Әсет Найманбайұлы шығармашылығы

КІРІСПЕ
I ӘСЕТ НАЙМАНБАЙҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТАРИХИ ЖӘНЕ ӘДЕБИ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Әсет Найманбайұлының заманы және мұрасының зерттелуі
1. 2. Әсет Найманбайұлы шығармашылығындағы Абай тағылымы
II ӘСЕТ НАЙМАНБАЙҰЛЫНЫҢ БЕЛГІСІЗ ӨЛЕҢДЕРІ
2.1. Әсет ақынның беймәлім өлеңдерінің даралық сипаты
2.2. Әсеттің беймәлім өлеңдерінің тақырыптық, көркемдік қырлары
III АҚЫННЫҢ БЕЛГІСІЗ ЭПИКАЛЫҚ ТУЫНДЫЛАРЫ МЕН АЙТЫСТАРЫ
3.1. Әсет ақынның белгісіз эпикалық туындылары және олардың жанрлық, көркемдік сипаттары
3.2.Әсет ақынның әдеби, ғылыми айналымға түспеген айтыстарының көркемдік ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздегі демократиялық жаңарулар, ұлт мәдениетіне деген ілтипат ел басының Қазақстан халқына жолдаған жолдауынан көрініс тауып, мәдени мұраға қатысты соны серпіліс тудырды. Елбасымыздың ерекше атап көрсетіп отырғанындай, жан қоштауынан туған сөз өнерінің сан ғасырлық тарихының әр дәуіріне тән әдеби даму ерекшеліктерімен сол дәуірлер әдебиетінің көрнекті өкілдері тудырған әрбір әдеби мұраны зерттеп, зерделеп, ұлттық әдебиет тарихының асыл қазынасына қосудың маңызы зор. Өйткені, әдебиет тарихы-адам баласының өсіп, өркендеу эволюциясының көркемөнердегі көрінісінің әдеби шежіресі. Осындай халқымыздың тарихи ғұмырнамасындағы саяси-әлеуметтік жағдайлар тудырған кезеңдерді, дәуірлерді, ел өміріне елеулі өзгерістер әкелген ірі-ірі оқиғаларды тарихи хронологиялық тәртіппен жүйелесе, қазақ әдебиетінің тарихы сол кезеңдер мен дәуірлердің көркемдік кескінін, ұлтымыздың рухани жан-дүние болмысының көркем образын қалыптастырады.
Міне, осы себепті де Әсет Найманбайұлының әдеби-ғылыми айналымға түспеген мұраларын ақынның шығармашылық ғұмыр жолы аясында алынған XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы әдеби даму мен халық тарихын, әм ел мүддесінің ақын мұраларындағы көркемдік көріністері тұрғысында жан-жақты саралауымыз қажет.
XIX ғасырда халықты мемлекеттік тәуелсіздігіне ғана емес саяси-әлеуметтік, шаруашылық-тұрмыстық, рухани жағынан да бодандыққа түсірген отарлық езгі ғасырдың екінші жартысында ерекше қарқынмен өрістегені белгілі. Соған орай осы дәуірдегі әдебиеттің ішкі құрылымында, көркемдік кескінінде, әдеби үлгісі мен туындылардың тақырыптық, мазмұндық, идеялық ой-тұжырымдарында өркендеу, даму үдерісі айқын көрінген езгіге қарсы бағытталған әдебиет дамып қалыптасты. Бұл дәуір әдебиетінде әнші ақындардың сырлы да, нұрлы лирикалары, саяси-әлеуметтік, заманауи мәні тереңдеген айтыс өнері, Шығыстық қисса-дастандардың аударма және нәзирагөйлік ел арасына тараған нұсқалары, Батыстың эпикалық поэзиясы негізіндегі поэмалар, ең бастысы, Абай іргесін қалаған жаңа жазба әдебиет өсіп-өніп, өркендеді. Әдебиеттану ғылымындағы әдебиет тарихы саласының негізгі зерттеу нысаны: әдебиеттің даму үдерісі және әдебиет тарихындағы дәуірлер мен сол дәуірлердегі көркем туындыларды дүниеге әкелген сөз зергерлерінің шығармашылықтарын зерттейтін ғылым болғандықтан, Әсет Найманбайұлының шығармашылық мұрасын ұлт әдебиетінің тарихымен бірлікте қарастырумыз керек. Өйткені, ел тарихының көркем өнердегі бейнесі-әдебиет болса, сол әдебиеттің ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы түрлі көркемдік ізденістер айшығы Әсет Найманбайұлы мұраларында да өз көрінісін тапқан.

1 Әуезов М. Абай Құнанбаев. – Алматы: Санат, 1995. – 320 б.
2 Тынышбаев М. История казахского народа. – Алматы, Қазақ университеті, 1993. – С 224.
3 Бекмаханов Е. Б. Казахстан в 20-40 годы ХІХ века. – Алматы: ОГИЗ, 1947. – С 400.
4 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 192 б.
5 Мұқанов М. Қазақ жерлерінің тарихы. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994. – 80 б.
6 Мәрсеков Р. Қазақ әдебиеті жайынан // Қазақ газеті. – 1998. – 560 б.
7 Байтұрсынұлы А. Шығармаларының бес томдық жинағы. – Алматы: Алаш, 2006. – 1 т. – 408 б.
8 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
9 Сейфоллаұлы С. Қазақ әдебиеті. Билер дәуірінің әдебиеті. – Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1932. – 1-к. – 234 б.
10 Мұқанов С. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті. – Қызылорда: Қазақстан, 1932. – 1-б. – 458 б.
11 Жолдыбайұлы М, Әуезов М, Қоңыратбаев Ә. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу кітабы. – Қызылорда: Қазақстан, 1933. – 163 б.
12 Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1956. – 340 б.
13 Жұмалиев Қ. ХVIII-ХIХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1967. – 436 б.
14 Кенжебаев Б. XХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Білім, 1993. – 248 б.
15 Мәдібай Қ. ХІХ ғасыр әдебиеті. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 1-к. – 467 б.
16 ҚРҰҒА ОҒКҚ № 783-бума, № 4-дәптер, 82-83 бб.
17 Найманбаев Ә. Шығармалары: Өлеңдер, айтыс-қақтығыстар мен дастандар. – Алматы: 1968. – 172 б.
18 Найманбаев Ә. Шығармалары: Өлеңдер, айтыс-қақтығыстар мен дастандар. – Алматы: Жазушы, 1988. – 304 б.
19 Әсет шығармалары. Шығармалар жинағы. Өлеңдер мен толғаулар, әндер, айтыстар, қиссалар мен дастандар. – Пекин: Ұлттар баспасы, 2000. – 2-т. – 601б.
20 Ысқақов Б. Әсет әнші, әрі халық ақыны // Социал Қазақстан. – 1936. – 26 маусым. – 4 б.
21 Мұқанов С. Қазақтың XVIII –XIX ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер. – Алматы: ҚМКӘБ, 1942. – 272 б.
22 Ысмайылов Е. Евгений Онегин аудармасы //Социал Қазақстан. – 1936. – 17 мамыр. – 4 б.
23 Ордалиев С. Ақын Әсет // ҚазССР ҒА хабарламасы. Филология және өнертану саласы. – 1959. – № 3. – 56-73 бб.
24 Абылқасымов Б. Әсет Найманбаев // ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – 1994. – 320 б.
25 Қожағұл С. Әсет Найманбайұлының әдеби мұрасы: филол. кыл. канд. дис. – Алматы: ҚРҰҒА М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты, 2000. – 126 б.
26 Мұқамедханов Қ. Абайдың ақын шәкірттері. Зерттеулер, мақалалар. – Алматы, Дәуір, 1995. – 3-т. – 293 б.
27 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы, Ана тілі, 1995. – 272 б.
28 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. – Алматы, 1967. – 384 б.
29 Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 334 б.
30 Рымғали Нұрғали. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. – Астана: Күлтегін, 2002. – 528 б.
31 Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. – Алматы: Ғылым, 1992. – 200 б.
32 Азибаева Б. Казахский дастанный эпос. – Алматы: Ғылым, 1998. – 250 б.
33 Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 163 б.
34 Мәшһүр-Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. Павлодар университеті, 1999. – 381б
35 Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 208 б.
36 Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004. – 208 б.
37 Абай (Ибраһим Құнанбаев ). Өлең-сөздің патшасы. Шығармалар жинағы. – Алматы: Дәуір, – 2006. – 560 б.
38 Гёте И.В. Таңдамалы мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1983. – 240 б.
39 Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 264 б
40 Тоқмырзаұлы Қ. Тағылымсыз шығармалар тәуелсіз елге не береді // Қазақ әдебиеті. – 2006. – № 45. – 4 б.
41 Халиди Қ. Тауарих-их-хамса. – Қазан, 1910. – 791 б.
42 Нұржекеев Б. Қазақ әдебиеті, – 1982. – 15 қаңтар. – 4 б.
43 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Жазушы, 1975. – 464 б
44 Бекбосынов О. Әсет қайда туған // Семей таңы. – 1992. – 29 ақпан. – 3 б.
45 Найманбаев Ә. Інжу-маржан. Әндер жинағы // Құраст.Қ.Жүзбасов. –Алматы: Өнер, 1992. – 144 б
46 Зейнола Сәнік. Гүлдері қайта өнді өрімдеген //Шыңжан ЖОО ғылыми журналы. – №1. – 7-16 бб.
47 ЦАРК. Фонд 475 оп.2 д.28.
48 Әуезов М. 12 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1969. – 11 т. – 480 б.
49 Бафина Никар. Асыл ағаларды суретке түсірген кім? // Қазақ әдебиеті. –1990. – 18 мамыр. – № 20. – 16 б.
50 Аймауытов Ж. Кітапта: Сұлтанмахмұт Торайғыров Шығармалар жинағы. – Алматы, Ғылым, 1993. – 1 т. – 280 б.
51 Жансүгіров І. Сағанақ өлеңдер жинағы. – Қызылорда: Қазақстан, 1928. Жансүгіров І. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1 т. – 328 б.
52 Мұқанов С. Абайдың шәкірттері туралы // Абай. – 1992. – № 4. – 63 б.
53 С.Сейфуллин. Шығармалар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1964. 6 т. – 456 б.
Әсет пен Кемпірбай ақынның қоштасуы // Таң. – 1925. – №1. – 110-112 бб.
54 Қалымов Д. Аққумен әні үндескен // Семей таңы. – 1992. – 19 қазан. – 4 б.
55 Мұхамедханов Қ. Дарынды ақын, әнші, композитор // Семей таңы. 1992. – 5 қыркүйек. – 4 б.
56 Үш ғасыр жырлайды. Құрастырған Ы.Дүйсенбаев. Алматы, 1965. – 431-448 бб.
57 Мұхамедханов Қ. Зерттеу, мақалалар. – Алматы: Алаш, 2005. – 4 т. – 328 б.
58 Әбуталиев Н. Сегіз сері: ( Танымдық әңгімелер ). – Алматы: Жалын, 1991. – 224 б.
59 “Евгений Онегин” аудармасы // Социал Қазақстан. – 1936. – 17 мамыр. –4 б.
60 Абылқасымов Б. Әсет шығармаларының зерттелуі // Семей таңы. – 1972. – № 64. – 4 б.
61 Пушкин А.С. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1937. – 2 т. – 100 б.
62 Орынтаев О. Әсет ақын // Социалистік Қазақстан. – 1941. – 8 шілде. – 4 б.
63 Салиха-Сәмен. Шығармалар жинағы. – Сарысүмбе: Еркін Алтай, 1945. –25 б.
64 Әсет пен Ырысжан айтысы // Айтыс. Құрастырғандар: С.Мұқанов, Е.Ысмаилов. – Алматы, 1942. – 226 б. – 225-241 бб.
65 Абылқасымов Б. Әсеттің асыл мұрасы // Семей таңы. – 1969. – 8 шілде. –4 б.
66 Әбікен Тәтиев. Торғын шытқа түйілген топырақ // Ақжол. – 1992. – 18 сәуір. – № 22. – 2 б.
67 Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1965. – 2 т. – 1 к. – 524 б.
68 Нұржекеев Б. Бозбала осы әнімді үйренерсің // Қазақ әдебиеті. – 1983. –15 шілде. – 4 б.
69 Абылқасымов Б. Асыл мұра // Ленин туы. – 1988. – 6 желтоқсан. – 4 б.
70 Әбітайұлы И. Бұлбұлмын даусым көкте дамылдаған // Қазақ әдебиеті. – 1992. – 2 қазан. – 11 б.
71 Абылқасымов Б. Әсеттің бір дастаны жөнінде // Ленин туы. – 1991. – 19 қазан. – 4 б.
72 Керімов Ш. Әнші ақындар поэзиясындағы дәстүр мен даралық мәселесі: филол. кыл. канд. дис. – Алматы: ҚРҰҒА М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты, 1991. – 190 б.
73 Қожағұл С. Әсет ақын. – Алматы: Қазақ тарихы, 2003. – 144 б.
74 Ән салсаң Әсеттей сал әсемдетіп. Әндер жинағы. – Үрімжі: Шыңжаң, 1989. – 45 б.
Қазақтың байырғы айтыстары. – Үрімжі: Шыңжаң, 1985. – 70 б.
75 Негимов C. Өлең өрімі. – Алматы, Ғылым, 1980. – 136 б.
76 Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы, 1992. – 176 б.
77 Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1989. – 2 к. – 496 б.
78 Әбдиманұлы Ө. Қазақ әдебиетіндегі ұлт- азаттық идея. - Алматы: Қазақ университеті, 2007. -325 б.
79 Әуезов М. Абайдың туысы мен өмірі // Абай. – 1992. – №3. – 34 б.
80 Мұхамедханов Қ. Абайдың әдебиет мектебі: филол. кыл. канд. дис. – Семей: Абай мемлекеттік әдеби музейі, 1950. – 262 б.
81 Абылқасымов Б.Әсетке шынында да Әсетке ме // Қазақ әдебиеті. – 1972. – 16 маусым. – 4 б.
82 Құнанбаев Т. Әкем Абай туралы. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 56 б.
83 Жұмаділ Маман. Әсет жөнінде аз аял // Қазақ әдебиеті. – 1992. – 11 қыркүйек. – 4 б.
84 Бехер И.-Р. Поэтическое вероисповедание на стороне Мёрике / О литературе и искусстве. – М., Худ. Литература, 1981. – С 527.
85 Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы: Жазушы, 1966. – 345 б.
86 Әуезов М. Абайтанудан жарияланбаған материалдар. – Алматы: Ғылым, 1988. – 240 б.
87 Кәкішов Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. –448 б.
88 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 336 б.
89 Қирабаев С. Сәкен Сейфуллин. – Алматы: Жазушы, 1974. – 114 б.
90 Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – Алматы: Жазушы, 1986. -398 б.
91 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995. –288 б.
92 Еспенбетов А. Уақыт өрнегі. – Алматы: Інжу-маржан, 2005. – 515 б.
93 Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. – Астана: Күлтегін, 2002. – 528 б.
94 Есин А. Б. Стиль // Введение литературоведческих терминов // под ред. Л. В.Чернец и др. М. – 2002. – С 350-364.
95 Нарымбетов А. Жансүгіровтың “Күйші” поэмасының көркемдік және стильдік сыр-сипаты. Стиль сыры. – Алматы: Ғылым, 1974. – 26-49 бб.
96 Шөшекұлы Ж. Ақын мұрасын аялайық // Ақжол. – 1992. – 3 қыркүйек. –№ 43. – 2 б.
97 Хасенов М. Сәбит Мұқанов және фольклор. – Алматы: Ғылым, 1980. –77 б.
98 ӘубәкірЖ. Шындықтан басқа жолға түсе алмаймын. – Алматы, 2002. –204 б.
99 Ерденбеков Б. Әріп ақын. – Алматы: Курсив, 2001. – 192 б.
100 Атым Әсет, ұраным арғын шордан // Қазақ әдебиет. – 1982. – 28 мамыр. – 4 б.
101 Мұхамедханов М. Ақын Әсет // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1958. – № 9. –38-41 бб.
102Торайғыров С. Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан // Абай. – 1993. – № 7. – 11-14 бб.
103 Булыко А.Н. Современный словарь иностранных слов. – М.: Мартин, 2005. – Изд. 2-е, испр. и доп. – С 848.
104 Сильман Т. И. Заметки о лирике. Ленинград: Сов.писатель, 1977.-223.
105Жұртбай Тұрсын. А.С.Пушкиннің “Евгений Онегин” романының тәржімасы мен мәтіндері туралы пікір // Шәкәрім әлемі. – 2006. – № 3. – 28-33 бб.
106Ходасевич В. Ф. Собр. соч. Т4. М.: Просвещение, 1996. – C 380.
107 Ларин Б. А. О лирике как разновидности художественной речи (семантические этюды) / Ларин Б. А. Эстетика слова и язык писателя Избр. статьи. Л.: Худ. Литература, 1974. – 223.
108 Гинзбург Л. Я. О лирике. 2-е изд., Ленинград, Совписатель, 1974. – С 407.
109 Бахтин М.М. К философии поступка / Философия и социология науки и техники. М.: 1986. – С 151.
110 Рәбиға Сыздық. Абай тілінің тағылымы / Кітапта: Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы, 2004. – 616 б.
111 Құдайбердиев Ш.Жолсыз жаза. Шығармалары. Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. – Алматы, 1988. – 560 б.
112 Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым, 1990. – 1 т. – 273 б.
113 Шәді Жәңгірұлы. Назым Сияр Шәриф немесе Пайғамбардың ақ жолы туралы дастан (құраст., баспаға әзірлеген О. Құдышұлы ). – Алматы: Санат, 1995. – 128.
114 Әли имамның ұлы әл-Хасанға айтқаны // Абай. – 2000. – № 2. – 38 б.
115 Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002. – 474 б.
116 Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті. Лекциялар курсы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 311 б.
117 Елеукенов Ш. Мағжан: Өмірі мен шығармашылығы. – Алматы: Санат, 1995. – 384 б.
118 Абылқасымов Б, Қожағұл С. Әсет Найманбаев / кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы. ҚАЗақпарат, 2006. – 5 т. – 555 б.
119 Бисенғали З. ХХ ғасырдың басындағы қазақ прозасы. – Алматы: Мектеп, 1989. – 136 б.
120 Ысқақов Д. Әлебиет алыптары.- Астана: Фолиант, 2004. -304 б.
121 Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым.
– Алматы: Білім, 1998. – 256 б.
122 Мамыраев Б. Основные тенденции развития казахской литературы первой четверти ХХ века. – Алматы: Ғылым, 1998. – 262 б.
123 Мырзахметов М. Отаршыл дәуірдегі әдебиет. Қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеу мәселесі // Жұлдыз. – 1993. – №7. – 181-191 бб.
124 Ахметов З. Освоеобразии казахского литературного процесса начала ХХ века // Известия АН КазССР. Серия филологическая. – 1990. – № 2. – С 30-41.
125 Қазақ газеті. Құрастырушылар Сұбханбердина Ү, Дәуітов С, Сахов Қ. –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 560 б.
126 Майтанов Б. Сөз сыны. – Алматы: Ғылым, 2002. – 344 б.
127 Кәкішев Т. Кер заманның кереғар ойлары. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1995.
128 Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. – Алматы, ЕрДәулет, 1994. – 304 б.
129 Қозыбаев М. Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды ма? // Ақиқат. – 1998. – № 7. – 38 б.
130 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстанды? – Алматы: Атамұра, 1993. – 128 б.
131 Әсіп С. Қазақ қасіреті. – Алматы: Ғылым, 1994. – 304 б.
135 Әсіп С. Қатерлі дерт, қалжыраған халық. – Алматы, 1998. – 355 б.
132 Нығымет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. – 400 б.
133 ҚР ҰҒА ӘӨИҚҚ Бума 392.
134 Игенұлы А. Әсеттің белгісіз өлеңдері // Жұлдыз. – 1994. – №1. – 152-168 бб.
135 Павло Мовчан. Махтумкулы: поющие линии песка. Заметки пероводчика // Дружба народов. М.: – 1983. – № 11. – С 251-259.
136 Ысмайылов Е. Абайдың өлең құрылысы туралы // Социалиистік Қазақстан. – 1945. – 12 тамыз. – 4 б.
137 Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – М.: Высшая школа, 1989. –С 404.
138 Сыдықов Қ. Көркемдік өрнектер. – Алматы: Рауан, 1992. – 80б.
139 Дулат Бабатайұлы. Тұнық тұма. Өсиетнама: өлеңдер мен дастандар. – Алматы, 2002. – 288 б.
140 Махамбет. Еруіл атқа ер салмай.Өлеңдер. – Алматы:Жазушы, 2003. – 259 б.
141 Қасқабасов С. Абай және фольклор // Қазіргі абайтанудың өзекті мәселелері. – Алматы: Ғылым, 2002. – 274 б.
Бердібаев Р. Абай және ауыз әдебиеті /кітапта: Абай тағылымы. –Алматы: Жазушы, 1986. – 432 б.
Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 216 б.
Қанарбаева Б. Мағжан шығармашылығының фольклорлық қырлары. –Алматы, 1995. – 155 б.
142 Қаскабасов С.О типах и формах взаимодействия казахской литературы и фольклора //Известия АН КазССР. сер.филол. – 1984. – №3.
Медриш Д.Н. Литература и фольклорная традиция. – Саратов, Саратовский Университет, 1980. – С 296.
143 Матыжанов Кенжехан Сөзбен сомдалған құлпытас: Жоқтау // Ақиқат. – 1999. – №1. – 65-70 бб.
144 Қамзабекұлы Д. Сұмағұл Садуақасұлы. – Алматы: Қазақстан, 1996. –256 б.
145 Жұмаділов Қ Тағдыр. – Алматы: Жазушы, 1988. – 536 б.
146 Толыбаев Қ. Әсет. – Алматы: Өнер, 1995. – 280 б.
147 Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылым. – Алматы: Ғалым, 1994. – 280 б.
148 Мұхамедханов Қ. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2005. 4 т. – 328 б.
149 Тәңірбергенұлы Ә. Шығармалары: Өлеңдер, айтыстар, қисса-дастандар. – Алматы: Информ-Арна, 2006. – 520 б.
150 Ердембеков Б. Бір өлеңнің тарихы // Шәкәрім – ұлы Абай дәстүрін жалғастырушы және дамытушы, республикалық конференция материалдары, –Семей, 1998. – 133-138 бб.
151 Мұхамедханов Қ. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2005. 2 т. – 344 б.
152 Ердембеков Б. Әріп Тәңірбергенов / кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2006. – 5 т. – 555 б.
153 БСЭ, – С 580.
154 Әсет Найманбаев атындағы республикалық мұражай қоры. О.Орынтаев арихві. Папка № 4 бума, 2-дәптер.
155 Топоров В.Н.К реконструкции индоевропейского ритуала и ритуально-поэтических формул // Труды по знаковым IV на руском языке. Тарту, 1969. – С 533.
156 М.Сильченко, Об основных тенденциях и направлении казахской литературы 80-90 годов ХІХ века. / кітапта: Әдеби мұра және оны зерттеу. Қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы: ҚазССРҒА, 1961. – 376 б.
157 Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 307 б.
158 Шалқаров Қ. Әсет қиссалары // Ақжол. – 1992. – № 48. – 3 б.
159 Мағауин М. Жаңа эпос жасау жолында / кітапта: Абай тағылымы. –Алматы: Жазушы, 1986. – 429 б.
160 Әсет ақын / Мұра. – 1997. – № 3. – 21-28.
161 Абылқасымов Ш. Жанр толгау в казахской устной поэзии: – Алма-Ата: Наука, – 1984. – 120 б.
162 Әдебиеттану түсіндірме сөздігі. Құрастырғандар Ахметов З, Шаңбай Т, – Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б.
163 Әуезов. М /кітапта: Тұрмағамбет Ізтілеуов. Рүстем-дастан. – Алматы, 1961. – 160 б.
164 Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. – Алматы: Қазақстан, 1971. – 180 б.
165 Қасқабасов А. Қазақтың халық прозасы сатиралық ертегілер. – Алматы: Ғылым, 1984. – 272 б.
166 Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқулық. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 176 б.
167 Сыдиқов Қ. Махамбет мұрасы. Сарқылмас қазына: зерттеулер мен толғаныстар. – Алматы, 1996. – 196 б.
168 Сарай Ә. Истай-Махамбет ( тарихы, зерттеу). – Алматы, 2003. – 340 б.
169 Хмельницкая Т. Поэзия Андрея Белого/ Белый А. Стихотворения и поэмы. Москва-Ленинград: Высшая школа. 1960. – С 656.
170 Сапогов В. А. О некоторых структурных особенностям цикла А.А. Блока / Языки и стиль художественного произведения. Москва, Просвещение, 1966. – С 90.
171 Фоменко И.В. Лирический цикл: Становление жанра, поэтика. Тверь, 1992. – С123.
172 Гришман М. М. Еще о целостности литературного произведения // Известия /АН СССР: Сер. лит. и яз. – 1979. – Т.38. – № 5. – С 450.
173 Михайлов А.В «Западно-восточный диван» Гёте: смысл и форма / Гёте Й.В. Западно-восточный диван. М.: Наука 1988. – С 894.
174 Эйзенштейн С. М. Избр. собр. соч.: В 6 т. М.: Искусство, 1964. – Т. 2. – С 157.
175 Айтыс. Алматы: Жазушы, 1965. -178 б.
176 Маман Ж. Ән сыры жан сыры. – Құлжа: Шыңжаң жастар-өрендер, 1999. – 246 б.
177 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990. – 352 б.
Ғабдулин М. Қазақ халық ауыз әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1973.
178 Богданов М. Киргизская литература. – М.: – 1947. – С 258.
179 Давкараев Н. Очерки по истории дореволюционной каракалпакской литературы. – Ташкент: АНУЗССР, 1959. – С 222.
180 Ақыт Үлімжі шығармалары. –Күйтің: Іле халық баспасы, 1999. -688 б.
181 Жармұқамедов М. Айтыс. – Алматы: Білім, 1990. – 52 б.
182 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. Алматы: Ғылым, 1994. – 108-117 бб.
183 Жармұқамедов М. Айтыс өнері. – Алматы: Қазақстан, 1978. – 85 б.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 162 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздегі демократиялық жаңарулар, ұлт
мәдениетіне деген ілтипат ел басының Қазақстан халқына жолдаған жолдауынан
көрініс тауып, мәдени мұраға қатысты соны серпіліс тудырды. Елбасымыздың
ерекше атап көрсетіп отырғанындай, жан қоштауынан туған сөз өнерінің сан
ғасырлық тарихының әр дәуіріне тән әдеби даму ерекшеліктерімен сол дәуірлер
әдебиетінің көрнекті өкілдері тудырған әрбір әдеби мұраны зерттеп,
зерделеп, ұлттық әдебиет тарихының асыл қазынасына қосудың маңызы зор.
Өйткені, әдебиет тарихы-адам баласының өсіп, өркендеу эволюциясының
көркемөнердегі көрінісінің әдеби шежіресі. Осындай халқымыздың тарихи
ғұмырнамасындағы саяси-әлеуметтік жағдайлар тудырған кезеңдерді,
дәуірлерді, ел өміріне елеулі өзгерістер әкелген ірі-ірі оқиғаларды тарихи
хронологиялық тәртіппен жүйелесе, қазақ әдебиетінің тарихы сол кезеңдер мен
дәуірлердің көркемдік кескінін, ұлтымыздың рухани жан-дүние болмысының
көркем образын қалыптастырады.
Міне, осы себепті де Әсет Найманбайұлының әдеби-ғылыми айналымға
түспеген мұраларын ақынның шығармашылық ғұмыр жолы аясында алынған XIX
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы әдеби даму мен халық
тарихын, әм ел мүддесінің ақын мұраларындағы көркемдік көріністері
тұрғысында жан-жақты саралауымыз қажет.
XIX ғасырда халықты мемлекеттік тәуелсіздігіне ғана емес саяси-
әлеуметтік, шаруашылық-тұрмыстық, рухани жағынан да бодандыққа түсірген
отарлық езгі ғасырдың екінші жартысында ерекше қарқынмен өрістегені
белгілі. Соған орай осы дәуірдегі әдебиеттің ішкі құрылымында, көркемдік
кескінінде, әдеби үлгісі мен туындылардың тақырыптық, мазмұндық, идеялық ой-
тұжырымдарында өркендеу, даму үдерісі айқын көрінген езгіге қарсы
бағытталған әдебиет дамып қалыптасты. Бұл дәуір әдебиетінде әнші ақындардың
сырлы да, нұрлы лирикалары, саяси-әлеуметтік, заманауи мәні тереңдеген
айтыс өнері, Шығыстық қисса-дастандардың аударма және нәзирагөйлік ел
арасына тараған нұсқалары, Батыстың эпикалық поэзиясы негізіндегі поэмалар,
ең бастысы, Абай іргесін қалаған жаңа жазба әдебиет өсіп-өніп, өркендеді.
Әдебиеттану ғылымындағы әдебиет тарихы саласының негізгі зерттеу нысаны:
әдебиеттің даму үдерісі және әдебиет тарихындағы дәуірлер мен сол
дәуірлердегі көркем туындыларды дүниеге әкелген сөз зергерлерінің
шығармашылықтарын зерттейтін ғылым болғандықтан, Әсет Найманбайұлының
шығармашылық мұрасын ұлт әдебиетінің тарихымен бірлікте қарастырумыз керек.
Өйткені, ел тарихының көркем өнердегі бейнесі-әдебиет болса, сол әдебиеттің
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы түрлі көркемдік
ізденістер айшығы Әсет Найманбайұлы мұраларында да өз көрінісін тапқан.
Яғни, Әсет шығармашылығы мен оның мұрасын ХІХ ғасырдағы әдебиет дәуірінің
аясында ғана зерделеуді еш көтермейді.Оған қоса әдебиет тарихын
дәуірлеудегі ХІХ ғасыр әдебиеті, 20- ғасыр басындағы әдебиет деп жіктеу,
сол дәуірлер әдебиетіндегі басты сарындары (отарлық дәуір әдебиеті, ояну
дәуіріндегі әдебиет) мен әдеби бағыт және ағым, әдеби тек пен түрлердің
дамуы тұрғысынан жіктелсе, ақын шығармашылығында осы дәуірлер әдебиетіне
тән аталған сипаттардың бәрі де бар. Сол себепті де, бір-бірімен тарихи
әдеби сабақтас дәуірлер әдебиетінде өзінің өшпес ізін қалдырған Әсет
ақынның әдеби мұрасын ақын өмір сүрген кезеңдегі әдебиет дәуірлерімен
шығармашылық тұтастықта алып, арнайы сөз ету – ғылыми қажеттілік. Сонымен
қатар Әсет Найманбайұлының ақындық өсу жолы мен ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы әдебиеттің ішкі мазмұн, сыртқы түр және көркем сөз айшықтары
мен идеялық ой-танымдары үлгісінде қалыптасып, ХХ ғасыр басындағы
әдебиеттің жаңа дәуірін шығармашылықпен өркендеткен Әсет ақынның
поэтикасындағы шығыстың қисса жанры, ән-өлеңдері мен айтыс саласындағы мол
мұраларының әлі де болса, толыққанды, әрі толымды түрде жиналып, жан-жақты
ғылыми зерделеніп, сол кезеңдегі әдебиет тарихынан өзіндік бағасын алып,
әдеби процестегі өз орнын тауып, түрлі әдеби-ғылыми жинақтарға енбеген
ақынның артында қалған туындылары баршылық. Солай бола тұрса да, осы
кезеңге дейін Әсет мұрасы әдебиет тарихын зерттеушілер тарапынан алдымен-
таптық идеология тұрғысынан, кейін – мпровизациялық дәстүр тұрғысынан
біржақты қарастырылып, ақынның шығармашылығы толық зерделеніп,
қарастырылмай келді.
Міне, осы айтылған жайттардың бәрі жиылып келгенде Әсет Найманбайұлы
шығармашылығын әдебиеттің даму тарихымен, Абай дәстүрімен байланыста ала
отырып, ақын туындыларының белгісіз беттерін әдебиет тарихына енгізудің
көкейкестілігін танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. “Мәдени мұра” бағдарламасы аясында бұрынғы-
соңғы тарихи-әдеби жәдігерлеріміз қайта қаралып, жаңа уақыт бедері
тұрғысынан зерттеп зерделенуі басталды. Ұлт тәуелсіздігі руханият әлеміне
де кең жол ашты. Қазақ әдебиетіндегі кеңестік ресми саясаттың орынсыз ардың
ісі әдебиетке араласуы 1951 жылғы Абайдың ақындық мектебі айналысындағы
әдеби пікір таластан кейін Абайдың талантты шәкірттері: Әріп
Тәңірбергенұлының, Көкбай Жанатайұлының және Әсет Найманбайұлының артында
қалдырған шалқар мұрасына кезеңдік ақындар деген бейресми көзқарас
қалыптастырып, аталған ақындар шығармашылығында кеңес үкіметін жақтау бар
ма, жоқ па деген қате ұстаным тудырып, олардың шығармашылығының қаны мен
сөлі болып табылатын діни-уағаздық тінінен айырып, ғалымдарымызға бір жақты
сыңар жақ зерттеулер жасауға мәжбүрледі. Осы тұмшаланған бүркеуді аталған
ақындар шығармашылығынан қорғалған ғылыми дисссертация мен іргелі
зерттеулер тас-талқан етті. Бұрын кеңестік кезеңде мүлдем тыйым салынған,
жартылай зерттеуге мәжбүр болған алаштың белгілі де, айтулы қаламгерлерінің
шығармашылық мұралары бұрынғыдай беймәлім белгісіз күйінде қалмай арнайы
зерттеу нысанына алына бастады. Әсет Найманбайұлы шығармашылық ғұмыр кешкен
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы заман әдебиетінің тарихы туралы ғылыми
зерттеулер аз емес. Оларды ел тарихы мен халық өмірінің әдебиеттегі көркем
бейнелуі тұрғысында тарихи – әдеби екі топқа бөліп қарастыруға болады.
Бұлайша зерделеуде біз кемеңгер ғұлама ғалым М.О.Әуезовтің хакім Абай
мұрасын тарихи-әдеби бірлікте, әрі тұтастықта алып зерттеген “Абай
Құнанбаев” [1] атты монографиясын үлгі тұттық. Өйткені, М.Әуезов Абай
шығармашылығын сөз ету үшін Абайды туғызған заман жайын айтудың ғылыми
қажеттілік екендігін ескерткен болатын.
Міне, тап осындай жайт Әсет Найманбайұлы ғұмыр кешкен ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы тарихи, саяси -әлеуметтік жағдаяттар
жайлы М. Тынышбаев [2], Е. Бекмаханов [3], М. Қозыбаев [4], М. Мұқановтар
[5], сынды т.б. тарихшы ғалымдардың еңбектерінде сөз етіледі. Сондай-ақ, ел
тарихының бүгінгі жаңарған тәуелсіз таным тұрғысындағы тарихнамасы да
отандық ғылымдар тарапынан кең көлемде жарық көруде.
Қазіргі кезеңдегі әдебиет тарихының ақын ғұмыр кешкен дәуірі
турасындағы зерттеулердің қарасы да мол. Бұл орайда, Р. Мәрсековтің 1915
жылы жазған “Қазақ әдебиеті жайынан” [6] атты мақаласынан бастап,
әдебиеттің тұтас дәуірлерін, негізгі бетбұрысты ерекшеліктерін жіктеп,
саралап жазған А.Байтұрсынұлының “Әдебиет танытқыш” [7] теориялық
зерттеуінде әдебиет тарихын дәуірлердің алғашқы нышандық үлгілері кейінгі
зерттеулерге ғылыми-теориялық негіз қалады. Тұңғыш рет ғылыми тұрғыда ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы әдебиетті, оның “Зар заман” ағымын талдап,
жазған М. Әуезовтің “Әдебиет тарихы” [8] зерттеуінен бастап, С.
Сейфуллин “Қазақ әдебиеті” [9], С. Мұқановтың “ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті”
[10], М. Жолдыбаев, М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаевтардың
“ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті” [11] сынды ғылыми
еңбектерден кейін жазылған Е. Ысмайылов [12], Қ. Жұмалиев [13], Б.
Кенжебаев [14], Қ. Мәдібай [15], т.б әдебиеттанушы ғалымдардың әдебиет
тарихының біз қарастырып отырған кездеріне қатысты тұтас дәуір әдебиетін
қамтыған зерттеу еңбектері жазылып, ғылыми ортаға танылды, осындай игі
ізденістер бүгінгі күнде де отандық әдебиеттану ғылымындағы тәуелсіз ой-
танымдар тұғысында дүниеге келген соны еңбектермен үсті-үстіне толығып,
Ахаң түрлеген ғылыми дәстүр өз жалғастығын табуда.
Әсет Найманбайұлының бірнеше салт өлеңдерін ақын ауызынан жазып алып,
1910 жылы тұңғыш рет жұрт назарына ұсынған Құрбанғали Халиди болды. Одан
соң 1920 жылдары Тұрар Рысқұлов басқарған Түркістан Кеңес республикасының
фольклортанушы, әдебиеттанушы ғалымдары ұйымдастырған ғылыми
экспедицияларда Әбубәкір Диваев, І.Жансүгіров, т.б экспедиция мүшелері
ақынның көптеген шығармаларын ел ішінен жинап, жазып алды [16, 82-83 бб].
Осылардың ішіндегі “Әсет пен Кемпірбайдың қоштасуы” атты әдебиет
тарихындағы ең көркем дәстүрлік салт жырына жататын қоштасу өлеңі 1925 жылы
“Таң” журналының №1 санында жарық көрсе, 1936 жылы “Социалды Қазақстан”
газетінде А.С. Пушкиннің “Евгений Онегин” романының Әсет Найманбайұлы
аударған нұсқасы жарыққа шықты. Осы жылы “Социалды Қазақстан” газетінің 26
маусымдағы санында Әсет ақынның “Ақырғы сөзі” де басылды. Әсет
Найманбайұлының түрлі дерек көздерінен алынып, мерзімді баспасөздерде әр
кезеңде жарияланған шығармалары мен Ғылыми кітапханалардағы сирек кітаптар
мен қолжазбалар қорында жинақталған мұралары негізінде 1968 [17], 1988 [18]
жылдары ақынның жеке жинақтары жарыққа шықты. 2000 [19] жылы ақынның толық
шығармалар жинағы Қытай Халық Республикасында басылды.
Қазақ әдебиеті тарихындағы Әсет Найманбайұлының туындылары,
шығармашылық өмір жолы мен әдеби мұралары жайлы бүгінгі күнге дейін
басылған 200-ден аса үлкенді-кішілі материалдардың қоры бар. Әсет
Найманбайұлының әдебиет тарихындағы шығармашылық ғұмыр жолы қазақ
әдебиеттану ғылымында Б.Ысқақовтың “Әсет әрі өнерлі, әнші, әрі халық ақыны”
[20,4] атты мақаласында алғаш рет жеке зерттеу объектісіне айналып, онда
Әсет шығармашылығы ғылыми зерттеу нысанына алынды. Бұдан соң С.Мұқанов 1942
жылы жарыққа шығарған “Қазақтың XVІІІ – XIX ғасырдағы әдебиетінің тарихынан
очерктер” атты зерттеу еңбегінде Әсет ақын шығармашылығын жан-жақты саралап
жазды [21, Б 202-206]. Абай тағлымының Әсет Найманбайұлы шығармашылығына
әсері, Әсеттің Абай мектебі шәкірттерінің қатарында екендігі жайлы
М.Әуезовтен басталған ғылыми концепция кешегі кеңес дәуірінің түрлі саяси-
идеологиялық кезеңдерінде әр қилы ой-тұжырымдар тудырғаны аян. Бұл салада
зор ғылыми еңбектер атқарған абайтанушы ғалым Қ.Мұхамедхановтың 1995 жылы
жарық көрген 4 томдық “Абайдың ақын шәкірттері” ғылыми зерттеу еңбегінің
3 томында Әсет ақынның қазақ әдебиеті тарихында алатын орны
түбірлі дәйектеліп, тұжырымдалды. Ақынның тұңғыш жинағына жазған
Б. Адамбаевтың “Әсет ақын” [17, Б 5-18 ] атты көлемді мақаласы
қаламгердің шығармашылық өнер жолындағы тың деректерді қосуымен құнды
болды. Қазақ әдебиеттану ғылымы тарихында Е. Ысмайылов [22, Б 272-286], С.
Ордалиев [23, Б 56-73 ], Б. Абылқасымов [24, Б104-110 ], т.б да ғалымдардың
тынбай ізденген тыңғылықты зерттеу жұмыстарының да Әсет Найманбайұлы
мұрасының әдебиет тарихында өзінің лайықты орнын алуына зор септігін
тигізді. Әсет Найманбайұлының ақындық мұрасы арнайы ғылыми зерттеу нысанына
алынып, 2000 жылы осы тақырыпта С.Қ.Қожағұловтың диссертациялық еңбегі
қорғалды [25].
Солай десек те, Әсет ақынның шығармашылық мұрасы бізге негізінен ел
ішіндегі орындаушылар аузынан жазылып алынып жеткендіктен, ақынның жұрт
арасындағы, мұрағаттар мен ғылыми қорларда сақталып, жарыққа шықпаған,
сондай-ақ ҚХР-сының Шығыс Түркістан өлкесіндегі қазақ диаспорасының
арасында таралған, сол жақтағы баспаларда жарыққа шықса да, туған елінде
әзірге жариялана қоймаған өлеңдері, ән өлеңдері, лирикалары, қисса-
дастандары мен айтыстары бар. Әсет ақынның әлі әдеби-ғылыми айналымға
түспеген осындай әдеби мол мұрасын әдебиет тарихы, Абай тағлымы, Әсеттің
жалпы әдеби мұрасымен бірлікте алып, мұқият зерттеуді біз өз ғылыми
жұмысымызға өзек еттік.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
Әсет Найманбайұлының шығармашылығының белгісіз беттерін ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы әдеби даму, Абай тағлымы және әдебиеттің
тарихилық принциптері негізінде тақырыптық- мазмұндық, жанрлық құрылымдық
әдеби-көркемдік және стильдік тіл өрнегі тұрғысында саралай қарастырып, сол
арқылы ақын мұрасына әдеби-ғылыми үлес қосу. Осы мақсаттар үдесінен шығу
үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
Әсет ақынның шығармашылық өмір жолы мен ақындық мұраларына қатысты
әдеби-ғылыми ой-пікірлерді соны дерек көздерімен салыстыра талдай отырып,
бір ізге түсіру;
Әсет Найманбайұлы шығармашылығының рухани бұлақ көздері мен әдеби өсу,
толысу эволюциясын сол дәуірлердегі қазақ әдебиетінің даму тарихымен
бірлікте алып саралау;
Әсет ақының әдеби мұрасын ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы тарихи, саяси-әлеуметтік жағдайлармен байланыста алып қарастыру
негізінде ақын шығармашылығының тақырыптық-идеялық аясы мен нысанын
айқындау;
Абай тағлымының ақын шығармашылығындағы көріністерін әдеби-ғылыми
тұрғыда дәйектеу;
Ақынның белгісіз әдеби мұраларының Әсет шығармашылығына тән даралық
стильдік сипаттарын айқындау;
Әдебиет тарихына еніп, бұрын жарық көрмеген ақын шығармаларының
тақырыптық, мазмұндық, идеялық және әдеби-көркемдік қырларын саралап,
оларды Әсет ақынның әдеби мұра қорына енгізу.
Зерттеудің дерек көздері. Ғылыми жұмысты даярлауда ХІХ ғасыр мен ХХ
ғасырдағы қазақ халқының тарихы мен ұлттық әдебиетіне қатысты зерттеу
еңбектер, монографиялар, сондай-ақ, Әсет ақынның шығармашылық мұрасын
тарихи-әдеби нақты ғылыми негізді ақиқат деректермен байланыста қарастыра
талдаған қилы басылымдардағы әдеби-ғылыми материалдар пайдаланылды.
Зерттеуде бүгінгі күнге дейін жарыққа шықпаған Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасындағы, Қазақстан
Республикасы Ұлттық кітапханасының қолжазбалар мен сирек кездестін кітап
қорындағы, М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазбалар
қорындағы, Абайдың мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық
мұражайы мен оның филиалы Әсеттің әдеби-мемориалдық мұражайы қорындағы Әсет
Найманбайұлының әдеби шығармашылық еңбектері дереккөздері нысанына алынды.
Жұмыста Әсет ақынның шығармашылығын толымды түрде қарастыру үшін ақынның
1968, 1988 жылдары жарыққа шыққан жинақтары мен ҚХР 2000 жылы шыққан
жинақтары бірлікте алынып отырды.
Қазақстан және Қытай еліндегі әр кезеңдерде түрлі басылымдарда
жарияланған ақын шығармалары, сондай-ақ ел ішінен, Қытайдағы қазақ
диаспорасы арасынан жиналған, бірақ ақын жинақтарына енбеген әдеби мұралары
зерттеудің дерек көздері ретінде қолданылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Диссертацияға қазақ
әдебиеттану ғылымының әдебиет теориясы,әдебиет сыны,әдебиет тарихы салалары
өзек болып,осы үш саладағы ғылымның көрнекті өкілдері: А.
Байтұрсынұлы [7], М. Әуезов [8], С. Мұқанов [10], Қ. Мұқаметханов, [26],
З. Ахметов [27], Х. Сүйіншәлиев [28], Р. Сыздықова [29], Р. Нұрғали [30],
А. Еспенбетов [31], Б. Әзібаева [32], А. Қыраубаева [33], Қ. Жүсіпов
[34], М. Мырзахметұлы [35], Қ. Әбдезұлы [36] т.б ғалымдардың
әдебиет тарихын дәуірлеуге, әдебиеттегі ағым, бағыт, әдебиеттің даму
кезеңдері, оларға тән ерекшеліктер мен жекелеген сөз зергерлерінің әдеби
мұраларына арналған зерттеу еңбектерінің жетістіктеріне сүйеніп, қисынды,
теориялық ой-пікірлері мен тұжырым, ұсыныстарын басшылыққа алдық. Сонымен
қатар, Ә. Найманбайұлы шығармашылығы арнайы зерттеу
нысанына алынған: Б. Ысқақов, Б. Адамбаев, Б. Абылқасымов, С.
Қожағұлдың зерттеулері мен Қытай халық Республикасындағы қазақ әдебиеті
тарихына қатысты О. Егеубаев, Ж. Маман, З. Сәнік, А.
Қайбарұлы, т.б адамдардың жазған еңбектері, ой-пікірлері, әдеби-ғылыми
тұжырымдары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына
қойылған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Ғылыми жұмыстың
әдіснамалық негізіне жүйелі-кешенді, объективті-аналитикалық, тарихи-
функционалды, салыстырмалы текстологиялық әдіс-тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Әсет Найманбайұлының белгісіз әдеби мұрасы
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы ел тарихы, қазақ
әдебиетінің даму жолымен бірлікте алынып, кемелді түрде бүгінгі жаңарған
тәуелсіз таным тұрғысында тарихи-әдеби зерттеу нысанына алынды. Ақын
мұрасының әдеби-ғылыми айналымға бұрын түспеген шығармаларының жүйелі
зерттелуі нәтижесінде Әсеттің одалық,элегиялық “Қара ағашқа”, “Шылбыға
хат”, “Омарға”, “Нұғыманға”, “Рабатқа” т.б. өлеңдері тұңғыш рет зерттеу
нысанына алынды. Осындай бұрынан белгісіз өлеңдердің толық ғылыми айналамға
енуі аталмыш ғылыми диссертацияның ғылыми жаңалығын анықтайды.
Ақынның осы дәуір әдебиетіндегі өзіндік даралық стилі, шығармашылық
жаңашылдық сипаты, белгісіз шығармалары арқылы қосқан әдеби үлесі жан-жақты
сараланды;
Қазақстан мен Қытайдағы ел ішінен, мұрағаттар мен қолжазбалар қорынан
алынған Әсет ақынның бұрын жарияланбаған поэмалары, қисса-дастандарын
ғылыми айналымға түсіре отырып, “Бақтиярдың қырық бұтағы” циклдік шығарма
екендігі жайында тың тұжырымдар жасалды;
Әсет Найманбайұлының белгісіз шығармаларының туу тарихы, олардағы
ақынның дүниетанымдық көзқарастары сол кезеңнің тарихи жағдайларымен,
әлеуметтік-саяси мәселелерімен, тарихи-әдеби мұрағаттардың материалдарымен
салыстырыла қарастырылып, замана шындығы мен көркемдік таным тұрғысында
талданды;
Әсеттің жаңадан табылып отырған жұмбақ өлеңдеріне сараптау жасалынды;
Осы жанрдың ақынның жұбақ атйыстар шығаруға негіз болғанын дәлелдеуге
тырыстық. “Әсет пен Әріпжан”, “Әсет пен Есенқұл ақын” және “Ғняр төре мен
Гүлзағипа” секілді белгісіз туындыларының жанрлық және көркемдік
ерекшеліктеріне тұңғыш рет талдау жасалынды;
Қытай Халық Республикасындағы ел аузынан жиналып, түрлі басылымдар мен
жинақтардан алынған ақын шығармалары қазіргі жазуға түсіріліп, оларға
текстологиялық зерттеулер жүргізілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Диссертациялық жұмыстың
нәтижелерін қазақ әдебиетіне қатысты зерттеу еңбектерде, жоғары оқу
орындарында “ХІХ ғасыр әдебиеті” мен “ХХ ғасыр басындағы әдебиет”
пәндерінде оқылатын дәрістерде, семинарлық сабақтарда пайдалануға болады.
Сондай-ақ, зерттеудің ғылыми–көпшілік мәні де бар.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Әсет Найманбайұлы – ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы
тарихи-әдеби үрдіске өзінің рухани мол мұраларымен зор үлес қосқан сөз
зергері:
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттегі діни тәлімгерлік бағыттағы
қисса-дастандар мен айтыс өнерін дамытудағы өзіндік орны бар дарынды тұлға;
Әсет Найманбайұлы - қазақ әдебиеті тарихында Абай негізін қалаған жаңа
жазба әдебиетінің сыншыл реалистік бағытын жалғастырған ақын;
Әсет ақын – қазақ әдебиеті тарихында өзіндік әуезділігімен,
сыршылдығымен, сөз өрнегінің мағыналық тереңдігімен әнші-ақындар мен сал-
серілер поэзиясының асыл қазынасын өзінің ән-өлеңдерімен түрлендіре
байытқан өнер иесі;
Әсет Найманбайұлының әдебиет тарихына енбеген шығармалары әсеттанудың
көкжиегін кеңейтіп, ақын мұрасын жан-жақты толықтырар әдеби мұра көздері
ретінде танылуы тиіс.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сарапталуы. Диссертациялық жұмыстың
теориялық мәні мен мазмұнның тұжырымдарын құрайтын мәселелері бойынша
халықаралық республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарының
жинақтарында баяндамалар жарияланып, сыннан өтті. Сонымен бірге диссертация
тақырыбы мен мазмұнын сипаттайтын зертеу жұмысының негізгі нәтижелері ҚР
білім және ғылым министрлігінің Қадағалау және аттестаттау комитеті
бекіткен басылымдарда жарық көрді.
Атап айтқанда, “Шәкәрім және Әсет шығармаларындағы замана бейнесі”
“Шәкәрім ұлы Абай дәстүрін жалғастырушысы және дамытушысы” тақырыпты
республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары, – Семей, 1998, –
154-157-б. “Әуезов Абай шәкірттері хақында”, “М. Әуезов Әсет ақынның
айтыстары жөнінде” “М. Әуезов ұлы суреткер және ойшыл” тақырыпты
республикалық ғылыми -теориялық конференция материалдары, – Семей, 1998, –
41-44, – 63-67-б. “Әсет Найманбайұлы өлеңдеріндегі тарихи шындықтың
көркемдік шешімі”, “Шәкәрім шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері”
атты ғылыми-теориялық конференциясының материалдары, – Семей, 2006, –160-
163-б. “Әсет афоризмдері”, “Әсет Найманбайұлының тарихи поэмалары”
“Мемлекеттік тіл: бүгіні, болашағы тақырыбындағы республикалық ғылыми-
практикалық конференция материалдары, – Семей, 2007, – 52-56, – 123-128-б.
“М. Әуезов зерттеуіндегі Әсет айтыстары” “М.О. Әуезов және мәдениеттер
диалогы” атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, –
Семей, 2007, – 94-98-б. “Әсет Найманбайұлының Мұңлы қыз дастаны жайында”,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің хабаршысы. Филология
сериясы. – 2006, № 3. – 97-98б. “Әсет және қазақ фольклоры” Семей
университетінің хабаршысы, – 1998, № 2. – 149-154 б. “Әсет Найманбайұлының
дастандары жайында” Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. – 2006, № 2. –
163-167 б. “Әсет арнауларының белгісіз қырлары”, Қазақстан Республикасы
ұлттық ғылым академиясының хабарлары. Филология сериясы. – 2007, № 4. – 9-
13-б.

Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан (ішкі
тараушалары бар), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.

I ӘСЕТ НАЙМАНБАЙҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ
ТАРИХИ ЖӘНЕ ӘДЕБИ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Әсет Найманбайұлының заманы және мұрасының зерттелуі
ХV ғасырда жеке шаңырақ көтеріп, өз мемлекеттік құрылымын орнатқан
қазақ елінің ұлттық дербес тарихымен қатар төл әдебиеті де түріктік ортақ
арнадан бөлінген жеке ұлт әдебиеті болып қалыптаса бастады. Қазақ
әдебиетіндегі шығармашылық адамының ақындық тұлғасы бірте-бірте даралана
түсіп, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында дәуір тынысын танытатын
дәрежеге жеткенін аз сөзбен көп мағына берудің хас шебері Абайдың Тоты құс
түсті көбелек өлеңінен аңғарамыз:
Әркімді заман сүйремек,
Заманды қай жан билемек?
Заманға жаман күйлемек,
Замана оны илемек [37, 254 б ] –
деген бір шумағының өзінен-ақ біз хакімнің күллі адам баласының тіршілік
болмысын оның заманының аясында алып, өмірдің өзгермес ақиқатын алға
тарқанын көреміз. Расында да, әр адам-өз заманының перзенті. Алайда, кісіге
заман ортақ болғанмен, сол заманға деген адамның қатынасы алуан түрлі: бірі-
заманның илеуіне көніп, оның ығымен кетсе, бірі-өз заманына қасқая қарсы
тұрып, оны ақылмен ойлап, түзетіп, сол жолда тынымсыз күреске түскен.
Осындай өз заманының кесір-кесапаттарын өлең сөзбен сын семсеріне алып,
дана Абай мен туған халқының сөз өнеріндегі үлгілі дәстүрлерін дамытып,
әдебиетте өшпес ізін қалдырған Әсет ақынның шығармашылық ғұмыр жолы тақыр
жерде тумағаны анық. Демек, Ә. Найманбайұлының әдебиет әлеміне енуіне әсер
еткен төмендегідей тарихи-әдеби негіздер бар.
Өзіне дейінгі ғасырлар бойында жасалған ортақ түріктік мұрадан нәр
алып, ежелгі ақындық дәстүрді дамытумен бірге, төрт ғасырды қамтыған ұлт
әдебиетінде сол дәуірдің елеулі тарихи оқиғаларын, халықтың рухани болмысын
ел мәдениетінде жетекші орынға шыққан поэзия ақиық ақындардың көркем де,
кестелі тілімен айшықтай өрістетті. Сөйтіп, жыраулар өзіне дейінгі дәстүрлі
әдебиет арналарын дамытумен бірге, жаңа поэзиялық жыраулық дәстүрді
қалыптастырып, поэзияның болашақ бағыт-бағдарын, идеялық тұғыры мен
көркемдік нысанын да айқындап, белгілеп беріп кетті. Ел мүддесі, халықтың
рухани бірлігі, тәуелсіздік, ерлік пен елдік сынды ірі-ірі ұлттық мәселелер
әдебиеттің басты тақырыбына өзек болды. Кемеңгер ғалым М. Әуезов сөз
өнерінің идеялық алтын өзегін Абай поэзиясы негізінде: “Ақын жолы халық
жолымен тарих жолымен қабыса табысқан шақта оның өзіне өлім жоқ, сөзіне
заман, дәурен тегі жоқ” [1, 276 б ], – деп жазғандай, ел мүддесінен туған
осынау жыраулық поэзияның асыл мақсаттары мен мұраты 19-ғасырдағы бодандық
бұғауына түскен жұрттың рухани демеушісі сол ғасырдағы тақырыбы мен мазмұн
аясы кеңіген қазақ әдебиетінде толғау, жыр түрінен өлеңге ойысқан ақындық
поэзияның сан-салалы бағытында өрістей дамып өзінің дәстүрлі жалғасын
тапты. Сөйтіп өзіне дейінгі хандық дәуір әдебиетімен дәстүрлік байланысы,
сабақтастығы бар жаңа дәуір әдебиеті отарлық езгінің шектен шығуына орай
жаңа бағытқа бет бұрды. Яғни, әдебиеттің ішкі ісінде, көркемдік шеңберінде,
әдеби үлгісі мен шығармалардың тақырып мазмұны, айтар басты ой-пікірлерінде
үздісіз өркендеу, жаңару, даму үдерісі басталды. Қазақ поэзиясында төл
әдебиет, Шығыс әдебиеті және Батыс әдебиетінің әсерімен жаңа өлең айшықтары
туып, жаңа бағытты жазба әдебиет дүниеге келді. Эпикалық туындылар: Шығыс
әдебиеті негізінде-қисса, дастан түрінде; төл әдебиет негізінде-тарихи жыр
түрінде; Батыс әдебиеті негізінде-поэма және баллада түрінде туып,
қалыптасты. Әдебиетіміздегі сал-серілердің лирикасы, саяси-әлеуметтік мәні
тереңдеген айтыс өнері, Шығыстық қисса-дастандардың қазақ арасына тарауы
кеңінен өрістеді. Әдебиеттегі осы айтылған жаңа бет алыс, орасан зор
көркемдік-эстетикалық өрлеу мен өзгеріс, түрлену мен түлеудің басты себебі
отарлық езгі мен оған қарсы азаттық жолын шығармашылықпен арпалыса іздеген
сөз зергерлерінің мақсат, ниеттерінен, өзіндік көзқарас, әдеби
ізденістерінен туды.
Сонымен бірге, Әсет Найманбайұлы ең басты тарихи-әдеби ерекшелігі мен
әдеби сарынына орай “отарлық дәуірдегі әдебиет” деген атауға лайықты 19
ғасыр әдебиетіндегі бостандық рухындағы алашын ұлт-азаттық күреске шақырған
жауынгер поэзияға өз үлесін қосты. Шығыс әдебиетіндегі діни аңыз-әңгіме,
қиссаларды, түрік, араб жұртының әйгілі дастандарын қисса түрінде жазып
(бастырған), өз жандарынан да қисса жырлар шығарған діни-тәлімгер ақындар
поэзиясы, сал-серілер мен әнші-ақындар, айтыс өнерінің өкілдері, Зар
заман әдебиеті, дәстүрлі поэзия, жадидтік бағыттағы жаңа жазба әдебиет
сынды сан-салалы бағытты дәуір әдебиетінен үлгі-өнеге алып қана қоймай, 19-
ғасырдың екінші жартысындағы әдеби өмірге етене араласа жүріп, 20-ғасыр
басындағы өзінің тарихи-әдеби ерекшелігі мен әдеби сарынына орай “ояну
дәуіріндегі әдебиет” деген атауға лайық 20-ғасыр басындағы әдебиеттің діни-
тәлімгерлік, демократтық-тәлімгерлік (ағартушылық), ұлт-азаттық бағыттарына
өзінің ақындық үнін қосты. Бұл жайт Әсет Найманбайұлы шығармашылығының
эволюциялық өсу жолы өз заманының тарихи жағдайлары, сөз өнерінің даму
жолымен тарихи-әдеби тығыз байланыста туып, қалыптасып, дамығанын танытады.
Осы тұрғыдан келгенде, 19-ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасыр басындағы
әдебиеттегі Әсет ақын өзінің мол үлесін қосқан салалары: Шығыстық қисса-
дастандар, лирикалық және ән өлеңдер мен айтыс өнері болып табылады.
Гете: “Шығыста әйгілі жеті ақын бар, сол жетеуінің ең осалы менен күшті
жазады” [38, 9 б ], – деп, бағалаған Шығыс руханиятының (бұл орайда, Шығыс
мұралары дегенде араб мәдениеті ғана емес, бұл ұғымға Шығыстық түркі және
парсы руханияты да енетінін ескеру керек) қазақ әдебиетімен де байланысы
өте ауқымды. Осы мұра мен қазақ әдебиетінің тарихи тағлымдық байланысы
тереңнен тамыр тартады. Қисса сюжеттерінің ұлт әдебиетіндегі белгілерінің
көне үлгілері қазақ фольклорында өз ізін өшпестей етіп қалдырған. Шығыстық
қиссалардағы тақырыптық, мазмұндық, идеялық-көркемдік тұрғыдағы ғашықтық,
батырлық “Ләйлі-Мәжнүн”, “Фархат-Шырын”, “Рүстем-Дастан”, “Қисса Баһрам”,
т.б. қиссалар мен ұлттық “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Қыз Жібек”, “Алпамыс”
сынды фольклорлық мұралардың өзара әдеби сарындастылығы айқын танылады.
Бұған Шығыс әдебиеті, мәдениеті және тарихымен қазақ халқының
дүниетанымдық, діни, тұрмыстық, шаруашылық, сондай-ақ, ұғым-наным, салт-
дәстүрлеріндегі рухани туыстастықтың өзек болғаны анық. Осындай тарихи
тамыры ғасырлар тереңінен нәр алған Шығыстық әдеби сюжеттер XIX ғасырдағы
отарлық езгінің, оның, яғни, орыс провославиясының қазақ халқын шоқындыруды
мақсат тұтқан діни миссионерлік (машайықтық) саясатына қарсы ислам дінін,
Құран-Кәрімдегі пайғамбарлар мен қақ дін исламның көрнекті тарихи
қайраткерлерін, діни-тағлымдық мәнін арқау еткен Шығыстың қисса-
дастандардың қайта түлеп, қайыра жаңара тууына түрткі болды. XIX ғасырдың
екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы отаршылдар ашқан мектептердегі
миссионерлік-ағартушылық бағыттағы саясат, ислам дініне мемлекеттік тұрғыда
ресми қысым жасау, миссионерлік уағызды кең көлемде империалдық
кеудемсоқтықпен өрістету әрекеті ұлттың діні мен ділін сақтау жолында
күрескен Шығыстық қисса дастандар тудырған діни-тәлімгер ақындар
поэзиясының өрістеп, дамуына бастап алып келді. Діни-тәлімгер ақындардың
көрнекті өкілінің бірі болып саналатын Әсет Найманбайұлы осы бағытта мол
әдеби мұра тудырды. Әдебиет тарихына мәлім Әсет ақынның Шығыстық “Француз
патшасының баласы”, “Жәмсап”, “Ағаш ат”, “Шеризат”, “Мәлік-Дарап”, “Үш
жетім қыз”, “Миғраж”, т.б. қисса-дастандарының тарихи-әдеби туу негізгі осы
жайлар десек, біз өз зерттеуімізде ақынның бұл бағыттағы әдеби-ғылыми
айналымға енбеген шығармаларын әдебиет тарихына қосуды мақсат тұттық.
XIX ғасырдағы жаңа қоғамдық-саяси және рухани-мәдени замана ағымының
тудырған өзгерістеріне орай XVIII ғасырдағы жыраулық поэзияның ізін баса
туған XIX ғасырдағы ақындық поэзия поэтикасының сөз өрнегі-өлең болса, сол
өлең өнерін өркендетуде де Әсет ақын ұлт әдебиетінде бұрынан қалыптасқан
ақындық дәстүрді дамытумен бірге, оған идеялық-мазмұндық, әдеби-көркемдік
және жанрлық тұрғыдан өзінің дара, ешкімді қайталамайтын ақындық үнін
қосты.
Қазақ әдебиетіндегі тақырыптарына қарай жанрлық түр-түрге бөлінетін,
сонымен қатар лирикалық қара өлең, тарихи өлең, ән өлең, терме, желдірме
түрінде келетін және айтыс өлеңдері сынды поэзия үлгілері фольклорлық
туындыларда сазы (әуезесі), орындау ерекшелігі, поэтикалық құрылымы аралас
келіп, өнердің синкретті түрі ретінде тұрақтана қалыптасқан. Бұрындары
халық әдебиеті дәстүрін өте берік сақтаған ақындық өнердің XIX ғасыр
соңында орныға бастаған жазба әдебиетпен арадағы әдеби байланыстары
негізінде жаңа да, тың ұлттық поэзия түрлері туындағаны айқын тарихи
шындық.
Сөйтіп, әдебиет айдынына шыққан ақындық өнер иелері ендігі жерде өлеңді
отарлық езгі мен ел өміріндегі әділетсіздіктерге қарсы рухани күрес
құралына айналдыра отырып, өз өлеңдерінің идеялық-мазмұндық мәніне баса
көңіл бөлді. Ұлт әдебиеті тарихындағы саяси-әлеуметтік, азаматтық, көңіл-
күй, табиғат, ғашықтық-интимдік, философиялық, т.б. да лирикалық өлең
өрнектері тыңнан туып, әдеби өмірге келді. Осындай өзінің тақырып ауқымы
кеңіп, саяси-қоғамдық мәні тереңдеген ақындық поэзиямыз турасында А.
Байтұрсынұлы: “Өлеңнің өзі де қазақта екі түрлі болған. Бірі әнді болған,
екіншісі мәнді болған, әнді өлеңнің сөзінен де әніне көбірек құлақ салған.
Сондықтан әнді өлеңді айтушы, әннің ажарлы болу жағына тырысып, сөздің
ажарлы болу жағына онша ыждахат қылмаған. Ал мәнді өлеңде жұрттың құлақ
салатыны ән емес, сөз болған соң, айтушы сөздің ажарлы және мағыналы болу
жағына көп тырысқан” [7, 225 б ], – деп, жазғаны ұлттық әдебиетте әнді
өлеңнің сөз мәні турасындағы ең алғашқы терең пікір болуымен құнды.
Әсет Найманбайұлының әнді өлеңдерінің идеялық-мазмұндық сипаттарының
оның мәнді өлендерінен кем емес екендігі белгілі. Міне, осындай Абай мен
оның ақын шәкірттері үлгісіндегі ақынның отаршылдық әділетсіздікке қарсы
инттелектуальды күресте әнмен біте қайнасқан азаматтық лирикасындағы саяси-
әлеуметтік идеялары арқылы өз кезінде ел ішіне кең таралған Әсет
Найманбайұлының артында қалған әдеби мұрасы біршама. Біз осы бір
мұрағаттарда, ел аузында, мұражайлар мен әдеби қорларда және қытай
жеріндегі жазба мұраларда сақталған, бірақ біздің елде әдеби айналымға
енбеген шығармаларын өз жұмысымызда ақынның жұртқа танымал поэтикалық
туындыларымен бірлікте алып, ХІХ-ХХ ғасыр тоғысындағы қазақ әдебиетінің
тарихи-шығармашылық даму жолымен байланыста зерделеп, қазақ әдебиетінің
алтын қорына енгізуді мақсат еттік.
XIX ғасырдағы қазақ сөз өнерінің ерек саласы айтыс өнерінде де Әсет
Найманбайұлының әзірге әдебиет тарихына енбеген мұралары мол. М. Әуезов бұл
жанрды: даму тарихына, ұлт дәстүріне, шығу себептеріне байналысты әдет,
салт айтысы және ақындар айтысы деп екіге жіктеген айтыс өнерінің де тарихи-
әдеби бастау көздері ауыз әдебиетінде әдет-салт айтысы түрінде ежелден
қалыптасқаны белгілі. Осыдан сан ғасырлар бұрын жазылған М. Қашқаридың
“Диуани лұғат ат-түркі” сөздігіндегі “Жаз бен қыстың айтысы”, А. Яссауидің
“Диуани хикметіндегі”, “Жұмақ пен Дозақтың айтысы” сынды хатқа түскен, және
де ұлт фольклорындағы бәдік, жар-жар, адам мен мал, өлі мен тірі, басқа да
бізге ауызша жеткен синекретті ұжымдық әдет-салт айтыстарының ғасырлар
қойнауынан өшпей, өлмей кейінге жетуінің негізі де, олардың гуманистік
сипаты мен халықтығына байланысты болды.
“Қазақ әдебиет” газетінің 2006 жылғы № 45 санында басылған жазушы Құрал
Тоқмырзаұлының: “Тағлымсыз шығармалар тәуелсіз елге не береді?” атты
мақаласындағы сөз өнерінің көркемдік қасиеттері, бүгінгі айтыстың даму
жайы, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арақатынасы жайлы айтқан кей
пікіріне қосылып, кей пікіріне қосылмасақ та, қаламгердің: “Ақындар
айтысының XIX ғасырда туып, өркен жаю алғышартында бір кәдіктің жасырын
жатуы бар. Менің бұл айтқанымның шындық екеніне көз жеткізу үшін XVII және
XVIII ғасырлардағы қазақ ақындарының айтыс деген кәсіпті естіп-білмегеніне
көз жеткізу керек”, [39,4] – деген сөзінде қазақ әдебиеті тарихында әдет,
салт айтысының XIX ғасырдағы даралық ақындар айтысына ұласуының себеп-
салдарын танытарлық ой ұшқындары бар. Шындығында да, ақындар айтысының
даралық түрі бізге XIX ғасыр әдебиетінен жетті.
XIX ғасырдан бастап, ұлттық әдебиет әлеміне ақындар айтысы шықты. Мұның
себебі XIX ғасыр әдебиетіндегі барлық әдеби бағыт пен ағымдарға тән басты
ерекшелік-отарлық езгіге қарсы туған әдеби сарын болғандықтан, айтыс өнері
де XIX ғасырда ақындар айтысы түрінде осы бағытта кең дамып, өрістеді. Оның
мәнісін М. Әуезовтің” Ел тіршілігінің жауынгерлік дәуірінен шығып,
тыныштыққа бет алған кезінде, Сарыарқаны сайрандап оңды-солды шарлап жүрген
бір алуан адамдары, осындай сөз батырлары, кешегі Жанақ, Кемпірбай, Шөже,
сол ақындардың үлгісі ел ортасында соларға ұқсамақ болған жігіттерді
көбейткен, – деген сөзінің астарынан тануға болады. XIX ғасырда дейін
әдебиеттегі, – жалпақ елдің жайыла көшіп жүрген әдеби беті, XIX ғасырдағы
отарлық езгі кезеңінде белгілі мақсатқа, бір бетке ойысты” [8,174 б], –
дегенінен де байқауға болады. Яғни, елдің сөзі азаттықты, елдікті сақтап
қалу, құлдықтан құтылу бағытында ой-пікір білдіруге жұмсалды. Осы кездегі
қару күшімен азаттыққа жету үміті шынымен үзілген шақта, сөз зергерлері
елдің көкірек көзін ашу мақсатында, ел аралап, өзара айтысу арқылы
отаршылдар тудырып, қоздырып отырған адам бойындағы жаман қасиеттер мен жат
бауыр пиғыл-ниеттерді: этноцентризм, нигилизм сынды отарлық езгі тудырған
кесел-кесапаттарды сын семсеріне алып, елдің этнопедагогикасын, ел үшін
еңбек еткен, ел азаттығы жолында бел шеше аянбай күрескен ерлер мен ел
ішіндегі өзгеге үлгі болар абзал азаматтарды, ел арыстарын жалпақ жұртқа
үлгі етті. Қысқасы, ақындар айтыс арқылы елді жаманнан жиреніп, жақсыдан
үйренуге,өз ауыз біршілігі мен елдігін сақтап, отаршылдар озбырлығына қарсы
күресін, ұлттық тағлым, тәрбиені, ұлттық бірлік пен нақышты, мәдениет,
дәстүрді берік сақтай отырып, оқу-білім, гуманизм, басқалардың адами ақылы
мен өнері арқасында қолы жеткен жетістіктерінен үйрене отырып ұлттық
тәуелсіздікке қол жеткізуге алашын жар сала шақырды. Осы себепті де, М.
Әуезов XIX ғасырға дейінгі айтысты синкретті, ұжымдық мәндегі әдет, салт
айтысы деп, XIX ғасырдағы ақындар айтысын даралық ақындар айтысы деп, тап
басып тани отыра жіктеген. Жалпы, айтыс өнері замана сазына сай, белгілі
мақсат, мүддені нысанаға алып, түпкі ниеті ел бақытын көздейтіні айқын.
Міне, осындай ұлт фольклорындағы әдет, салт айтыстары мен ақындар
айтысынан тарихи-әдеби тәлім мен көркемдік нәр алған Әсет ақынның бұрыннан
қалың жұртқа белгілі айтыстарымен қатар, әдебиет тарихына әлі әзір енбеген
айтыс өнеріндегі сөз өрнектерінің халықтық, әлеуметтік-әділеттілік,
эстетикалық, ғибраттық тағы басқа да сипаттарын ашып талдау диссертациялық
жұмыстың негізгі мақсаттарының біріне айналады.
Сонымен, Әсет Найманбайұлы шығармаларының біз өз зерттеуімізге нысана
етіп алған әдебиет тарихына енбеген өлеңдері, әндері, қисса-дастандары мен
айтыстарының бәріне де ортақ тарихи-әдеби туу негіздері ақының өз
заманындағы тарихи жайларды, фольклор мұрасын, Абай тағлымын, Шығыс пен
Батыс әдебиетін, төл әдебиетті, өз дәуріндегі әдеби үдерісті жіті
қадағалап, жақсы біліп, соларды XIX ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет
пен XX ғасыр басындағы әдебиетте кеңінен дамытып, өрістеткенінен айқын
танылады.
Әдебиет – тарихи-заманалардың көркем шежіресі. Халықтың өткен
өміріндегі барлық елеулі оқиғалары, тұрмыстық, шаруашылық, саяси-әлеуметтік
жағдайлар сол замандағы сөз шеберлерінің артында қалдырған шығармашылық
мұраларында өзінің шынайы көрінісін береді. Сондықтан, әр ақынның әдеби
шығармашылық еңбегі өз заманын суреттеп қана қоймай, заманындағы ұлтының
көңіл-күйін, ой-пікірін көркем тілмен айшықтай жеткізе отырып, елінің
рухани сұранысына үндесе, темір қазықтай жол көрсете білуімен бағаланса
керек. Мұны А. Байтұрсынұлы: “Ақындық жалғыз өз көңілінің күйін толғай
білуде салып толғай алуында” [7, 274 б ] – деп, ақын поэзиясының халық
тілегінің айнасы екендігін әдеби шығарма тек көркемдік қасиетімен ғана
емес, қоғамның дамуына игілікті әсерімен бағаланатындығы турасында ой
түйген ғалымның сөз зергерінің шығармашылығының тағлымдық мәнін ашып
көрсетуімен құнды. Әсет ақынның:
Қазағым, сәнің кетті, қайран жұртым,
Бұзып тұр мына заман елдің шырқын
Бір адам заманадан хабары жоқ,
Жазылар надандықтан енді тұрқың.
Бірлік жоқ, ынтымақ жоқ, әділдік жоқ,
Тартқызды сазайыңды әдет-ғұрпың.
Қазақ қамын ойлаған кісің бар ма,
Білгенің, іздегенің-өзің құлқың,
Ғаділет, шапағат жоқ жүрегіңде,
Адамға ерік бермес өңшең қыртың [18,62 б]
деген сөзінен осындай халқы үшін қапаланған шерлі жанның еліне оң жол
тілеген тағлымдық ой-танымын көреміз. Осы тұрғыдан келгенде Әсет ақынның өз
заманының көркем болмысын суреттеп, халқына өз танымындағы тағлымдық
пікірін айтудағы шығармашылық ғұмырбаянын XIX ғасырдың екінші жартысы мен
XX ғасыр басындағы саяси-әлуметтік жағдайларға тарихи-әдеби шолу жасау
арқылы саралау орынды ғой деп ойлаймыз. Ғұлама ғалым М. Әуезов дана Абайға
арналған ғылыми монографиясында: “XIX ғасырдың орта кезі, екінші жартысында
Абай кезінде болған жағдайларды білу үшін сол кездегі жалпы Қазақстанның
тарихи халін еске алу керек” [1,5 б] – деген. Өйткені, XIX ғасырдың екінші
жартысы мен XX ғасыр басында қазақ даласында зор саяси-әлеуметтік
өзгерістер болды. Оның регрессивтік сипаттарымен қатар, прогрессивтік
мәндері де бар еді. Бұл кезде патша өкіметі қазақ халқын елдік тұтастығынан
айырып, хандық дербес мемлекеттігін түбірімен жойып қана қойған жоқ, аға
сұлтандық ел билеу жүйесін жаңа ережелерге сәйкес одан әрі ұсақтап,
Ресейдің құрамдас бөлігі ретінде губернияларға жіктеді. Жергілікті жұрт
өкілдерінің саяси биліктегі жетер билігі бар болғаны болыстың басқарма
бастығы болуымен шектеді. Бүкіл басқару органы империя қолына өтіп, саяси
бастандығынан айрылған халықты патша өкіметінің сауда капиталы аяусыз
қанап, қазақ даласында еш бәсекесіз еркін үстемдік құрды. Сонымен қатар,
патша өкіметі қазақ жерін Мемлекет меншігі деп жариялап, елдің саяси,
әлеуметтік, экономикалық тізгінімен бірге, жерін де өз иелігіне алып, оған
орыс шаруалары мен казак-орыс әскерлерін тоқтаусыз қаптата қоныстандырып
жатты. Патша өкіметі қазақ елімен, жерін тегін еңбек күші, шикізат
өндірудің сұраусыз бай көзі ретінде пайдалану мүмкіндігімен ғана шектеліп
қалған жоқ. Отар елдің рухани-мәдени болмысын, тұрмыстық-шаруашылық қалпын
да, бодандық ахуалын да басы бүтін иеленуді қолға алды. Бұл орайда
миссионерлік саясат пен қазақ жұртын пауперизациялап (қайыршыландырып),
отырықшы жатаққа айналдыру ісін қарқынды да, ауқымды түрде іске асырды.
Өкімет билігі, полиция, әскер күші, казак қылышы, мұжық мылтығы сынды сан
қатпарлы қара қанды күш пен айлаға арқа сүйеген отаршыл империяның тежеусіз
озбырлық саясаты 1916 жылғы ұлт азаттық көтерілісіне бастап алып келді. Сол
кездері патшла өкіметі әскерлерінің халықты аяусыз басып-жаншуы, қарғынға
ұшыратуы елдің бір бөлігінің үдере көшіп, шетел асуына мәжбүр етті. Жалпы,
Ресей империясының ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырда жүргізген
отарлау саясаты жайлы тарихи мол деректерді бүгінгі тәуелсіз елдің тарих
пен әдебиеттану ғылымына арналған еңбектерден көптеп кездестіруге болады
[40, 4 б ].
Өз заманындағы халық басына түскен осындай ауыр күйді “Сабаздар сапасы
жоқ сатылып жүр” деген өлеңінде ақынның:
Сабаздар сапасы жоқ сатылып жүр,
Тізесін не момынға батырып жүр.
Алдында аңдап тұрған ақиқат жоқ,
Сырын түйіп, сілесін қатырып жүр.
Өзінікі жетпей ме тәубә қылса,
Ит болып нәжіске еріп шатылып жүр.

Қапа бол қалжырадың, халің кетіп,
Көзің ісіп, күрсіндің малың кетіп.
Жар болмаса жасаған, қиын болды,
Әлемнің езуінен наным кетіп.
Сұрасаң, ақиқататшыл атым Әсет,
Айтып-айтып болдырдым арым кетіп [18, 70-71 бб.] –
деп күйіне суреттеуі де осыдан. Жоғарыда атап жазғанымыздай, орыс
отаршылдығының осындай ел өміріндегі регрессивті кеселдерімен бірге, қазақ
даласында мәдениет пен өркениеттің дамуына тигізген игі әсерінен
прогрессивті маңызға ие қоғамдық қатынастар да туып, дамып, қалыптасты.
Ауыр зардапты болса да, отаршылдық әсерімен елде тауар-ақша қатынастары
өрістеп, шаруашылықта капиталистік өндірістер дүниеге келе бастады. Елде
зиялылар тарапынан оқу-ағарту идеясы жанданып, білім мен ғылымды
насихаттайтын ой-пікірлер өрістеді. Қазақ даласына саяси жер аударылған
ағартушы-демократтар, елде ашылған орыс-қазақ мектептері, баспасөз, кітап
ісі, басқа да игі рухани қозғаушы күштер әсерімен орыс-қазақ мәдени-әдеби
байланыстары жанданды. Отаршыл өкіметтің өзіне беріле қызмет істейтін ел
билеуші ұсақ шенеуніктер даярлау мақсатында ашқан мектептерінің
түлектерінің бәрі бірдей олардың үмітін ақтай қоймады. Сөйтіп, ондай оқу
орындарын бітіргендер арасынан бүкіл өмірін, қабілет-қарымы мен күш-жігерін
патшалықтың көзеген империялық мүддесіне емес, өз халқының мұң-мұқтажы үшін
сарып еткен асыл азаматтар да шықты. Осы дәуірдегі исламдық мектеп,
медреселерде ескі діни оқудан бөлек, жаңа сипаттағы “ұлттық жәдиттік” төте
оқудың да прогресивтік мәні өте зор болды. Сөйтіп, мектеп пен
медреселердегі миссионерлікке қарсы бағытталған діни-ағартушылық идея
негізінде бірте-бірте шәкірт қаламгерлер тарапынан әдеби үдеріске ауыса
бастады. Халықтың сауаттануына, дәстүрлі жыраулық және ауыз әдебиеті
үлгілерімен қатар Шығыстық және исламдық әдебиет туындыларының, аңыздар мен
қиссалардың қолжазба түрінде, баспаханалық жолмен және ауызша кең таралуы
ұлтымыз үшін өзінің баға жетпес игі ықпалын тигізді. Сөйтіп, елдің білімге,
оқуға құштарлығы кеңестік дәуірдегі сыңаржақ пікірде айтылып жүрген тек
орыс оқуымен ғана байланысты оянған жоқ. Діни мектептер мен медреселердегі
дінтанумен қатар оқытылған ғылым мен өркениетке жетелейтін дүнияуи пәндерді
де қоса оқыған азаматтар арқылы замана талабын танытатын ілім-білім
негіздері ел ішіне кеңірек тарап, тұрақты беріліп отыратын білім көзіне
айналды. Бұған Әсеттің:
Берді өлшеп рызықты бейнетіңе,
Ғылым қу, жай тамырын тербетуге.
Адамдық адалдықпен бірге жүрер,
Жарамас жамандықпен ержетуге.
Мағрифат он екі алуан аққан теңіз,
Барабар жер жүзінің бейнесіне,
Бұл ғылым сонша күшті ғажап болса,
Оқымай бос қаламыз біз несіне? [18, 70 б ] –
деген өлеңі дәлел бола алады. Осы айтылған оқу-білім ықпалымен бірге ХХ
ғасыр басындағы Ресейде болған айырықша дүмпулі тарихи оқиғалар да қазақ
елінің рухани өміріне ояну дәуірінің қоңыр салқын желі болып соқты. Міне,
осындай орыс-қазақ мәдени, рухани байланыстарының прогрессивті мән-маңызын
профессор Б.Кенжебаев: “Россияның тұрмысында болған экономикалық
өзгерістер, саяси оқиғалар, мәдени дамулар азды-көпті, ертелі-кешті
Қазақстанда да болып, қазақ халқы өмірінің әр саласына өз әсерін тигізіп
отырды” [14, 3 б] – деп, жазған еді.
Сөйтіп, күллі шығармашылық ғұмыр жолы осы дәуір аясында өткен, өз
есімін көркем лирикасымен, ән-өлеңдерімен, айтыстарымен, қисса-
дастандарымен қазақ әдебиеті тарихында қалдырған, кемеңгер Абайдың дарынды
шәкірті Әсет Найманбайұлының өмірі мен шығармашылық мұраларының зерттелу
жайына келейік. Ақынның өзі:
Болжаусыз осы екен ғой өлім деген,
Күн бұрын көзге келіп көрінбеген.
Артыма сөз қалдырмай ала кеттім,
Қаптағы дән сияқты себілмеген.
Тірліктің қызығына қызып жүріп,
Айқайға қайран даусым ерінбеген.
Абайдай арт жағына сөз қалдырып,
Жақсы еді-ау, әттеген-ай, өлу деген!
Зымырап бәйге атындай өте шықтым,
Жабығып көріп еді көңіл неден?
Ертең жазып, бүрсігүн бітірем деп,
Баянсыз тіршілікке сенуменен [18, 55 б] –
деп, өзі өкінішпен шығармашылық өмірінің соңғы сәттерінде аһ ұра айтқандай,
Әсет ақынның әдеби мол мұрасы оның көзі тірісінде елге, кең таралғанымен,
не қолжазба күйінде, не баспа бетінде жарыққа шығып, кейінге қалған жоқ.
Тек, 1910 жылы Қ.Халидидің “Тауарих қамсасына”бірлі жар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.