдемақы.
Жұмыспен қамту және жұмыссыздықты несиелендіру – жұмыспен қамту және
жұмыссыздықты несиелендіру жаңа жұмыс орындарын тұрғызуға деген
мүмкіншілік.

1-сурет. Жұмыспен қамту саласына мемлекеттік қордан несиелендіру туралы
жалпы мәлімет

Қазақстандағы еңбек нарығының қазіргі жағдайы экономикада жұмыспен
қамтылған азаматтар саны мен сала бойынша қамтылған өзгерістерінің
төмендеуімен сипатталады.

1- кесте. Жұмыспен қамтылғандардың, жұмыссыздардың саны және жұмыссыздықтың
деңгейі.

жылдар
2002 2003 2004 2005 2006
Экономикада жұмыспен 6708,9 6985,2 7181,8 7261,0 7403,5
қамтылғандар саны – барлығы,
мың адам
еркектер 3486,4 3618,3 3718,5 3764,4 3808,9
әйелдер 3222,5 3366,9 3463,3 3496,5 3594,5
Жұмыссыздар саны 690,7 672,1 658,8 640,7 625,4
Жұмыспен қамту органдарында 193,7 142,8 117,7 94,0 75,1
жұмыссыздар ретінде
тіркелгендер
Жұмыссыздық деңгейі, % 9,3 8,8 8,4 8,1 7,8
Экономикалық тұрғыдан 2,6 1,8 1,5 1,2 0,9
белсенлді халық санындағы
тіркелген жұмыссыздар үлесі,
%
Түпдерек: ҚР статистикалық агенттігінің мәліметі негізінде

Республика экономикасында 7,5 млн. адам жұмыс істеді. 2006 жылдың
бірінші тоқсанында қатысты олардың саны 200,9 мың адамға немесе 2,8 %-ға
өсті. Ерлер 3,9 млн. адам немеме жұмыс істейтіндердің жалпы санынан астам,
әйелдер 3,6 млн. адам немесе 48,4 % . Жұмыс істейтіндер құрылымында
жалдамалы қызметкерлердің үлесі 65,4 %, өз бетінше жұмыспен қамтылғандардың
үлесі – 34,6% құрады. 2007 жылдың бірінші тоқсанында жұмыссыздар саны 624
мың адамды құрап, өткен жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 28,6 мың адамға
немесе 4,4 %- қысқарды. Жұмыссыздық деңгейі 7,7% (2006 жылы бірінші
тоқсанында – 8,2 %) болды. Жұмыссыздардың жалпы санында ерлер - 257,1 мың
адамды,(41,2%), әйелдер – 366,9 мың адамды,(58,8%) құрады.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министірлігінің деректері бойынша жұмысқа орналастыру мәселесі жөніндегі
уәкілетті органдарға 2007 жылдың бірінші тоқсанында 59,2 мың адам өтінішпен
барды ағымдағы жылдың наурызында – 18,7 мың адам, ауыл тұрғындары –
тиісінше, 25 мың және 8,4 мың адам.
Жұмыссыздар ретінде тіркелген азаматтардың саны 2007 жылдың наурызының
соңында 78,1 мың адамды құрады, бұл өткен айға қарағанда 2,2 мың адамға,
(2,7%) , 2006 жылдың тиісті кезеңіндегіден 33,8 мың адамға, (30,2%-ға ) аз.
Тіркелген жұмыссыздардың жалпы санында әйелдер – 53,1 мың адамды, (68%)
құрады. Экономикалық тұрғыдан белсенді халық санындағы тіркелген
жұмыссыздардың үлесі 1,0 % болды, ( 2006 жылы наурызда – 1,4%)
Ағымдағы жылдың бірінші тоқсанында 41,6 мың адам жұмысқа
орналастырылды немесе өткен жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 2,9 мың
адамға(6,5 %- ға) аз. Өтінішпен барғандар санының 70,2 жұмысқа тұрды.
Кәсіби даярлауға немесе қайта даярлауға, біліктілігін арттыруға 5,8 мыңадам
жіберілді, қоғамдық жұмыстарға – 34,4мың адам қатысты.
2007 жылдың 1 сәуіріндегі жағдай бойынша 9 кәсіпорын түрлі
себептермен өндірісін толық тоқтатты, 82 кәсіпорын – жартылай тоқтатты, 11
кәсіпорын – толық емес жұмыс уақыты режимінде жартылай жұмыс істеді.
Өз еркінсіз демалыстағы қызмеркерлер саны 7,5 мың адамды
құрады.

2– кесте. Жұмыспен қамту статусы бойынша жұмыспен қамтылған халық

жылдар
2005 2006
Барлығы,соның ішінде Барлығы,соның ішінде
мың адам мың адам
қалалықауылдық қалалықауылдық
жерде жерде жерде жерде
1 2 3 4 5 6 7
Жұмыспен қамтылған 7261,0 4077,9 3183,1 7403,5 4471,2 3229,3
халық, барлығы
Жалдамалы 4640,5 3192,8 1447,7 4776,6 3305,2 1471,5
қызметкерлер
Кәсіпорындар мен 3756,7 2780,1 976,6 3901,9 2899,8 1002,0
ұйымдарда
Жеке тұлғаларда 564,4 382,2 181,7 558,5 364,6 193,9
Шаруа қожалықтарында 319,5 30,1 289,4 316,2 40,7 275,5
өз бетінше жұмыспен 2620,4 885,1 1735,4 2626,9 869,0 1757,9
айналысатындар
Жұмыс берушілер 89,6 46,0 43,7 109,1 61,6 47,6
өз бетінше жұмыс 2427,0 828,1 1598,9 2402,8 791,0 1611,8
істейтіндер

2 – кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7
өндірістік кооператив33,2 5,4 27,9 30,6 6,6 23,8
мүшелері
Түпдерек: ҚР статистикалық агенттігінің мәліметі негізінде

2006 жылы жұмыспен қамтылған халық саны 7403,5 мың адамды құрайды.
Оның ішінде сала бойынша жіктеледі, қалалық, ауылдық жерлерде де көрсеткіш
деңгейі әртүрлі. Мәселен, жұмыспен қамтылған халық саны еуылдық жерлерде
төмен болып отыр. Жұмыспен қамтылу мәселелері әсіресе үлкен қалалар мен
істеуші ауылдарда қиындыққа әкеледі.

3 – кесте. Жұмыспен қамтылған халықты жұмыспен қамту статусы және
зкономикалық қызмет түрі бойынша бөлу

жылдар
2005 2006
Барлығы,соның ішінде Барлығы,соның ішінде
мың адам мың адам
қалалықауылдық қалалықауылдық
жерде жерде жерде жерде
Экономикада жұмыспен 7261,0 4640,5 2620,4 7403,5 4776,6 2626,9
қамтылған халық,
барлығы
ауылшаруашылығы 2335,7 604,5 1731,3 2318,3 611,4 1706,9
өнеркәсіп 891,8 870,4 21,4 904,5 881,4 23,1
құрылыс 415,5 353,4 62,1 460,8 389,9 70,9
сауда 1038,5 477,1 561,3 1066,5 488,0 578,5
Қонақ үйлер мен 87,2 77,7 13,5 90,7 77,8 12,9
мейрамханалар
Көлік және байланыс 529,0 402,5 126,5 538,5 400,5 138,0
Мемлекеттік басқару 330,4 330,4 - 335,4 335,4 -
Білім беру 689,5 684,0 5,5 720,5 714,1 6,3
Түпдерек: ҚР статистикалық агенттігінің мәліметі негізінде

2007 жылдың бірінші тоқсанында жалдамалы қызмеркерлер саны 4,9 млн.
адамды құрады, бұл өткен жалғы тиісті кезеңдегіден 178,4 мың адамға(3,8%-
ға) көп. Олардың санынан мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарда 4
млн.адам (81,3%-ға), жеке тұлғаларда 0,6 млн. адам (11,3%) шаруа
қожалықтарында 0,3млн.адам (7,2%) жұмыс істейді. 2007 жылдың ақпанында ірі
және орта кәсіпорындарында 2,8 млн. адам жұмыс істеді немесе жалдамалы
қызметкерлердің жалпы санының 57,5%-ы. Бұл –өткен жылдың тиісті ағымына
қарағанда 153,4 мың адамға (5,8%- ға ) өсті. Жұмыс күшінің келуі өткен
жылдың тиісті айымен салыстырғанда құрылыста 41,8 мың адамға (23,5%)
өнеркәсіпте 23,1 мың адамға (3,3%) білім беруде 21,7 мың адамға (4,1%)
саудада 19,8 мың адамға (27%) жалжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларды
жүзеге асыру саласында 17 мың адамға (10,7%) қаржы саласында 13,9 мың
адамға (31,8%) денсаулық сақтау саласына 10,5 мың адамға (4,3%),мемлекеттік
басқаруда 4,8 мың адамға (2,2%) өсті.
Ағымдағы жылдың ақпанның соңында ірі және орта кәсіпорындарда 23 мың
бос жұмыс орны болды. Бұл 2006 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 1,4
бірлікке көп.ең көп жұмыс орны саны мемлекеттік басқаруда – 5965 бірлік
(олардың жалпы саны нан 26%), өнеркәсіпорындарында – 5377 бірлік(23,4%)
сақталды. Аталған кезең ішінде жылжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларды
жүзеге асыру саласында – 2589 бірлікті (11,3%), қаржы қызметінде - 2053
бірлікті ( 9%), құрылыс ұйымдарында 1864 бірлікті(8,1%) ,көлік және
байланыста 1617 бірлікті (7,1%) құрады.
Еңбек ресурстарындағы жалпы жұмыспен қамтылған халықтың санымен
анықталған , еңбек нарығының белсенділігі , орта есеппен сол кезеңде –
72,7 %-ды құрайды. Ағымдағы жылдың ақпанында денесаулық сақтау саласында
қаңтармен салыстырғанда бос жұмыс орындары 350 бірлікке(37,2%) ,
өнеркәсіпте 279 бірлікке(5,5%), мемлекеттік басқаруда 247 бірлікке(4,3%),
білім беруде 111 бірлікке(%) жылжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларды
жүзеге асыру саласында 86 бірлікке (3,4%), құрылыста 78 бірлікке (4,4%)
өсті. Қаржы құрылымдарында олардың санының азаюы – 127 бірлік (5,8%),
саудада – 72 бірлік (11,5%) байқалды.
Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық динамикасын бірнеше кезеңдерге
бөліп көрсетуге болады.
1-кезең 2000-2001ж.ж. жұмыссыздықтың аз көлемдегі өзгеруі- 33,7 мың
адам,2001 жылы 40,5 мың адам, жалпы жұмыссыздық деңгейі – 1%-ды құрады,
яғни , эконмикалық мемлекеттік секторды , негізгі жұмыс беруші ретінде
тану.
2-кезең 2001-2005ж.ж. Жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы , қоғамда
негізгі әлеуметтік проблема ретінде санау көптеген жұмысшылар өндірістік
сферадағы - өндірістік емес, салаға яғни сауда- саттыққе өту кезеңі.
3-кезең 2004- 2007ж.ж. жұмыссыздықтың деңгейінің тұрақтандырылды.
2007 жылдың бірінші тоқсанында жалдамалы қызмеркерлер саны 4,9 млн.
адамды құрады, бұл өткен жалғы тиісті кезеңдегіден 178,4 мың адамға(3,8%-
ға) көп. Олардың санынан мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарда
4млн.адам (81,3%-ға), жеке тұлғаларда 0,6 млн. адам(11,3%) шаруа
қожалықтарында 0,3млн.адам (7,2%) жұмыс істейді. 2007 жылдың ақпанында ірі
және орта кәсіпорындарында 2,8 млн. адам жұмыс істеді немесе жалдамалы
қызметкерлердің жалпы санының 57,5-ы. Жұмыс күшінің келуі өткен жылдың
тиісті айымен салыстырғанда құрылыста 41,8 мың адамға өнеркәсіпте 23,1 мың
адамға білім беруде 21,7 мың адамға саудада 19,8 мың адамға жалжымайтын
мүлікпен жасалатын операцияларды жүзеге асыру саласында 17 мың адамға қаржы
саласында 13,9 мың адамға денсаулық сақтау саласына 10,5 мың адамға
мемлекеттік басқару .
Жұмыссыздықты төмендету және жұмыспен қамтуды жақсартудың негізгі
бағыттары жұмыс күші сұранысы мен ұсынысына әсер ету жолымен іске асады.
Әрбір бағыт пен шараны іске асыру кәсіпорын деңгейінде, аймақ деңгейінде
және республикалық деңгейде сәйкес экономикалық механизмдерді құруға қажет
етеді.[16]
Жұмыс күшіне сұранысты қалыптастыру жұмыс берушінің қажеттіліктері мен
мүдделеріне бағынышты. Оның негізгі мотиві – пайда табу мақсатында ол
басқаратын кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету болып
табылады. Жұмыс күшіне сұранысты қалыптастыру саясатының бірінші және
негізгі бағыты – жұмыс орындарын сақтау және модернизациялау, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.