Алматы облысы жайлы
КІРІСПЕ
1 Алматы облысы туралы жалпы физикалық.географиялық сиппаттама
1.1 Географиялық орналасуы
1.2 Геологиялық.геоморфологиялық құрылымы және табиғи ландшафтар
2 Инженерлік.геодезиялық ізденіс жұмыстарының теориялық.әдістемелік негізі
2.1 Құрылыстағы инженерлік.геодезиялық іздеулер
2.2 Геодезиялық бөлу жұмыстары
2.3 Құрылысты бөлу пункттері мен тірек торлары
2.4 Мемлекеттік геодезиялық торларының пункттері
2.5 Геодезиялық жиілендіру тораптары
2.6 Жобаны жер бетіне көшіру жұмыстары
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫНДАҒЫ АВТОМОБИЛЬ ЖОЛЫН САЛУДАҒЫ ЖҮРГІЗІЛЕТІН ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ.ІЗДЕНІС ЖҰМЫСТАРЫ
3.1 Сызықтық ғимаратты трассалау
3.2 Автомобиль жолдары
3.3 Алматы облысының автомобиль жолдарының жалпы жағдайы
3.4 Трассалау жұмыстары және оның элементтері
3.5 Жол су өткізу жүйесі
3.6 Трассалау барысында пайдаланылған аспаптар. Түсіру әдісі және нәтижелерді өңдеу
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
4.1 Еңбекті номалау
4.2 Еңбекақы төлеу
4.3 Материалдарға арналған шығындар
4.4 Сметаны құру
5 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ БӨЛІМІ
5.1 Қ.Р Еңбекті қорғау туралы заңы
5.2.1 Далалық жұмыстар кезіндегі қауіпсіздік
5.2.2 Геодезиялық пункттерді орналасытру кезіндегі қауіпсіздік техникасы
5.2.3 Көлік қозғалысы кезіндегі қауіпсіздік шаралары
5.2.4 Электр қауіпсіздігі
5.3 Автомобиль жолдарын жобалау кезіндегі негізгі қауіпсіздік талаптары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Алматы облысы туралы жалпы физикалық.географиялық сиппаттама
1.1 Географиялық орналасуы
1.2 Геологиялық.геоморфологиялық құрылымы және табиғи ландшафтар
2 Инженерлік.геодезиялық ізденіс жұмыстарының теориялық.әдістемелік негізі
2.1 Құрылыстағы инженерлік.геодезиялық іздеулер
2.2 Геодезиялық бөлу жұмыстары
2.3 Құрылысты бөлу пункттері мен тірек торлары
2.4 Мемлекеттік геодезиялық торларының пункттері
2.5 Геодезиялық жиілендіру тораптары
2.6 Жобаны жер бетіне көшіру жұмыстары
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫНДАҒЫ АВТОМОБИЛЬ ЖОЛЫН САЛУДАҒЫ ЖҮРГІЗІЛЕТІН ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ.ІЗДЕНІС ЖҰМЫСТАРЫ
3.1 Сызықтық ғимаратты трассалау
3.2 Автомобиль жолдары
3.3 Алматы облысының автомобиль жолдарының жалпы жағдайы
3.4 Трассалау жұмыстары және оның элементтері
3.5 Жол су өткізу жүйесі
3.6 Трассалау барысында пайдаланылған аспаптар. Түсіру әдісі және нәтижелерді өңдеу
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
4.1 Еңбекті номалау
4.2 Еңбекақы төлеу
4.3 Материалдарға арналған шығындар
4.4 Сметаны құру
5 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ БӨЛІМІ
5.1 Қ.Р Еңбекті қорғау туралы заңы
5.2.1 Далалық жұмыстар кезіндегі қауіпсіздік
5.2.2 Геодезиялық пункттерді орналасытру кезіндегі қауіпсіздік техникасы
5.2.3 Көлік қозғалысы кезіндегі қауіпсіздік шаралары
5.2.4 Электр қауіпсіздігі
5.3 Автомобиль жолдарын жобалау кезіндегі негізгі қауіпсіздік талаптары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Автомобиль жолдары – көліктік-коммуникациялық кешеннің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Автомобиль жолының жобасы - автомобиль жолының жердегі орналасуын, жоспар элементтерінің параметрлерін, жер төсемінің көлденең және бойлық бейіндерін, жол төсемінің конструкциясын, су өткізетін және өзге де инженерлік құрылыстарды, жолдардың қиылысуы мен түйісуін көрсете отырып, сондай-ақ жолды абаттандыру, жол қозғалысын ұйымдастыру және қауіпсіздігі, құрылысын ұйымдастыру, жол сервисі құрылыстарын және жұмыс көлемі мен құнын анықтау арқылы басқа да инженерлік құрылыстарды орналастыру мәселелерін шеше отырып автомобиль жолын жобалаудың нәтижесі ұсынылған белгіленген мазмұндағы және құрамдағы есептік және жобалық техника-экономикалық құжаттардың жиынтығы.
Алматы облысы жолдарының жалпы ұзындығы 9472 км құрайды, соның ішінде: республикалық маңызы бар – 2519 км; облыстық және аудандық маңызы бар – 6953 км.
Облыстық және аудандық маңызы бар автожолдардың басым бөлігі 4 техникалық дәрежеге жатады, ал кейбір ауылдық елді мекендерге кіреберіс жолдары 5 техникалық дәрежеге жатады. Өтпелі жамылғы түріндегі автомобиль жолдарының учаскелері және топырақты жолдар автокөліктердің салмақ қысымына, жылдамдықты үдету бойынша талаптарға жауап бермейді және жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз етпейді.
Автомобиль жолдарының құрылысы және жолдарының реконструкция жұмыстары соңғы кездері ең басты мәселелердің бірі болып отыр. Осыған сәйкес автомобиль жолдарының құрылыс саласы белсенді талқыланып орынды шешімдер енгізілуде. Осыған баланысты мен өзімнің дипломдық жобамда Республикалық маңызы бар жолды жобаладым. Соңғы кездері жолдарға үлкен қаражаттар бөлініп отыр және де осының арқасында көптеген жолдар жөнделді.
Бұл жұмыста Осы Алматы облысының автомобиль жолдарының жалпы жағдайына, жолдарды салу үрдісіне тоқталамыз.
Жалпы жұмыс көлемі 76 беттен тұрады. Сонымен қатар, жұмыс 19 суретпен көркемделіп, 6 кестемен толықтырылған.
Автомобиль жолының жобасы - автомобиль жолының жердегі орналасуын, жоспар элементтерінің параметрлерін, жер төсемінің көлденең және бойлық бейіндерін, жол төсемінің конструкциясын, су өткізетін және өзге де инженерлік құрылыстарды, жолдардың қиылысуы мен түйісуін көрсете отырып, сондай-ақ жолды абаттандыру, жол қозғалысын ұйымдастыру және қауіпсіздігі, құрылысын ұйымдастыру, жол сервисі құрылыстарын және жұмыс көлемі мен құнын анықтау арқылы басқа да инженерлік құрылыстарды орналастыру мәселелерін шеше отырып автомобиль жолын жобалаудың нәтижесі ұсынылған белгіленген мазмұндағы және құрамдағы есептік және жобалық техника-экономикалық құжаттардың жиынтығы.
Алматы облысы жолдарының жалпы ұзындығы 9472 км құрайды, соның ішінде: республикалық маңызы бар – 2519 км; облыстық және аудандық маңызы бар – 6953 км.
Облыстық және аудандық маңызы бар автожолдардың басым бөлігі 4 техникалық дәрежеге жатады, ал кейбір ауылдық елді мекендерге кіреберіс жолдары 5 техникалық дәрежеге жатады. Өтпелі жамылғы түріндегі автомобиль жолдарының учаскелері және топырақты жолдар автокөліктердің салмақ қысымына, жылдамдықты үдету бойынша талаптарға жауап бермейді және жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз етпейді.
Автомобиль жолдарының құрылысы және жолдарының реконструкция жұмыстары соңғы кездері ең басты мәселелердің бірі болып отыр. Осыған сәйкес автомобиль жолдарының құрылыс саласы белсенді талқыланып орынды шешімдер енгізілуде. Осыған баланысты мен өзімнің дипломдық жобамда Республикалық маңызы бар жолды жобаладым. Соңғы кездері жолдарға үлкен қаражаттар бөлініп отыр және де осының арқасында көптеген жолдар жөнделді.
Бұл жұмыста Осы Алматы облысының автомобиль жолдарының жалпы жағдайына, жолдарды салу үрдісіне тоқталамыз.
Жалпы жұмыс көлемі 76 беттен тұрады. Сонымен қатар, жұмыс 19 суретпен көркемделіп, 6 кестемен толықтырылған.
1. Федотов Г.А., Инженерная геодезия. Москва, издательство «Высшая школа», 2004.
2. Михелев Д.Ш., Инженерная геодезия. Москва, издательство «ИЦ Академия», 2004.
3. Горбунова В.А., Инженерная геодезия. Кемерово, КузГТУ, 2012.
4. Анисимов В.А., Макарова С.В., Инженерная геодезия. Хабаровск, издательство «ДВГУПС» 2009.
5. Е.Б. Клюшин, Д.Ш. Михелев, Д.П. Барков идр. – Москва, издательство «Недра», 1993.
6. Левчук Г. П., Новак В. Е., Лебедев Н. Н. Прикладная геодезия. Геодезические работы при изысканиях и строительстве инженерных сооружений. Под ред. Г. П. Левчука. Учебник для вузов. Москва, издательство «Недра», 1983.
7. Атрошко Е. К., Иванова М. М., Марендич В. Б.; Гомель, издательство «БелГУТ», 2010.
8. Брыкин П.А. Экономика, организация и планирование топографо-геодезических работ. Москва, издательство «Недра», 1979.
9. Прокофьев Ф.И. Охрана труда в геодезии. Москва, издательство «Недра», 1981.
10. Садчиков А.В., Ахметова А.Ж. Охрана труда и безопасность жизнедеятельности. – Караганда: КарГТУ, 2012.
11. Беспалов. К.В. Экономика топографо-геодезического производства. Москва, издательство «Недра», 1982.
12. http://www.leica-geosystems.com/
13. http:// ru.wikipedia.org/wiki/Тахеометр
14. http://kk.wikipedia.org/wiki/Алматы_облысы
15. Атымтаев Б.Б., Пентаев Т.П. Инженерлік геодезия. Алматы, «Эверо» баспаханасы, 2005.
16. Хаимов З.С. Основы высшей геодезии. Москва, издательство «Недра», 1984.
17. Пеллинен Л.П. Высшая геодезия. Москва, издательство «Недра», 1978.
18. «Алматы облысының жолаушы көлігі және автомобиль жолдары басқармасы» ММ 2011-2015 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары.
19. ҚР Үкіметінің 2008 ж 31 наурыздағы N 307 қаулысымен бекітілген "Автомобиль жолдарын жобалау кезіндегі қауіпсіздік талаптары" техникалық регламенті
20. Инструкция по пользованию AutoCAD
2. Михелев Д.Ш., Инженерная геодезия. Москва, издательство «ИЦ Академия», 2004.
3. Горбунова В.А., Инженерная геодезия. Кемерово, КузГТУ, 2012.
4. Анисимов В.А., Макарова С.В., Инженерная геодезия. Хабаровск, издательство «ДВГУПС» 2009.
5. Е.Б. Клюшин, Д.Ш. Михелев, Д.П. Барков идр. – Москва, издательство «Недра», 1993.
6. Левчук Г. П., Новак В. Е., Лебедев Н. Н. Прикладная геодезия. Геодезические работы при изысканиях и строительстве инженерных сооружений. Под ред. Г. П. Левчука. Учебник для вузов. Москва, издательство «Недра», 1983.
7. Атрошко Е. К., Иванова М. М., Марендич В. Б.; Гомель, издательство «БелГУТ», 2010.
8. Брыкин П.А. Экономика, организация и планирование топографо-геодезических работ. Москва, издательство «Недра», 1979.
9. Прокофьев Ф.И. Охрана труда в геодезии. Москва, издательство «Недра», 1981.
10. Садчиков А.В., Ахметова А.Ж. Охрана труда и безопасность жизнедеятельности. – Караганда: КарГТУ, 2012.
11. Беспалов. К.В. Экономика топографо-геодезического производства. Москва, издательство «Недра», 1982.
12. http://www.leica-geosystems.com/
13. http:// ru.wikipedia.org/wiki/Тахеометр
14. http://kk.wikipedia.org/wiki/Алматы_облысы
15. Атымтаев Б.Б., Пентаев Т.П. Инженерлік геодезия. Алматы, «Эверо» баспаханасы, 2005.
16. Хаимов З.С. Основы высшей геодезии. Москва, издательство «Недра», 1984.
17. Пеллинен Л.П. Высшая геодезия. Москва, издательство «Недра», 1978.
18. «Алматы облысының жолаушы көлігі және автомобиль жолдары басқармасы» ММ 2011-2015 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары.
19. ҚР Үкіметінің 2008 ж 31 наурыздағы N 307 қаулысымен бекітілген "Автомобиль жолдарын жобалау кезіндегі қауіпсіздік талаптары" техникалық регламенті
20. Инструкция по пользованию AutoCAD
КІРІСПЕ
Автомобиль жолдары – көліктік-коммуникациялық кешеннің маңызды
бағыттарының бірі болып табылады.
Автомобиль жолының жобасы - автомобиль жолының жердегі орналасуын,
жоспар элементтерінің параметрлерін, жер төсемінің көлденең және бойлық
бейіндерін, жол төсемінің конструкциясын, су өткізетін және өзге де
инженерлік құрылыстарды, жолдардың қиылысуы мен түйісуін көрсете отырып,
сондай-ақ жолды абаттандыру, жол қозғалысын ұйымдастыру және қауіпсіздігі,
құрылысын ұйымдастыру, жол сервисі құрылыстарын және жұмыс көлемі мен құнын
анықтау арқылы басқа да инженерлік құрылыстарды орналастыру мәселелерін
шеше отырып автомобиль жолын жобалаудың нәтижесі ұсынылған белгіленген
мазмұндағы және құрамдағы есептік және жобалық техника-экономикалық
құжаттардың жиынтығы.
Алматы облысы жолдарының жалпы ұзындығы 9472 км құрайды, соның
ішінде: республикалық маңызы бар – 2519 км; облыстық және аудандық маңызы
бар – 6953 км.
Облыстық және аудандық маңызы бар автожолдардың басым бөлігі 4
техникалық дәрежеге жатады, ал кейбір ауылдық елді мекендерге кіреберіс
жолдары 5 техникалық дәрежеге жатады. Өтпелі жамылғы түріндегі автомобиль
жолдарының учаскелері және топырақты жолдар автокөліктердің салмақ
қысымына, жылдамдықты үдету бойынша талаптарға жауап бермейді және жол
қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз етпейді.
Автомобиль жолдарының құрылысы және жолдарының реконструкция
жұмыстары соңғы кездері ең басты мәселелердің бірі болып отыр. Осыған
сәйкес автомобиль жолдарының құрылыс саласы белсенді талқыланып орынды
шешімдер енгізілуде. Осыған баланысты мен өзімнің дипломдық жобамда
Республикалық маңызы бар жолды жобаладым. Соңғы кездері жолдарға үлкен
қаражаттар бөлініп отыр және де осының арқасында көптеген жолдар жөнделді.
Бұл жұмыста Осы Алматы облысының автомобиль жолдарының жалпы
жағдайына, жолдарды салу үрдісіне тоқталамыз.
Жалпы жұмыс көлемі 76 беттен тұрады. Сонымен қатар, жұмыс 19 суретпен
көркемделіп, 6 кестемен толықтырылған.
1 Алматы облысы туралы жалпы физикалық-географиялық сиппаттама
1.1 Географиялық орналасуы
Алматы облысы — Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы
әкімшілік бөлік. 1992 жылға дейін Алма-Ата облысы деп аталып, орталығы Алма-
Ата қаласы болды. 2001 жылдың сәуір айында Республика Президентінің
жарлығымен облыс орталығы Алматы қаласынан Талдықорған қаласына өзгертілді.
Аймақтың қалыптасу тарихы сонау 19 ғасырдан бас алғанымен, облыс ретінде
1932 жылы 10 наурызда түркелді. Жерінің аумағы 223,9 мың км² (8,2 %, 4
орын). Облыс аумағында 16 аудан(Ақсу ауданы, Алакөл ауданы, Балқаш ауданы,
Ескелді ауданы, Еңбекшіқазақ ауданы, Жамбыл ауданы (Алматы облысы),
Кербұлақ ауданы, Көксу ауданы, Қарасай ауданы, Қаратал ауданы, Панфилов
ауданы, Райымбек ауданы, Сарқан ауданы, Талғар ауданы, Ұйғыр ауданы, Іле
ауданы) және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі)
бар. Облыста 1998 жылғы ресми санақ бойынша 1 631 700 адам, ал 2013 жылғы
тіркелген адамдардың есебі бойынша 1 946 627 адам (10,8 %, 2 орын) тұрады.
Мұндағы халық тығыздығы 9 адамкм² (республика бойынша 2 орында).
Өңірде 777 елді мекен бар, сондай-ақ 103 ұлт пен ұлыс өкілдері тұрады.
Әкімшілік орталығы — Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл,
солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс
Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен (Шинжәң Ұйғыр
аутономиялық ауданы), оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен (Шу және
Ыстықкөл облыстары) шектеседі. Теңіз деңгейінен ең биік нүктесі 7010 м
болатын Іле Алатауының Хан Тәңірі шыңы. Бұл тек Алматы облысының ғана емес,
Қазақстан Республикасының ең биік нүктесі.
1.2 Геологиялық-геоморфологиялық құрылымы және табиғи ландшафтар
Облыстың табиғаты мен жер бедері ала-құла. Балқаш және Алакөлге
ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Бұл өңір негізінен
антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Оның басым
бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Лөкқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның
қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының
Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген.
Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу
(Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері
толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы
бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы — Бесбақан (4442 м)
орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы
ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау,
Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық
өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле,
Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-
Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей
Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы
облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен
далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері).
Облыстағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге
дейінгі кристалды тақта-тасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-
ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер т.б. палеозой
жыныстары кеңінен тараған. Тау етегі және облыстың биіктігі орташа өңірлері
плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Облыстағы таулардың
алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан
кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық (пенеплен)
қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында, альпілік орогенез кезінде
пенепленге айналған өңір тектоник. процестер нәтижесінде кәдімгі тауларды
түзген. Мұнда осы кезге дейін тектоникалық процестер жалғасуда. Оқтын-оқтын
болатын жер сілкінулер — соның айқын дәлелі. Кен байлықтарынан облыс
қойнауында полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты), молибден кентасының
едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бентонит сазы (Ақсу, Алакөл
аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас және қоңыр көмір
(Ойқарағай, Тышқанбай), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жерасты
сулары бар.
Алматы облысының климаты негізінен континенттік. Қысы қоңыржай
салқын. Қаңтар айындағы орташа темп-ра солт. жазық бөлігінде — 10-160С,
оңтүстікте — 4-90С. Жазы ыстық және қуаң. Шілде айының орташа темп-расы
солтүстігінде 250С, оңтүстігінде 270С. Бұл жазық өңірлерде жауын-шашынның
орташа жылдық мөлш. 110-250 мм. Тау бөктерінің климаттық жағдайы жұмсақ.
Қаңтар айының орташа темп-расы — 5-90С, жылымық жиі болып тұрады. Шілде
айының орташа темп-расы тау бөктерінде 21-230С, тау аңғарларында 19-220С.
Жауын-шашын тау бөктерінде 400-600 мм, тау аңғарларында 700-1000 мм. Облыс
жерінде жауын-шашын негізінен көктем мен жаз айының басында жауады. Солт.
өңірдің жазығы мен тау бөктерлерінде қар жамылғысының орташа қалыңд. 10-30
см, тау беткейлерінде 40-100 см. Балқаш және Алакөл жағалауларында бриз
желі соғады.
Өзендері Балқаш — Алакөл тұйық алабында жатыр және жер беті ағын
суына тапшы келеді. Олар қар, мұздық суларымен толысады. Ірі өзендері: Іле,
Қаратал, Ақсу, Шелек, Шарын, Лепсі, Тентек, Жаманты, Ырғайты, Шілікті,
Түрген, Есік, Бүйен. Ірі көлдері: Балқаш, Алакөл, Жалаңашкөл, Сасықкөл,
Ұялы, Қошқаркөл. Іле өзен бойында Қапшағай бөгені және СЭС-сі салынған. Тау
бөктерлерінде минералды бұлақ сулары көптеп кездеседі.
Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке
байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр
топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде
эфемер өсімдіктер басым тараған. Балқаш, Алакөл к-дерінің батпақты
жағалауында, Іле өз-нің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау
етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде
таулы даланың қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. Мұндай
жерлерде (биікт. 600-1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды,
бетегелі-боз далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек,
қайың, алма ағашы, ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік
таудың шалғыны өседі. Биік таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай,
қоғажайы, тастесер т.б. өсімдіктер басым. Бұл өңір — облыс малшыларының
жазғы жайлауы.
2 Инженерлік-геодезиялық ізденіс жұмыстарының теориялық-әдістемелік
негізі
2.1 Құрылыстағы инженерлік-геодезиялық іздеулер
Инженерлік іздеулер – экономикалық тиімді және техникалық негізделген
құрылыс орнын анықтауға, ғимаратты жобалау, салу және пайдалануда туатын
сұрақтарды шешуге қатысты ақпарат алуға арналған жұмыстар кешені.
Инженерлік-геодезиялық іздеулер барысында жорамалды құрылыс орнының
жер бедері зерттеледі және түсіріледі, нәтижесінде жобалауға қажетті
ірімасштабты план жасалады.
Топографиялық-геодезиялық жұмыстар құрамына кіреді:
– мемлекеттік геодезиялық тор құру;
– пландық-биіктіктік түсіріс негізін құру;
– топографиялық түсіріс;
– түсірілген жер бөлігіне ірімасштабты план жасалады.
Сызықтық түсірістердің өзіндік ерекшеліктері болады және жекелеген
жағдайларда айтарлықтай күрделілігімен айырмашылық жасайды. Сондықтан темір
жол және автомобиль жолын, каналдар, құбыр жүргізу, электр тасымалдау
желілері, электр байланыс желілері және т.б. жұмыстарды жобалау және
салудағы іздеу жұмыстарын бөлек қарастырады.
Инженерлік-геодезиялық жобалау– ғимаратты планда және биіктігі
бойынша орналастыруға арналған мәліметтерді алу үшін жүргізілетін жұмыстар
кешені. Жұмыс құрамы:
– нысанды аудан және биіктік бойынша орналастыру;
– ғимараттың негізгі өстерін бағыттау;
– жер беті жұмыстарының көлемін анықтау;
– сызықтық типтегі ғимараттың жобасын құрастырға қатысты есептер
шығару (көлденең және тік қисықтарды, болашақ трассаның ұзына бойлық
профилін қоса есептегенде);
– жобаны жерге шығаруға қажетті есептер шығару;
–бөлу сызбасын, нобайын, т.б. құрастыру.
Ғимарат құрылысы жобада жасалған сызба бойынша ғана жүргізіледі. Жоба
құрылысқа қажетті техникалық-экономикалық негізі бар есептерден,
сызбалардан, түсіндірме жазбалар мен басқа да материалдардан тұратын
техникалық құжаттар кешені.
Жобалаудағы топографиялық негіз іздеу кезеңінде орындалған 1:5000 –
1:500 болатын ірімасштабты план болып табылады.
Құрылыс алаңында жүргізілетін геодезиялық жұмыстардың құрамы,
дәлдігі, әдісі, көлемі, мерзімі және тәртібі бойынша нұсқау жалпы жобаның
құрамдас бөліктері болып табылатын құрылысты ұйымдастыру жобасында (ҚҰЖ),
жұмысты жүргізу жобасында (ЖЖЖ), және геодезиялық жұмыстарды жүргізу
жобасында (ГЖЖЖ) келтіріледі.
Жобаның геодезиялық дайындығының міндетіне берілген дәлдікпен құрылыс
алаңындағы өзара бөлек орналасқан ғимараттарды қосу және жергілікті жердегі
бөлу жұмыстары жатады. Жобаларды дайындаудағы геодезиялық есептер
құрылыстың жергілікті орнын және ғимаратты планда және биіктік бойынша
шығаруға арналған бөлу элементтерін анықтаудан тұрады.
Құрылыс алағындағы геодезиялық жұмыстарды жобалау принципі тәжірибе
жүзінде жасалатын негізгі база ҚҰЖ(құрылысты ұйымдастыру жобасы) және
ЖЖЖ(жұмыс жүргізу жобасы) болып табылады. ҚҰЖ секілді ЖЖЖ-ның да
геодезиялық бөлімі болады. Бұл бөлімде қарастырылады:
– бөлу және биіктік негізін құрудағы жұмыстардың құрамы, көлемі,
мерзімі және реттілігі;
– құрылыс кезіндегі бөлу жұмыстарының құрамы, көлемі, мерзімі және
орындалу реті;
– қажетті дәлдік, құралдар мен жұмысты орындау әдістері.
Геодезиялық жұмыстарды жүргізу жобасында (ГЖЖЖ) келесі бөлімдерден
тұрады:
1) Құрылыс алаңындағы геодезиялық жұмыстарды ұйымдастыру. Бұл бөлімде
геодезиялық жұмыстарды жүргізу схемасын сәйкестендіру мәселелері және
геодезиялық топтармен жүргізілетін өлшеулердің орындалуының күнтізбелік
жоспары қарастырылады;
2) Негізгі геодезиялық жұмыстар. Жоба құрылыс алаңындағы пландық
және биіктіктік геодезиялық негізді құрастыру схемаларынан; геодезиялық
өлшеулердің қажетті дәлдік есептерінен; реперлер мен маркаларды,
белгілердің түрлерін, бөлу торын құру әдістері мен схемаларынан; бастапқы
және негізгі өстерді бөлу жұмыстарынан тұрады;
3) Ғимараттың бастапқы және негізгі өстерін шығару дәлдігін және
орындалу әдісін ескергендегі алғашқы пландық-биіктіктік негізден өстік
белгілерді орналастыру схемасына көшіру, сондай-ақ, нақты геодезиялық бөлу
жұмыстары;
4) Ғимараттың жер асты қамтамасыз етілуі, құрылыстың нақты бөлу және
түсіру жұмыстары жүргізіледі;
5) Ғимаратың жер үсті бөлігін салуда геодезиялық қамтамасыз етілуі.
Пландық және биіктік геодезиялық негіздің элементтерін өлшеу дәлдігін
есептеу, өстерді берудің әдісін талдау мен түсіріс жұмыстары жатады;
6) Геодезиялық әдістермен ғимарат деформациясын өлшеу жобасы.
Қажетті өлшеу дәлдігін, өлшеу әдістері мен құралдарын, өлшеу мерзімін және
нәтижелерді өңдеу әдістерін қарастырады.
2.2 Геодезиялық бөлу жұмыстары
Инженерлік құрылысты бөлу немесе жобадан жерге шығару деп жердің
бетінде болашақ құрылыстың планы мен биіктігі бойынша орнын анықтау үшін
жасалатын геодезиялық жұмыстардың кешенін айтады. Бөлу жұмыстары өзінің
орындалу мәні бойынша топографиялық түсіріске кері процесс болып табылады.
Топографиялық түсірісте ситуация мен рельефтің ерекше нүктелері жердің
бетінен планға түсіріледі, ал бөлу процесінде, керісінше, топографиялық
планда жобаланған құрылысты жердің бетіне шығарады.
Жобадан жердің бетіне шығару бірнеше кезеңнен тұрады:
1) жердің бетіне құрылыстың басты және негізгі өсін шығару;
2) басты және негізгі өстерден аралық (бойлық пен
көлденең) өстерді толық бөлу;
3) монтаждық өстерді шығару және технологиялық құрылғыларды жобаға
байланысты орналастыруын тексеретін геодезиялық бақылау.
Бөлу жұмыстарына талап ететін дәлдіктер әр кезеңге байланысты
өзгеріп отырады: бірінші кезеңде бөлу жұмыстары төмен дәлдікпен
жасалынады, қате бірнеше сантиметрге дейін болады, кейінгі кезеңдерде
жерге шығару жұмыстары жоғары дәлдікпен жасалынады.
Геодезиялық бөлу жұмыстары құрылыс-монтаж жұмыстарының құрамдас
бөлігі болып табылады. Бөлу жұмыстары пландық және биіктік болып бөлінеді
және оларға негізгі және нақты бөлу жұмыстары кіреді. Негізгі бөлу
жұмыстарына жергілікті жердегі басты өстердің орналасуын және инженерлік
ғимараттың құрылыс алаңын анықтау болып табылады. Нақты бөлу жұмыстары
инженерлік ғимарат бөліктерінің пландық және биіктік белгілерін анықтаудан
тұрады. Нақты бөлу жұмыстары жер бетіне шығарылған өстерді негізгі және
көмекші өстерге, сондай-ақ контурлы сызықтары мен нүктелерін бөлуден
тұрады. Ғимаратты бөлу жұмыстары түсіріс жұмыстарына кері болып табылады
және жоғары дәлдікті орындалуымен сипатталады. Егер ғимаратты түсіру
барысында 10 см қателік кетсе, 1:2000 масштабта қателік 0,05мм-ге
кішірейеді. Ал мұндай масштабта көрсету мүмкін емес. Егер 1:2000 масштабта
қателік 0,1 мм(масштабтың графиккалық дәлдігінің шегі) болса, жер бетіне
көшіргенде, 200 мм болып шығады, ал мұндай қателік бөлу жұмыстарында жол
берілмеуі мүмкін. Жобадағы белгілердің жылжу қателігі негізінен 2–5 мм-ді
құрайды. Сондықтан, пландағы нүктелердің өлшемдері мен орналасуын
аналитикалық жолмен алады. Ал координаталарын алу үшін 1:500 масштабтық
план қолданылады.
Бөлу жұмыстарының құрамы:
1) Триангуляция, полигонометрия, трилатерация, құрылыс торы,
сызықтық-бұрыштық құрылымдар түріндегі бөлу жұмыстарының негізін салу.
Геодезиялық бөлу негізі сыртқы бөлу торын салуға және түсіріс жүргізуге
қажет;
2) Ғимараттың басты немесе негізгі өстерін (сыртқы бөлу негізін
жасау) және жобалық белгілерін жерге орналастыру. Сыртқы бөлу негізі нақты
бөлу жұмыстарының орындалуы үшін базис болып табылады;
3) Нақты бөлу жұмыстары тоғанның бөліктері, коммуникацияны,
фундаменттің құрылымын бөлу жұмыстары сиректетуінің үзінділері, тоғанның
түбіне белгілерді және өстерді беру, ғимараттың жерүсті бөлігін қалау. Бөлу
жұмыстарының негізгі элементтері жобалық бұрышты, жобалық қашықтықты,
жобалық еңісті және жобалық белгіні жер бетіне шығару болып табылады.
Ғимараттың түріне, өлшеу шартына және оның құрыу дәлдігіне қатысты
талаптарға байланысты бөлу жұмыстары полярлық орындалу біледі немесе
тіктөртбұрыштық координат, бұрыштық, сызықтық немесе тұстамалылы
кертілген таңба және басқа да әдістермен орындалуы мүмкін.
Жобадан жердің бетіне инженерлік құрылысты шығару үшін келесі жоба
құжаттарының негізгі топтары қолданылады:
Бас және топографиялық пландардың масштабтары 1:5000-1:500, бұнда
құрылыстың пландық-биіктік қалпы, оның пішіні, мөлшері және бірі-біріне
өзара орналасуы көрсетіледі.
Құрылыстың негізгі қималарының бойлық пен көлденең профильдері, бұнда
құрылыстың бөліктерінің жердің бетінен биіктікпен орналасуы көрсетіледі.
Инженерлік құрылысты жобадан жер бетіне шығару үшін істелетін
геодезиялық жұмыстардың алдында жобалық реттеулерді дайындайды. Бұл
дайындық кезінде жоба шамалары көрсетіледі және ееептелінеді, сызбадан
алынбаған деректер өлшенеді. Бұлар бөлек журналға жазылып, жоба сызбалары
жасалынады.
2.3 Құрылысты бөлу пункттері мен тірек торлары
Бөлудің пландық тірек торлары. Бұл торларды құру бөлетін инженерлік
құрылыстың пішіні мен мөлшеріне, орналасу жағдайына, бөлу жұмыстарының
әдісі мен дәлдігіне негізгі пункттерді ыңғайлы орналастыруына байланысты
болады. Пландық тірек торлары үшін мемлекеттік геодезиялық торлар мен
толықтыру торларының нүктелері, инженерлік ізденісте салынған
геодезиялық торлар мен құрылысқа байланысты жаңадан құрылған
геодезиялық торлардың нүктелері қолданылады. Құрылатын торлар үшбұрыш
түрінде триангуляция мен трилатерация торларымен, геодезиялық
төртбұрышпен, квадратты және тікбұрышты құрылыс торларымен, тұйық және
ашық тердолиттік жүріспен, параллактикалық полигонометриямен дамиды.
Бөлудің биіктік тірек торлары мемлекеттік геодезиялықторлардың
реперлері маркаларымен байланыстырылған ыңғайлы орналасқан реперлердің
қатарынан тұрады. Пландық-биіктіктік геодезиялық негізі мен басты бөлу
өстері інүктелерінің орнын анықтау және оларды бекіту процесі құрылысты
бөлудің негізгі кезеңіне жатады. Бұл кезең торларды қабылдау актысын
жасаумен аяқталады. Құрылысты толық бөлу құрылыстың жеке бөліктері мен
элементтерінің қосымша және көлденең өстерін бөлуден басталады.
Әр түрлі инженерлік құрылыстарды жобалау және салу үшін,
топографиялық пландар мен карталарды құру мақсатында жүргізілетін барлық
геодезиялық өлшемдер және топографиялық түсірістер, пландық координаталары
және биіктіктері белгілі, жер бетінде бекітілген геодезиялық пункттер деп
аталатын нүктелерден бастау алады. Осындай нүктелердің жүйелі қосындысын
геодезиялық тор деп атайды.
2.4 Мемлекеттік геодезиялық торларының пункттері
ТМД елдерінде геодезиялық торды Мемлекеттік тор, геодезиялық
жиілету және геодезиялық түсіру торы деп бөледі. Торларды құрғанда
жалпыдан жекеге ауысу қағидасын сақтай отырып, іске асырады. Яғни,
аумақты алқапты қамтитын салыстырмалы түрде қосындар жүйесін құрады да,
олардың координаталарын және биіктіктерін жоғарғы дәлдікпен анықтайды. Әрі
қарай тор бірнеше сатылап жиілетіледі де, қосындарының координаталарын және
биіктіктерін алдағы тордағы дәлдіктен төмен дәлдікпен атқарады.
Мемлекеттік геодезиялық тордың пландық жағдайы жалпылама мемлекеттік
координаттық жүйеде, ал биіктіктер бірегей мемлекеттік жүйеде анықталады.
Мемлекеттік геодезиялық тор (МГТ) – мемлекеттің территориясында
координаталардың таралуын қамтамасыз ететін және басқа да геодезиялық
торларды құруға негіз бола алатын геодезиялық тор. Мемлекеттік геодезиялық
торларды пландық және биіктік геодезиялық торларға бөледі. Қазіргі кезде
Мемлекеттік геодезиялық торлардың тағы бір түрін ажыратады, бұл мемлекеттік
гравиметриялық тор.
Кез-келген топографиялық түсірістер жер бетінде пландық және биіктік
жайы (X, Y, H) белгілі нүктелерге негіделген. Бұндай нүктелерді тірек
пунктері деп атайды. Осы пунктердің жиынтығы тірек торларын құрайды.
Тірек пунктердің жер бетіндегі жайы астрономиялық және геодезиялық
әдістермен анықталады.
Астрономиялық әдіспен берілген пункттің геодезиялық координаталарын
(геодезиялық ендік В және геодезиялық бойлық L) аспан шырақтарын бағдарлау
арқылы анықталады. Астрономиялық бағдарлаудың нәтижесінде пункттерге
бағытталған сызықтардың геодезиялық азимуттарында А анықтауға болады.
Азимуттар, сонымен қатар, гирокомпастың не гиротеодолиттің көмегімен
анықталады. Бұдан әрі қарай геодезиялық координаталардан (B, L) және
геодезиялық азимуттан (А) тікбұрышты координаталарға (X, Y) және
дирекциондық бұрышқа (α) өтуге болады.
Пункттердің координаталарын тәуелсіз анықталуы бұл әдістің
құндылығына жатады. Бірақ та нүктелердің геодезиялық координаталарын
анықтауда пайда болатын аз қателер тіктеуіш сызығының эллипсоид бетіндегі
нормальдан ауытқу қатесімен есептегенде, тікбұрышты координаталарда шамасы
60 – 100 метрге дейін үлкен қателердің пайда болуына әкеледі. Сондықтан,
астрономиялық әдістің басты кемшілігі жер бетіндегі нүктелердің тікбұрышты
координаталары біршама аз дәлдікпен анықталынады.
Геодезиялық әдісті қолданғанда тек кей нүктелердің (негізгі
нүктелер) тікбұрышты координаталары астрономиялық бағдарлаумен анықталады.
Тірек торларының қалған пункттері жердің бетінде төбелері тірек пункттері
болатын геометриялық фигуралардың қабырғалары мен бұрыштарын өлшеу арқылы
негізгі нүктелермен байланыстырылады. Тірек торларын ослай құру схемасы
қателердің жиналуына шек қояды, өлшеуге сенімді бақылауды қамтамасыз етеді
және әртүрлі жердің бөліктерінде геодезиялық жұмысты тәуелсіз істеуге
мүмкіншілік береді.
Пункттердің координаталары бірыңғай координаталар жүйесінде
геодезиялық әдіспен анықталатын тірек торларын тірек торлары деп атайды.
Біздің еліміздің территориясында тірек торларын жасаудағы басты
әдіс геодезиялық әдіс болып табылады.
Геодезиялық тірек торларын жіктеу
Бүкіл тірек торлары жалпыдан жекеге өту принципі бойынша топтарға
бөлінеді және олар бірнеше сатымен жасалынады, жоғарғы топтардың торларынан
төменгі топтарға, ірі және дәл геометриялық құрылудан ұсақ және аз дәлдікті
геометриялық құрылуға өтеді. Жоғарғы топтың пункттері бір-бірінен өте алшақ
(ондаған км) орналасады, кейін олар кіші топтардың торларымен толықтырылып
дамытылады. Бұндай тәсіл өте қысқа мерзімде үлкен дәлдікпен бүкіл
территорияға бірыңғай координаталар жүйесін таратуға мүмкіншілік жасайды.
Жалпы геодезиялық торлар пландық және биіктік геодезиялық торлар болып
бөлінеді. Пландық геодезиялық торларда әр пункттің жалпы мемлекеттік
жүйесіндегі тікбұрышты координаталар (X, Y) анықталады, ал биіктік
геодезиялық торларда әр пункттің Балтық биіктік жүйесі бойынша (Н)
анықталады.
Геодезиялық торлар мемлекеттік геодезиялық торларына геодезиялық
толықтыру торларына және геодезиялық түсіру торларына бөлінеді.
Мемлекеттік геодезиялық торлар барлық масштабтағы топографиялық
түсірістердің геодезиялық негізі болып табылады және олар ғылыми және
инженер техникалық есептерді шешуде халық шаруашылығының талабын
қанағаттандырады.
Мемлекеттік геодезиялық торларға кіретіндер:
а) 1, 2, 3 және 4 класты пландық торлар. Олар бұрыштық және сызықтық
өлшемдердің дәлдіктеріне, торлардың қабырғаларының ұзындығына және
дамутудың ретіне байланысты бір-бірінен ажыратылады. Пландық торлар
триангуляция, трилатерация, полигонометрия әдістерінен және олардың
бірікпелерінен құралады;
б) I, II, III және IV класты биіктік нивелир торлары;
Триангуляция әдісі ең бірінші рет 1614 ж ұсынылған. Бұл әдіс барлық
мемлекеттерде кең қолданылады. Триангуляция әдісінің мәні жер бетінде
үшбұрыштар жүйесін салудан тұрады, онда үшбұрыштардың барлық бұрыштары және
кейбір базистық қабырғалардың ұзындықтары өлшенеді (1 сурет).
Триангуляция. Үшбұрыштың қалған қабырғаларының ұзындықтарының
белгілі тригонометриялық формулалармен есептеп табады. Егер де
негізгі пункттің (А) координатасы, дирекциондық бұрышы (α) мен негізгі
қабырғаның ұзындығы (d) белгілі болса, онда тура геодезиялық есепті
біртіндеп шешу арқылы қалған пункттердің координаталарын есептеп шығаруға
болады.
1 класты триангуляция тең қабырғалы үшбұрыштың қатарынан тұрады,
олар 200 км-ден тұратын меридиандар мен параллельдердің бойымен орналасады.
Осылай салынған үшбұрыштардың қатарлары бір-бірімен қиылысып, периметрі
800-1000 км тұйық полигон құрайды (сурет 1).
Сурет 1 – Трингуляция торы
1 класты полигондардың түйіндерінің қиылысқан жерлерінде базистік
қабырғаларды не базистік торлардың шығу қабырғаларын өлшейді. Базистік
(шығу) қабырғаларының ұшынан Лаплас пунктін анықтайды, яғни айтқанда
пункттің ендік пен бойлығын және азимут бағытын анықтау үшін астрономиялық
бағдарлау жасайды.
2 класты триангуляцияны үшбұрыштың тұтас торлар құрып, 1
класты триангуляция полигонын толтыру үшін салады. Олар толықтыру және
барлық топографиялық түсірістердің геодезиялық негіздеу торларын дамыту
үшін пайдаланылатын тірек торларына жатады.
3 және 4 класты триангуляция ірі масштабты топографиялық түсірістің
негізі болып, мемлекеттік геодезиялық торларды әрі қарай толықтыруда
пайдалынады. Олар үлкен кластың торларының ішінде бөлек пункт немесе
қоспасы болып салынады.
Триангуляция әдісінің артықшылығы: Әр түрлі физика-географиялық
жағдайларда қолдануға мүмкіндігі мол. Көп мөлшерде өлшеулер алу, яғни
далалық жағдайларда өлшеуге, бақылауды орындауға болады. Торлардың қос
пункттерінің арасында олардың өзара орнын анықтау дәлдігі жоғары болуы
керек.
Кемшілігі: Бұрыштарды өлшеу кезінде 1 пункттен 2 пунктке баруға
талап етеді. Сондықтан бұл жұмыстар үлкен көлемді шығындарды талап етеді.
Триангуляция торларының техникалық мінездемесі:
Кесте 1 – Триангуляция торабының техникалық мінездемесі
Триангуляция кластары
Көрсеткіштер
I II III IV
Триангуляция тізбегін
ің ұзындығы; км 200 - - -
Үшбұрыш
қабырғаларының 20 – 25 7 – 20 5 – 8 2 – 5
ұзындығы; км
Базистік салыстырмалы
қателігі 1: 400000 1: 300000 1: 200000 1: 200000
Әлсіз
қабырғалардың салысты1: 300000 1: 200000 1: 120000 1: 70000
рмалы қателігі
Үшбұрыштардағы бұрышт
ардың ең кіші мәні 400 300 200 200
Бұрыш өлшеудің орташа
квадраттық қателігі ±0.7" ±0.1" ±1.5" ±2"
Трилатерация әдісі. 3 және 4 класты мемлекеттік геодезиялық
торлары трилатерация әдісі-мен де салынады. Трилатерация триангуляцияға
ұқсас, үшбұрыштық жүйеден тұрады, бұнда тек үшбұрыштардың барлық
қабырғалары өлшенеді. Үшбұрыштардың шешімі арқылы горизонтальдық
бұрыштарды анықтайды, дирекциондық бұрыштарды есептеп табады. Пункттердің
координаталарын триангуляциядағы қолданған әдістермен есептеп шығарады және
үшбұрыштың А, В, С қабырғаларын пайдаланып COS теоремасын бойынша шешіледі.
Ол әртүрлі масштабтағы III, IV класты инженерлік-геодезиялық тор және I, II
разрядты жиелету торларын құруға арналған. Жоғарғы классты геодезиялық
торларды құруға бұл әдіс қолданылмайды.
Торлардың қабырғаларының ұзындықтары радио және жарық қашықтық
өлшегіштермен өлшенеді. Қабырғаларды өлшегенде салыстырма-лы қателердің
шамасы 3 класс – 1: 1 000 000, 4 класс – 1: 40 000-нан аспау керек.
Кесте 2 - Трилатерация әдісінің негізгі сипаттамасы
Көрсеткіштер IV I II
Қабырғалардың ұзындығы, км 1 – 5 0.5 – 5 0.25 – 3
Қабырғалардың ұзындықтарын
анықтаудың шекті салыстырмалы 1: 50000 1: 20000 1: 10000
қателігі
Үшбұрыш бұрыштарының ең кіші 20 20 20
мәні
Төртбұрыштарының ең кіші мәні 25 25 25
Бастапқы пунктер үшбұрыштың саны
6 8 10
Полигонометрия әдісі. Бұл әдіс геодезиялық торды құру үшін ХХ ғ 60
жылдарынан бастап кең қолданылды. Бұл кезде геодезиялық өндірісінде
дәлдігі жоғары жарық және радиоұзындық өлшеуіштер кең қолданылды.Орманды
жазықтарда және күрделі қолайсыз жерлерде триангуляция торларын дамыту
қиындыққа түседі және тиімсіз болады, сондықтан ондай жерлерде
полигонометрия әдісі қолданылады. Бұл әдіс жер бетінде жүріс полигондар
жүйелерін салудан тұрады, бұнда барлық бұрыштар мен қабырғалар өлшенеді
(сурет 2).
Сурет 2 – Полигонометрия жүрістері
Егер ab базисі полигонометриялық жүрістің АВ қабрғасына перпендикуляр
болса және онымен екіге бөлінсе, онда АВ қабырғасының ұзындығын анықтау
үшін ab – базисін және φ1 мен φ2 параллактикалық бұрыштарын өлшеу
жеткілікті.
Егер де пункттің координаталарымен бір қабырғасының дирекциондық
бұрышы белгілі болса, онда полигонометриялық жүрістің барлық пункттерінің
координаталарын есептеп табуға болады.
Полигонометрияда бұрыштар тиісті дәлдікті теодолитпен өлшенеді.
Полигонометриялық жүрістің қабырғаларының ұзындығын өлшеу үшін жарық және
радио, оптикалық қашықтық өлшеуіштерді, болаттан жасаған және инварлық
сымдарды, ленталарды және рулеткаларды қолданады. Қабырғалардың ұзындығы,
бұрыштары қосымша геометриялық фигуралардан жасалған базистерді өлшеу
арқылы анықталады.
Полигонометрия 4 класқа бөлінеді: 1класты полигонометрия меридианы
және параллель бойынша периметрі 700-800 км сызылған жүрістер арқылы
салынады. Полигондардың шеткі төбелерінде Лаплас пункттерін анықтайды. 2
класты полигонометрия 1 класты триангуляция немесе полигонометрия
полигондарының периметрі 150-180 км тұйық полигондар торларымен дамытылады.
Полигонометрия 3 және 4 класс бір түйінді пункттер бар жүріс жүйелерінен
немесе жоғарғы класты мемлекеттің геодезиялық пункттеріне тірелетін
жүрістерден құралады.
Қала, құрылыс салынған жерлерде бұл әдіс триангуляция
әдісіне қарағанда экономикалық жағынан тиімді және тез орындалады.
Бірақ бұл әдістің кемшіліктерін айтуға болады:
Далалық жағдайда өлшеулерге бақылау триангуляция әдісіне қарағанда аз
болады.
Пункттер арасында геометриялық торларды құру байланыстың саны аз.
Полигонометрия торларына қойылатын негізгі шарттары және техникалық
сипаттамалары кестеде көрсетілген.
Кесте 3 - Полигонометрия сипаттамалары
Полигономет-рияҚабырғалар Қабырғалар Бұрыш өлш.Ұзындық
кластары саны ұзындығы, км. ОКҚ өлшемінің
салыстырмалы
қателігі
1 12 8-30 0,4׳׳ 1:400000
2 6 5-18 1,0׳׳ 1:200000
3 6 3-10 1,5׳׳ 1:100000
4 20 0,25-2 2,0׳׳ 1:40000
Әдетте, инженерлік-геодезиялық торлар топографиялық түсірістерді және
геодезиялық бөлу жұмыстарын жүргізген кезде жобаланады және жиілендіріледі.
Инженерлік-геодезиялық торларды құрған кезде Мемлекеттік геодезиялық торлар
қолданылады. Топографиялық түсіріс және құрылыс алаңындағы геодезиялық
жұмыстарды жобалау кезінде 1-2 разрядты полигонометриялық жүрістер
қолданылады. 1:5000 – 1:500 масштабтағы топографиялық пландарды құрған
кезде, территориядағы геодезиялық пункттердің тығыздығы 1 км² 4 пункттен 1
пункке дейін келу керек.
Кесте 4 - 1 және 2 разрядты полигонометрияның негізгі көрсеткіштері
Полигонометрия
Негізгі көрсеткіштер
4 класс 1 разряд 2 разряд
Жүрістің шекті ұзындығы,км: жеке
жүріс 15 5 3
Бастапқы және түйін нүктелер
аралығындағы 10 3 2
Түйін нүктелер аралығындағы
7 2 1.5
Полигон периметрінің шекті мәні, км
30 15 9
Жүріс қабырғасының ұзындығы, км:
Ең үлкені 2 0.8 0.35
Ең кіші 0,25 0.12 0.08
Орташа 0,50 0.30 0.20
Жүрістегі қабырғалар саны, артық емес
15 15 15
Соңғы қабырғасының салыстырмалы
қатесі, артық емес 1200000 150000 120000
Бұрышты өлшеудің ОКҚ (жүрістегі және
полигондағы үйлеспеушіліктер бойынша)3 5 10
артық емес
Жүрістегі және полигондағы бұрыштық
үйлеспеушіліктер, n-жүрістегі 5 10 5
бұрыштардың саны
1-2 разрядты полигонометрия жеке жүріс немесе тор түрінде құрылады.
Еер екі қатарлас орналасқан полигонометриялық пункттер ір-бірінен өте алшақ
орналасқан жағдайда, сәйкес разрядты және класты жүріс жүргізілуі қажет. Әр
түрлі дәлдікте, мысалы 1-разрядты және 4-класты полигонометриялық жүрістер
параллель жүргізілген болса және пункттер арасындағы ара-қашықтық 1,5 км
ден аспаса, онда бұл жүрістер аралығында міндетті түрде 1-разрядты
полигонометриялық жүріс жүргізілуі қажет. Барлық пункттер міндетті түрде
жергілікті жерде талапқа сай арнайы белгілермен орнатылуы керек.
Ірі масштабты түсірістердің обьектілерінде 4 класс полигонометриясы
Мемлекеттік полигонометрияның 4 класына қарағанда төмен дәлдікпен
орындалады. 1 және 2 разрядты 4 класс полигонометриясының негізгі
көрсеткіштері 1.3-кестеде берілген. Полигонометрияның жеке жүрісі екі
бастапқы пункттерге тірелуі тиіс, бұл жағдайда міндетті түрде жанасатын екі
бұрыш өлшенуі керек. Немесе бір бастапқы пунктке тірелетін 1 және 2
разрядты полигонометриялық жабық жүрістерді жүргізіп, оларды жоғарғы класс
пункттерімен координаттар арқылы байланыстыруға болады. Соңғы жағдайда
бұрыштық өлшеулерді тексеру үшін азимуттардың астрономиялық және
гидротеодолиттық бақылаулары пайдаланылады. Байланыстырылмаған
аспалы(висячий) жүрістерді жүргізуге болмайды.
Инструкциямен бекітілген таблицадағы талаптардан аздаған ауытқулар
болуы мүмкін. Сәулелік қашық өлшеуіштермен өлшенген байланыстырушы
қабырғалардың ұзындығы 30 % дейін ұзартуға болады. Параллель орналасқан
жүрістердің ұзыдығы шет мәнге жақын болса, 4 класс жүрістерінің аралықтары
2,5 км. кем, ал І разрядтағы 1,5 км кем болса, оларды сол класс және
разрядтардағы жүрістермен қосады.
Полигонометриялық жүйенің бекітілген пункттерінің биіктіктері
геометриялық нивелирлеумен анықталады.
4 класс, 1 және 2 разрядты полигонометриялық жүйелерді және ірі
масштабты түсіру негізін жобалау үшін кейін орындалатын түсірістердің
масштабтарын және әдістерін есепке ала отырып жасалады. Жобалау келесі
негіздерде: түсіру обьектісінің геодезиялық зерттелінуі жайында
мәліметтерді; аспаптардың бар екендігі; жұмыс жасау аймағының физико-
географиялық және экономикалық зерттелуі жайында деректерді жинау және
талдау, материалдардың және жұмыс күшінің, аймақты зерттеу нәтижелерінің
бар екендігін, аймақтың 10-15 жылдан кем емес уақыттағы дамуын есепке ала
отырып жасалады.
Жүйенің жобасы 1:10000 немесе 1:25000 масштабтардағы топографиялық
карталарда құрылады. Құрылған жоба бағаланады. Жиілендіру жүйесінің
дәлдігін есептеудің бастапқы талабы, үйлестірілген түсіру негіздерінің
нүктелерінің орналасқан орындарының қателерінің шет мәні: олар планда, ашық
және құрылыс салынған жерлерде 0,2 мм, яғни 1:500 масштабта 10 см болуы
керек. Жүйелерді жобалауда ЭЕМ қолдануы оптимальды шешім табу мүмкіндігін
береді: аз қаржылай шығынмен берілген жоғарғы дәлдіктегі жүйені құруды.
Полигонометриялық белгілерді көшелердің жүретін бөліктерінде,
егістіктерде, батпақтарда, топырақпен көміліп қалатын жерлерде, жылжымалы
топырақтарда және карьерлердің котлавандардың, басқа да қауіпті жерлердің
қасында орналастыруға тиым салынады.
Әр орналастырылған полигонометриялық белгі кем дегенде үш
өлшеумен (1 см-ге дейін) жергілікті жердегі тұрақты заттармен
байланыстырылады, ал орналасқан орнының суреті ұқыпты түрде карточкаға
салынады.
Полигонометрия разряды, жүрістердің жалпы ұзындығы, пунктер
саны. Өндірістік алаң территориясында 1 разряд тиангуляциясына 1-ші
разрядты полигометрия құру жобаланып отыр.
Полигонометрия шартты нүктелер арқылы жүрістер жүйесін құрайды.
Таңбалар мен орталықтар түрі:
1 разрядты полигонометрия пункттері үшін, топографиялық түсірулер
бойынша инструкциялар, қиылған пирамида формасы тәріздес 2 бетон
блоктарынан тұратын 5 типті орталықты ұсынады. Әр блоктың тік сызығында
марка салынған. Инструменттер, сызық өлшеу әдістері және бұрыш өлшемінің
орташа квадраттық қатесі.
1 разрядты полигонометрия жүрісіндегі линия ұзындығы, 1:10000
салыстырмалы қате жіберушілік есебімен, кіші топографиялық
светодальномермен немесе аспалы өлшеу приборымен өлшенеді.
1разрядты полигонометрияда бұрыштарды Т-2 теодолитпен, 2 әдіспен
өлшейді, ол Т-5 теодолитімен 3 әдіспен өлшейді. Горизонтальді бұрыштарды
өлшеуде орташа квадраттық қате жіберушілік ±5″. Бұрыштарды өлшеу үшін
визирлік марка компактісінің үш штативті жүйесін қолданады. Теодалитті
орташа дәл кестіру және визирлік мақсат дәлдігі 1мм шамасында болу керек.
Полигонометрияны жобалау
Полигонометрияны жобалау кезінде, жүрісті ыңғайлы жолдары
қарастырылып, центрлік нүктелер орнатылатын жер бекітіліп, өндірістік
бақылау және өңдеу жұмыстары орындалады.
Светодальномерлі 1-4 класты полигонометрия 1:100000 – 1:200000
масштабтарда жобаланады. 1-2 разрядты полигонометриялық торлардың жобасы
1:5000 – 1:25000 масштабты топографиялық карталарда құрылады. Ал жобаны
нақтырақ зерттеу үшін, одан да үлкен масштабты топографиялық карталар
қолданылады. Картаға ең алдымен аумақта бұрын орнатылған геодезиялық
пункттер, яғни триангуляция полигонометриялық пункттер белгіленеді.
Жобаланатын жүріс ең алдымен жағарғы кластарға, одан кейін төменгі
кластарға келесі жағдайларды қамти отырып жобаланады:
Жүріс сызықтары жолдың, көшенің, өзеннің, шетінен немесе түсіріске
және бұрышты өлшеуге ыңғайлы жер учаскелерінде орналастырылады; пункттер
обьект түсірісіне немесе құрылыс салынатын алаңның геодезиялық бөлу
жұмыстарына ыңғайлы жерлерге орнатылады;
Жүрістерді жоғарғы класты немесе жоғарғы разрядты пункттерге
байланыстыру жоолдары қарастырылады;
Полигонометриялық жүрістер техникалық нұсқамаларға сәйкес, түзу және
талапқа сай болуы керек;
Полигонометриялық жобалауды толықтырсақ, жасалынған картада құрылған
пункктердің әдістемелік нұсқасы, бұрыштарды, қабырғаларды қалай өлшегені
жайлы және координаталарды бір жүйеге келтіруі жайлы түсініктеме болуы
қажет. Жұмыстың сметалық бөліміне: жобаның жұмыс көлемі, жұмысқа кеткен
шығындар, қолданылған аспаптарға кеткен шығындар, көлік және т.б. кеткен
шығындар, жұмыстың қаншаға бағалануы жатады.
Полигонметрия пункттерін рекогносцировкілеу және бекіту
Рекогносцировка барысында, картада жобаланған пункттер орны
анықталып, сол пункттердің басқа орнатылған пункттермен көріну қабілеті
тексеріледі. Пункт орнатылатын жер шаруашылық жүргізілетін, егіншілік
жүргізілетін, жол бойынан, жоғарғы вольтті жерлерден, жерасты комуника-
цияларынан(су құбырлары, кабельдер, дренажды желілер, т.б.) тыс жерлерде
орнатылуы керек. Құрылыс салынған аймақтарда пункттер кварталдардың және
тротуардың бұрышына, жүріс линиясы фасад лииясына параллель ететіндей
орнатылады. Бұл жағдайда, 1-4 класты светодальномерлі полигонометрияның
талабы бойынша визирлік сәуле бөгеттерге қатысты 2 м-ге жақындамауы керек
болса, 1 және 2 разрядты полигонометрияда 1,0-0,5 м жақын болмауы керек.
Рекогносцировка барысында, сыртқы геодезиялық белгілердің сәйкес түрі және
биіктігі және центр типі, яғни пункт жағдайына байланысты орнатылады.
Сондай-ақ, рекогносцировка барысында полигонометриялық пункттердің
жоғарғы класты және разрядты пункттерге байланысу тәсілдері және жыралар
мен өзендерден өту мәселелері қарастырылады. Және де, қосымша шет жағынан
орнатылатын пункттердің орны анықталады, яғни бұл пункттер жергілікті жерді
қашықтан кең көлемде бақылау үшін орнатылады. Анықталған пункт орнына темір
қазықтар немесе штырлар қағылып, цементтеледі немесе бетондалады.
Рекогносцировкалау процесі аяқталғаннан кейін, полигонометриялық
жүрістің схемасы жасалып, пункттер нөмірленеді.
1 - 4 класты полигонометриялық пункттерде триангуляциядағыдай
пункттердің центрі орнатылып, арнайы белгілермен орнатылады.
1 және 2 разрядты полигонометрияның белгілері ретінде,
полигонометриялық маркалар(штативтағы) және вешкалар пайдаланылады.
Топырақты, жұмсақ жерлерде центр ретінде, биіктігі 65-70 см кем емес төрт
кырлы пирамида тәріздес темірлер, трубалар, рельс т.б. қағылып, бетондалып
немесе цементті растворменен толтырылып, белгі орнатылады. Қағылған темір
басына крестик немесе дюбль шегемен тесіліп, нүкте ретінде белгі салынады.
Яғни, пункт басында центр нүктесі орнатылуы керек.
Топырақтық пункттерден басқа, қалалы жерлерде қабырғалық пункттер
бар. Олар топырақтық пункттерге қарағанда мықты және көпке дейін сақталады.
2.5 Геодезиялық жиілендіру тораптары
Мемлекеттік геодезиялық тірек тор негізінде геодезиялық жиілендіру
торлары құрылады және олар топографиялық түсіріс кезінде, сол түсірістің
негізі болып табылады. Пландық жиілету торлары мемлекеттік геодезиялық
торлар құру принципі бойынша құрылады, яғни триангуляциялық,
полигонометриялық және трилатерациялық әдіспенен құрылады. Кейде сызықтық-
бұрыштық әдіс бойынша құрылады. Жиілету торлары 1 және 2 разрядқа
бөлінеді.1 және 2 разрядты триангуляция - тор түрінде және жеке пункт
түрінде құрылады. Әр пункт кем дегенде үш триангуляциялық пункттен, яғни
үшбұрыштар әдісімен барлық қабырғалары мен бұрыштарын өлшеу арқылы анықталу
керек. Үшбұрыштар әдісінде бұрыштардың минималды бұрышы - 20°-30° болу
керек. Геодезиялық жиілету пункттері жергілікті жерде арнайы белгілермен
цементтеліп орнатылады және орнатылған нүкте центрінің солтүстік жағына
арнайы белгі қағылуы қажет.
Мемлекеттік геодезиялық торлардың жиілендіруін жобалау кезінде 4
класты полигонометрия жүрісі геодезиялық түсірістерді қанағаттандыру қажет.
Яғни, жобалау кезінде топографиялық түсіріске 1:5000, 1:2000, 1:1000,
1:500 масштабқа арналған әдістемелік нұсқауға жүгіну керек:
Сонымен, геодезияда жиілету торлары мемлекеттік геодезия торларының
негізінен дамиды. Олар ірі масштабты түсірістердің, сонымен қатар қала мен
елді-мекендерде, ірі өндіріс обьектерінің құрылыс алаңдарында және т.б.
орындалатын инженерлік геодезия жұмыстарының негізі ретінде қолданылады.
Пландық-геодезиялық толықтыру торлары 1 және 2 разрядты (немесе
триангуляция торлары) және полигонометрия түрінде құрылады.
Кесте 5 - Полигонометрия нұсқаулары
Өлшеу сипаттамасы Полигонометрия
4 класс 1 разряд 2 разряд
Тұрақты пункттер арасында (15 (5 (3
Тұрақты және узелды нүктелер (10 (3 (2
арасында
Узелды нүктелер арасында (7 (2 (1,5
Қабырға ұзындығы, км
(2,00 (0,80 (0,35
(0,25 (0,12 (0,08
0,50 0,30 0,20
Smax
Smin
Sпред
Жүріс кезіндегі қабырға саны (15 (15 (15
Жүріске қатысты қателік (1200000 (1100000 (120000
СКО бұрышты өлшеу (3( (5( (10(
Бұрыштық қиылыспаушылық шегі 5( 10( 20(
1 разрядты триангуляция тор үшбұрыштан жасалған торлар мен тізбектер
түрінде дамиды, үшбұрыштың қабырғаларының ұзындығы 1-5 км-ге дейін болады.
Бұрыштарды өлшеудегі орта квадраттық қате 5"-тен аспайды, ал сыртқы
(базистік) қабырғаларының ұзындығын өлшегендегі салыстырмалы қателік
1:50000-нан артық болмауы керек.
2 разрядты триангуляция тор 1 разрядты триангуляция торлары сияқты
құрылады, олардың пункттерінің жәйін тура, кері және біріккен геодезиялық
қиылысу әдістерімен анықтайды. 2 разрядты торларға үшбұрыш қабырғаларының
ұзындығы 0,5-тен 3 км-ге дейін болады. Бұрышты өлшеудің салыстырма қатесі
-10, сыртқы кабырғаларын өлшеудің салыстырма қатесі 1:20000-нан аспау
керек.
Геодезия толықтыру торларының барлық пункттеріне 4 класты нивелирлеу
немесе техникалық нивелирлеу арқылы биіктік мәндері беріледі. Таулы
жерлерде биіктік беру тригонометриялық нивелирлеу әдісімен орындалады.
Таулы жерлерде биіктік беру тригонометриялық нивелирлеу әдісімен
орындалады.
2.6 Жобаны жер бетіне көшіру жұмыстары
Жергілікті жерге инженерлік құрылыстың жобасын көшіру үшін бөлу
сызбалары жасалынады, оларда бөлуге қажетті барлық мәліметтер көрсетіледі:
биіктік белгілер, координаталар, арақашықтықтар, ылдилықтар, бұрыштық және
ұзындық құрулар элементтері. Бастапқы мәліметтерді геодезиялық дайындау
графикалық, аналиткалық және графика - аналитикалық тәсілдермен орындалуы
мүмкін.
Графикалық тәсіл бөлу мәліметтерін (координаталарды, арақашықтықты,
бұрышты және биіктікті) планнан тікелей анықтаудан тұрады. Бұл тәсіл бөлу
үшін бастапқы мәліметтердің жоғары дәлдігі қажет болмағанда қолданылады.
Аналитикалық тәсіл жобаның геометриялық схемасына қатаң сәйкес
координаталарды, арақашықтықтарды және құрылыстың өсьтік нүктелерін өзара
және тораптың тірек пункттерімен байланыстыратын бағыттарды аналитикалық
анықтаудан тұрады. Осы тәсіл ең дәл болады, бірақ өте көп еңбекті қажет
етеді.
Мәліметтерді графиялық-аналитикалық тәсілмен дайындау жедел болады
және көптеген жағдайда жеткілікті дәлдікті қамтамасыз етеді, сондықтан
құрылыс тәжірибесінде жиі қолданылады. Осы тәсілді қолданғанда ғимараттың
өстік нүктелерінің координаталарын құрылыстың бас планынан графикалық түрде
алады да, тірек торабы пункттерінің координаталарын пайдаланып, бағыттардың
дирекциондық бұрыштарын және арақашықтықтарды кері геодезиялық есептердің
формулаларымен анықтайды.
Жобалық нүктелердің координаталары былайша анықталады.
А нүктесі арқылы координаталық торлар қабырғаларына параллель
сызықтар жүргізіледі. План бойынша (х және (х, (у және (у.
А нүктесінің координаталарын мына формулалармен есептейді:
ХА = ХА + ; УА = УА + ,
мұндағы S – координаталық тордың квадрат қабырғасының теориялық ұзындығы;
хА , уА – А нүктесі орналасқан квадраттың оңтүстік-батыс бұрышының
координаталары. Осылайша В нүктесінің координаталары анықталады.
құрылыс өсінің А және В нүктелерінің табылған координаталары бойынша
тірек торапттары нүктелерінен ізделіп отырған нүктелерге дейінгі
арақашықтықтарды, дирекциондық бұрыштарды және тірек пункттеріндегі бөлу
бұрыштарын есептейді:
; ;
; (А = α1-11- α1-A .
Өстік нүктелерді жер бетіне көшіру теодолит көмегімен (А, (В полярлық
бұрыштарды құрып және бастапқы А және В пункттерінен d1-А, d11-В полярлық
арақашықтықтарды өлшеп жүргізіледі.
Жобаны байланыстыру дегеніміз, жобаның бөлу элементтерін жерге көшіру
үшін қажет геодезиялық байланыстыру мәліметтерін даярлау. Бөлу
элементтеріне арақашықтықтар, бұрыштар, биіктік өсімшелері жатады. Жобаны
геодезиялық даярлаудың нәтижелері жергілікті жерге көшудің негізі болып
есептелетін бөлу сызбаларында бейнеленеді. Бөлу сызбалары 1:500-1:2000
масштабтарда жасалады.
Құрылыстың жеке элементтерін бөлу жер бетінде жақсы бекітілген
тірек торларының нүктелері мен сызықтарынан немесе құрылыстың басты бөлу
остерінен басталып орындалады. Инженерлік құрылысты салу кезінде бөлу
жұмыстарының негізгі элементтеріне жататындар: жоба горизонталь бұрышты
салу, жоба арақашықтықты салу, жерге жоба биіктігін шығару, жоба
еңістігінің сызығын шығару, жоба жазықтығын салу.
Жоба горизонталь бұрышты салу бөлу негіздері пункттерінің арасындағы
белгілі бағыттан немесе белгілі құрылыстың өсінен жасалынады. Ол үшін
теодолитті шығаратын бұрыштың төбесіне қойып, оны жұмыс қалпына әкеледі де,
горизонталь дөңгелектен санақ алады. Содан кейін бір алынған санаққа
бұрышын қосып, алидада бұрандасын босатып, теодолит дүрбісін қосылған
санақтың мәнімен бағыттайды.Аспаптан біршама қашықтықта дүрбінің көздеу
өсінің створымен жердің бетінде С нүктесін белгілейді. Бұл дүрбінің бірінші
қалпы (ДС). Содан кейін дүрбінің екінші қалпымен (ДО) жоғарыда айтылғандай
салып, жер бетінде С нүктесін белгілейді. Салынатын жоба бұрышы ретінде С
мен С нүктелерінің ортасы С нүктесін белгілеп, оны қазықпен бекітеді.
Жоба қашықтығын салудың жалпы жағдайы жер бетінде жоба қашықтығына
сәйкес көлбеу қашықтықты D анықтау және бекіту болып табылады. Жерғе
салынатын көлбеу сызықтың ұзындығы D анықтау үшін берілген жоба ұзындығы d
мен сызыкггың горизонтқа көлбеу бұрышы арқылы формуламен есептейді:
D=d+2dsіn2(v2)
D = d cos v
бұнда 2dsin - көлбеулікке түзетпе
Есептелген ұзындықты D жердің бетімен берілген бағыт бойынша жарық
қашықтық өлшеуіш, лента немесе рулетка арқылы екі рет АВ мен АВ салады (2-
сурет). Сол екеуінің ортасы В нүктесін жерде белгілеп, қазықпен бекітеді.
АВ сызығының ұзындығы D жоба қашықтығы болып табылады.
Егер жоба ұзындығын салу кезінде мүмкіндік салыстырмалы қате 1:2000-
нан аспаса, онда 1-қа дейінгі келбеулікте көлбеуге байланысты түзетпе
ескерілмейді.
Жоба биіктігін жерге шығару. Жоба биіктігін жерге шығару
геометриялық нивелирлеу әдісімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Автомобиль жолдары – көліктік-коммуникациялық кешеннің маңызды
бағыттарының бірі болып табылады.
Автомобиль жолының жобасы - автомобиль жолының жердегі орналасуын,
жоспар элементтерінің параметрлерін, жер төсемінің көлденең және бойлық
бейіндерін, жол төсемінің конструкциясын, су өткізетін және өзге де
инженерлік құрылыстарды, жолдардың қиылысуы мен түйісуін көрсете отырып,
сондай-ақ жолды абаттандыру, жол қозғалысын ұйымдастыру және қауіпсіздігі,
құрылысын ұйымдастыру, жол сервисі құрылыстарын және жұмыс көлемі мен құнын
анықтау арқылы басқа да инженерлік құрылыстарды орналастыру мәселелерін
шеше отырып автомобиль жолын жобалаудың нәтижесі ұсынылған белгіленген
мазмұндағы және құрамдағы есептік және жобалық техника-экономикалық
құжаттардың жиынтығы.
Алматы облысы жолдарының жалпы ұзындығы 9472 км құрайды, соның
ішінде: республикалық маңызы бар – 2519 км; облыстық және аудандық маңызы
бар – 6953 км.
Облыстық және аудандық маңызы бар автожолдардың басым бөлігі 4
техникалық дәрежеге жатады, ал кейбір ауылдық елді мекендерге кіреберіс
жолдары 5 техникалық дәрежеге жатады. Өтпелі жамылғы түріндегі автомобиль
жолдарының учаскелері және топырақты жолдар автокөліктердің салмақ
қысымына, жылдамдықты үдету бойынша талаптарға жауап бермейді және жол
қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз етпейді.
Автомобиль жолдарының құрылысы және жолдарының реконструкция
жұмыстары соңғы кездері ең басты мәселелердің бірі болып отыр. Осыған
сәйкес автомобиль жолдарының құрылыс саласы белсенді талқыланып орынды
шешімдер енгізілуде. Осыған баланысты мен өзімнің дипломдық жобамда
Республикалық маңызы бар жолды жобаладым. Соңғы кездері жолдарға үлкен
қаражаттар бөлініп отыр және де осының арқасында көптеген жолдар жөнделді.
Бұл жұмыста Осы Алматы облысының автомобиль жолдарының жалпы
жағдайына, жолдарды салу үрдісіне тоқталамыз.
Жалпы жұмыс көлемі 76 беттен тұрады. Сонымен қатар, жұмыс 19 суретпен
көркемделіп, 6 кестемен толықтырылған.
1 Алматы облысы туралы жалпы физикалық-географиялық сиппаттама
1.1 Географиялық орналасуы
Алматы облысы — Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы
әкімшілік бөлік. 1992 жылға дейін Алма-Ата облысы деп аталып, орталығы Алма-
Ата қаласы болды. 2001 жылдың сәуір айында Республика Президентінің
жарлығымен облыс орталығы Алматы қаласынан Талдықорған қаласына өзгертілді.
Аймақтың қалыптасу тарихы сонау 19 ғасырдан бас алғанымен, облыс ретінде
1932 жылы 10 наурызда түркелді. Жерінің аумағы 223,9 мың км² (8,2 %, 4
орын). Облыс аумағында 16 аудан(Ақсу ауданы, Алакөл ауданы, Балқаш ауданы,
Ескелді ауданы, Еңбекшіқазақ ауданы, Жамбыл ауданы (Алматы облысы),
Кербұлақ ауданы, Көксу ауданы, Қарасай ауданы, Қаратал ауданы, Панфилов
ауданы, Райымбек ауданы, Сарқан ауданы, Талғар ауданы, Ұйғыр ауданы, Іле
ауданы) және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі)
бар. Облыста 1998 жылғы ресми санақ бойынша 1 631 700 адам, ал 2013 жылғы
тіркелген адамдардың есебі бойынша 1 946 627 адам (10,8 %, 2 орын) тұрады.
Мұндағы халық тығыздығы 9 адамкм² (республика бойынша 2 орында).
Өңірде 777 елді мекен бар, сондай-ақ 103 ұлт пен ұлыс өкілдері тұрады.
Әкімшілік орталығы — Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл,
солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс
Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен (Шинжәң Ұйғыр
аутономиялық ауданы), оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен (Шу және
Ыстықкөл облыстары) шектеседі. Теңіз деңгейінен ең биік нүктесі 7010 м
болатын Іле Алатауының Хан Тәңірі шыңы. Бұл тек Алматы облысының ғана емес,
Қазақстан Республикасының ең биік нүктесі.
1.2 Геологиялық-геоморфологиялық құрылымы және табиғи ландшафтар
Облыстың табиғаты мен жер бедері ала-құла. Балқаш және Алакөлге
ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Бұл өңір негізінен
антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Оның басым
бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Лөкқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның
қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының
Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген.
Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу
(Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері
толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы
бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы — Бесбақан (4442 м)
орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы
ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау,
Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық
өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле,
Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-
Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей
Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы
облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен
далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері).
Облыстағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге
дейінгі кристалды тақта-тасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-
ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер т.б. палеозой
жыныстары кеңінен тараған. Тау етегі және облыстың биіктігі орташа өңірлері
плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Облыстағы таулардың
алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан
кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық (пенеплен)
қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында, альпілік орогенез кезінде
пенепленге айналған өңір тектоник. процестер нәтижесінде кәдімгі тауларды
түзген. Мұнда осы кезге дейін тектоникалық процестер жалғасуда. Оқтын-оқтын
болатын жер сілкінулер — соның айқын дәлелі. Кен байлықтарынан облыс
қойнауында полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты), молибден кентасының
едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бентонит сазы (Ақсу, Алакөл
аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас және қоңыр көмір
(Ойқарағай, Тышқанбай), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жерасты
сулары бар.
Алматы облысының климаты негізінен континенттік. Қысы қоңыржай
салқын. Қаңтар айындағы орташа темп-ра солт. жазық бөлігінде — 10-160С,
оңтүстікте — 4-90С. Жазы ыстық және қуаң. Шілде айының орташа темп-расы
солтүстігінде 250С, оңтүстігінде 270С. Бұл жазық өңірлерде жауын-шашынның
орташа жылдық мөлш. 110-250 мм. Тау бөктерінің климаттық жағдайы жұмсақ.
Қаңтар айының орташа темп-расы — 5-90С, жылымық жиі болып тұрады. Шілде
айының орташа темп-расы тау бөктерінде 21-230С, тау аңғарларында 19-220С.
Жауын-шашын тау бөктерінде 400-600 мм, тау аңғарларында 700-1000 мм. Облыс
жерінде жауын-шашын негізінен көктем мен жаз айының басында жауады. Солт.
өңірдің жазығы мен тау бөктерлерінде қар жамылғысының орташа қалыңд. 10-30
см, тау беткейлерінде 40-100 см. Балқаш және Алакөл жағалауларында бриз
желі соғады.
Өзендері Балқаш — Алакөл тұйық алабында жатыр және жер беті ағын
суына тапшы келеді. Олар қар, мұздық суларымен толысады. Ірі өзендері: Іле,
Қаратал, Ақсу, Шелек, Шарын, Лепсі, Тентек, Жаманты, Ырғайты, Шілікті,
Түрген, Есік, Бүйен. Ірі көлдері: Балқаш, Алакөл, Жалаңашкөл, Сасықкөл,
Ұялы, Қошқаркөл. Іле өзен бойында Қапшағай бөгені және СЭС-сі салынған. Тау
бөктерлерінде минералды бұлақ сулары көптеп кездеседі.
Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке
байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр
топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде
эфемер өсімдіктер басым тараған. Балқаш, Алакөл к-дерінің батпақты
жағалауында, Іле өз-нің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау
етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде
таулы даланың қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. Мұндай
жерлерде (биікт. 600-1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды,
бетегелі-боз далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек,
қайың, алма ағашы, ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік
таудың шалғыны өседі. Биік таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай,
қоғажайы, тастесер т.б. өсімдіктер басым. Бұл өңір — облыс малшыларының
жазғы жайлауы.
2 Инженерлік-геодезиялық ізденіс жұмыстарының теориялық-әдістемелік
негізі
2.1 Құрылыстағы инженерлік-геодезиялық іздеулер
Инженерлік іздеулер – экономикалық тиімді және техникалық негізделген
құрылыс орнын анықтауға, ғимаратты жобалау, салу және пайдалануда туатын
сұрақтарды шешуге қатысты ақпарат алуға арналған жұмыстар кешені.
Инженерлік-геодезиялық іздеулер барысында жорамалды құрылыс орнының
жер бедері зерттеледі және түсіріледі, нәтижесінде жобалауға қажетті
ірімасштабты план жасалады.
Топографиялық-геодезиялық жұмыстар құрамына кіреді:
– мемлекеттік геодезиялық тор құру;
– пландық-биіктіктік түсіріс негізін құру;
– топографиялық түсіріс;
– түсірілген жер бөлігіне ірімасштабты план жасалады.
Сызықтық түсірістердің өзіндік ерекшеліктері болады және жекелеген
жағдайларда айтарлықтай күрделілігімен айырмашылық жасайды. Сондықтан темір
жол және автомобиль жолын, каналдар, құбыр жүргізу, электр тасымалдау
желілері, электр байланыс желілері және т.б. жұмыстарды жобалау және
салудағы іздеу жұмыстарын бөлек қарастырады.
Инженерлік-геодезиялық жобалау– ғимаратты планда және биіктігі
бойынша орналастыруға арналған мәліметтерді алу үшін жүргізілетін жұмыстар
кешені. Жұмыс құрамы:
– нысанды аудан және биіктік бойынша орналастыру;
– ғимараттың негізгі өстерін бағыттау;
– жер беті жұмыстарының көлемін анықтау;
– сызықтық типтегі ғимараттың жобасын құрастырға қатысты есептер
шығару (көлденең және тік қисықтарды, болашақ трассаның ұзына бойлық
профилін қоса есептегенде);
– жобаны жерге шығаруға қажетті есептер шығару;
–бөлу сызбасын, нобайын, т.б. құрастыру.
Ғимарат құрылысы жобада жасалған сызба бойынша ғана жүргізіледі. Жоба
құрылысқа қажетті техникалық-экономикалық негізі бар есептерден,
сызбалардан, түсіндірме жазбалар мен басқа да материалдардан тұратын
техникалық құжаттар кешені.
Жобалаудағы топографиялық негіз іздеу кезеңінде орындалған 1:5000 –
1:500 болатын ірімасштабты план болып табылады.
Құрылыс алаңында жүргізілетін геодезиялық жұмыстардың құрамы,
дәлдігі, әдісі, көлемі, мерзімі және тәртібі бойынша нұсқау жалпы жобаның
құрамдас бөліктері болып табылатын құрылысты ұйымдастыру жобасында (ҚҰЖ),
жұмысты жүргізу жобасында (ЖЖЖ), және геодезиялық жұмыстарды жүргізу
жобасында (ГЖЖЖ) келтіріледі.
Жобаның геодезиялық дайындығының міндетіне берілген дәлдікпен құрылыс
алаңындағы өзара бөлек орналасқан ғимараттарды қосу және жергілікті жердегі
бөлу жұмыстары жатады. Жобаларды дайындаудағы геодезиялық есептер
құрылыстың жергілікті орнын және ғимаратты планда және биіктік бойынша
шығаруға арналған бөлу элементтерін анықтаудан тұрады.
Құрылыс алағындағы геодезиялық жұмыстарды жобалау принципі тәжірибе
жүзінде жасалатын негізгі база ҚҰЖ(құрылысты ұйымдастыру жобасы) және
ЖЖЖ(жұмыс жүргізу жобасы) болып табылады. ҚҰЖ секілді ЖЖЖ-ның да
геодезиялық бөлімі болады. Бұл бөлімде қарастырылады:
– бөлу және биіктік негізін құрудағы жұмыстардың құрамы, көлемі,
мерзімі және реттілігі;
– құрылыс кезіндегі бөлу жұмыстарының құрамы, көлемі, мерзімі және
орындалу реті;
– қажетті дәлдік, құралдар мен жұмысты орындау әдістері.
Геодезиялық жұмыстарды жүргізу жобасында (ГЖЖЖ) келесі бөлімдерден
тұрады:
1) Құрылыс алаңындағы геодезиялық жұмыстарды ұйымдастыру. Бұл бөлімде
геодезиялық жұмыстарды жүргізу схемасын сәйкестендіру мәселелері және
геодезиялық топтармен жүргізілетін өлшеулердің орындалуының күнтізбелік
жоспары қарастырылады;
2) Негізгі геодезиялық жұмыстар. Жоба құрылыс алаңындағы пландық
және биіктіктік геодезиялық негізді құрастыру схемаларынан; геодезиялық
өлшеулердің қажетті дәлдік есептерінен; реперлер мен маркаларды,
белгілердің түрлерін, бөлу торын құру әдістері мен схемаларынан; бастапқы
және негізгі өстерді бөлу жұмыстарынан тұрады;
3) Ғимараттың бастапқы және негізгі өстерін шығару дәлдігін және
орындалу әдісін ескергендегі алғашқы пландық-биіктіктік негізден өстік
белгілерді орналастыру схемасына көшіру, сондай-ақ, нақты геодезиялық бөлу
жұмыстары;
4) Ғимараттың жер асты қамтамасыз етілуі, құрылыстың нақты бөлу және
түсіру жұмыстары жүргізіледі;
5) Ғимаратың жер үсті бөлігін салуда геодезиялық қамтамасыз етілуі.
Пландық және биіктік геодезиялық негіздің элементтерін өлшеу дәлдігін
есептеу, өстерді берудің әдісін талдау мен түсіріс жұмыстары жатады;
6) Геодезиялық әдістермен ғимарат деформациясын өлшеу жобасы.
Қажетті өлшеу дәлдігін, өлшеу әдістері мен құралдарын, өлшеу мерзімін және
нәтижелерді өңдеу әдістерін қарастырады.
2.2 Геодезиялық бөлу жұмыстары
Инженерлік құрылысты бөлу немесе жобадан жерге шығару деп жердің
бетінде болашақ құрылыстың планы мен биіктігі бойынша орнын анықтау үшін
жасалатын геодезиялық жұмыстардың кешенін айтады. Бөлу жұмыстары өзінің
орындалу мәні бойынша топографиялық түсіріске кері процесс болып табылады.
Топографиялық түсірісте ситуация мен рельефтің ерекше нүктелері жердің
бетінен планға түсіріледі, ал бөлу процесінде, керісінше, топографиялық
планда жобаланған құрылысты жердің бетіне шығарады.
Жобадан жердің бетіне шығару бірнеше кезеңнен тұрады:
1) жердің бетіне құрылыстың басты және негізгі өсін шығару;
2) басты және негізгі өстерден аралық (бойлық пен
көлденең) өстерді толық бөлу;
3) монтаждық өстерді шығару және технологиялық құрылғыларды жобаға
байланысты орналастыруын тексеретін геодезиялық бақылау.
Бөлу жұмыстарына талап ететін дәлдіктер әр кезеңге байланысты
өзгеріп отырады: бірінші кезеңде бөлу жұмыстары төмен дәлдікпен
жасалынады, қате бірнеше сантиметрге дейін болады, кейінгі кезеңдерде
жерге шығару жұмыстары жоғары дәлдікпен жасалынады.
Геодезиялық бөлу жұмыстары құрылыс-монтаж жұмыстарының құрамдас
бөлігі болып табылады. Бөлу жұмыстары пландық және биіктік болып бөлінеді
және оларға негізгі және нақты бөлу жұмыстары кіреді. Негізгі бөлу
жұмыстарына жергілікті жердегі басты өстердің орналасуын және инженерлік
ғимараттың құрылыс алаңын анықтау болып табылады. Нақты бөлу жұмыстары
инженерлік ғимарат бөліктерінің пландық және биіктік белгілерін анықтаудан
тұрады. Нақты бөлу жұмыстары жер бетіне шығарылған өстерді негізгі және
көмекші өстерге, сондай-ақ контурлы сызықтары мен нүктелерін бөлуден
тұрады. Ғимаратты бөлу жұмыстары түсіріс жұмыстарына кері болып табылады
және жоғары дәлдікті орындалуымен сипатталады. Егер ғимаратты түсіру
барысында 10 см қателік кетсе, 1:2000 масштабта қателік 0,05мм-ге
кішірейеді. Ал мұндай масштабта көрсету мүмкін емес. Егер 1:2000 масштабта
қателік 0,1 мм(масштабтың графиккалық дәлдігінің шегі) болса, жер бетіне
көшіргенде, 200 мм болып шығады, ал мұндай қателік бөлу жұмыстарында жол
берілмеуі мүмкін. Жобадағы белгілердің жылжу қателігі негізінен 2–5 мм-ді
құрайды. Сондықтан, пландағы нүктелердің өлшемдері мен орналасуын
аналитикалық жолмен алады. Ал координаталарын алу үшін 1:500 масштабтық
план қолданылады.
Бөлу жұмыстарының құрамы:
1) Триангуляция, полигонометрия, трилатерация, құрылыс торы,
сызықтық-бұрыштық құрылымдар түріндегі бөлу жұмыстарының негізін салу.
Геодезиялық бөлу негізі сыртқы бөлу торын салуға және түсіріс жүргізуге
қажет;
2) Ғимараттың басты немесе негізгі өстерін (сыртқы бөлу негізін
жасау) және жобалық белгілерін жерге орналастыру. Сыртқы бөлу негізі нақты
бөлу жұмыстарының орындалуы үшін базис болып табылады;
3) Нақты бөлу жұмыстары тоғанның бөліктері, коммуникацияны,
фундаменттің құрылымын бөлу жұмыстары сиректетуінің үзінділері, тоғанның
түбіне белгілерді және өстерді беру, ғимараттың жерүсті бөлігін қалау. Бөлу
жұмыстарының негізгі элементтері жобалық бұрышты, жобалық қашықтықты,
жобалық еңісті және жобалық белгіні жер бетіне шығару болып табылады.
Ғимараттың түріне, өлшеу шартына және оның құрыу дәлдігіне қатысты
талаптарға байланысты бөлу жұмыстары полярлық орындалу біледі немесе
тіктөртбұрыштық координат, бұрыштық, сызықтық немесе тұстамалылы
кертілген таңба және басқа да әдістермен орындалуы мүмкін.
Жобадан жердің бетіне инженерлік құрылысты шығару үшін келесі жоба
құжаттарының негізгі топтары қолданылады:
Бас және топографиялық пландардың масштабтары 1:5000-1:500, бұнда
құрылыстың пландық-биіктік қалпы, оның пішіні, мөлшері және бірі-біріне
өзара орналасуы көрсетіледі.
Құрылыстың негізгі қималарының бойлық пен көлденең профильдері, бұнда
құрылыстың бөліктерінің жердің бетінен биіктікпен орналасуы көрсетіледі.
Инженерлік құрылысты жобадан жер бетіне шығару үшін істелетін
геодезиялық жұмыстардың алдында жобалық реттеулерді дайындайды. Бұл
дайындық кезінде жоба шамалары көрсетіледі және ееептелінеді, сызбадан
алынбаған деректер өлшенеді. Бұлар бөлек журналға жазылып, жоба сызбалары
жасалынады.
2.3 Құрылысты бөлу пункттері мен тірек торлары
Бөлудің пландық тірек торлары. Бұл торларды құру бөлетін инженерлік
құрылыстың пішіні мен мөлшеріне, орналасу жағдайына, бөлу жұмыстарының
әдісі мен дәлдігіне негізгі пункттерді ыңғайлы орналастыруына байланысты
болады. Пландық тірек торлары үшін мемлекеттік геодезиялық торлар мен
толықтыру торларының нүктелері, инженерлік ізденісте салынған
геодезиялық торлар мен құрылысқа байланысты жаңадан құрылған
геодезиялық торлардың нүктелері қолданылады. Құрылатын торлар үшбұрыш
түрінде триангуляция мен трилатерация торларымен, геодезиялық
төртбұрышпен, квадратты және тікбұрышты құрылыс торларымен, тұйық және
ашық тердолиттік жүріспен, параллактикалық полигонометриямен дамиды.
Бөлудің биіктік тірек торлары мемлекеттік геодезиялықторлардың
реперлері маркаларымен байланыстырылған ыңғайлы орналасқан реперлердің
қатарынан тұрады. Пландық-биіктіктік геодезиялық негізі мен басты бөлу
өстері інүктелерінің орнын анықтау және оларды бекіту процесі құрылысты
бөлудің негізгі кезеңіне жатады. Бұл кезең торларды қабылдау актысын
жасаумен аяқталады. Құрылысты толық бөлу құрылыстың жеке бөліктері мен
элементтерінің қосымша және көлденең өстерін бөлуден басталады.
Әр түрлі инженерлік құрылыстарды жобалау және салу үшін,
топографиялық пландар мен карталарды құру мақсатында жүргізілетін барлық
геодезиялық өлшемдер және топографиялық түсірістер, пландық координаталары
және биіктіктері белгілі, жер бетінде бекітілген геодезиялық пункттер деп
аталатын нүктелерден бастау алады. Осындай нүктелердің жүйелі қосындысын
геодезиялық тор деп атайды.
2.4 Мемлекеттік геодезиялық торларының пункттері
ТМД елдерінде геодезиялық торды Мемлекеттік тор, геодезиялық
жиілету және геодезиялық түсіру торы деп бөледі. Торларды құрғанда
жалпыдан жекеге ауысу қағидасын сақтай отырып, іске асырады. Яғни,
аумақты алқапты қамтитын салыстырмалы түрде қосындар жүйесін құрады да,
олардың координаталарын және биіктіктерін жоғарғы дәлдікпен анықтайды. Әрі
қарай тор бірнеше сатылап жиілетіледі де, қосындарының координаталарын және
биіктіктерін алдағы тордағы дәлдіктен төмен дәлдікпен атқарады.
Мемлекеттік геодезиялық тордың пландық жағдайы жалпылама мемлекеттік
координаттық жүйеде, ал биіктіктер бірегей мемлекеттік жүйеде анықталады.
Мемлекеттік геодезиялық тор (МГТ) – мемлекеттің территориясында
координаталардың таралуын қамтамасыз ететін және басқа да геодезиялық
торларды құруға негіз бола алатын геодезиялық тор. Мемлекеттік геодезиялық
торларды пландық және биіктік геодезиялық торларға бөледі. Қазіргі кезде
Мемлекеттік геодезиялық торлардың тағы бір түрін ажыратады, бұл мемлекеттік
гравиметриялық тор.
Кез-келген топографиялық түсірістер жер бетінде пландық және биіктік
жайы (X, Y, H) белгілі нүктелерге негіделген. Бұндай нүктелерді тірек
пунктері деп атайды. Осы пунктердің жиынтығы тірек торларын құрайды.
Тірек пунктердің жер бетіндегі жайы астрономиялық және геодезиялық
әдістермен анықталады.
Астрономиялық әдіспен берілген пункттің геодезиялық координаталарын
(геодезиялық ендік В және геодезиялық бойлық L) аспан шырақтарын бағдарлау
арқылы анықталады. Астрономиялық бағдарлаудың нәтижесінде пункттерге
бағытталған сызықтардың геодезиялық азимуттарында А анықтауға болады.
Азимуттар, сонымен қатар, гирокомпастың не гиротеодолиттің көмегімен
анықталады. Бұдан әрі қарай геодезиялық координаталардан (B, L) және
геодезиялық азимуттан (А) тікбұрышты координаталарға (X, Y) және
дирекциондық бұрышқа (α) өтуге болады.
Пункттердің координаталарын тәуелсіз анықталуы бұл әдістің
құндылығына жатады. Бірақ та нүктелердің геодезиялық координаталарын
анықтауда пайда болатын аз қателер тіктеуіш сызығының эллипсоид бетіндегі
нормальдан ауытқу қатесімен есептегенде, тікбұрышты координаталарда шамасы
60 – 100 метрге дейін үлкен қателердің пайда болуына әкеледі. Сондықтан,
астрономиялық әдістің басты кемшілігі жер бетіндегі нүктелердің тікбұрышты
координаталары біршама аз дәлдікпен анықталынады.
Геодезиялық әдісті қолданғанда тек кей нүктелердің (негізгі
нүктелер) тікбұрышты координаталары астрономиялық бағдарлаумен анықталады.
Тірек торларының қалған пункттері жердің бетінде төбелері тірек пункттері
болатын геометриялық фигуралардың қабырғалары мен бұрыштарын өлшеу арқылы
негізгі нүктелермен байланыстырылады. Тірек торларын ослай құру схемасы
қателердің жиналуына шек қояды, өлшеуге сенімді бақылауды қамтамасыз етеді
және әртүрлі жердің бөліктерінде геодезиялық жұмысты тәуелсіз істеуге
мүмкіншілік береді.
Пункттердің координаталары бірыңғай координаталар жүйесінде
геодезиялық әдіспен анықталатын тірек торларын тірек торлары деп атайды.
Біздің еліміздің территориясында тірек торларын жасаудағы басты
әдіс геодезиялық әдіс болып табылады.
Геодезиялық тірек торларын жіктеу
Бүкіл тірек торлары жалпыдан жекеге өту принципі бойынша топтарға
бөлінеді және олар бірнеше сатымен жасалынады, жоғарғы топтардың торларынан
төменгі топтарға, ірі және дәл геометриялық құрылудан ұсақ және аз дәлдікті
геометриялық құрылуға өтеді. Жоғарғы топтың пункттері бір-бірінен өте алшақ
(ондаған км) орналасады, кейін олар кіші топтардың торларымен толықтырылып
дамытылады. Бұндай тәсіл өте қысқа мерзімде үлкен дәлдікпен бүкіл
территорияға бірыңғай координаталар жүйесін таратуға мүмкіншілік жасайды.
Жалпы геодезиялық торлар пландық және биіктік геодезиялық торлар болып
бөлінеді. Пландық геодезиялық торларда әр пункттің жалпы мемлекеттік
жүйесіндегі тікбұрышты координаталар (X, Y) анықталады, ал биіктік
геодезиялық торларда әр пункттің Балтық биіктік жүйесі бойынша (Н)
анықталады.
Геодезиялық торлар мемлекеттік геодезиялық торларына геодезиялық
толықтыру торларына және геодезиялық түсіру торларына бөлінеді.
Мемлекеттік геодезиялық торлар барлық масштабтағы топографиялық
түсірістердің геодезиялық негізі болып табылады және олар ғылыми және
инженер техникалық есептерді шешуде халық шаруашылығының талабын
қанағаттандырады.
Мемлекеттік геодезиялық торларға кіретіндер:
а) 1, 2, 3 және 4 класты пландық торлар. Олар бұрыштық және сызықтық
өлшемдердің дәлдіктеріне, торлардың қабырғаларының ұзындығына және
дамутудың ретіне байланысты бір-бірінен ажыратылады. Пландық торлар
триангуляция, трилатерация, полигонометрия әдістерінен және олардың
бірікпелерінен құралады;
б) I, II, III және IV класты биіктік нивелир торлары;
Триангуляция әдісі ең бірінші рет 1614 ж ұсынылған. Бұл әдіс барлық
мемлекеттерде кең қолданылады. Триангуляция әдісінің мәні жер бетінде
үшбұрыштар жүйесін салудан тұрады, онда үшбұрыштардың барлық бұрыштары және
кейбір базистық қабырғалардың ұзындықтары өлшенеді (1 сурет).
Триангуляция. Үшбұрыштың қалған қабырғаларының ұзындықтарының
белгілі тригонометриялық формулалармен есептеп табады. Егер де
негізгі пункттің (А) координатасы, дирекциондық бұрышы (α) мен негізгі
қабырғаның ұзындығы (d) белгілі болса, онда тура геодезиялық есепті
біртіндеп шешу арқылы қалған пункттердің координаталарын есептеп шығаруға
болады.
1 класты триангуляция тең қабырғалы үшбұрыштың қатарынан тұрады,
олар 200 км-ден тұратын меридиандар мен параллельдердің бойымен орналасады.
Осылай салынған үшбұрыштардың қатарлары бір-бірімен қиылысып, периметрі
800-1000 км тұйық полигон құрайды (сурет 1).
Сурет 1 – Трингуляция торы
1 класты полигондардың түйіндерінің қиылысқан жерлерінде базистік
қабырғаларды не базистік торлардың шығу қабырғаларын өлшейді. Базистік
(шығу) қабырғаларының ұшынан Лаплас пунктін анықтайды, яғни айтқанда
пункттің ендік пен бойлығын және азимут бағытын анықтау үшін астрономиялық
бағдарлау жасайды.
2 класты триангуляцияны үшбұрыштың тұтас торлар құрып, 1
класты триангуляция полигонын толтыру үшін салады. Олар толықтыру және
барлық топографиялық түсірістердің геодезиялық негіздеу торларын дамыту
үшін пайдаланылатын тірек торларына жатады.
3 және 4 класты триангуляция ірі масштабты топографиялық түсірістің
негізі болып, мемлекеттік геодезиялық торларды әрі қарай толықтыруда
пайдалынады. Олар үлкен кластың торларының ішінде бөлек пункт немесе
қоспасы болып салынады.
Триангуляция әдісінің артықшылығы: Әр түрлі физика-географиялық
жағдайларда қолдануға мүмкіндігі мол. Көп мөлшерде өлшеулер алу, яғни
далалық жағдайларда өлшеуге, бақылауды орындауға болады. Торлардың қос
пункттерінің арасында олардың өзара орнын анықтау дәлдігі жоғары болуы
керек.
Кемшілігі: Бұрыштарды өлшеу кезінде 1 пункттен 2 пунктке баруға
талап етеді. Сондықтан бұл жұмыстар үлкен көлемді шығындарды талап етеді.
Триангуляция торларының техникалық мінездемесі:
Кесте 1 – Триангуляция торабының техникалық мінездемесі
Триангуляция кластары
Көрсеткіштер
I II III IV
Триангуляция тізбегін
ің ұзындығы; км 200 - - -
Үшбұрыш
қабырғаларының 20 – 25 7 – 20 5 – 8 2 – 5
ұзындығы; км
Базистік салыстырмалы
қателігі 1: 400000 1: 300000 1: 200000 1: 200000
Әлсіз
қабырғалардың салысты1: 300000 1: 200000 1: 120000 1: 70000
рмалы қателігі
Үшбұрыштардағы бұрышт
ардың ең кіші мәні 400 300 200 200
Бұрыш өлшеудің орташа
квадраттық қателігі ±0.7" ±0.1" ±1.5" ±2"
Трилатерация әдісі. 3 және 4 класты мемлекеттік геодезиялық
торлары трилатерация әдісі-мен де салынады. Трилатерация триангуляцияға
ұқсас, үшбұрыштық жүйеден тұрады, бұнда тек үшбұрыштардың барлық
қабырғалары өлшенеді. Үшбұрыштардың шешімі арқылы горизонтальдық
бұрыштарды анықтайды, дирекциондық бұрыштарды есептеп табады. Пункттердің
координаталарын триангуляциядағы қолданған әдістермен есептеп шығарады және
үшбұрыштың А, В, С қабырғаларын пайдаланып COS теоремасын бойынша шешіледі.
Ол әртүрлі масштабтағы III, IV класты инженерлік-геодезиялық тор және I, II
разрядты жиелету торларын құруға арналған. Жоғарғы классты геодезиялық
торларды құруға бұл әдіс қолданылмайды.
Торлардың қабырғаларының ұзындықтары радио және жарық қашықтық
өлшегіштермен өлшенеді. Қабырғаларды өлшегенде салыстырма-лы қателердің
шамасы 3 класс – 1: 1 000 000, 4 класс – 1: 40 000-нан аспау керек.
Кесте 2 - Трилатерация әдісінің негізгі сипаттамасы
Көрсеткіштер IV I II
Қабырғалардың ұзындығы, км 1 – 5 0.5 – 5 0.25 – 3
Қабырғалардың ұзындықтарын
анықтаудың шекті салыстырмалы 1: 50000 1: 20000 1: 10000
қателігі
Үшбұрыш бұрыштарының ең кіші 20 20 20
мәні
Төртбұрыштарының ең кіші мәні 25 25 25
Бастапқы пунктер үшбұрыштың саны
6 8 10
Полигонометрия әдісі. Бұл әдіс геодезиялық торды құру үшін ХХ ғ 60
жылдарынан бастап кең қолданылды. Бұл кезде геодезиялық өндірісінде
дәлдігі жоғары жарық және радиоұзындық өлшеуіштер кең қолданылды.Орманды
жазықтарда және күрделі қолайсыз жерлерде триангуляция торларын дамыту
қиындыққа түседі және тиімсіз болады, сондықтан ондай жерлерде
полигонометрия әдісі қолданылады. Бұл әдіс жер бетінде жүріс полигондар
жүйелерін салудан тұрады, бұнда барлық бұрыштар мен қабырғалар өлшенеді
(сурет 2).
Сурет 2 – Полигонометрия жүрістері
Егер ab базисі полигонометриялық жүрістің АВ қабрғасына перпендикуляр
болса және онымен екіге бөлінсе, онда АВ қабырғасының ұзындығын анықтау
үшін ab – базисін және φ1 мен φ2 параллактикалық бұрыштарын өлшеу
жеткілікті.
Егер де пункттің координаталарымен бір қабырғасының дирекциондық
бұрышы белгілі болса, онда полигонометриялық жүрістің барлық пункттерінің
координаталарын есептеп табуға болады.
Полигонометрияда бұрыштар тиісті дәлдікті теодолитпен өлшенеді.
Полигонометриялық жүрістің қабырғаларының ұзындығын өлшеу үшін жарық және
радио, оптикалық қашықтық өлшеуіштерді, болаттан жасаған және инварлық
сымдарды, ленталарды және рулеткаларды қолданады. Қабырғалардың ұзындығы,
бұрыштары қосымша геометриялық фигуралардан жасалған базистерді өлшеу
арқылы анықталады.
Полигонометрия 4 класқа бөлінеді: 1класты полигонометрия меридианы
және параллель бойынша периметрі 700-800 км сызылған жүрістер арқылы
салынады. Полигондардың шеткі төбелерінде Лаплас пункттерін анықтайды. 2
класты полигонометрия 1 класты триангуляция немесе полигонометрия
полигондарының периметрі 150-180 км тұйық полигондар торларымен дамытылады.
Полигонометрия 3 және 4 класс бір түйінді пункттер бар жүріс жүйелерінен
немесе жоғарғы класты мемлекеттің геодезиялық пункттеріне тірелетін
жүрістерден құралады.
Қала, құрылыс салынған жерлерде бұл әдіс триангуляция
әдісіне қарағанда экономикалық жағынан тиімді және тез орындалады.
Бірақ бұл әдістің кемшіліктерін айтуға болады:
Далалық жағдайда өлшеулерге бақылау триангуляция әдісіне қарағанда аз
болады.
Пункттер арасында геометриялық торларды құру байланыстың саны аз.
Полигонометрия торларына қойылатын негізгі шарттары және техникалық
сипаттамалары кестеде көрсетілген.
Кесте 3 - Полигонометрия сипаттамалары
Полигономет-рияҚабырғалар Қабырғалар Бұрыш өлш.Ұзындық
кластары саны ұзындығы, км. ОКҚ өлшемінің
салыстырмалы
қателігі
1 12 8-30 0,4׳׳ 1:400000
2 6 5-18 1,0׳׳ 1:200000
3 6 3-10 1,5׳׳ 1:100000
4 20 0,25-2 2,0׳׳ 1:40000
Әдетте, инженерлік-геодезиялық торлар топографиялық түсірістерді және
геодезиялық бөлу жұмыстарын жүргізген кезде жобаланады және жиілендіріледі.
Инженерлік-геодезиялық торларды құрған кезде Мемлекеттік геодезиялық торлар
қолданылады. Топографиялық түсіріс және құрылыс алаңындағы геодезиялық
жұмыстарды жобалау кезінде 1-2 разрядты полигонометриялық жүрістер
қолданылады. 1:5000 – 1:500 масштабтағы топографиялық пландарды құрған
кезде, территориядағы геодезиялық пункттердің тығыздығы 1 км² 4 пункттен 1
пункке дейін келу керек.
Кесте 4 - 1 және 2 разрядты полигонометрияның негізгі көрсеткіштері
Полигонометрия
Негізгі көрсеткіштер
4 класс 1 разряд 2 разряд
Жүрістің шекті ұзындығы,км: жеке
жүріс 15 5 3
Бастапқы және түйін нүктелер
аралығындағы 10 3 2
Түйін нүктелер аралығындағы
7 2 1.5
Полигон периметрінің шекті мәні, км
30 15 9
Жүріс қабырғасының ұзындығы, км:
Ең үлкені 2 0.8 0.35
Ең кіші 0,25 0.12 0.08
Орташа 0,50 0.30 0.20
Жүрістегі қабырғалар саны, артық емес
15 15 15
Соңғы қабырғасының салыстырмалы
қатесі, артық емес 1200000 150000 120000
Бұрышты өлшеудің ОКҚ (жүрістегі және
полигондағы үйлеспеушіліктер бойынша)3 5 10
артық емес
Жүрістегі және полигондағы бұрыштық
үйлеспеушіліктер, n-жүрістегі 5 10 5
бұрыштардың саны
1-2 разрядты полигонометрия жеке жүріс немесе тор түрінде құрылады.
Еер екі қатарлас орналасқан полигонометриялық пункттер ір-бірінен өте алшақ
орналасқан жағдайда, сәйкес разрядты және класты жүріс жүргізілуі қажет. Әр
түрлі дәлдікте, мысалы 1-разрядты және 4-класты полигонометриялық жүрістер
параллель жүргізілген болса және пункттер арасындағы ара-қашықтық 1,5 км
ден аспаса, онда бұл жүрістер аралығында міндетті түрде 1-разрядты
полигонометриялық жүріс жүргізілуі қажет. Барлық пункттер міндетті түрде
жергілікті жерде талапқа сай арнайы белгілермен орнатылуы керек.
Ірі масштабты түсірістердің обьектілерінде 4 класс полигонометриясы
Мемлекеттік полигонометрияның 4 класына қарағанда төмен дәлдікпен
орындалады. 1 және 2 разрядты 4 класс полигонометриясының негізгі
көрсеткіштері 1.3-кестеде берілген. Полигонометрияның жеке жүрісі екі
бастапқы пункттерге тірелуі тиіс, бұл жағдайда міндетті түрде жанасатын екі
бұрыш өлшенуі керек. Немесе бір бастапқы пунктке тірелетін 1 және 2
разрядты полигонометриялық жабық жүрістерді жүргізіп, оларды жоғарғы класс
пункттерімен координаттар арқылы байланыстыруға болады. Соңғы жағдайда
бұрыштық өлшеулерді тексеру үшін азимуттардың астрономиялық және
гидротеодолиттық бақылаулары пайдаланылады. Байланыстырылмаған
аспалы(висячий) жүрістерді жүргізуге болмайды.
Инструкциямен бекітілген таблицадағы талаптардан аздаған ауытқулар
болуы мүмкін. Сәулелік қашық өлшеуіштермен өлшенген байланыстырушы
қабырғалардың ұзындығы 30 % дейін ұзартуға болады. Параллель орналасқан
жүрістердің ұзыдығы шет мәнге жақын болса, 4 класс жүрістерінің аралықтары
2,5 км. кем, ал І разрядтағы 1,5 км кем болса, оларды сол класс және
разрядтардағы жүрістермен қосады.
Полигонометриялық жүйенің бекітілген пункттерінің биіктіктері
геометриялық нивелирлеумен анықталады.
4 класс, 1 және 2 разрядты полигонометриялық жүйелерді және ірі
масштабты түсіру негізін жобалау үшін кейін орындалатын түсірістердің
масштабтарын және әдістерін есепке ала отырып жасалады. Жобалау келесі
негіздерде: түсіру обьектісінің геодезиялық зерттелінуі жайында
мәліметтерді; аспаптардың бар екендігі; жұмыс жасау аймағының физико-
географиялық және экономикалық зерттелуі жайында деректерді жинау және
талдау, материалдардың және жұмыс күшінің, аймақты зерттеу нәтижелерінің
бар екендігін, аймақтың 10-15 жылдан кем емес уақыттағы дамуын есепке ала
отырып жасалады.
Жүйенің жобасы 1:10000 немесе 1:25000 масштабтардағы топографиялық
карталарда құрылады. Құрылған жоба бағаланады. Жиілендіру жүйесінің
дәлдігін есептеудің бастапқы талабы, үйлестірілген түсіру негіздерінің
нүктелерінің орналасқан орындарының қателерінің шет мәні: олар планда, ашық
және құрылыс салынған жерлерде 0,2 мм, яғни 1:500 масштабта 10 см болуы
керек. Жүйелерді жобалауда ЭЕМ қолдануы оптимальды шешім табу мүмкіндігін
береді: аз қаржылай шығынмен берілген жоғарғы дәлдіктегі жүйені құруды.
Полигонометриялық белгілерді көшелердің жүретін бөліктерінде,
егістіктерде, батпақтарда, топырақпен көміліп қалатын жерлерде, жылжымалы
топырақтарда және карьерлердің котлавандардың, басқа да қауіпті жерлердің
қасында орналастыруға тиым салынады.
Әр орналастырылған полигонометриялық белгі кем дегенде үш
өлшеумен (1 см-ге дейін) жергілікті жердегі тұрақты заттармен
байланыстырылады, ал орналасқан орнының суреті ұқыпты түрде карточкаға
салынады.
Полигонометрия разряды, жүрістердің жалпы ұзындығы, пунктер
саны. Өндірістік алаң территориясында 1 разряд тиангуляциясына 1-ші
разрядты полигометрия құру жобаланып отыр.
Полигонометрия шартты нүктелер арқылы жүрістер жүйесін құрайды.
Таңбалар мен орталықтар түрі:
1 разрядты полигонометрия пункттері үшін, топографиялық түсірулер
бойынша инструкциялар, қиылған пирамида формасы тәріздес 2 бетон
блоктарынан тұратын 5 типті орталықты ұсынады. Әр блоктың тік сызығында
марка салынған. Инструменттер, сызық өлшеу әдістері және бұрыш өлшемінің
орташа квадраттық қатесі.
1 разрядты полигонометрия жүрісіндегі линия ұзындығы, 1:10000
салыстырмалы қате жіберушілік есебімен, кіші топографиялық
светодальномермен немесе аспалы өлшеу приборымен өлшенеді.
1разрядты полигонометрияда бұрыштарды Т-2 теодолитпен, 2 әдіспен
өлшейді, ол Т-5 теодолитімен 3 әдіспен өлшейді. Горизонтальді бұрыштарды
өлшеуде орташа квадраттық қате жіберушілік ±5″. Бұрыштарды өлшеу үшін
визирлік марка компактісінің үш штативті жүйесін қолданады. Теодалитті
орташа дәл кестіру және визирлік мақсат дәлдігі 1мм шамасында болу керек.
Полигонометрияны жобалау
Полигонометрияны жобалау кезінде, жүрісті ыңғайлы жолдары
қарастырылып, центрлік нүктелер орнатылатын жер бекітіліп, өндірістік
бақылау және өңдеу жұмыстары орындалады.
Светодальномерлі 1-4 класты полигонометрия 1:100000 – 1:200000
масштабтарда жобаланады. 1-2 разрядты полигонометриялық торлардың жобасы
1:5000 – 1:25000 масштабты топографиялық карталарда құрылады. Ал жобаны
нақтырақ зерттеу үшін, одан да үлкен масштабты топографиялық карталар
қолданылады. Картаға ең алдымен аумақта бұрын орнатылған геодезиялық
пункттер, яғни триангуляция полигонометриялық пункттер белгіленеді.
Жобаланатын жүріс ең алдымен жағарғы кластарға, одан кейін төменгі
кластарға келесі жағдайларды қамти отырып жобаланады:
Жүріс сызықтары жолдың, көшенің, өзеннің, шетінен немесе түсіріске
және бұрышты өлшеуге ыңғайлы жер учаскелерінде орналастырылады; пункттер
обьект түсірісіне немесе құрылыс салынатын алаңның геодезиялық бөлу
жұмыстарына ыңғайлы жерлерге орнатылады;
Жүрістерді жоғарғы класты немесе жоғарғы разрядты пункттерге
байланыстыру жоолдары қарастырылады;
Полигонометриялық жүрістер техникалық нұсқамаларға сәйкес, түзу және
талапқа сай болуы керек;
Полигонометриялық жобалауды толықтырсақ, жасалынған картада құрылған
пункктердің әдістемелік нұсқасы, бұрыштарды, қабырғаларды қалай өлшегені
жайлы және координаталарды бір жүйеге келтіруі жайлы түсініктеме болуы
қажет. Жұмыстың сметалық бөліміне: жобаның жұмыс көлемі, жұмысқа кеткен
шығындар, қолданылған аспаптарға кеткен шығындар, көлік және т.б. кеткен
шығындар, жұмыстың қаншаға бағалануы жатады.
Полигонметрия пункттерін рекогносцировкілеу және бекіту
Рекогносцировка барысында, картада жобаланған пункттер орны
анықталып, сол пункттердің басқа орнатылған пункттермен көріну қабілеті
тексеріледі. Пункт орнатылатын жер шаруашылық жүргізілетін, егіншілік
жүргізілетін, жол бойынан, жоғарғы вольтті жерлерден, жерасты комуника-
цияларынан(су құбырлары, кабельдер, дренажды желілер, т.б.) тыс жерлерде
орнатылуы керек. Құрылыс салынған аймақтарда пункттер кварталдардың және
тротуардың бұрышына, жүріс линиясы фасад лииясына параллель ететіндей
орнатылады. Бұл жағдайда, 1-4 класты светодальномерлі полигонометрияның
талабы бойынша визирлік сәуле бөгеттерге қатысты 2 м-ге жақындамауы керек
болса, 1 және 2 разрядты полигонометрияда 1,0-0,5 м жақын болмауы керек.
Рекогносцировка барысында, сыртқы геодезиялық белгілердің сәйкес түрі және
биіктігі және центр типі, яғни пункт жағдайына байланысты орнатылады.
Сондай-ақ, рекогносцировка барысында полигонометриялық пункттердің
жоғарғы класты және разрядты пункттерге байланысу тәсілдері және жыралар
мен өзендерден өту мәселелері қарастырылады. Және де, қосымша шет жағынан
орнатылатын пункттердің орны анықталады, яғни бұл пункттер жергілікті жерді
қашықтан кең көлемде бақылау үшін орнатылады. Анықталған пункт орнына темір
қазықтар немесе штырлар қағылып, цементтеледі немесе бетондалады.
Рекогносцировкалау процесі аяқталғаннан кейін, полигонометриялық
жүрістің схемасы жасалып, пункттер нөмірленеді.
1 - 4 класты полигонометриялық пункттерде триангуляциядағыдай
пункттердің центрі орнатылып, арнайы белгілермен орнатылады.
1 және 2 разрядты полигонометрияның белгілері ретінде,
полигонометриялық маркалар(штативтағы) және вешкалар пайдаланылады.
Топырақты, жұмсақ жерлерде центр ретінде, биіктігі 65-70 см кем емес төрт
кырлы пирамида тәріздес темірлер, трубалар, рельс т.б. қағылып, бетондалып
немесе цементті растворменен толтырылып, белгі орнатылады. Қағылған темір
басына крестик немесе дюбль шегемен тесіліп, нүкте ретінде белгі салынады.
Яғни, пункт басында центр нүктесі орнатылуы керек.
Топырақтық пункттерден басқа, қалалы жерлерде қабырғалық пункттер
бар. Олар топырақтық пункттерге қарағанда мықты және көпке дейін сақталады.
2.5 Геодезиялық жиілендіру тораптары
Мемлекеттік геодезиялық тірек тор негізінде геодезиялық жиілендіру
торлары құрылады және олар топографиялық түсіріс кезінде, сол түсірістің
негізі болып табылады. Пландық жиілету торлары мемлекеттік геодезиялық
торлар құру принципі бойынша құрылады, яғни триангуляциялық,
полигонометриялық және трилатерациялық әдіспенен құрылады. Кейде сызықтық-
бұрыштық әдіс бойынша құрылады. Жиілету торлары 1 және 2 разрядқа
бөлінеді.1 және 2 разрядты триангуляция - тор түрінде және жеке пункт
түрінде құрылады. Әр пункт кем дегенде үш триангуляциялық пункттен, яғни
үшбұрыштар әдісімен барлық қабырғалары мен бұрыштарын өлшеу арқылы анықталу
керек. Үшбұрыштар әдісінде бұрыштардың минималды бұрышы - 20°-30° болу
керек. Геодезиялық жиілету пункттері жергілікті жерде арнайы белгілермен
цементтеліп орнатылады және орнатылған нүкте центрінің солтүстік жағына
арнайы белгі қағылуы қажет.
Мемлекеттік геодезиялық торлардың жиілендіруін жобалау кезінде 4
класты полигонометрия жүрісі геодезиялық түсірістерді қанағаттандыру қажет.
Яғни, жобалау кезінде топографиялық түсіріске 1:5000, 1:2000, 1:1000,
1:500 масштабқа арналған әдістемелік нұсқауға жүгіну керек:
Сонымен, геодезияда жиілету торлары мемлекеттік геодезия торларының
негізінен дамиды. Олар ірі масштабты түсірістердің, сонымен қатар қала мен
елді-мекендерде, ірі өндіріс обьектерінің құрылыс алаңдарында және т.б.
орындалатын инженерлік геодезия жұмыстарының негізі ретінде қолданылады.
Пландық-геодезиялық толықтыру торлары 1 және 2 разрядты (немесе
триангуляция торлары) және полигонометрия түрінде құрылады.
Кесте 5 - Полигонометрия нұсқаулары
Өлшеу сипаттамасы Полигонометрия
4 класс 1 разряд 2 разряд
Тұрақты пункттер арасында (15 (5 (3
Тұрақты және узелды нүктелер (10 (3 (2
арасында
Узелды нүктелер арасында (7 (2 (1,5
Қабырға ұзындығы, км
(2,00 (0,80 (0,35
(0,25 (0,12 (0,08
0,50 0,30 0,20
Smax
Smin
Sпред
Жүріс кезіндегі қабырға саны (15 (15 (15
Жүріске қатысты қателік (1200000 (1100000 (120000
СКО бұрышты өлшеу (3( (5( (10(
Бұрыштық қиылыспаушылық шегі 5( 10( 20(
1 разрядты триангуляция тор үшбұрыштан жасалған торлар мен тізбектер
түрінде дамиды, үшбұрыштың қабырғаларының ұзындығы 1-5 км-ге дейін болады.
Бұрыштарды өлшеудегі орта квадраттық қате 5"-тен аспайды, ал сыртқы
(базистік) қабырғаларының ұзындығын өлшегендегі салыстырмалы қателік
1:50000-нан артық болмауы керек.
2 разрядты триангуляция тор 1 разрядты триангуляция торлары сияқты
құрылады, олардың пункттерінің жәйін тура, кері және біріккен геодезиялық
қиылысу әдістерімен анықтайды. 2 разрядты торларға үшбұрыш қабырғаларының
ұзындығы 0,5-тен 3 км-ге дейін болады. Бұрышты өлшеудің салыстырма қатесі
-10, сыртқы кабырғаларын өлшеудің салыстырма қатесі 1:20000-нан аспау
керек.
Геодезия толықтыру торларының барлық пункттеріне 4 класты нивелирлеу
немесе техникалық нивелирлеу арқылы биіктік мәндері беріледі. Таулы
жерлерде биіктік беру тригонометриялық нивелирлеу әдісімен орындалады.
Таулы жерлерде биіктік беру тригонометриялық нивелирлеу әдісімен
орындалады.
2.6 Жобаны жер бетіне көшіру жұмыстары
Жергілікті жерге инженерлік құрылыстың жобасын көшіру үшін бөлу
сызбалары жасалынады, оларда бөлуге қажетті барлық мәліметтер көрсетіледі:
биіктік белгілер, координаталар, арақашықтықтар, ылдилықтар, бұрыштық және
ұзындық құрулар элементтері. Бастапқы мәліметтерді геодезиялық дайындау
графикалық, аналиткалық және графика - аналитикалық тәсілдермен орындалуы
мүмкін.
Графикалық тәсіл бөлу мәліметтерін (координаталарды, арақашықтықты,
бұрышты және биіктікті) планнан тікелей анықтаудан тұрады. Бұл тәсіл бөлу
үшін бастапқы мәліметтердің жоғары дәлдігі қажет болмағанда қолданылады.
Аналитикалық тәсіл жобаның геометриялық схемасына қатаң сәйкес
координаталарды, арақашықтықтарды және құрылыстың өсьтік нүктелерін өзара
және тораптың тірек пункттерімен байланыстыратын бағыттарды аналитикалық
анықтаудан тұрады. Осы тәсіл ең дәл болады, бірақ өте көп еңбекті қажет
етеді.
Мәліметтерді графиялық-аналитикалық тәсілмен дайындау жедел болады
және көптеген жағдайда жеткілікті дәлдікті қамтамасыз етеді, сондықтан
құрылыс тәжірибесінде жиі қолданылады. Осы тәсілді қолданғанда ғимараттың
өстік нүктелерінің координаталарын құрылыстың бас планынан графикалық түрде
алады да, тірек торабы пункттерінің координаталарын пайдаланып, бағыттардың
дирекциондық бұрыштарын және арақашықтықтарды кері геодезиялық есептердің
формулаларымен анықтайды.
Жобалық нүктелердің координаталары былайша анықталады.
А нүктесі арқылы координаталық торлар қабырғаларына параллель
сызықтар жүргізіледі. План бойынша (х және (х, (у және (у.
А нүктесінің координаталарын мына формулалармен есептейді:
ХА = ХА + ; УА = УА + ,
мұндағы S – координаталық тордың квадрат қабырғасының теориялық ұзындығы;
хА , уА – А нүктесі орналасқан квадраттың оңтүстік-батыс бұрышының
координаталары. Осылайша В нүктесінің координаталары анықталады.
құрылыс өсінің А және В нүктелерінің табылған координаталары бойынша
тірек торапттары нүктелерінен ізделіп отырған нүктелерге дейінгі
арақашықтықтарды, дирекциондық бұрыштарды және тірек пункттеріндегі бөлу
бұрыштарын есептейді:
; ;
; (А = α1-11- α1-A .
Өстік нүктелерді жер бетіне көшіру теодолит көмегімен (А, (В полярлық
бұрыштарды құрып және бастапқы А және В пункттерінен d1-А, d11-В полярлық
арақашықтықтарды өлшеп жүргізіледі.
Жобаны байланыстыру дегеніміз, жобаның бөлу элементтерін жерге көшіру
үшін қажет геодезиялық байланыстыру мәліметтерін даярлау. Бөлу
элементтеріне арақашықтықтар, бұрыштар, биіктік өсімшелері жатады. Жобаны
геодезиялық даярлаудың нәтижелері жергілікті жерге көшудің негізі болып
есептелетін бөлу сызбаларында бейнеленеді. Бөлу сызбалары 1:500-1:2000
масштабтарда жасалады.
Құрылыстың жеке элементтерін бөлу жер бетінде жақсы бекітілген
тірек торларының нүктелері мен сызықтарынан немесе құрылыстың басты бөлу
остерінен басталып орындалады. Инженерлік құрылысты салу кезінде бөлу
жұмыстарының негізгі элементтеріне жататындар: жоба горизонталь бұрышты
салу, жоба арақашықтықты салу, жерге жоба биіктігін шығару, жоба
еңістігінің сызығын шығару, жоба жазықтығын салу.
Жоба горизонталь бұрышты салу бөлу негіздері пункттерінің арасындағы
белгілі бағыттан немесе белгілі құрылыстың өсінен жасалынады. Ол үшін
теодолитті шығаратын бұрыштың төбесіне қойып, оны жұмыс қалпына әкеледі де,
горизонталь дөңгелектен санақ алады. Содан кейін бір алынған санаққа
бұрышын қосып, алидада бұрандасын босатып, теодолит дүрбісін қосылған
санақтың мәнімен бағыттайды.Аспаптан біршама қашықтықта дүрбінің көздеу
өсінің створымен жердің бетінде С нүктесін белгілейді. Бұл дүрбінің бірінші
қалпы (ДС). Содан кейін дүрбінің екінші қалпымен (ДО) жоғарыда айтылғандай
салып, жер бетінде С нүктесін белгілейді. Салынатын жоба бұрышы ретінде С
мен С нүктелерінің ортасы С нүктесін белгілеп, оны қазықпен бекітеді.
Жоба қашықтығын салудың жалпы жағдайы жер бетінде жоба қашықтығына
сәйкес көлбеу қашықтықты D анықтау және бекіту болып табылады. Жерғе
салынатын көлбеу сызықтың ұзындығы D анықтау үшін берілген жоба ұзындығы d
мен сызыкггың горизонтқа көлбеу бұрышы арқылы формуламен есептейді:
D=d+2dsіn2(v2)
D = d cos v
бұнда 2dsin - көлбеулікке түзетпе
Есептелген ұзындықты D жердің бетімен берілген бағыт бойынша жарық
қашықтық өлшеуіш, лента немесе рулетка арқылы екі рет АВ мен АВ салады (2-
сурет). Сол екеуінің ортасы В нүктесін жерде белгілеп, қазықпен бекітеді.
АВ сызығының ұзындығы D жоба қашықтығы болып табылады.
Егер жоба ұзындығын салу кезінде мүмкіндік салыстырмалы қате 1:2000-
нан аспаса, онда 1-қа дейінгі келбеулікте көлбеуге байланысты түзетпе
ескерілмейді.
Жоба биіктігін жерге шығару. Жоба биіктігін жерге шығару
геометриялық нивелирлеу әдісімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz