Салық ұғымы оның әлеуметтік мәні
Жоспар
Кіріспе.
Салық ұғымы оның әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
1.Негізгі бөлім.
1.1 Салық жүйесінің даму тарихы. Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.39
1.2 Қазақстан Республикасының салықтық жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.42
2. Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері.
2.1Жанама салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43.45
2.2 Жеке табыс салығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.47
2.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.51
2.4 Әлеуметтік салық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.63
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64.65
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66.67
Кіріспе.
Салық ұғымы оның әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
1.Негізгі бөлім.
1.1 Салық жүйесінің даму тарихы. Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.39
1.2 Қазақстан Республикасының салықтық жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.42
2. Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері.
2.1Жанама салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43.45
2.2 Жеке табыс салығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.47
2.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.51
2.4 Әлеуметтік салық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.63
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64.65
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66.67
Кіріспе. Салық ұғымы оның әлеуметтік мәні
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. «қайыр көрсету» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке «салықтар - оны төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997 жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз тіледі.
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. «қайыр көрсету» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке «салықтар - оны төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997 жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз тіледі.
Кіріспе. Салық ұғымы оның әлеуметтік мәні
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. «қайыр көрсету» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке «салықтар - оны төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997 жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз тіледі.
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. «қайыр көрсету» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке «салықтар - оны төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997 жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз тіледі.
Жоспар
Кіріспе.
Салық ұғымы оның әлеуметтік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1.Негізгі бөлім.
1.1 Салық жүйесінің даму тарихы. Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7- 39
1.2 Қазақстан Республикасының салықтық жүйесінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 40- 42
2. Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері.
2.1Жанама
салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..43-45
2.2 Жеке табыс
салығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .46-47
2.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-51
2.4 Әлеуметтік
салық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...51-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4-63
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64-65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66-
67
Кіріспе.
Салық ұғымы оның әлеуметтік мәні
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні,
олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон
салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит
ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке салықтар - оны
төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары
заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен
бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық
жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай
болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін
түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы
болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты
аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен
аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің,
жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы
төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол
ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997
жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз тіледі.
1.Негізгі бөлім
1. Салық жүйесінің даму тарихы. Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер бағыттары
Салықтар – бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті
төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнде тек қана салықтың жеке түрлері жетті,
яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі
туралы толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі – құдайы беру
бес кітапта келесідегідей жазылға: Ағаш жемістері және жердегі
тұқымның әрбір ондығына құдай ие. Осыған байланысты салықтың алғашқы
ставкасы табыстан 10 %-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек
мемлекетпен алынатын салықтар пайда болды.
Салықтарды алудың әдістер мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді
бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең – бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму,
мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ.
Мемлекет тек қана алғысы келетіән қаражаттарын жалпы сомасын ғана
анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI – XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлкеттік мекемелер
жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болу, мемлекет қызметтердің бір бөлігін
өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін
бақылайды.
Үшінші кезең – қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша
барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз
қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшлік рөлін
атқарады.
Алғашқы салықтар auxilia (көмек) деп аталатын, уақытша сипатта
болды. Сонымен ерте Грецияда еркін азаматтар салықтар төлеген жоқ. Ертедегі
Римнің алғашқы өмір сүру кезеңінде бейбітшілік уақытта салықтар алынған
жоқ, бірақ соғыс уақыттарында азаматтар табысына байланысты салықтар
енгізілді.
Испаиияда орта ғасырларда Аль-Кабала деп аталатын табыстың барлық
түрлеріне 10 % салық енгізу аудандардың бос қалуына, яғни тонаушылық
салықтарды төлегесісі келмеген тұрғындар, негізінен американдық
колонияларға кетуіне әкеп соқтырды. Батыс Европа тұрғандары өздерінің
басшылар салатын салықтарын парасатты деп санады. Осы уақытта дұроыс салық
саясаты патриотизмді тәрбиелейді: Испанияның Ұлы арнада кемелері Англияға
жақындағанда, ағылшындар испандықтармен соғыста жеңіске жету үшін қаржы
жинады, себебі қатаң испандық салық жүйесі енгізілетінін және құлдықта
болатындарын білді.
Англия мен Шығыс американдық колониялар арасындағы тәуелсіздік үшін
соғыста халықтармен байланысты болды. Англияның американдық колонияларының
тұрғындарына қалыптасу кезеңінен салықтық жеңілдіктер жасалған жоқ. Англия
өздерінің американдық қол астына қарайтын колония тұрғындарын үнділерден
қорғайтын әскерлеріне жағдай жасау мақсатында салықтарды жоғарылату қажет
деп шешкенде соғыс басталып, Англия өзінің колонияларын жоғалтты. АҚШ
өзінің тәуелсіздігін иеленді.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндіқ
әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес
халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады
деген К. Маркстің тұжырымдамасына байланысты шгығар.
Ертедегі орта ғасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты)
мемлекеттің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери
міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан
негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан салығы)
оған байланысты вассальды тайпалардың барлық еркектері – сюзерене
тайпасының сұранымына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-
тайпалары, олар сюзерен тайпасынан тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті
болды.
Қарағандықтар мемлекетінде маңызды әлеуметтік-саяси институт болып
әскери тайпалық жүйе болып табылады. Хандар өздерінің жақындарына,
бұрын мемлекетке төленетін, тұрғындардар жиналатын салықтарды иеленуге
құқық береді. Бұл жағдай икта деп аталып, ал оны ұстанушы араб
терминімен мухта, немесе иктадар деп атады. Икта институты
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыстың шаруашылық және саяси
өмірінде маңызды роль атқарады. Икта мазмұны және иктадарлардың
құқықтарын белгілеу нақты анықталады Низам-Аль-Мульканың Иктасы бар
мукта өзінің заңды салымын ғана жинауы тиіс, ал халыққа байланысты
оларға ештеңе бұйрық берілмеген деген сөзі айтылған. (Сиасет-нане Низам-
Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы вазир басшылығы туралы кітап,
Москва, 1949 ж.34 бет).
Вакфтық жерлерден (мұсылмандық дін басылардың жерлері) мемлекет
пайдасына салықтар алынған жоқ. Отырықшы елдерден сыбағаластық алынды:
жиналған өнімнің салық түріндегі белгілі бір бөлігі.
Х-ХІІ ғасырларда комендациялар институты кеңінен тарады: ұсақ
меншік иесі жерлерін басқа феодалдар мен шенеуліктердің зарлығынан
сақтау мақсатына байларға қамқорлыққа берді, ол үшін белгілі салық
мөлшерін төледі.
Салық салуда күрделі өзгерістер моңғол шапқыншылығы кезеңінде
жүргізілді: олар бірінші болып орталықтандырылған мемлекеттік билік
ұсынысын енгізді, сәйкесінше қазақ даласына да ортақ салық жүйесі
енгізілді. Моңғолдар Қазақстан территориясында дифференциалды салықтар
жүйесін бекітті: құлшыр-лан үйінің пайдасына салықтар, хардж-отырықшы
аудандардың жер салығы, зекет-малдан салық, әскерді азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін натуралды сипаттағы тагар салық, авариз-күтілген
салық. Шыңғыс хан империясында тұрғындардың басрлығы өздерінің
табыстарынан 10% мөлшерінде салық төлеуге мәжбүр болды. Зерттеушілер
моңғолдармен белгіленген салықтың 20 түрін есептейді.
Қазақ қоғамының салық жүйесінде салықтың негізгі төлеушілері
қарапайым көшпелі малшылар (шаруалар), жермен айналысушылар, қарапайым
тұрғындар ұсақ саудагерлер және райаттар болды. Оларға көптеген
салықтар мен алымдар төлеу міндеттемесі жүктелді: мал иелерінен -ұшыр,
тоғар, баж, хараж.
Қазақстан территориясындағы салық жүйесінің келесі күрделі
өзгерісі Ресей империясының қосылу кезеңінде жүргізілді.
Территориялық-әкімшілік құрылымда және әлеуметтік-экономикалық дамудағы
өзгерістер колониялық империя қажеттіліктеріне жауап беретін жаңа салық
жүйесіне қабылдаумен негізделді. Отырықшылық өсімінің қарқынына
қарамастан көшпенділер салық төлеушілердің негізгі тобы болып табылды.
1880 жылы олар 90,5 %, ал 1897 жылы -82% құрады. Қазақ тұрғындарынан
мемлекеттік салық формасы ретінде күркелік алым болды (Жетісу мен
Сырдария отбасында бір күркеден -2 сом 75 тиын, ал дала жерлерінде -3
сом). Бөкей ордасында салық салудың ерекше түрі қалыптастырылды. Мұнда
ертеде алынатын зекеттен соғым (натуралды
салықтар) – бірлік ақшалай жинаққа-малдан алымға көшірілді. Бұл
көшпенділерді малдардан қолма-қол ақшалары бар орыс көпестеріне өте
арзанға сатуға мәжбүр етті.
Салық заңдылығы салықтарды алудың пропорционалды жүйесін
әртүрлі топтардың материалдық қамтамасыздығын есепке алмай енгізді. Бұл
айқын бейнеленген саяси сипаттама болды. Кейінірек қатаң, әділсіз салық
саясаты 1868 жылғы Торғай және Орал облыстарындағы қазақтардың
көтерілісінің себептерінің бірі болды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және
азық-түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы
әскери күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан асырғы азықтары тартып
алынды. Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай салықтық ауыртпалық
нәтижесі 1921 жылғы көтеріліс болды.
20-30 жылдардағы Қазақстан тарихы –үздіксіз қорлық тарихы: мал
алу, отырықшылыққа көшуге күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету
саясатын іске асыру үшін мемлекет салықтық қарыз ауыртпалығы Қазақстан
ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл шаруашылық салығының
шаруа қожалықтарына есептелген барлық соманың 33% кулак
шаруашылықтарын 4% ғана төледі.
Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылығының 0,6% мал шаруашылығы
салығының барлық сомадан 25% төледі. Деревнядағы бір шаруашылық орташа
мөлшерде 239 сом, ал ауылда 323 сом төлеп отырды. Бұдан бөлек өзіндік
салық деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан 4 есе көп салық енгізілді.
Салық салу нормасынан өсімі әсерінен шаруашылықтардың көп бөлігі
қалаға кетті немесе табыс көздерін және қызмет түрлерін ауыстырды. Мал
шаруашылығымен айналысушылар салық салу ауыртпалығын көтере алмай шет
елдерге қашып кетіп жатты.
Қазақстанның салық жүйесі Совет өкіметінің салық жүйесі
құрамында дамыды. Мұнда дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет
құруды көдегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ.
Американы адам басына өнім өндіруден озамыз ұраны бойынша тұрғындар
жоғары салықтар төледі. Ауыл шауруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік
дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары
шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
ХХ ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел
алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды
дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады.
Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі
және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру
міндеті тұр.
Сексенінші жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда
болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі
өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге
ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш
бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және
қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.
Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан
қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі
айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық
қызметтердін субъектілеріне байланысты болатын болса, мемлекетте амандық
та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен
алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға
кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.
1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың
салығы туралы СССР заңын негіз ете отырып ТМД мемлекеттері сияқты
Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс
мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне
бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап
өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен
алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы
мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан
Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік
құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы
және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді
қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды айта
келетін болсақ. Олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір
өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және
лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді.
Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен
байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына
қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты
бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен
қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына
шараларды қолдану қажет:
• Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
• Салық салу базасын ұлғайту;
• Бюджеттік салымдарды дұрыс пайдалану туралы
түрлі бағдарламаларды қолдану.
Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің
құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу
кертектігі мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші
бағыттарда бір бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының
дамуымен сипатталады. Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің
кезеңді эволюциялық даму қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы
мен дамуы экономикалық саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни
бір модельден екінші бір модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше,
Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын
келесідей кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі
құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады,
сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына
арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң
мақаласында Салық туралы 25 желтоксан 1991 жылы шыкқан заң, салықты
тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол
инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және
макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.
Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет.
Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне
арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын
тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген.
Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.
Үшінші кезең 1999-2001 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық,
макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар
жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты
көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал
мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді.
Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның
жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.
Төртінші кезеңді 2002 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде
Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін кіргізуімен
байланыстырамыз.
• Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық
мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
• Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу – қолдану;
• Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру
нәтижелік бағытын анықтау;
• Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
• Заң шығаратын және атқаратын өкімет өкілдерінің жоғары
кәсіпкерлігі.
Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген,
салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың
іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне
жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде
қамтамасыз етеді.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа
міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті
зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар
салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау
жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және
салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы
және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық
комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақ құрылған жағдайда осы
аймақ территорияларында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі
органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның
бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық қызметінің ұйымдарының құқықтары:
1. Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді өңдеу және
бекіту;
2. Салықтық міндеттемелердің пайда болуы, орындалуы және тоқтатылуы
бойынша мағлұматтар және түсініктемелер беруге;
3. Кодекспен бекітілген тәртіпте салықтық бақылауды іске асыруға;
4. Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгелінген
тәртіптерді
сақтай отырып салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындаумен
байланысты декларациялар және басқа құжаттарды, есеп берулерді, құнды
қағаздарды, ақша қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды,
ақшалай құжаттардың тексерісін жүргізуге;
5) Салық төлеушінің салық және бюджетке басқа міндетті төлемдерді
есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша өкілетті мемлекеттік
ұйыммен белгіленген формаларға сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен
бюджетке басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және уақытылы
төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
6) Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген тәртіпке
салық тексерістерін жүргізу кезінде салық төлеушіден салықт ық құқық
бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
7) Орналасу жеріне байланысты салық салумен байланысты табыс
алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық төлеушінің мүлкіне
тексеріс жүргізуге;
8) Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша
салық төлеушіден өкілетті мемлекеттік органымен анықталған тәртіпке
электронды құжаттар түрінде мағлұмат алуға;
9) Тексерілетін салық төлеуші – заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің
салық салумен байланысты мәселелер бойынша банктік шоттардың бар
болуын және номерін Қазақстан Республикасының заңды актілерімен
белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы шарттардағы ақша
қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру.
10) Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған жағдайларда салық
төлеушінің салық міндеттемс ін жанама әдіспен анықтау;
11) Салықтық тексерістерге басқа мемлекеттік ұйымдардың мамандарын
тартуға;
12) Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа шағым
жасауға;
13) Сотқа заңды тұлғаны жою жөнінде бұйрық беруге;
Салық қызметі ұйымдарының міндеттері:
• Салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
• Мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық
міндеттемелерді орындауға салықтық бақылау жасауға, сонымен қатар
жиназ зейнетақы қорларын міндетті зейнетақы төлемдерін ұстауға және
уақытылы аударуға; белгіленген тәртіпке салық төлеушілердің есебін,
салық салу объектілерін және салық салумен байланысты объектілердің
есебін, салық есептелуін және төленуінің есебін енгізуге;
• Қабылданған салықтық есеп берудің формаларын толтыру тәртібін
түсіндіруге;
• Салықтық тексерістердің қатаң тәртіп бойынша жүргізуге;
• Кодекс талаптарына сәйкес салықтық құпияны сақтауға;
• Салық төлеушіге салықтық міндеттемені уақытылы орындау бойынша
және кодекспен қарастырылған жағдайларда ескертпе жасау;
• Салық төлеушінің өтініші бойынша үш күн мерзім ішінде салық
міндеттемелерін орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы
туралы оның есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
• Бес жыл мерзім бойы салық және бюджетке басқа төлемдер төлемі
бойынша салықтық міндеттемелерді орындау фактын растайтын салық
төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің сақтығын қамтамасыз
етуге;
• Мемлекет меншігіне берілген мүліктің есебін сақталуын, бағалануын
және өткізілуі тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден
ақшалар бюджетке уақытылы және толық түсуіне бақылау жасау;
• Салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерін
қолдану және Кодекске сәйкес еріксіз тәртіпте салық бойынша қарызын
алу;
• Әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне
сәйкес салық төлеушіге әкімшілік салықтар салу.
Салықтар тексеріс кезінде салықтардан және бюджетке басқа
міндетті төлемдерден жалтару анықталған жағдайда салық ұйымдары сәйкес
құқық қорғаушы ұйымдарға қылмыстық белгілері бар сәйкес материалдарды
жалдап, Қазақстан Республикасының заңды актілеріне сәйкес процессуалды
шешім қабылдауды талап етеді.
Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
салық заңдылығымен қарастырылған басқа да міндеттемелді орындайды.
Салық заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан Республикасының
Үкіметі мен Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық
актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен
мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілері
қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатын.астары саласындағы барлық мәселелерді
реттеуді қамтитын біртұтас нормативтік акті –Салық кодексін әзірлеу
жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық
теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық
қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық
міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп
реттеуді талап етеді. Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай
нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа
да нысандары болып табылады. Құқық теориясы бойынша заң актісіне
жататын салық кодексі, яғни осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық
қатынастар қатынасушыларының құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана
белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын және салық есеп
берулерінің басқа да нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға
болмайды, сондай-ақ сол уақытты олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін
де салық төлеуші үшін де міндетті болып табылады. Сондықтан салық кодексі
Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерді
бекітуін көздейді. Мәселен, салық есеп беруі нысандарын бекіту
уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте, салық есеп берушінің
аталған нормалары уәкілетті орган – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
кіріс министрлігінің бұйрығымен бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік кіріс министрлігі мен үкіметтің нормативтік
құқықтық актілері салық заңдарының құрамына енгізіледі.
Салық кодексі Салық кодексіне тікелей көрсетілген тек сол
нормативтік құқықтық актілерді ғана бекітуді болжайды. Егер Үкімет
немесе уәкілетті орган Салық кодексінде жоқ қандай да бір нысанды
немесе нормативтік құқықтық актіні белгілемесе, онда мұндай нысандар
немесе нормативтік құқықтық актілердің салық төлеушілер үшін міндетті
мәні болмайды.
Шаруашылықтың нарықтың негізі жалпы өндірісті басқаруда
экономикалық әдістерді қолдануды талап етеді, яғни бюджет түсімдерінің
табыс жүйесі түбірімен өзгерді – ол салықтық төлемдер жүйесінен
құралады, кәсіпорын мне бюджет арақатынасы құқықтық негізде заңмен
реттеледі.
Бүгінгі күні шаруашылықтың нарықтық бастамасының салықтық жүйесі
кәсіпкерліктіңі дамуына және төмен жалақы алатын тұрғындардың әлеуметтік
кедейленуіне кедергі жасау жолында қызмет етеді. Салықтық жүйені іске
асырудағы басты қағидалар қатарына жататындар:
1. Тікелей және жанама салықтардың үйлесімдігі, оның әртүрлі түрлерін
қолдану, бұл салық төлеушінің мүліктік жағдайы мен алатын табысын санау
мақсатында. Экономика дағдарыстық жағдай кезеңі туындағанда бюджет
толтыру үшін сәйкесінше төменгі ставкамен және салық салынатын базаның
кеңбігімен қаражат тарту көздері болу тиімді.
2. Салық салынудың әмбебаптылығы, біріншіден шаруашылықтың қандай да
болмасын ұйымдын – құқықтық жағдайына қарамастан шаруашылығын тиімді
жүргізуі үшін барлық төлеушілерге бірдей талаптар қойылуы, екіншіден салық
төлеу кезінде табыс көзіне, шаруашылық кешеніне, экономикалық саласына
қарамастан бірдей болуы;
3. Белгілі бір объектіге заңмен белгіленген кезеңде салықтың бір ғана
түрімен алынды;
4.Салық салыну үлесі негізіндегі оның нақты ставкалық мөлшерін
анықтауға ғылыми жағынан қарастырылуы, яғни субъектінің салық төлеуге
табысының болуы оның қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ету;
5. Табыс деңгейіне байланысты салық салушы ставкасының
дифференциясы;
6. Ұзақ кезеу бойында қызмет ететін салық салыну ставкасының
бірқалыптылығы, және төлем аударуінің қарапайымдылығы;
7. Салықтың жеңілдіктер жүйесін қолдану, олар нәсіпкерлік
құралдарды инвестициялайтын процестерді ынталандыруы және әлемуеттік
теңдікті қалыптастыру қағидасын, сонымен қатар азаматтардың күнелту
минимумының кетілдігін қамтамасыз етуі;
Салықтың мемлекеттік басқару деңгейінде бөлу: орталық және
жергілікті салықтар. Бұл жағдайдың артықшылығы экономикалық процесті
макродеңгейде реттеуде салықты қолданудын өзіндік тұжырымдаманы шығаруы
болып табылады. Салықтың саясатпен және кәсіпкерліктің қаржалық жағдайы
мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады. Мемлекет келесідей
негізгі мақсаттарды көздейді:
А) экономиканың тұракты өсу қарқынына жету;
Б) негізгі тауарлар мен қызметтер бағасының тұрақтылығын камтамасыз
ету;
В) еңбекке жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтылуына жету;
Г) тұрғындардың табысынын белгілі бір минималды деңгейін камту;
Д) азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесін құру, біріншіден зейнет
керлерді, мүгедектерді және көп балаларды;
Е) сыртқы экономикалық қызметтегі тұрақтылық.
Бұл мақсаттардың барлығына қол жеткізу мүмкін емес, егер баға өсе
бастаса, оларды шектеуге және реттеуге шаралар жүргізу қажет. Бірақ
бағаларды шектеу экономикалық өсуді тежеп, жұмысбастылықты төмендетеді.
Толық жумысбастылыққа жететін болса, бағалар жоғарылайды,сондықтан халыктың
көп бөлігінің еңбекақысын жоғарлату керек, одан еңбек нарығындағы
бәсекелестік төмендейді. Теугерім қатынасын табу – мемлекеттің экономикалық
саясатының маңызды бөлігі болып табылады.
Нарықтың шаруашылыққа тән экономикалық жүйелілік көмегімен салықс
алу, несиелендіру, инвестициялау, мемлекет жалпы қажеттіліктерді
қанағаттандыратын шаруашылық қызметін жүзеге асырады.
Салықтар мен жинақтар жүйесі тек фискалды қызмет қана емес, жалпы
өндіріске экономикалық әсер механизміне, оның құрылымы мен динамикасына,
ғылыми техникалық прогрестің тез қарқынды дамуына әсер етеді. 2004 жылы
мынадай жағымды тенденциялар күтілуде, оның себебі болып: ҚҚС ставкасы 16 %-
дан 15-ке төмендетілді, әлеуметтік салықтың ставкасының 20 %-ға дейін
төмендетілуі, мұнда салық дифференциалдық шкала бойынша салынатын база
ұлғайған сайын ставка түсе бастайды. Салықпен жұмыс қаруының ынталандыруға
немесе керісінше шектеуге, белгілі бір кәсіпкерлік саланың қызметінің
дамуына әсер етеді. Жеке кәсіпорынның өндірістегі айналым шығындарын
төмендетуге алғы шарт құруға болады, ұлттық кәсіпорындардың әлемдік нарықта
бәсекеге қабілетін жоғарылату болып табылады. Салық көмегімен протекциондық
экономикалық саясат құру немесе тауарлық нарыққа бостандық қамтамасыз ету
болып табылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі табыстарының
бөлігі,, ол экономикаға шығындар бойынша қаржылық әсер беруге мүмкіндік
көрсетеді.
Мемлекеттің кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қаржылық – бюджеттік
әсерінің негізгі бағыттары келесілер:
Біріншіден, кәсіпорындарды тікелей дотатция немесе қайтарылатын
несие беру арқылы субсидиялау;
Екіншіден, экономикаға мемлекеттік инвестициялау;
Үшіншіден, мемлекеттік сатып алу жүйесі арқылы тауарлар мен
қызметтердің негізгі бөлігін дамыту, демек мемлекет нарықта тауарлардың ірі
тұтынушысы болып табылады;
Төртіншіден, жергілікті салықтар мен салықтық жеңілдіктерді
қосқандағы салықтық реттеулер.
Мұны жергілікті басқару органдары жанама көмек түрінде толықтырып
отырады. Бұған сату бағасы кезінде немесе жер бөлігі мен ғимаратты сатып
алғандағы немесе жалдағандағы акциздік төлемдерге жеңілдік көрсету,
несиелік қамтумен, кепілдік қорларға қатысумен, өндірістік аймақ құруға
көмек көрсету болып табылады. Әдетте өндірістік аймақтағы территориялар мен
ғимараттар кәсіпорынға тек қолайсыз қаржылық жағдайда ұсынылады. Онда жиі-
жиі жергілікті шоттан шаруащылық қызметтің жаңа түрін дамыту мақсатында
арнайы өндірістік ғимарат құрылысын жүзеге асырады. әрине ынталандыру
шаралары үшін жергілікті салықтардан тұрақты немесе уақытша босату болып
табылады.
Мемлекеттік және жергілікті өкіметпен экономикалық инфрақұлымыға
қомақты ақша қаражаттарын тарту жүзеге асырылуда. Бұл салымдар табыс табуға
бағытталмаған, бірақ жанама түрде және капитал табысының жоғарылауына әсер
етеді. Шығындар ең алдымен құрылыс пен көліктік коммуникацияны қамтуға,
байланыс желілеріне, өндірісітің сумен қамту жүйесіне, тазарту
үймереттеріне, жер аумағын өндірістік құрылысқа дайындау болып табылады.
Дамыған елдердің салықтық саясаты жекеменшік капиталды тартуға
бағытталған. Салықтық жеңілдіктердің ынталандыру әсерін кәсіпкерлік
қызметті жанама түрде субсидиялық нысанында қарастыру қажет.
Экономиканы дамытудағы салықтың әсері тек ынталандыру үшін емес,
тұрақтандыру үшін де қажет. Бұл қажеттілік өндірістің жоғары концентрациясы
мен тұрғындары бар аудандардың дамуын реттеуге мүмкіндік туғызады.
Тұрғындардың шамадан тыс концентрациясы мен шаруашылық қарқындылығы
қоршаған табиғи ортаға, халық тұрғындарына, ресурспен қамтамасыз етілуіне
және басқа да мәселелердің көбеюіне әкеп соғады. Шаралар мазмұны негізінде
мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының шаралары жағынан
кәсіпкерлік қызметке қосымша салық салу немесе лицензиялау болып табылады.
Мысалы, қосымша салық салу Нидерланды, Жапония тәжірибесінде қолданылады.
Тұрақтандыру салықтары Германияда, лицензиялау бағыты Ұлыбританияда,
Францияда, Италияда қолданылады. Мүнымен лицензиялауды жергілікті қосымша
салық – лицензиялық жинақ түрінде қарастыруға болады. Жапонияда мәселелер
негізінен жер салығының ставкасын өзгерту арқылы шешеді. Салықтың сол
немесе басқа нысандарда көтерілу тиімділігі мен сенімділігі өте ыстық
конъюктураны ұстау үшін қажет. Басқа әдісі – салықтық жеңілдіктерді алып
тастау.
Салықтық механизмді қолдану тиімділігі мемлекеттің ішкі салықтарының
мәнін, олардың қозғалу заңдылықтарын, қарама-қайшылықтарын ескеруге
байланысты. Мемлекет салықтық саясатты өзгерте отырып, экономикалық дамуды
ынталандыруға немесе тежеуге мүмкіндігі бар.
Салықтық реттеулер еліміздің экономикасын, өндіріс құрылымын, капитал
жинаған, жеке тұтынушылықты қамтиды, яғни салықтық шаралар базистік
қатынасты құрудың әмбебап құралы болып табылады.
Реттеудің басты бағыты – кәсіпорын мен кәсіпкерлердің сыртқы және
ішкі қызметтерінің жалпы салықтық климатын құру және артықшылығы бар
салалық бағыттардағы қаржылық ресурстар қозғалысына салықтың ынталандырумен
жағдай жасау болып табылады. Теория жағынан салықтық реттеу кең ауқымды
болуы мүмкін, бірақ өндіріс процесі салықтық механизм көрсеткендей
бағыттарда дамымайды.
Нарықтың экономикада салықты теңбе-тең қолдануға ұмтылу керек. Мұндай
концепция салықтық саясатта ұзақ уақытты курсты қарастырады немесе салық
салу мәселері жиі өзгеріп тұратын болса, ол салық төлеушінің экономикалық
мүдделеріне әсер етеді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының өзгеруі
салық реформасының өткізілу себебі болып табылады. Сондықтан мемлекеттің
салықтық саясаты еліміздің экономикасы мен әлеуметтік кешенмен байланысты.
әрбір салықтық реформаның негізгі қағидасы тұрақты салықтық жүйені құру
болып табылады. Бірақ салықтық реформаның жеткен деңгей бағыттары
этаптарында өзгеріп отыруы мүмкін, одан нақты шешілетін мәселе жойылады.
Батыс Европалық елдердің салық жүйесі өзара әрқилы. Бірақ 80
жылдардың аяғынан тасмал жүргізіліп келе жатқан салықтық реформалар оларды
жақындатады. Экономикалық бірігу қарқыны халықаралық шаруашылық
байланыстардың кеңеюі бұл процеске әсер етеді. Көптеген елдерде салық
жүйесі үш деңгейлік сипатқа ие. Әрбір елдің өзіндік ерекшеліктері бар,
оларды қолдануға немесе анықталған қателіктерді жібермеу мақсаттарында
ескеру қажет.
Қазіргі салықтық реформаның негізгі бағыттарын және себептерін
қарастырайық. Салық жүйесінің қазіргі үлгісінің негізгі принциптері және
оны нарықты экономика көмегімен реттеу 70 жылдардың аяғынан басталды. Ол
кездерде индустралды дамыған елдерде мемлекеттік реттеу әдістеріне өзгеріс
енгізілді: экономикалық салаға мемлекеттік араласуға және оның материалдық
негізі – мемлекеттік қаржыларға шек қойылды. Бәсекелестік қатынастарды
ынталандыру және шаруашылық қызметті нарықтық реттеу механизмдері
артықшылыққа ие болды. Бұндай өзгеріс салықтық реформалар бағдарламасына
бастапқыда енгізілген деп айтуға болмайды. Салықтық реттеу саясатындағы
бағыттар қателіктер және тәжірибе арқылы өңделді.
Америка Құрама Штатының салық жүйесі.
Америка Құрама Штатының салық жүйесі 200 жыл қолданылуда және
нарықтық қатынастардың дамуына ықпалын тигізеді. Ол фискальді, яғни
федералды бюджетті, штат бюджетін және жергілікті бюджетті табыстармен
қамтамасыз ету мәселесін ғана шешпейді. Салықтар мұнда экономиканы
реттеу және дамыту құралы ретінде қолданылады. Америка мемлекетінің
экономикалық саясатын өткізуде бюджеттік қаржыларды қалыптастыруды және
қозғалысын қамтамасыз етеді. АҚШ қаржылық жүйесіндегі негізгі звено
федералды өкіметтің бюджеттік механизмі құрайды. Ірі немесе тұрақты
түсімдер беретін салықтар федералды бюджетке жіберіледі. Оның үлесіне
шамамен табыстар мен шығындардың 70% келеді.
Бірақ, басқарманың жергілікті ұйымдары қаржылық ресурстардың меншік
көздеріне ие, бірінші кезекте, жергілікті салықтар есебінен
қаржыландырылады. Соңғы жылдары көптеген Батыс Европалық елдердегі сияқты
АҚШ-та да басқарудың қаржылық жергілікті ұйымдарының көлемінің өсімі,
қаражаттардың қаржылық сала арқылы іске асырылуының жалпы саладағы
үлес салмағының артуы байқалады. Жергілікті қаражаттарға шығындардың көп
бөлігі жатқызылады. Мемлекет есебінен әлеуметтік қамтамасыз ету, білім
беру, денсаулық сақтау, жол құрылысы, полицейлік аппаратты қамтамасыз
етудің үлес салмағы 70-тен 90 % дейін, ал табиғи ресурстарды сақтау,
азаматтық және тұрғын үй құрылыстарының 40% қаржыландырылады.
Федералды табыстарда тікелей салықтардың маңызы жоғары. Штаттар
мен жергілікті билік ұйымдарының табыстары жанама салықтар және мүлкіктік
салық салу есебінен қалыптастырылады.
АҚШ-тың федералды бюджетінің табыстарының ірі маңызды тобын
тұрғындардың табыс салығы құрайды. АҚШ-тың табыс салығының ставкаларының
кезеңдерін зерттейік. 1981-1983 жылдардағы салық реформасы күтілген
тиімділікті берген жоқ. Сонда, тәжірибеде экономикалық тиімді және
қарапайым көмектеседі делінген Лаффер ілімі қолданылды. АҚШ президенті
Р.Рейганның әкімшілігі салықтарды азайтып нәтижесінде бюджетке түсімдер
ұлғаяды деп үміттенеді. Алайда П.Самуэльсон атап көрсеткендей Лаффер
қисығы бойынша салық деген болжамы қате болды. Федералды табыстар
жалпы трендке байланысты төмендеді, ал Федералды бюджет 1983 жылдан
кейін 200 млрд№АШС долларында дефицитке жетті.
Фискалді жүйенің қайта өзгерісі жақсы нәтижелері 1986 жылы салық
жүйесінің реформасынан кейін көріне бастады. 1986 жылғы реформа бойынша 5
ставка енгізілді: алынатын табыс және салық төлеушінің жанұялық
жағдайына байланысты 11,15,28,35 және 38,5%.
Сонымен табысқа салық салуды дамытудың негізгі бағыттары салық
салынбайтын минимумды қарапайымдандыруға әкеледі. Бірақ ол салықтық
жеңілдіктердің санын азайтады.
Жергілікті салықтар өзіндік жеке роль атқарады, Ресей мен
Германияға қарағанда жергілікті бюджеттің негізгі табыс бөлігі болып
табылады. Соған қарамастан ірі өкіметтік субсидияларсыз қаланың дамуы
қиын. Субсидия, субвенция және дотациялар арқылы федералды үкімет
қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуына белсенді әсер ете алады.
АҚШ-та салықтар төлеміне бақылауды орталық аппараттан басқа
құрамында 7 аймақтық салық басқармалары және 58 салық басқармасы бар
Қаржы министрлігін ішкі табыстар қызметі жүзеге асырады. Салықты
төлеу міндеттемелігі, Ресейдегі сияқты толық төлеушілерге жүктеледі.
Корпорациялар жыл сайын салық декларациясын толтырады. Жеке тұлға
жылына бір рет салық декларациясына – оның алатын табыс түрлері туралы
арнайы өтініш толтырады.
Барлық салықтық декларацияларға камералдық тексеріс жүргізіледі.
Салықты уақытылы төлемеу немесе салық декларациясын уақытылы
тапсырмау сияқты тәртіп бұзушылыққа азаматтық сипаттағы айып пұл
салынады.
Ұлыбританияның салық жүйесі.
Ұлыбританияның салық жүйесі негізінен ХІХ ғасырда қалыптасты,
бірақ ол да өзгерістерге ұшырады. Ұлыбританияда салықтық реформаның
табысты жүргізілуі 1979 жылдан 1990 жылдар аралығын қамтиды.
Ұлыбританияның салық жүйесі екі сатылы жалпы мемлекеттік және
жергілікті салықт ардан құралады. Ұлыбританияның мемлекеттік бюджетке
тікелей салықтардың негізін 1799 жылы енгізілген тұрғындардың табыс салығы
құрайды. Ұлыбританияда табыс көзіне байланысты табыстарды бөліктерге
(шедулдарға) бөлуді сипаттайтын табыс салығы құрылымын шедулды формасы
қабылданған, мұнда әрбір ерекше тәртіппен жүргізіледі. Табыстарды мұндай
бөлу табыс көзін табу мақсатын көздейді. Ұлыбританияда 6 шедула түрі
қолданылады.
А Шедуласы мүлікпен табыстар: жерге меншік, ғимараттар мен
құрылыстар, жалға берілетін үйлер мен пәтерлер.
В Шедуласы –коммерциялық мақсатта қолданылатын ормандық массивтерден
табыс.
С Шедуласы - өндірістік коммерциялық қызметтен табыс. Бұл
шадулаға табыстардың әртүрі кіреді. Сондықтан ол алты бөлікке
бөлінген:
Бірінші бөлігі, сауда немесе іскерлік операциялардан (бизнес)
алынатын табыс, мысалы, дүкен иесінің пайдасы;
Екінші бөлігі, мамандандырылған қызмет нәтижелерінде алынатын
табыс, мысалы, дәрігер немесе адвокат пайдасы;
Үшінші бөлігі, салық салуға жататын пайыздар немесе алименттер;
Төртінші бөлігі Е шедуалына кірмейтін шет елдегі құнды
қағаздардан табыс.
Бесінші бөлігі, шет елдегі мүлікпен табыс;
Алтыншы бөлігі, жоғарыда көрсетілмеген табыстардың барлығы (мысалы
гонорар) Е шедуласы – еңбекақы, зейнетақы және басқа да еңбектік табыстар.
Ғ шедуласы – Ұлыбританиялық компаниямен жүргізілетін дивидендтер және
басқа да төлемдерден тұрады.
Табыс салығы заңмен рұқсат етілген жеңілдіктерді алып
тастағандағы жылдық жиынтық табыстан ұсталынады. Бұл еңбекпен талқан және
инвестициялық болып бөлінеді.
Еңбекақыдан табыс салығы ұстаз иесінен алынады. Бұл кезде тек
қана еңбекақы табысымен өмір сүретін тұлғаларға салық декларациясын
толтыру қажет емес. Басқа жағдайларда табыстарға салық салу салық
төлеушінің заңмен белггіленген мерзімде тапсыратын салық декларациясы
негізінде жүргізіледі.
Қазіргі британдық табыс салығының ұйымы 1965-1973 жылдардағы
реформалар негізінде қалыптасты. 1965 жылға дейін табыс салығын жеке және
заңды тұлғаларда тұлғалар, оның ішінде корпорациялар да төледі.
Корпорациялардың табысына жеке салық енгізілумен бұл саланың іс-әрекеті
азаматтардың жеке табысына дейін қысқартылады. Табыс салығына күрделі
өзгерістер 1973 жылғы реформасымен енгізіледі. Оның нәтижесінде еңбекпен
тапқан және инвестициялық табыстар ставкаларының жалпы шкаласымен
есептелінетін болды.Бұл салықты алу техникасын қарапайымдандырады,
сонымен қатар қазіргі уақытта жеңілдіктерді есептеу үшін қолданылатын
шедулалардың мақсатын түбегейлі өзгертті. Олардың ішінде жеке жеңілдік
және қосымша жанұялық жеңілдіктер маңызды болып табылады. Жеке және
жанұялық жеңілдіктердің мөлшері бөлшек баға өсімін есепке ала отырып,
әрбір қаржылық жылда қайта қаралып отырады. Қазіргі уақытта
Ұлыбританияда жеке жеңілдік 3445 фунт стерлинг мөлшерінде белгіленген.
Салық салудың гиберализациясының жалпы бағыты және Ұлыбритания
мен АҚШ -тағы табыс салығының ставкаларын төмендету басқа елдерде ұқсас
іс-әрекеттер туғызады. Әйтпесе оларға қордың сақталуын капиталдың ағымымен
төлеуге сақталуын капиталдың ағымымен төлеуге тура келер еді. АҚШ-ғы
салықтық реформалардың сәтті өткізілуі байқалды.
Францияның салық жүйесі.
Францияның салық жүйесі Қазақстан Республикасында негізгі
жанама салық болып табылатын қосылған құн салығы осы елде өңделіп,
енгізілуімен ерекшеленеді. Францияда алынатын салықтарды үш негізгі
топқа бөліп қарастыруға болады: табыс салығы; тұтынуға салық; бюджеттік
жүйенің негізгі звеносы қосылған құн салығы болып табылады. Қосылған
құнға салық төлеу өткізілетін келісім-шарттық сипатымен анықталады. Бұл
кезде салық төлеушінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды.
Францияда қосылған қнға салықтың ставкалары қолданылады:
Бірінші ставка - қазіргі уақытта салықтың негізгі ставкасы
18,6% тең.
Екінші ставка – жоғарыланатын ставка -22% тауарлардың келесі
түрлерінде қолданылады: автокөліктер кинфототауарлар, ішімдік, темекі
бұйымдары.
Үшінші ставка – төмендетілген ставка -7% мәдени күнделікті тұрмыс
тауарларына, оның ішінде кітаптарға белгіленген.
Төртінші ставка – ең төменгі ставка -5,5% бірінші қажеттіліктегі
тауарлар мен қызметтерге қолданылады. Бұл категорияға шоколад және
ішімдіктен басқа тұтыну тауарлары, ауыл шаруашылық өнімдері, тұрғын үй,
көлік, саяхат және қонақ үй қызметтері, жүк және жолаушылық тасымалдау
жатады.
Бұдан басқа, ҚҚС келесілер босатылады: мемлекеттік мекемелердің
әкімшілік, әлеуметтік, тәрбиелік, мәдени, спорттық бағыттағы қызметтері,
медицина және білім беру; кейбір еркін мамандықтар: жеке оқытушылық
қызмет, жеке тәжірибелік дәрігерлер, діни шығармашылықпен жанама салықтар:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
Салық ұғымы оның әлеуметтік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1.Негізгі бөлім.
1.1 Салық жүйесінің даму тарихы. Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7- 39
1.2 Қазақстан Республикасының салықтық жүйесінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 40- 42
2. Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері.
2.1Жанама
салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..43-45
2.2 Жеке табыс
салығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .46-47
2.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-51
2.4 Әлеуметтік
салық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...51-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4-63
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64-65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66-
67
Кіріспе.
Салық ұғымы оның әлеуметтік мәні
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні,
олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон
салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит
ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке салықтар - оны
төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары
заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен
бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық
жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай
болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін
түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы
болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты
аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен
аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің,
жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы
төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол
ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997
жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз тіледі.
1.Негізгі бөлім
1. Салық жүйесінің даму тарихы. Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер бағыттары
Салықтар – бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті
төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнде тек қана салықтың жеке түрлері жетті,
яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі
туралы толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі – құдайы беру
бес кітапта келесідегідей жазылға: Ағаш жемістері және жердегі
тұқымның әрбір ондығына құдай ие. Осыған байланысты салықтың алғашқы
ставкасы табыстан 10 %-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек
мемлекетпен алынатын салықтар пайда болды.
Салықтарды алудың әдістер мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді
бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең – бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму,
мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ.
Мемлекет тек қана алғысы келетіән қаражаттарын жалпы сомасын ғана
анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI – XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлкеттік мекемелер
жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болу, мемлекет қызметтердің бір бөлігін
өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін
бақылайды.
Үшінші кезең – қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша
барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз
қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшлік рөлін
атқарады.
Алғашқы салықтар auxilia (көмек) деп аталатын, уақытша сипатта
болды. Сонымен ерте Грецияда еркін азаматтар салықтар төлеген жоқ. Ертедегі
Римнің алғашқы өмір сүру кезеңінде бейбітшілік уақытта салықтар алынған
жоқ, бірақ соғыс уақыттарында азаматтар табысына байланысты салықтар
енгізілді.
Испаиияда орта ғасырларда Аль-Кабала деп аталатын табыстың барлық
түрлеріне 10 % салық енгізу аудандардың бос қалуына, яғни тонаушылық
салықтарды төлегесісі келмеген тұрғындар, негізінен американдық
колонияларға кетуіне әкеп соқтырды. Батыс Европа тұрғандары өздерінің
басшылар салатын салықтарын парасатты деп санады. Осы уақытта дұроыс салық
саясаты патриотизмді тәрбиелейді: Испанияның Ұлы арнада кемелері Англияға
жақындағанда, ағылшындар испандықтармен соғыста жеңіске жету үшін қаржы
жинады, себебі қатаң испандық салық жүйесі енгізілетінін және құлдықта
болатындарын білді.
Англия мен Шығыс американдық колониялар арасындағы тәуелсіздік үшін
соғыста халықтармен байланысты болды. Англияның американдық колонияларының
тұрғындарына қалыптасу кезеңінен салықтық жеңілдіктер жасалған жоқ. Англия
өздерінің американдық қол астына қарайтын колония тұрғындарын үнділерден
қорғайтын әскерлеріне жағдай жасау мақсатында салықтарды жоғарылату қажет
деп шешкенде соғыс басталып, Англия өзінің колонияларын жоғалтты. АҚШ
өзінің тәуелсіздігін иеленді.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндіқ
әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес
халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады
деген К. Маркстің тұжырымдамасына байланысты шгығар.
Ертедегі орта ғасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты)
мемлекеттің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери
міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан
негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан салығы)
оған байланысты вассальды тайпалардың барлық еркектері – сюзерене
тайпасының сұранымына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-
тайпалары, олар сюзерен тайпасынан тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті
болды.
Қарағандықтар мемлекетінде маңызды әлеуметтік-саяси институт болып
әскери тайпалық жүйе болып табылады. Хандар өздерінің жақындарына,
бұрын мемлекетке төленетін, тұрғындардар жиналатын салықтарды иеленуге
құқық береді. Бұл жағдай икта деп аталып, ал оны ұстанушы араб
терминімен мухта, немесе иктадар деп атады. Икта институты
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыстың шаруашылық және саяси
өмірінде маңызды роль атқарады. Икта мазмұны және иктадарлардың
құқықтарын белгілеу нақты анықталады Низам-Аль-Мульканың Иктасы бар
мукта өзінің заңды салымын ғана жинауы тиіс, ал халыққа байланысты
оларға ештеңе бұйрық берілмеген деген сөзі айтылған. (Сиасет-нане Низам-
Аль-Мулька жүзжылдығы ХҮ ғасырдағы вазир басшылығы туралы кітап,
Москва, 1949 ж.34 бет).
Вакфтық жерлерден (мұсылмандық дін басылардың жерлері) мемлекет
пайдасына салықтар алынған жоқ. Отырықшы елдерден сыбағаластық алынды:
жиналған өнімнің салық түріндегі белгілі бір бөлігі.
Х-ХІІ ғасырларда комендациялар институты кеңінен тарады: ұсақ
меншік иесі жерлерін басқа феодалдар мен шенеуліктердің зарлығынан
сақтау мақсатына байларға қамқорлыққа берді, ол үшін белгілі салық
мөлшерін төледі.
Салық салуда күрделі өзгерістер моңғол шапқыншылығы кезеңінде
жүргізілді: олар бірінші болып орталықтандырылған мемлекеттік билік
ұсынысын енгізді, сәйкесінше қазақ даласына да ортақ салық жүйесі
енгізілді. Моңғолдар Қазақстан территориясында дифференциалды салықтар
жүйесін бекітті: құлшыр-лан үйінің пайдасына салықтар, хардж-отырықшы
аудандардың жер салығы, зекет-малдан салық, әскерді азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін натуралды сипаттағы тагар салық, авариз-күтілген
салық. Шыңғыс хан империясында тұрғындардың басрлығы өздерінің
табыстарынан 10% мөлшерінде салық төлеуге мәжбүр болды. Зерттеушілер
моңғолдармен белгіленген салықтың 20 түрін есептейді.
Қазақ қоғамының салық жүйесінде салықтың негізгі төлеушілері
қарапайым көшпелі малшылар (шаруалар), жермен айналысушылар, қарапайым
тұрғындар ұсақ саудагерлер және райаттар болды. Оларға көптеген
салықтар мен алымдар төлеу міндеттемесі жүктелді: мал иелерінен -ұшыр,
тоғар, баж, хараж.
Қазақстан территориясындағы салық жүйесінің келесі күрделі
өзгерісі Ресей империясының қосылу кезеңінде жүргізілді.
Территориялық-әкімшілік құрылымда және әлеуметтік-экономикалық дамудағы
өзгерістер колониялық империя қажеттіліктеріне жауап беретін жаңа салық
жүйесіне қабылдаумен негізделді. Отырықшылық өсімінің қарқынына
қарамастан көшпенділер салық төлеушілердің негізгі тобы болып табылды.
1880 жылы олар 90,5 %, ал 1897 жылы -82% құрады. Қазақ тұрғындарынан
мемлекеттік салық формасы ретінде күркелік алым болды (Жетісу мен
Сырдария отбасында бір күркеден -2 сом 75 тиын, ал дала жерлерінде -3
сом). Бөкей ордасында салық салудың ерекше түрі қалыптастырылды. Мұнда
ертеде алынатын зекеттен соғым (натуралды
салықтар) – бірлік ақшалай жинаққа-малдан алымға көшірілді. Бұл
көшпенділерді малдардан қолма-қол ақшалары бар орыс көпестеріне өте
арзанға сатуға мәжбүр етті.
Салық заңдылығы салықтарды алудың пропорционалды жүйесін
әртүрлі топтардың материалдық қамтамасыздығын есепке алмай енгізді. Бұл
айқын бейнеленген саяси сипаттама болды. Кейінірек қатаң, әділсіз салық
саясаты 1868 жылғы Торғай және Орал облыстарындағы қазақтардың
көтерілісінің себептерінің бірі болды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және
азық-түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы
әскери күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан асырғы азықтары тартып
алынды. Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай салықтық ауыртпалық
нәтижесі 1921 жылғы көтеріліс болды.
20-30 жылдардағы Қазақстан тарихы –үздіксіз қорлық тарихы: мал
алу, отырықшылыққа көшуге күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету
саясатын іске асыру үшін мемлекет салықтық қарыз ауыртпалығы Қазақстан
ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл шаруашылық салығының
шаруа қожалықтарына есептелген барлық соманың 33% кулак
шаруашылықтарын 4% ғана төледі.
Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылығының 0,6% мал шаруашылығы
салығының барлық сомадан 25% төледі. Деревнядағы бір шаруашылық орташа
мөлшерде 239 сом, ал ауылда 323 сом төлеп отырды. Бұдан бөлек өзіндік
салық деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан 4 есе көп салық енгізілді.
Салық салу нормасынан өсімі әсерінен шаруашылықтардың көп бөлігі
қалаға кетті немесе табыс көздерін және қызмет түрлерін ауыстырды. Мал
шаруашылығымен айналысушылар салық салу ауыртпалығын көтере алмай шет
елдерге қашып кетіп жатты.
Қазақстанның салық жүйесі Совет өкіметінің салық жүйесі
құрамында дамыды. Мұнда дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет
құруды көдегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ.
Американы адам басына өнім өндіруден озамыз ұраны бойынша тұрғындар
жоғары салықтар төледі. Ауыл шауруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік
дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары
шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
ХХ ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел
алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды
дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады.
Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі
және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру
міндеті тұр.
Сексенінші жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда
болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі
өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге
ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш
бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және
қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.
Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан
қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі
айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық
қызметтердін субъектілеріне байланысты болатын болса, мемлекетте амандық
та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен
алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға
кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.
1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың
салығы туралы СССР заңын негіз ете отырып ТМД мемлекеттері сияқты
Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс
мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне
бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап
өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен
алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы
мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан
Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік
құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы
және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді
қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды айта
келетін болсақ. Олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір
өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және
лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді.
Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен
байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына
қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты
бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен
қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына
шараларды қолдану қажет:
• Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
• Салық салу базасын ұлғайту;
• Бюджеттік салымдарды дұрыс пайдалану туралы
түрлі бағдарламаларды қолдану.
Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің
құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу
кертектігі мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші
бағыттарда бір бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының
дамуымен сипатталады. Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің
кезеңді эволюциялық даму қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы
мен дамуы экономикалық саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни
бір модельден екінші бір модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше,
Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын
келесідей кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі
құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады,
сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына
арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң
мақаласында Салық туралы 25 желтоксан 1991 жылы шыкқан заң, салықты
тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол
инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және
макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.
Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет.
Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне
арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын
тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген.
Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.
Үшінші кезең 1999-2001 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық,
макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар
жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты
көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал
мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді.
Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның
жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.
Төртінші кезеңді 2002 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде
Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін кіргізуімен
байланыстырамыз.
• Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық
мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
• Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу – қолдану;
• Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру
нәтижелік бағытын анықтау;
• Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
• Заң шығаратын және атқаратын өкімет өкілдерінің жоғары
кәсіпкерлігі.
Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген,
салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың
іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне
жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде
қамтамасыз етеді.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа
міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті
зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар
салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау
жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және
салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы
және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық
комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақ құрылған жағдайда осы
аймақ территорияларында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі
органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның
бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық қызметінің ұйымдарының құқықтары:
1. Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді өңдеу және
бекіту;
2. Салықтық міндеттемелердің пайда болуы, орындалуы және тоқтатылуы
бойынша мағлұматтар және түсініктемелер беруге;
3. Кодекспен бекітілген тәртіпте салықтық бақылауды іске асыруға;
4. Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгелінген
тәртіптерді
сақтай отырып салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындаумен
байланысты декларациялар және басқа құжаттарды, есеп берулерді, құнды
қағаздарды, ақша қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды,
ақшалай құжаттардың тексерісін жүргізуге;
5) Салық төлеушінің салық және бюджетке басқа міндетті төлемдерді
есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша өкілетті мемлекеттік
ұйыммен белгіленген формаларға сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен
бюджетке басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және уақытылы
төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
6) Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген тәртіпке
салық тексерістерін жүргізу кезінде салық төлеушіден салықт ық құқық
бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
7) Орналасу жеріне байланысты салық салумен байланысты табыс
алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық төлеушінің мүлкіне
тексеріс жүргізуге;
8) Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша
салық төлеушіден өкілетті мемлекеттік органымен анықталған тәртіпке
электронды құжаттар түрінде мағлұмат алуға;
9) Тексерілетін салық төлеуші – заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің
салық салумен байланысты мәселелер бойынша банктік шоттардың бар
болуын және номерін Қазақстан Республикасының заңды актілерімен
белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы шарттардағы ақша
қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру.
10) Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған жағдайларда салық
төлеушінің салық міндеттемс ін жанама әдіспен анықтау;
11) Салықтық тексерістерге басқа мемлекеттік ұйымдардың мамандарын
тартуға;
12) Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа шағым
жасауға;
13) Сотқа заңды тұлғаны жою жөнінде бұйрық беруге;
Салық қызметі ұйымдарының міндеттері:
• Салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
• Мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық
міндеттемелерді орындауға салықтық бақылау жасауға, сонымен қатар
жиназ зейнетақы қорларын міндетті зейнетақы төлемдерін ұстауға және
уақытылы аударуға; белгіленген тәртіпке салық төлеушілердің есебін,
салық салу объектілерін және салық салумен байланысты объектілердің
есебін, салық есептелуін және төленуінің есебін енгізуге;
• Қабылданған салықтық есеп берудің формаларын толтыру тәртібін
түсіндіруге;
• Салықтық тексерістердің қатаң тәртіп бойынша жүргізуге;
• Кодекс талаптарына сәйкес салықтық құпияны сақтауға;
• Салық төлеушіге салықтық міндеттемені уақытылы орындау бойынша
және кодекспен қарастырылған жағдайларда ескертпе жасау;
• Салық төлеушінің өтініші бойынша үш күн мерзім ішінде салық
міндеттемелерін орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы
туралы оның есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
• Бес жыл мерзім бойы салық және бюджетке басқа төлемдер төлемі
бойынша салықтық міндеттемелерді орындау фактын растайтын салық
төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің сақтығын қамтамасыз
етуге;
• Мемлекет меншігіне берілген мүліктің есебін сақталуын, бағалануын
және өткізілуі тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден
ақшалар бюджетке уақытылы және толық түсуіне бақылау жасау;
• Салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерін
қолдану және Кодекске сәйкес еріксіз тәртіпте салық бойынша қарызын
алу;
• Әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне
сәйкес салық төлеушіге әкімшілік салықтар салу.
Салықтар тексеріс кезінде салықтардан және бюджетке басқа
міндетті төлемдерден жалтару анықталған жағдайда салық ұйымдары сәйкес
құқық қорғаушы ұйымдарға қылмыстық белгілері бар сәйкес материалдарды
жалдап, Қазақстан Республикасының заңды актілеріне сәйкес процессуалды
шешім қабылдауды талап етеді.
Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
салық заңдылығымен қарастырылған басқа да міндеттемелді орындайды.
Салық заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан Республикасының
Үкіметі мен Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық
актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен
мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілері
қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатын.астары саласындағы барлық мәселелерді
реттеуді қамтитын біртұтас нормативтік акті –Салық кодексін әзірлеу
жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық
теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық
қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық
міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп
реттеуді талап етеді. Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай
нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа
да нысандары болып табылады. Құқық теориясы бойынша заң актісіне
жататын салық кодексі, яғни осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық
қатынастар қатынасушыларының құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана
белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын және салық есеп
берулерінің басқа да нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға
болмайды, сондай-ақ сол уақытты олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін
де салық төлеуші үшін де міндетті болып табылады. Сондықтан салық кодексі
Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерді
бекітуін көздейді. Мәселен, салық есеп беруі нысандарын бекіту
уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте, салық есеп берушінің
аталған нормалары уәкілетті орган – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
кіріс министрлігінің бұйрығымен бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік кіріс министрлігі мен үкіметтің нормативтік
құқықтық актілері салық заңдарының құрамына енгізіледі.
Салық кодексі Салық кодексіне тікелей көрсетілген тек сол
нормативтік құқықтық актілерді ғана бекітуді болжайды. Егер Үкімет
немесе уәкілетті орган Салық кодексінде жоқ қандай да бір нысанды
немесе нормативтік құқықтық актіні белгілемесе, онда мұндай нысандар
немесе нормативтік құқықтық актілердің салық төлеушілер үшін міндетті
мәні болмайды.
Шаруашылықтың нарықтың негізі жалпы өндірісті басқаруда
экономикалық әдістерді қолдануды талап етеді, яғни бюджет түсімдерінің
табыс жүйесі түбірімен өзгерді – ол салықтық төлемдер жүйесінен
құралады, кәсіпорын мне бюджет арақатынасы құқықтық негізде заңмен
реттеледі.
Бүгінгі күні шаруашылықтың нарықтық бастамасының салықтық жүйесі
кәсіпкерліктіңі дамуына және төмен жалақы алатын тұрғындардың әлеуметтік
кедейленуіне кедергі жасау жолында қызмет етеді. Салықтық жүйені іске
асырудағы басты қағидалар қатарына жататындар:
1. Тікелей және жанама салықтардың үйлесімдігі, оның әртүрлі түрлерін
қолдану, бұл салық төлеушінің мүліктік жағдайы мен алатын табысын санау
мақсатында. Экономика дағдарыстық жағдай кезеңі туындағанда бюджет
толтыру үшін сәйкесінше төменгі ставкамен және салық салынатын базаның
кеңбігімен қаражат тарту көздері болу тиімді.
2. Салық салынудың әмбебаптылығы, біріншіден шаруашылықтың қандай да
болмасын ұйымдын – құқықтық жағдайына қарамастан шаруашылығын тиімді
жүргізуі үшін барлық төлеушілерге бірдей талаптар қойылуы, екіншіден салық
төлеу кезінде табыс көзіне, шаруашылық кешеніне, экономикалық саласына
қарамастан бірдей болуы;
3. Белгілі бір объектіге заңмен белгіленген кезеңде салықтың бір ғана
түрімен алынды;
4.Салық салыну үлесі негізіндегі оның нақты ставкалық мөлшерін
анықтауға ғылыми жағынан қарастырылуы, яғни субъектінің салық төлеуге
табысының болуы оның қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ету;
5. Табыс деңгейіне байланысты салық салушы ставкасының
дифференциясы;
6. Ұзақ кезеу бойында қызмет ететін салық салыну ставкасының
бірқалыптылығы, және төлем аударуінің қарапайымдылығы;
7. Салықтың жеңілдіктер жүйесін қолдану, олар нәсіпкерлік
құралдарды инвестициялайтын процестерді ынталандыруы және әлемуеттік
теңдікті қалыптастыру қағидасын, сонымен қатар азаматтардың күнелту
минимумының кетілдігін қамтамасыз етуі;
Салықтың мемлекеттік басқару деңгейінде бөлу: орталық және
жергілікті салықтар. Бұл жағдайдың артықшылығы экономикалық процесті
макродеңгейде реттеуде салықты қолданудын өзіндік тұжырымдаманы шығаруы
болып табылады. Салықтың саясатпен және кәсіпкерліктің қаржалық жағдайы
мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады. Мемлекет келесідей
негізгі мақсаттарды көздейді:
А) экономиканың тұракты өсу қарқынына жету;
Б) негізгі тауарлар мен қызметтер бағасының тұрақтылығын камтамасыз
ету;
В) еңбекке жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтылуына жету;
Г) тұрғындардың табысынын белгілі бір минималды деңгейін камту;
Д) азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесін құру, біріншіден зейнет
керлерді, мүгедектерді және көп балаларды;
Е) сыртқы экономикалық қызметтегі тұрақтылық.
Бұл мақсаттардың барлығына қол жеткізу мүмкін емес, егер баға өсе
бастаса, оларды шектеуге және реттеуге шаралар жүргізу қажет. Бірақ
бағаларды шектеу экономикалық өсуді тежеп, жұмысбастылықты төмендетеді.
Толық жумысбастылыққа жететін болса, бағалар жоғарылайды,сондықтан халыктың
көп бөлігінің еңбекақысын жоғарлату керек, одан еңбек нарығындағы
бәсекелестік төмендейді. Теугерім қатынасын табу – мемлекеттің экономикалық
саясатының маңызды бөлігі болып табылады.
Нарықтың шаруашылыққа тән экономикалық жүйелілік көмегімен салықс
алу, несиелендіру, инвестициялау, мемлекет жалпы қажеттіліктерді
қанағаттандыратын шаруашылық қызметін жүзеге асырады.
Салықтар мен жинақтар жүйесі тек фискалды қызмет қана емес, жалпы
өндіріске экономикалық әсер механизміне, оның құрылымы мен динамикасына,
ғылыми техникалық прогрестің тез қарқынды дамуына әсер етеді. 2004 жылы
мынадай жағымды тенденциялар күтілуде, оның себебі болып: ҚҚС ставкасы 16 %-
дан 15-ке төмендетілді, әлеуметтік салықтың ставкасының 20 %-ға дейін
төмендетілуі, мұнда салық дифференциалдық шкала бойынша салынатын база
ұлғайған сайын ставка түсе бастайды. Салықпен жұмыс қаруының ынталандыруға
немесе керісінше шектеуге, белгілі бір кәсіпкерлік саланың қызметінің
дамуына әсер етеді. Жеке кәсіпорынның өндірістегі айналым шығындарын
төмендетуге алғы шарт құруға болады, ұлттық кәсіпорындардың әлемдік нарықта
бәсекеге қабілетін жоғарылату болып табылады. Салық көмегімен протекциондық
экономикалық саясат құру немесе тауарлық нарыққа бостандық қамтамасыз ету
болып табылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі табыстарының
бөлігі,, ол экономикаға шығындар бойынша қаржылық әсер беруге мүмкіндік
көрсетеді.
Мемлекеттің кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қаржылық – бюджеттік
әсерінің негізгі бағыттары келесілер:
Біріншіден, кәсіпорындарды тікелей дотатция немесе қайтарылатын
несие беру арқылы субсидиялау;
Екіншіден, экономикаға мемлекеттік инвестициялау;
Үшіншіден, мемлекеттік сатып алу жүйесі арқылы тауарлар мен
қызметтердің негізгі бөлігін дамыту, демек мемлекет нарықта тауарлардың ірі
тұтынушысы болып табылады;
Төртіншіден, жергілікті салықтар мен салықтық жеңілдіктерді
қосқандағы салықтық реттеулер.
Мұны жергілікті басқару органдары жанама көмек түрінде толықтырып
отырады. Бұған сату бағасы кезінде немесе жер бөлігі мен ғимаратты сатып
алғандағы немесе жалдағандағы акциздік төлемдерге жеңілдік көрсету,
несиелік қамтумен, кепілдік қорларға қатысумен, өндірістік аймақ құруға
көмек көрсету болып табылады. Әдетте өндірістік аймақтағы территориялар мен
ғимараттар кәсіпорынға тек қолайсыз қаржылық жағдайда ұсынылады. Онда жиі-
жиі жергілікті шоттан шаруащылық қызметтің жаңа түрін дамыту мақсатында
арнайы өндірістік ғимарат құрылысын жүзеге асырады. әрине ынталандыру
шаралары үшін жергілікті салықтардан тұрақты немесе уақытша босату болып
табылады.
Мемлекеттік және жергілікті өкіметпен экономикалық инфрақұлымыға
қомақты ақша қаражаттарын тарту жүзеге асырылуда. Бұл салымдар табыс табуға
бағытталмаған, бірақ жанама түрде және капитал табысының жоғарылауына әсер
етеді. Шығындар ең алдымен құрылыс пен көліктік коммуникацияны қамтуға,
байланыс желілеріне, өндірісітің сумен қамту жүйесіне, тазарту
үймереттеріне, жер аумағын өндірістік құрылысқа дайындау болып табылады.
Дамыған елдердің салықтық саясаты жекеменшік капиталды тартуға
бағытталған. Салықтық жеңілдіктердің ынталандыру әсерін кәсіпкерлік
қызметті жанама түрде субсидиялық нысанында қарастыру қажет.
Экономиканы дамытудағы салықтың әсері тек ынталандыру үшін емес,
тұрақтандыру үшін де қажет. Бұл қажеттілік өндірістің жоғары концентрациясы
мен тұрғындары бар аудандардың дамуын реттеуге мүмкіндік туғызады.
Тұрғындардың шамадан тыс концентрациясы мен шаруашылық қарқындылығы
қоршаған табиғи ортаға, халық тұрғындарына, ресурспен қамтамасыз етілуіне
және басқа да мәселелердің көбеюіне әкеп соғады. Шаралар мазмұны негізінде
мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының шаралары жағынан
кәсіпкерлік қызметке қосымша салық салу немесе лицензиялау болып табылады.
Мысалы, қосымша салық салу Нидерланды, Жапония тәжірибесінде қолданылады.
Тұрақтандыру салықтары Германияда, лицензиялау бағыты Ұлыбританияда,
Францияда, Италияда қолданылады. Мүнымен лицензиялауды жергілікті қосымша
салық – лицензиялық жинақ түрінде қарастыруға болады. Жапонияда мәселелер
негізінен жер салығының ставкасын өзгерту арқылы шешеді. Салықтың сол
немесе басқа нысандарда көтерілу тиімділігі мен сенімділігі өте ыстық
конъюктураны ұстау үшін қажет. Басқа әдісі – салықтық жеңілдіктерді алып
тастау.
Салықтық механизмді қолдану тиімділігі мемлекеттің ішкі салықтарының
мәнін, олардың қозғалу заңдылықтарын, қарама-қайшылықтарын ескеруге
байланысты. Мемлекет салықтық саясатты өзгерте отырып, экономикалық дамуды
ынталандыруға немесе тежеуге мүмкіндігі бар.
Салықтық реттеулер еліміздің экономикасын, өндіріс құрылымын, капитал
жинаған, жеке тұтынушылықты қамтиды, яғни салықтық шаралар базистік
қатынасты құрудың әмбебап құралы болып табылады.
Реттеудің басты бағыты – кәсіпорын мен кәсіпкерлердің сыртқы және
ішкі қызметтерінің жалпы салықтық климатын құру және артықшылығы бар
салалық бағыттардағы қаржылық ресурстар қозғалысына салықтың ынталандырумен
жағдай жасау болып табылады. Теория жағынан салықтық реттеу кең ауқымды
болуы мүмкін, бірақ өндіріс процесі салықтық механизм көрсеткендей
бағыттарда дамымайды.
Нарықтың экономикада салықты теңбе-тең қолдануға ұмтылу керек. Мұндай
концепция салықтық саясатта ұзақ уақытты курсты қарастырады немесе салық
салу мәселері жиі өзгеріп тұратын болса, ол салық төлеушінің экономикалық
мүдделеріне әсер етеді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының өзгеруі
салық реформасының өткізілу себебі болып табылады. Сондықтан мемлекеттің
салықтық саясаты еліміздің экономикасы мен әлеуметтік кешенмен байланысты.
әрбір салықтық реформаның негізгі қағидасы тұрақты салықтық жүйені құру
болып табылады. Бірақ салықтық реформаның жеткен деңгей бағыттары
этаптарында өзгеріп отыруы мүмкін, одан нақты шешілетін мәселе жойылады.
Батыс Европалық елдердің салық жүйесі өзара әрқилы. Бірақ 80
жылдардың аяғынан тасмал жүргізіліп келе жатқан салықтық реформалар оларды
жақындатады. Экономикалық бірігу қарқыны халықаралық шаруашылық
байланыстардың кеңеюі бұл процеске әсер етеді. Көптеген елдерде салық
жүйесі үш деңгейлік сипатқа ие. Әрбір елдің өзіндік ерекшеліктері бар,
оларды қолдануға немесе анықталған қателіктерді жібермеу мақсаттарында
ескеру қажет.
Қазіргі салықтық реформаның негізгі бағыттарын және себептерін
қарастырайық. Салық жүйесінің қазіргі үлгісінің негізгі принциптері және
оны нарықты экономика көмегімен реттеу 70 жылдардың аяғынан басталды. Ол
кездерде индустралды дамыған елдерде мемлекеттік реттеу әдістеріне өзгеріс
енгізілді: экономикалық салаға мемлекеттік араласуға және оның материалдық
негізі – мемлекеттік қаржыларға шек қойылды. Бәсекелестік қатынастарды
ынталандыру және шаруашылық қызметті нарықтық реттеу механизмдері
артықшылыққа ие болды. Бұндай өзгеріс салықтық реформалар бағдарламасына
бастапқыда енгізілген деп айтуға болмайды. Салықтық реттеу саясатындағы
бағыттар қателіктер және тәжірибе арқылы өңделді.
Америка Құрама Штатының салық жүйесі.
Америка Құрама Штатының салық жүйесі 200 жыл қолданылуда және
нарықтық қатынастардың дамуына ықпалын тигізеді. Ол фискальді, яғни
федералды бюджетті, штат бюджетін және жергілікті бюджетті табыстармен
қамтамасыз ету мәселесін ғана шешпейді. Салықтар мұнда экономиканы
реттеу және дамыту құралы ретінде қолданылады. Америка мемлекетінің
экономикалық саясатын өткізуде бюджеттік қаржыларды қалыптастыруды және
қозғалысын қамтамасыз етеді. АҚШ қаржылық жүйесіндегі негізгі звено
федералды өкіметтің бюджеттік механизмі құрайды. Ірі немесе тұрақты
түсімдер беретін салықтар федералды бюджетке жіберіледі. Оның үлесіне
шамамен табыстар мен шығындардың 70% келеді.
Бірақ, басқарманың жергілікті ұйымдары қаржылық ресурстардың меншік
көздеріне ие, бірінші кезекте, жергілікті салықтар есебінен
қаржыландырылады. Соңғы жылдары көптеген Батыс Европалық елдердегі сияқты
АҚШ-та да басқарудың қаржылық жергілікті ұйымдарының көлемінің өсімі,
қаражаттардың қаржылық сала арқылы іске асырылуының жалпы саладағы
үлес салмағының артуы байқалады. Жергілікті қаражаттарға шығындардың көп
бөлігі жатқызылады. Мемлекет есебінен әлеуметтік қамтамасыз ету, білім
беру, денсаулық сақтау, жол құрылысы, полицейлік аппаратты қамтамасыз
етудің үлес салмағы 70-тен 90 % дейін, ал табиғи ресурстарды сақтау,
азаматтық және тұрғын үй құрылыстарының 40% қаржыландырылады.
Федералды табыстарда тікелей салықтардың маңызы жоғары. Штаттар
мен жергілікті билік ұйымдарының табыстары жанама салықтар және мүлкіктік
салық салу есебінен қалыптастырылады.
АҚШ-тың федералды бюджетінің табыстарының ірі маңызды тобын
тұрғындардың табыс салығы құрайды. АҚШ-тың табыс салығының ставкаларының
кезеңдерін зерттейік. 1981-1983 жылдардағы салық реформасы күтілген
тиімділікті берген жоқ. Сонда, тәжірибеде экономикалық тиімді және
қарапайым көмектеседі делінген Лаффер ілімі қолданылды. АҚШ президенті
Р.Рейганның әкімшілігі салықтарды азайтып нәтижесінде бюджетке түсімдер
ұлғаяды деп үміттенеді. Алайда П.Самуэльсон атап көрсеткендей Лаффер
қисығы бойынша салық деген болжамы қате болды. Федералды табыстар
жалпы трендке байланысты төмендеді, ал Федералды бюджет 1983 жылдан
кейін 200 млрд№АШС долларында дефицитке жетті.
Фискалді жүйенің қайта өзгерісі жақсы нәтижелері 1986 жылы салық
жүйесінің реформасынан кейін көріне бастады. 1986 жылғы реформа бойынша 5
ставка енгізілді: алынатын табыс және салық төлеушінің жанұялық
жағдайына байланысты 11,15,28,35 және 38,5%.
Сонымен табысқа салық салуды дамытудың негізгі бағыттары салық
салынбайтын минимумды қарапайымдандыруға әкеледі. Бірақ ол салықтық
жеңілдіктердің санын азайтады.
Жергілікті салықтар өзіндік жеке роль атқарады, Ресей мен
Германияға қарағанда жергілікті бюджеттің негізгі табыс бөлігі болып
табылады. Соған қарамастан ірі өкіметтік субсидияларсыз қаланың дамуы
қиын. Субсидия, субвенция және дотациялар арқылы федералды үкімет
қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуына белсенді әсер ете алады.
АҚШ-та салықтар төлеміне бақылауды орталық аппараттан басқа
құрамында 7 аймақтық салық басқармалары және 58 салық басқармасы бар
Қаржы министрлігін ішкі табыстар қызметі жүзеге асырады. Салықты
төлеу міндеттемелігі, Ресейдегі сияқты толық төлеушілерге жүктеледі.
Корпорациялар жыл сайын салық декларациясын толтырады. Жеке тұлға
жылына бір рет салық декларациясына – оның алатын табыс түрлері туралы
арнайы өтініш толтырады.
Барлық салықтық декларацияларға камералдық тексеріс жүргізіледі.
Салықты уақытылы төлемеу немесе салық декларациясын уақытылы
тапсырмау сияқты тәртіп бұзушылыққа азаматтық сипаттағы айып пұл
салынады.
Ұлыбританияның салық жүйесі.
Ұлыбританияның салық жүйесі негізінен ХІХ ғасырда қалыптасты,
бірақ ол да өзгерістерге ұшырады. Ұлыбританияда салықтық реформаның
табысты жүргізілуі 1979 жылдан 1990 жылдар аралығын қамтиды.
Ұлыбританияның салық жүйесі екі сатылы жалпы мемлекеттік және
жергілікті салықт ардан құралады. Ұлыбританияның мемлекеттік бюджетке
тікелей салықтардың негізін 1799 жылы енгізілген тұрғындардың табыс салығы
құрайды. Ұлыбританияда табыс көзіне байланысты табыстарды бөліктерге
(шедулдарға) бөлуді сипаттайтын табыс салығы құрылымын шедулды формасы
қабылданған, мұнда әрбір ерекше тәртіппен жүргізіледі. Табыстарды мұндай
бөлу табыс көзін табу мақсатын көздейді. Ұлыбританияда 6 шедула түрі
қолданылады.
А Шедуласы мүлікпен табыстар: жерге меншік, ғимараттар мен
құрылыстар, жалға берілетін үйлер мен пәтерлер.
В Шедуласы –коммерциялық мақсатта қолданылатын ормандық массивтерден
табыс.
С Шедуласы - өндірістік коммерциялық қызметтен табыс. Бұл
шадулаға табыстардың әртүрі кіреді. Сондықтан ол алты бөлікке
бөлінген:
Бірінші бөлігі, сауда немесе іскерлік операциялардан (бизнес)
алынатын табыс, мысалы, дүкен иесінің пайдасы;
Екінші бөлігі, мамандандырылған қызмет нәтижелерінде алынатын
табыс, мысалы, дәрігер немесе адвокат пайдасы;
Үшінші бөлігі, салық салуға жататын пайыздар немесе алименттер;
Төртінші бөлігі Е шедуалына кірмейтін шет елдегі құнды
қағаздардан табыс.
Бесінші бөлігі, шет елдегі мүлікпен табыс;
Алтыншы бөлігі, жоғарыда көрсетілмеген табыстардың барлығы (мысалы
гонорар) Е шедуласы – еңбекақы, зейнетақы және басқа да еңбектік табыстар.
Ғ шедуласы – Ұлыбританиялық компаниямен жүргізілетін дивидендтер және
басқа да төлемдерден тұрады.
Табыс салығы заңмен рұқсат етілген жеңілдіктерді алып
тастағандағы жылдық жиынтық табыстан ұсталынады. Бұл еңбекпен талқан және
инвестициялық болып бөлінеді.
Еңбекақыдан табыс салығы ұстаз иесінен алынады. Бұл кезде тек
қана еңбекақы табысымен өмір сүретін тұлғаларға салық декларациясын
толтыру қажет емес. Басқа жағдайларда табыстарға салық салу салық
төлеушінің заңмен белггіленген мерзімде тапсыратын салық декларациясы
негізінде жүргізіледі.
Қазіргі британдық табыс салығының ұйымы 1965-1973 жылдардағы
реформалар негізінде қалыптасты. 1965 жылға дейін табыс салығын жеке және
заңды тұлғаларда тұлғалар, оның ішінде корпорациялар да төледі.
Корпорациялардың табысына жеке салық енгізілумен бұл саланың іс-әрекеті
азаматтардың жеке табысына дейін қысқартылады. Табыс салығына күрделі
өзгерістер 1973 жылғы реформасымен енгізіледі. Оның нәтижесінде еңбекпен
тапқан және инвестициялық табыстар ставкаларының жалпы шкаласымен
есептелінетін болды.Бұл салықты алу техникасын қарапайымдандырады,
сонымен қатар қазіргі уақытта жеңілдіктерді есептеу үшін қолданылатын
шедулалардың мақсатын түбегейлі өзгертті. Олардың ішінде жеке жеңілдік
және қосымша жанұялық жеңілдіктер маңызды болып табылады. Жеке және
жанұялық жеңілдіктердің мөлшері бөлшек баға өсімін есепке ала отырып,
әрбір қаржылық жылда қайта қаралып отырады. Қазіргі уақытта
Ұлыбританияда жеке жеңілдік 3445 фунт стерлинг мөлшерінде белгіленген.
Салық салудың гиберализациясының жалпы бағыты және Ұлыбритания
мен АҚШ -тағы табыс салығының ставкаларын төмендету басқа елдерде ұқсас
іс-әрекеттер туғызады. Әйтпесе оларға қордың сақталуын капиталдың ағымымен
төлеуге сақталуын капиталдың ағымымен төлеуге тура келер еді. АҚШ-ғы
салықтық реформалардың сәтті өткізілуі байқалды.
Францияның салық жүйесі.
Францияның салық жүйесі Қазақстан Республикасында негізгі
жанама салық болып табылатын қосылған құн салығы осы елде өңделіп,
енгізілуімен ерекшеленеді. Францияда алынатын салықтарды үш негізгі
топқа бөліп қарастыруға болады: табыс салығы; тұтынуға салық; бюджеттік
жүйенің негізгі звеносы қосылған құн салығы болып табылады. Қосылған
құнға салық төлеу өткізілетін келісім-шарттық сипатымен анықталады. Бұл
кезде салық төлеушінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды.
Францияда қосылған қнға салықтың ставкалары қолданылады:
Бірінші ставка - қазіргі уақытта салықтың негізгі ставкасы
18,6% тең.
Екінші ставка – жоғарыланатын ставка -22% тауарлардың келесі
түрлерінде қолданылады: автокөліктер кинфототауарлар, ішімдік, темекі
бұйымдары.
Үшінші ставка – төмендетілген ставка -7% мәдени күнделікті тұрмыс
тауарларына, оның ішінде кітаптарға белгіленген.
Төртінші ставка – ең төменгі ставка -5,5% бірінші қажеттіліктегі
тауарлар мен қызметтерге қолданылады. Бұл категорияға шоколад және
ішімдіктен басқа тұтыну тауарлары, ауыл шаруашылық өнімдері, тұрғын үй,
көлік, саяхат және қонақ үй қызметтері, жүк және жолаушылық тасымалдау
жатады.
Бұдан басқа, ҚҚС келесілер босатылады: мемлекеттік мекемелердің
әкімшілік, әлеуметтік, тәрбиелік, мәдени, спорттық бағыттағы қызметтері,
медицина және білім беру; кейбір еркін мамандықтар: жеке оқытушылық
қызмет, жеке тәжірибелік дәрігерлер, діни шығармашылықпен жанама салықтар:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz