ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қажетті қорғанудың түсінігі мен даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қылмыстық құқық бойынша қажетті қорғанудың түсінігі ... ... ... ... ... 17
1.3 Қажетті қорғанудың заңды болу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3.1 Қол сұғушылыққа қатысты қажетті қорғану заңдылығының
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.3.2 Қорғануға қатысты қажетті қорғану заңдылығының шарттары ... ... 42
2 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУ ШЕГІНЕН ШЫҒУ
2.1 Қажетті қорғану шегі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.2 Қажетті қорғану шегінен шығып кісі өлтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
2.3 Қажетті қорғану шегінен шығып денсаулыққа ауыр зиян келтіру ... ...80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
1 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қажетті қорғанудың түсінігі мен даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қылмыстық құқық бойынша қажетті қорғанудың түсінігі ... ... ... ... ... 17
1.3 Қажетті қорғанудың заңды болу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3.1 Қол сұғушылыққа қатысты қажетті қорғану заңдылығының
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.3.2 Қорғануға қатысты қажетті қорғану заңдылығының шарттары ... ... 42
2 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУ ШЕГІНЕН ШЫҒУ
2.1 Қажетті қорғану шегі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.2 Қажетті қорғану шегінен шығып кісі өлтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
2.3 Қажетті қорғану шегінен шығып денсаулыққа ауыр зиян келтіру ... ...80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыста қажетті қорғаныс институтының пайда болу және дамуы, түсінігі және мәні, қажетті қорғану құқығының талаптары мен шектері, әсіресе, құқық қорғау органдарының әрқайсысы әр түрлі шешетін ғылымдағы даулы сұрақтарға көп көңіл бөлінді. Осыған орай, тақырыптың сипаты мен ерекшеліктерін ескере отырып, магистрлік жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен құрылды.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Біріншіден, Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам, құқықтық, демократиялық мемлекет болып қалыптасу кезеңіндегі қажетті қорғанудың маңызды функцияларымен байланысты болуы. Екіншіден, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қажетті қорғану ережесін зерттеу қажеттілігі, жаңа мазмұнға ие болған бұл түсінікті анықтау, сондай-ақ қылмыстық қол сұғушылыққа ұшыраған азаматтардың, құқық қорғау органдарының қажетті қорғануға қатысты Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің бабын қолдануда түсініктеме беру қажеттілігіне негізделеді. Қоғамдағы құқықтық реформаларды әрі жетілдіру мақсатында 2002 жылдың 20 қыркүйегінде «Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының концепциясы» да жарық көрді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].
Қазақстан Республикасы азаматтары заң олардың жағында екенін біліп, сенімді әрекет жасауы тиіс. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына берген «Қазақстан – 2030» жолдауында: «Біз міндеттіміз: ... – заңның абсолютті заңдық жоғарғы күшін бекітуіміз қажет және заңға тәуелді азаматтарды қорғауымыз қажет», - деп көрсетеді [2, 61-б.].
Құқықтық мемлекетте азамат өз құқығын білуі және оны қорғауы қажет. XYII ғасырдың өзінде итальяндық ғалым Ч. Беккариа былай деп айтқан екен: «әрбір азамат қандай болмасын зардаптан қауіптенбей, кез-келген заңға қайшы емес әрекет жасауға құқылы болуы тиіс...» [3].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бірде-бір мемлекет азаматтардың қауіпсіздігін қандай кәсіби дайындалған болмасын, тек құқықтық тәртіп органдары күшімен қамтамасыз ете алмайды. Қылмыстылықпен күресуде маңызды орын қылмыстық-құқықтық әдістер мен құралдардың тікелей қолданылуына беріледі, оның ішінде қажетті қорғану институты алады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында, әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы деп көрсетіледі. Қажетті қорғану құқығы адамзатқа табиғатынан берілетін құқық болып табылады. Сондықтан да қажетті қорғану институты өте өзекті мәселе болып табылады.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Біріншіден, Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам, құқықтық, демократиялық мемлекет болып қалыптасу кезеңіндегі қажетті қорғанудың маңызды функцияларымен байланысты болуы. Екіншіден, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қажетті қорғану ережесін зерттеу қажеттілігі, жаңа мазмұнға ие болған бұл түсінікті анықтау, сондай-ақ қылмыстық қол сұғушылыққа ұшыраған азаматтардың, құқық қорғау органдарының қажетті қорғануға қатысты Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің бабын қолдануда түсініктеме беру қажеттілігіне негізделеді. Қоғамдағы құқықтық реформаларды әрі жетілдіру мақсатында 2002 жылдың 20 қыркүйегінде «Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының концепциясы» да жарық көрді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].
Қазақстан Республикасы азаматтары заң олардың жағында екенін біліп, сенімді әрекет жасауы тиіс. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына берген «Қазақстан – 2030» жолдауында: «Біз міндеттіміз: ... – заңның абсолютті заңдық жоғарғы күшін бекітуіміз қажет және заңға тәуелді азаматтарды қорғауымыз қажет», - деп көрсетеді [2, 61-б.].
Құқықтық мемлекетте азамат өз құқығын білуі және оны қорғауы қажет. XYII ғасырдың өзінде итальяндық ғалым Ч. Беккариа былай деп айтқан екен: «әрбір азамат қандай болмасын зардаптан қауіптенбей, кез-келген заңға қайшы емес әрекет жасауға құқылы болуы тиіс...» [3].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бірде-бір мемлекет азаматтардың қауіпсіздігін қандай кәсіби дайындалған болмасын, тек құқықтық тәртіп органдары күшімен қамтамасыз ете алмайды. Қылмыстылықпен күресуде маңызды орын қылмыстық-құқықтық әдістер мен құралдардың тікелей қолданылуына беріледі, оның ішінде қажетті қорғану институты алады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында, әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы деп көрсетіледі. Қажетті қорғану құқығы адамзатқа табиғатынан берілетін құқық болып табылады. Сондықтан да қажетті қорғану институты өте өзекті мәселе болып табылады.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл, 30 тамыз. (өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы 2007ж. мамырдың 21–i №254-III) // Егемен Қазақстан. – 2007. - 22 мамыр.
2 «2030 Стратегиясы» Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 1997. -11 қазан.
3 Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. М., 1995. – 431 с.
4 Юшков Ю.Н. Институт необходимой обороны и его роль в борьбе с преступностью в современных условиях // Государство и право. - 1992. - №4. – С. 61-62.
5 Кони А.Ф. О праве на необходимую оборону. М., 1996. – 213 с.
6 Баранова Е.А. Необходимая оборона в уголовном законодательстве России и ее отличие от смежных институтов: Дисс. ... канд. юрид. наук. М., 2006. 83 с.
7 Турецкий Н.Н. Необходимая оборона по уголовному праву Республики Казахстан (проблемы пределов правомерной защиты): дисс. на соис. ученой степени к.ю.н. Алматы, 1998. – 7-111с.
8 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата, 1995. – 302 с.
9 Берлин А.А. О необходимой обороне. Ярославль, 1911. – 111 с.
10 Рейнгардт Н.В. Необходимая оборона. По изданию 1898г.\\www.allpravo.ru\\
11 Дурманов Н.Д. Понятие преступления. Москва, 1948. – 667 с.
12 Чхиквадзе В.М. Советское военное уголовное право. М., 1948. – 452 с.
13 Трайнин А.Н. Состав преступления по советскому праву. М., 1951. – 313 с.
14 «Жекелеген қару түрлерінің айналысын мемлекеттік бақылау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 1993 жылғы 27 қазан. - Алматы, Заңгер, 2009.
15 Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. - Алматы, Заңгер, 2009. 30.01. 2001 ж. № 156-ІІ
16 Ляпунов Ю., Истомин А. Социально-правовая природа института необходимой обороны // Законность. - 1994. - №4. - С.2 - 4.
17 Аликберов Х.Д. Уголовно-правовые нормы, допускающие компромисс в борбе с преступностью // Государство и право. - 1992. - №9. - С.72.
18 Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» №7 нормативтік қаулысы //
19 Шаргородский М.Д. Преступления против жизни и здоровья. М., 1947. – 511 с.
20 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1998. – 220 с.
21 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі.1997.16 шілде - Алматы, Заңгер, 2009.
22 Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 472.
23 Уголовный кодекс РФ от 13 июня 1996 г. № 63-ФЗ (Кодекс введен в действие с 1 января 1997 г.).
24 Судебная практика Верховного Суда СССР. Вып. V. М., 1945. С. 20; Уголовное право России. Практический курс / Под общ. ред. А. И. Бастрыкина; под науч. ред. А. В. Наумова. М., 2007. С. 167.
25 Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. - М., 1961. – 666 с.
26 Әпенов С.М. Қылмыстарды квалификациялау. Алматы, 2006ж.
27 Халиков К.Х. Необходимая оборона по советскому уголовному праву: автореф. дисс. ... к.ю.н. Алма-Ата, 1970. – 11 с.
28 Ткаченко В.И. Необходимая оборона // Законность. - 1996. - №3. – С.26-28.
29 Кузнецова Н.Ф., Тяжкова И.М. Курс уголовного права. Общая часть. Учебник для вузов. Том 1. Москва, 1999. – 592 с.
30 Шаргородский М.Д. Вопросы общей части уголовного права. Л., 1955. – 256 с.
31 Блум. М.Н. Некоторое вопросы необходимой обороны. Рига., 1962. – 496б.
32 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Том 1. М., 1902. – 974 с.
33 Кириченко Н.Ф. Основные вопросы учения о необходимой обороне в советском уголовном праве. М., 1948. – 172 с.
34 Паше-Озерский Н.Н. Необходимая оборона и крайняя необходимоть. М., 1962. – 181 с.
35 Шавгулидзе Т.Г. Необходимая оборона. Тбилиси, 1966. – 157 с.
36 Кудрявцев В.И. Уголовное право. Общая часть. М., 1996. – 540 с.
37 Уголовное право. Общая часть // Под редакцией Здравомыслова Б.В. М., 1996. - 560 с.
38 «Терроризмге қарсы күрес туралы» 1999 жыл 13 шілде ҚР Заңы. - Алматы, Заңгер, 2009 – 105 б.
39 Уголовное право. Общая часть. М., 1999г. стр. 306.
40 Блинова Л.И. Осоновные вопрсы общей части советского уголовного права. М., 1976г. стр. 101.
41 Слуцкий И.И. Обстоятельства, исключающие уголовную ответственность. Л., 1956. - 118 с.
42 Дурманов Н.Д. Обстоятельства, исключающие общественную ответственность противоправность деяния. М., Издательство ВЮЗИ., 1961. – 44-45 с.
43 Якубович М.И. Вопросы теории и практики необходимой обороны. М., Издательство высшей школы МВД РСФСР., 1961. - 227 с.
44 Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 21 желтоқсандағы № 363 Заңымен «Қылмыстық кодекске өзгерістер». - Алматы, Заңгер, 2008.
45 Комментарий к Уголовному кодексу РФ. Отв. ред. Радченко В.И. М, 1996. - 479 с.
46 Ткаченко В.Н. Необходимая оборона по уголовному праву. М., 1979. - 119 с.
47 «Ішкі істер органдары туралы» ҚР Заңы 1995 жыл 21 желтоқсан. - Алматы, Заңгер, 2009.
48 Нарин Я. Необходимая оборона по уголовному праву Республики Казахстан: дисс. на соис. ученой степени к.ю.н. - Алматы, 1999. 86-89с.
49 ҚР Азаматтық кодекс. Алматы: Заңгер, 2003. Жалпы бөлім 27.12.1994ж, Ерекше бөлім 01.07.1999ж.
50 ҚР Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы «Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану туралы» № 6 нормативтік қаулысы // Жоғарғы сот қаулылары
51 Козаченко И.Я., Незнамова З.А. Уголовное право. Общая часть. М., 1997. – 576 с.
52 Рахметов С. Турецкий Н. Необходимая оборона. Алматы., 1996.
53 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, 2001. - 352 б.
54 Тишкевич И.С. Условия и пределы необходимой обороны. М., 1969. - 189 с.
55 Герцензон А.И. Уголовное право и социология. М., 1970. - 286 с.
56 Рогов И.И. Конституционные основы формирования уголовно-правовой политики Республики Казахстан. Алматы, 1997. - 56 с.
57 Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2007 11 мамырдың № 2 нормативтік қаулысы «Қажетті қорғану жөніндегі заңдарды қолдану туралы» - Алматы, Заңгер, 2008. // Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2007 11 мамырдың № 2 нормативтік қаулылары
58 Аниянц М.К. Ответственность за преступления против жизни. М., 1964. Журнал.166 с.
59 Загородников Н.И. Преступления против жизни. М., 1969. - 168 с.
60 Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1997. - 184 с.
61 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне түсініктеме. Алматы, 2004.
62 Джекебаев У.С., Вайсберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении. - Алма-Ата,1981. - 147 с.
63 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. 2007.- №2.
64 Читлов Д.С. Охрана здоровья граждан от тяжких посягательств. М., 1974. - 183 с.
65 Кригер Г.А. К вопросу о разграничении убийства в состоянии аффекта и убийства, совершенного при превышении пределов необходимой обороны // Вестник Московского университета. - 1961. - №1. – С.119.
66 Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігінің 2004 жылғы 20 желтоқсандағы №875/1 бұйрығымен бекітілген «Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру ережесі» // Алматы, Заңгер, 2008.
2 «2030 Стратегиясы» Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 1997. -11 қазан.
3 Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. М., 1995. – 431 с.
4 Юшков Ю.Н. Институт необходимой обороны и его роль в борьбе с преступностью в современных условиях // Государство и право. - 1992. - №4. – С. 61-62.
5 Кони А.Ф. О праве на необходимую оборону. М., 1996. – 213 с.
6 Баранова Е.А. Необходимая оборона в уголовном законодательстве России и ее отличие от смежных институтов: Дисс. ... канд. юрид. наук. М., 2006. 83 с.
7 Турецкий Н.Н. Необходимая оборона по уголовному праву Республики Казахстан (проблемы пределов правомерной защиты): дисс. на соис. ученой степени к.ю.н. Алматы, 1998. – 7-111с.
8 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата, 1995. – 302 с.
9 Берлин А.А. О необходимой обороне. Ярославль, 1911. – 111 с.
10 Рейнгардт Н.В. Необходимая оборона. По изданию 1898г.\\www.allpravo.ru\\
11 Дурманов Н.Д. Понятие преступления. Москва, 1948. – 667 с.
12 Чхиквадзе В.М. Советское военное уголовное право. М., 1948. – 452 с.
13 Трайнин А.Н. Состав преступления по советскому праву. М., 1951. – 313 с.
14 «Жекелеген қару түрлерінің айналысын мемлекеттік бақылау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 1993 жылғы 27 қазан. - Алматы, Заңгер, 2009.
15 Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. - Алматы, Заңгер, 2009. 30.01. 2001 ж. № 156-ІІ
16 Ляпунов Ю., Истомин А. Социально-правовая природа института необходимой обороны // Законность. - 1994. - №4. - С.2 - 4.
17 Аликберов Х.Д. Уголовно-правовые нормы, допускающие компромисс в борбе с преступностью // Государство и право. - 1992. - №9. - С.72.
18 Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» №7 нормативтік қаулысы //
19 Шаргородский М.Д. Преступления против жизни и здоровья. М., 1947. – 511 с.
20 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1998. – 220 с.
21 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі.1997.16 шілде - Алматы, Заңгер, 2009.
22 Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 472.
23 Уголовный кодекс РФ от 13 июня 1996 г. № 63-ФЗ (Кодекс введен в действие с 1 января 1997 г.).
24 Судебная практика Верховного Суда СССР. Вып. V. М., 1945. С. 20; Уголовное право России. Практический курс / Под общ. ред. А. И. Бастрыкина; под науч. ред. А. В. Наумова. М., 2007. С. 167.
25 Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. - М., 1961. – 666 с.
26 Әпенов С.М. Қылмыстарды квалификациялау. Алматы, 2006ж.
27 Халиков К.Х. Необходимая оборона по советскому уголовному праву: автореф. дисс. ... к.ю.н. Алма-Ата, 1970. – 11 с.
28 Ткаченко В.И. Необходимая оборона // Законность. - 1996. - №3. – С.26-28.
29 Кузнецова Н.Ф., Тяжкова И.М. Курс уголовного права. Общая часть. Учебник для вузов. Том 1. Москва, 1999. – 592 с.
30 Шаргородский М.Д. Вопросы общей части уголовного права. Л., 1955. – 256 с.
31 Блум. М.Н. Некоторое вопросы необходимой обороны. Рига., 1962. – 496б.
32 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Том 1. М., 1902. – 974 с.
33 Кириченко Н.Ф. Основные вопросы учения о необходимой обороне в советском уголовном праве. М., 1948. – 172 с.
34 Паше-Озерский Н.Н. Необходимая оборона и крайняя необходимоть. М., 1962. – 181 с.
35 Шавгулидзе Т.Г. Необходимая оборона. Тбилиси, 1966. – 157 с.
36 Кудрявцев В.И. Уголовное право. Общая часть. М., 1996. – 540 с.
37 Уголовное право. Общая часть // Под редакцией Здравомыслова Б.В. М., 1996. - 560 с.
38 «Терроризмге қарсы күрес туралы» 1999 жыл 13 шілде ҚР Заңы. - Алматы, Заңгер, 2009 – 105 б.
39 Уголовное право. Общая часть. М., 1999г. стр. 306.
40 Блинова Л.И. Осоновные вопрсы общей части советского уголовного права. М., 1976г. стр. 101.
41 Слуцкий И.И. Обстоятельства, исключающие уголовную ответственность. Л., 1956. - 118 с.
42 Дурманов Н.Д. Обстоятельства, исключающие общественную ответственность противоправность деяния. М., Издательство ВЮЗИ., 1961. – 44-45 с.
43 Якубович М.И. Вопросы теории и практики необходимой обороны. М., Издательство высшей школы МВД РСФСР., 1961. - 227 с.
44 Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 21 желтоқсандағы № 363 Заңымен «Қылмыстық кодекске өзгерістер». - Алматы, Заңгер, 2008.
45 Комментарий к Уголовному кодексу РФ. Отв. ред. Радченко В.И. М, 1996. - 479 с.
46 Ткаченко В.Н. Необходимая оборона по уголовному праву. М., 1979. - 119 с.
47 «Ішкі істер органдары туралы» ҚР Заңы 1995 жыл 21 желтоқсан. - Алматы, Заңгер, 2009.
48 Нарин Я. Необходимая оборона по уголовному праву Республики Казахстан: дисс. на соис. ученой степени к.ю.н. - Алматы, 1999. 86-89с.
49 ҚР Азаматтық кодекс. Алматы: Заңгер, 2003. Жалпы бөлім 27.12.1994ж, Ерекше бөлім 01.07.1999ж.
50 ҚР Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы «Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану туралы» № 6 нормативтік қаулысы // Жоғарғы сот қаулылары
51 Козаченко И.Я., Незнамова З.А. Уголовное право. Общая часть. М., 1997. – 576 с.
52 Рахметов С. Турецкий Н. Необходимая оборона. Алматы., 1996.
53 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, 2001. - 352 б.
54 Тишкевич И.С. Условия и пределы необходимой обороны. М., 1969. - 189 с.
55 Герцензон А.И. Уголовное право и социология. М., 1970. - 286 с.
56 Рогов И.И. Конституционные основы формирования уголовно-правовой политики Республики Казахстан. Алматы, 1997. - 56 с.
57 Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2007 11 мамырдың № 2 нормативтік қаулысы «Қажетті қорғану жөніндегі заңдарды қолдану туралы» - Алматы, Заңгер, 2008. // Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2007 11 мамырдың № 2 нормативтік қаулылары
58 Аниянц М.К. Ответственность за преступления против жизни. М., 1964. Журнал.166 с.
59 Загородников Н.И. Преступления против жизни. М., 1969. - 168 с.
60 Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1997. - 184 с.
61 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне түсініктеме. Алматы, 2004.
62 Джекебаев У.С., Вайсберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении. - Алма-Ата,1981. - 147 с.
63 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. 2007.- №2.
64 Читлов Д.С. Охрана здоровья граждан от тяжких посягательств. М., 1974. - 183 с.
65 Кригер Г.А. К вопросу о разграничении убийства в состоянии аффекта и убийства, совершенного при превышении пределов необходимой обороны // Вестник Московского университета. - 1961. - №1. – С.119.
66 Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігінің 2004 жылғы 20 желтоқсандағы №875/1 бұйрығымен бекітілген «Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру ережесі» // Алматы, Заңгер, 2008.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қажетті қорғанудың түсінігі мен даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ...9
1.2 Қылмыстық құқық бойынша қажетті қорғанудың
түсінігі ... ... ... ... ... 17
1.3 Қажетті қорғанудың заңды болу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.3.1 Қол сұғушылыққа қатысты қажетті қорғану заңдылығының
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.3.2 Қорғануға қатысты қажетті қорғану заңдылығының шарттары ... ... 42
2 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУ ШЕГІНЕН ШЫҒУ
2.1 Қажетті қорғану шегі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.2 Қажетті қорғану шегінен шығып кісі
өлтіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..62
2.3 Қажетті қорғану шегінен шығып денсаулыққа ауыр зиян келтіру ... ...80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 6
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...93
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыста қажетті қорғаныс институтының
пайда болу және дамуы, түсінігі және мәні, қажетті қорғану құқығының
талаптары мен шектері, әсіресе, құқық қорғау органдарының әрқайсысы әр
түрлі шешетін ғылымдағы даулы сұрақтарға көп көңіл бөлінді. Осыған орай,
тақырыптың сипаты мен ерекшеліктерін ескере отырып, магистрлік жұмысының
құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер
тізімінен құрылды.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Біріншіден, Қазақстан Республикасының
азаматтық қоғам, құқықтық, демократиялық мемлекет болып қалыптасу
кезеңіндегі қажетті қорғанудың маңызды функцияларымен байланысты болуы.
Екіншіден, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қажетті
қорғану ережесін зерттеу қажеттілігі, жаңа мазмұнға ие болған бұл түсінікті
анықтау, сондай-ақ қылмыстық қол сұғушылыққа ұшыраған азаматтардың, құқық
қорғау органдарының қажетті қорғануға қатысты Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің бабын қолдануда түсініктеме беру қажеттілігіне
негізделеді. Қоғамдағы құқықтық реформаларды әрі жетілдіру мақсатында 2002
жылдың 20 қыркүйегінде Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының
концепциясы да жарық көрді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес,
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].
Қазақстан Республикасы азаматтары заң олардың жағында екенін біліп,
сенімді әрекет жасауы тиіс. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
берген Қазақстан – 2030 жолдауында: Біз міндеттіміз: ... – заңның
абсолютті заңдық жоғарғы күшін бекітуіміз қажет және заңға тәуелді
азаматтарды қорғауымыз қажет, - деп көрсетеді [2, 61-б.].
Құқықтық мемлекетте азамат өз құқығын білуі және оны қорғауы қажет.
XYII ғасырдың өзінде итальяндық ғалым Ч. Беккариа былай деп айтқан екен:
әрбір азамат қандай болмасын зардаптан қауіптенбей, кез-келген заңға қайшы
емес әрекет жасауға құқылы болуы тиіс... [3].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бірде-бір мемлекет азаматтардың
қауіпсіздігін қандай кәсіби дайындалған болмасын, тек құқықтық тәртіп
органдары күшімен қамтамасыз ете алмайды. Қылмыстылықпен күресуде маңызды
орын қылмыстық-құқықтық әдістер мен құралдардың тікелей қолданылуына
беріледі, оның ішінде қажетті қорғану институты алады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында, әркімнің құқық
субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен
бостандықтарын қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін
барлық тәсілдермен қорғауға хақылы деп көрсетіледі. Қажетті қорғану құқығы
адамзатқа табиғатынан берілетін құқық болып табылады. Сондықтан да қажетті
қорғану институты өте өзекті мәселе болып табылады.
Қылмыстылықпен күресудің әр түрлі жолы бар. Соның бірі Қылмыстық
кодекске марапаттаушы нормалар енгізу арқылы күрес жүргізу.
Осындай марапаттаушы нормалардың бірі – іс-әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жайлар, ал оның көп кездесетін түрінің бірі – қажетті қорғану.
Қажетті қорғану - әрбір адамның заңды және заңмен көтермеленетін
әрекеті болып табылады. Әлеуметтік мәні бойынша қажетті қорғанудың қоғамға
қауіптілігі жоқ. Қажетті қорғану адамның ең қасиетті, табиғи құқықтары,
өмірін, денсаулығын, меншігін және т.б. игіліктерін қорғаудың тәсілі болып
табылады. Қажетті қорғану қылмыстылықты тыюды, зорлықпен істелетін
қылмыстарға және меншікке, басқа да қылмыстарға қарсы күресудің пәрменді
құралы болып табылады.
Сондай-ақ қажетті қорғануды қолданудың аса маңызды сақтандырушылық мәні
зор. Өйткені қиянат келтірушінің өзі зиян келтіру жолымен тойтарыс
берілетінін сезінуі оны көп жағдайларда қылмыс істеуден тартындырады.
Міне, осыған байланысты қажетті қорғану Конституцияда көрсетілген
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың кепілі, қоғамға пайдалы
әрекет деп саналады.
Мұндай жағдайда қиянат жасаушының өмірі, денсаулығы мен меншігі оның
қылмыс істеуіне байланысты қылмыстық заңның қорғауынан тысқары қалады.
Қажетті қорғану жағдайында оған зиян келтіру қылмыстық құқықтық әрекетпен
заң қорғайтын объектіге қол сұғушылық болып табылмайды. Қажетті қорғану
қиянат жасауды тыюдың, оған тойтарыс берудің белсенді нысаны болып
табылады. Бұл шабуыл жасаушыға қарсы істелген тікелей әрекет болып
саналады. Сол себепті мемлекет заңда белгіленген тәртіппен кейбір тәртіп
сақшыларына мұндай реттерде қару қолдану құқығына да жол береді.
Қылмыстық заңға сәйкес адам басқа қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан
құтылу немесе мемлекет органдарынан көмек сұрауға мүмкіндігі болғанына
қарамастан, қажетті қорғануды қолдануына құқылы.
Құқықтық жүйе элементі ретінде қажетті қорғану – құқық бұзушылықты
болдырмауға ықпал етеді, заңдылықтың, құқықтық тәртіптің кепілі болып
табылады. Қажетті қорғану туралы заң нормаларын дұрыс қолдану халықты
қылмыстылықпен күресуге кеңінен тартудың маңызды шарты болып табылады.
Сондықтан, қоғамға қауіпті қол сұғушылыққа қарсы заңға сәйкес қорғанған
тұлғаларды негізсіз жауапкершілікке тартудың әрбір жағдайы құқық
бұзушылықпен күресуге үлкен зиян келтіреді.
Қажетті қорғану мәселелері бойынша қарама-қайшы пікірлердің қылмыстық
құқық теориясында және құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында
туындап әрқайсысымен әрқалай шешіледі, кей кездерде бір іс бойынша әр түрлі
сот инстанциялары бір-біріне қарама-қайшы үкімдер шығарып жатады. Көптеген
жағдайларда бұл заң актілерінде, Жоғарғы Сот қаулыларында нақты
нұсқаулардың жоқтығымен түсіндіріледі.
Магистрлік жұмысын зерттеудің мақсаты – қажетті қорғану институтын жан-
жақты зерделеп, қажетті қорғану құқығы мен оның шегінен асып кету
мәселелерін тереңірек қарастыру, сот-тергеу тәжірибесінде жіберілген
қателіктерді бағалау, таңдалған тақырып бойынша пікірталас туғызатын
сұрақтарды шешу және қажетті қорғану шегінен шығып жасалған әрекеттер үшін
жауаптылық мәселелерін анықтау арқылы қылмыстық заңдылықты жетілдеруге
қатысты теориялық ережелер мен ұсыныстар жасау.
Аталған мақсатқа жету үшін мынадай мәселелерге тоқталу қажет:
1) қажетті қорғану құқығы туралы заңнамалардың даму тарихын зерттеу;
2) қажетті қорғану құқығының заңды болу шарттарын зерттеу;
3) қажетті қорғану құқығының объективтік, әлеуметтік қажеттілігін
негіздеу;
4) сот-тергеу тәжірибесінде қажетті қорғану құқығын қолданумен
танысу және талдап қорыту;
5) қажетті қорғану және қажетті қорғану шегінен шығу критерийлерінің
айырмашылықтарына қылмыстық-құқықтық талдау жасау;
6) қажетті қорғанудың белгілерін аралас қылмыстық-құқықтық институт
белгілерінен (қылмыскерді ұстау, аса қажеттілік, жалған қорғану) ажырату;
7) ҚР ҚК 99, 109 баптарымен қарастырылатын қылмыс құрамына талдау
жасау.
Магистрлік жұмысты зерттеудің объектісі ─ болып азаматтардың қоғамдық
қауіпті қол сұғушылықтан қажетті қорғануға конституциялық құқығын жүзеге
асыру барысында пайда болатын қоғамдық қатынастар табылады.
Зертеу пәні болып қажетті қорғану институтын қолдануды реттейтін
қолданыстағы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы, қажетті қорғану
шегінен шығу мәселесіне байланысты ғылыми зерттеулер мен оған байланысты
тергеу және сот тәжірибесі табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын жалпы философиялық әдістер,
статистикалық, логикалық-заңдылық, салыстырмалы-құқықтық және басқа арнайы
құқықтық әдістер құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негізіне қылмыстық-құқықтық құбылыстарды
танудың диалектикалық әдісі, сонымен қатар жеке ғылыми әдістер: тарихи-
құқықтық, салыстырмалы-құқықтық, жүйелі-құрылымдық және логикалық әдістері
жатады. Заңдық негізін қылмыстық құқық, азаматтық құқық, әкімшілік құқық
нормалары құрайды.
Зерттеудің нормативтік базасын отандық нормативтік-құқықтық актілер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі; Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық
заңнамасына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңдары; Қазақстан
Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігінің 2004 жылғы 20 желтоқсандағы
№8751 бұйрығымен бекітілген Сот-медициналық сараптама жүргізу және
ұйымдастыру ережесі; Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2007 11
мамырдың № 2 нормативтік қаулысы Қажетті қорғану жөніндегі заңдарды
қолдану туралы - Алматы, Заңгер, 2008. Қазақстан Республикасы Жоғары
Сотының 2007 11 мамырдың № 2 нормативтік қаулылары; ҚР Жоғарғы Сотының 1992
жылғы 18 желтоқсандағы Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды
тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі
заңдылықты қолдану туралы № 6 нормативтік қаулысы Жоғарғы сот
қаулылары; Ішкі істер органдары туралы 1995 жыл 21 желтоқсандағы ҚР Заңы;
Терроризмге қарсы күрес туралы 1999 жыл 13 шілде ҚР Заңы құрайды.
Магистрлік жұмысын дайындау барысында қылмыстық-құқықтық және
криминалогиялық әдебиеттер, монографиялық және диссертациялық жұмыстар,
баспада жарық көрген зеттеулер, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
қаулылары, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетендері қолданылып,
талдау жасалады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Магистерлік жұмыс отандық ғалымдардың
бұлтартпау шараларының теориясы мен қолданылу тәжірибесін жетілдіру
мәселесіне арналған ғылыми еңбектерінің негізінде дайындалды. Олардың
қатарына: Турецкий Н.Н., Кони А.Ф., Берлин А.А., Дурманов Н.Д., Ляпунов Ю.,
Истомин А., Аликберов Х.Д., Шаргородский М.Д., Халиков К.Х., Ткаченко В.И.,
Блум. М.Н., Паше-Озерский Н.Н., Шавгулидзе Т.Г., Дурманов Н.Д., Якубович
М.И., Ткаченко В.Н., Нарин Я., Рахметов С., Ағыбаев А.Н., Тишкевич И.С.
және тағы да басқалар.
Жұмыстың теориялық маңызы - қылмыстық заңдағы қажетті қорғану құқығын
жүзеге асырудың негізгі кепілдерін дайындау және негіздеуде, іс-әрекеттің
қылмыстылығын жоятын жағдайлар жайлы ілімді дамытуға, бұл саладағы
зерттеулердің сапасын көтеруге себебін тигізу мүмкінділігімен
түсіндіріледі.
Магистрлік жұмысының тәжірибелік маңызы – мұнда көрсетілген түйіндер
мен ұсыныстарды, қажетті қорғану заңдылықтарын құқық қорғау органдарының
қызметінде, заң факультеттерінің оқу процесінде кеңінен қолдануға болады.
Магистрлік жұмысында құқық қолданушылық сот-тергеу тәжірибесі үшін
маңызды теориялық ережелер және қорытындылар зерттелді. Зерттеу қылмыстық
құқық қағидаларына, Қазақстан Республикасы Конституциясы идеяларына,
адамның құқықтар мен бостандықтарының артықшылығына негізделе отырып
жүргізілді.
Магистрлік жұмысының маңыздылығын анықтайтын келесідей теориялық-
тәжірибелік қорытындыларды келтіруге болады.
1. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы құқықтық реформасының
идеялары ескеріледі.
2. Қажетті қорғану заңдылығының бар-жоқтығы туралы сұрақты шешу барысында
басты мәселе болып табылатын қажетті қорғанудың басталу және аяқталу
кезеңі анықталады.
3. Қорғанушы тұлғаны тиімді жағдайда қалдыру қажеттігінен туындайтын,
құқықтық артықшылығын қарастыратын қорытынды негізделеді.
4. Әлеуметтік қатынаста қажетті қорғану – қоғамға пайдалы әрекет, ал
құқықтық қатынаста – заңды әрекет ретінде қарастырылады.
5. Қажетті қорғану туралы бапқа ішінара өзгеріс енгізілу ұсынылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
Жоғарыда тоқталып өткен мән-жайларды қорыта келе, келесідей
тұжырымдар мен ұсыныстар келтіруге болады:
1. Қажетті қорғану туралы заңнамалардың даму тарихына талдау жасау
қазіргі уақытта қажетті қорғану институтының ерекшелігін, қоғамның
дамуына орай маңыздылығын арттыра түседі.
2. Шабуыл-қорғаныс жағдайлары туа қалса, оның орын алуының себебін,
инициаторын, қақтығыс мүшелерінің денсаулықтарына келтірілген залалдың
және басқа да іске қатысты елеулі мән-жайлардың орын алуын анықтау
қажет.
3. Шабуыл әрекеті толығымен қылмыстық-құқықтық саралануға жатуы тиіс,
себебі бұл қорғанушының қарсы әрекеттерін бағалаудың негізі болып
табылады.
4. Қажетті қорғанудың тек әрекет арқылы жасалынатын қол сұғушылыққа
қатысты ғана орын алатындығын ескеру қажет. Ал әрекетсіздікпен
сипатталынатын жағдайларда залал келтірудің аса қажеттілік
нормаларымен қарастырылатындығын ескеру абзал.
5. Есі дұрыс емес, кәмелетке толмаған адамдардың немесе фактілік қатеге
ұшыраған тұлғаның қол сұғушылық әрекеттерінен де қажетті қорғануға жол
беріледі.
6. Қажетті қорғануды заңды әрекетке қолдануға болмайды. Сонымен қатар,
қажетті қорғануды қажетті қорғану актісіне қарсы қолдануға болмайды,
алайда қажетті қорғану шегінен шығудан қажетті қорғануға жол беріледі.
7. Қажетті қорғану құқығын ар-намыс пен беделге сөзбен кемсітушілік
жолымен келтірілген қол сұғушылыққа қарсы қолдануға жол берілмейді.
Сөзбен нұқсан келтірушіліктің сипаты мен дәрежесін анықтау сот-тергеу
прцесінде көп қиындықтар туғызады. Қол сұғушылық тұлға үшін маңызды,
құнды мүдделердің кемсітілуімен, бұрмалануымен аяқталған деп
есептеледі. Ал қол сұғушылық аяқталғаннан кейін зиян келтіру қажетті
қорғану шегінен шығу деп танылады. Осыған орай, 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының
Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін
жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы №7
қаулысын қарастырып, ҚР Қылмыстық Кодексі бойынша: Соттардың назарын
ҚК-тің 99-109баптарына сәйкес қажетті қорғану шегінен асқаны туралы
істерді қарастыру барысында 99- бапқа сәйкес бап атауына Қажетті
қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған қасақана кісі өлтіру деген
мазмұнындағы қасақана сөзін қосу жалпы істерді қарасатыру барысында
және тергеген кезде де оған қоса жаза тағайындаған кезде ешбір
сұрақтар туындатпауына әкеледі, оған қоса 109 баппен қаралатын
қылмыстарды тергеу барысында да бап атауында қасақаналық сөзінің
жетіспеушілігі анық байқалады. Себебі кодекс пен заңның күші барлық
жарлықтар мен үкімдерден жоғары тұрады. Ал Қылмыстық Кодекстің 32
бабына назар аударсақ, ол жерде қол сұғцшылық нақты орын алған
жағдайда қол сұғушылық жасаған тұлғаға зиян келтіруге болатындығы
айтылған және оған қоса 99 бен 109 баптарды ҚР ҚК- нің 66 бабымен
араласып кетуінен сақтау үшін де біз 99 бен 109 баптарына
қасақаналық ─ деген сөзді енгізу жөнінде ұсынымызды келтіреміз.
8. Белсенді әрекетпен сипатталатын абайсыз қылмыстар да, қасақана
қылмыстар сияқты қажетті қорғану құқығының пайда болуының негізі болып
саналады.
9. Қажетті қорғану шегінен асудың орын алынуының бар немесе жоқтығын
анықтағанда тергеу, сот органдары іс жағдайларының бәрін зерделеп,
ескерген жөн.
10. Қол сұғушылықтан қорғануды бағаларда шабуылшының қол сұғушылықты
жүзеге асырарда қорғанушыға қарағанда көптеген артықшылықтарға ие
болғандығын, сол себепті қорғанушының оны тойтаруға кез-келген ойына
түскен тәсілді қолдануы мүмкін екендігін ескеру қажет.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеу аль-Фараби
атындағы ҚҰУ-нің заң факультетінің қылмыстық құқық және криминология
кафедрасында дайындалып, талқыланды.
Диссертацияның кейбір теориялық қағидалары мен тұжырымдары,
тәжірибелік ұсыныстары мерзімді басылымда жарияланған автордың Қажетті
қорғану шегі мен қажетті қорғану шегінен шығу түсінігі мен түрлері,
Қажетті қорғану институтының түсігі мен даму тарихы деген мақалаларында
көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден,
екі тараудан, сегіз тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет
тізімінен және қосымшалардан тұрады. Диссертацияның көлемі қойылған
талаптарға сай.
1 Қажетті қорғанудың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1 Қажетті қорғанудың түсінігі және даму эволюциясы
Адамға да басқа тірі денелер секілді тірі қалу, өзін-өзі сақтау сезімі
берілген. Мұндай сезім адамға тумысынан беріледі және ол өмірінің соңына
дейін сақталады. Әрбір адам өзін-өзі сақтауды бір жағынан сақтану түйсігі
арқылы білсе, екінші жағынан заң негізінде жүзеге асырады. Өзін-өзі
қорғауда адам қауіптіліктен құтылғысы келеді және оны жою үшін әр түрлі іс-
шара қолданады. Ю.Н. Юшковтың пайымдауы бойынша: Қажетті қорғану
адамзаттың жүріс-тұрыс ережесі сияқты тірі денелердің өздерін қауіптен
қорғау түйсігіне негізделеді. Адам қауіп-қатерге жауап ретінде оған қарсы
тұруға талпынады немесе оны бейтарап қалдырады [4, 61-б.].
Өзін-өзі қорғаудың заңи ұғымы тарихи біруақытта өмірге, денсаулыққа,
меншікке қарсы қылмыстар түсінігімен пайда болады.
Қоғамның, сонымен қатар қылмыстық құқықтың дамуымен қажетті қорғану
институты әр түрлі мазмұнға ие болды. Құқық классиктері – рим заңгерлері
қажетті қорғану құқығын жаратылысынан деп танып, оны jus gentium
(халықтар құқығы) деп қарастырды. Осы сұрақ бойынша қажетті қорғану
жөніндегі Цицеронның жазылмаған, бірақ айтылған заңын – est haec non
scripta sed nata lex (заңның күші: оның жазылғандығында емес, табиғи
сипатына байланысты болады) келтіруге болады [4, 62-б.].
Қажетті қорғану құқығының қоғамдағы, мемлекеттегі дамуының және
қалыптасуының тарихи жолын қарастыра келе, аталған құқыққа діннің әсерін
және оның қатыстылығын айта кеткен жөн. Кеңес дәуірінде қылмыстық құқық
теориясында ғалымдардың бұл туралы нақты ешқандай бір көзқарас ұстануға
мүмкіндігі болмады. Қажетті қорғану құқығына діни ұстанымдар саяси
құбылыстарға қарамастан жүз жылдар бойы еш өзгерген жоқ. Осы жөнінде А.Ф
Конидің өткен ғасырда жарияланған, қазіргі уақыттың өзінде объективті
көрінісін табатын айтқан пікірінде: Шіркеу қажетті қорғану кезінде кісі
өлтірген адамға қылмыскер ретінде қарау былай тұрсын, тіпті оны күнәһар
ретінде де қарамады, шіркеу қажетті қорғануды азғындық қылық деп
есептемеді. Егер де өзінің ағасының қанын төккен жандар болса, онда
канондық құқық негізінде ол дұға қылып, сиынып тазаруы керек. Ал шіркеу
болса, оған ешқандай жаза қолданбады,-деп көрсетеді [5, 61-б.].
Қажетті қорғану институты өз тамырын көне заман заңнамаларынан да орын
алған. Дәлел ретінде ең көне заңнаманың бірі Ману заңдарында ( б.з.д. 1200
─ 200 ж.) да қажетті қорғану туралы айтылып кеткен. Ол ережеге сәйкес адам
өзін өзі қорғау барысында шабул жасаған адамға қаза келтірген күнде, сол
адамның әрекетінде ешқандай қылмыстық әрекет болмакйтыны және ол үшін
қылмыстық жауаптылық туындамайтынын айтқан. Оған қоса қажетті қорғану
институты тек өзін өзі қорғау құқығы ғана емес, ол жүктелген міндет те
болған. Себебі егер адам әйел адамға немесе браминге қол сұғушылық әрекетін
байқап, оларды қорғауға ешбір әрекет жасамаса, онда бұл адам жуапкершілікке
тартылатын болған. Өйткені әйел адам мен браминдер, брахмандар немесе
жоғарғы каста өклдері ең қасиетті адамдар қатарына жатқызылған. Бірақ көне
Ману заңдары қажетті қорғану институтын тек қол сұғушылық адам өмірі мен
денсаулығына тікелей қауіп төндіген кезде ғана қолдануға жол берген, ал
меншік пен мүлік қорғау обьектісіне жатқызылмаған және ол туралы ештеңе
айтылмаған. Себебі буддизм ілімінде және сол замандағы касталық бөлінулерде
әр каста өкілі өз кастасына сәйкес өмір сүруі керек.
Ал көне мысыр заңнамасына сәйкес қажетті қорғану институты тек құқық
ғана емес оған қоса үшінші тұлғалардың міндеті де болып табылатын. Яғни бұл
заңдарға сәйкес егер адам басқа адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төніп
тұғанын көріп, оған көмектеспесе немесе көмекке шақырмаса, бірақ шақыруға
мімкүндігі болса да, ол адам өлім жазасына кесілетін немесе үш күндік аштық
пен басқа да жазаларға тартылатын.
Сол замандарда меншікті қорғауды еврейлік заңнама қарастырған
болатын. Моисейдің заңдарында: Егер біреу ұрлық жасап жатқан ұрыны көріп,
оны ұрып өлтірсе, ұрыны өлтігені үшін жауапқа тартылмайды. Ал егер сол
ұрыны таң атқаннан кейін өлтірсе, ол адам жауапқа тартылады. ─ деп
айтылған. Бұл жерде түсіндіре кетсек ұрыны түнде өлтіруге болады, себебі
түнде көмекке көршілердің немесе басқалардың келуі екі талай, соған
байланысты өлтірген кезде де қылмыстық жауаптылық туындамайды. Ал егер күн
шыққаннан кейін өлтірсе, бұл жерде қасақаналықтың белгілері бар деп ұғатын.
Өйткені күн шыққанннан кейін көршілерін немесе басқаларды көмекке шақыруға
болады деп түсінген. Жалпы библиялық заңнамаларда таң атқаннан кейінг
жасалған қылмыстарға аса көп көңіл бөлген.
Қажетті қорғану институтына обьект ретінде меншікті қорғауды Римнің
ХІІ кесте заңдарыда қолданған. Бұл заңмада да түнде түскен ұры өлтіруге
рұқсат берген. Оған қоса күндіз де ұрлыққа түскен ұрыны өлтіруге рұсат
беретін, егер бұл ұрыны ұстау барысында бұл ұры қару қолданған болса.
Осындай құқықтарды бере отырып Ежелгі Рим заңнамасы меншік құқығы мен құл
иеленушілік құқығын қорғау барысында кейде тіпті қылмыстық әрекеттердің
өзіне рұқсат берген болатын. Соның нәтижесінде Рим заңдары сол заманда
бірге өмір сүрген құл иеленуші мемлекеттердің заңдарынан өте қатты
ерекшеленіп тұратын.
Осыған орай қажетті қорғану адамның табиғи құқық болып есептелетін
Ежелгі Римде осындай қанатты сөз туған: Сот көмегін сұрап жүгіріп
жүргенше, өз күшіңмен болатын қауіптің алдын алған дұрыс. Бұл сөздің өзі
Ежелгі Римдегі қолында билігі бар тап өкілдерінің мүддесіне байланысты
туындаған.
Сол кезде қажетті қорғануға әділ түсінік беріп, ол ойды дамытқан
Ежелгі Римнің танымал шешені, ұлы ойшылы Марк Туллий Цицерон, Милонның ісін
қарастыру барысында қорғаушы ретінде айтқан сөзінде:
Кейде өмірде бір адам басқа адамның өмірін қиюға құқылы болады, және
осындай оқиғалар өмірде аз емес. Егер бұл әділетті болса, егер бұл белгілі
бір қажеттіліктен туындайтын болса, онда бұл күшке күшпен жауап беру болып
табылады. Қалайша қылмыскерге немесе баскесер жауызға өлім әкелетін әрекет
әділетсіздік болады? ─ деп айтқан[4, 65-б].
Осы айтылған ұлағатты сөзді кейіннен басқа да Рим заңгерлері қағида
ретінде пайдаланып, әрекетті қажетті қорғану барысында жасалды деп тану
үшін негізгі екі талап болу керектігін көрсетті: шабуылдың әділетсіздігі
мен төніп тұрған қауіптің болмай қоймайтыны.
Ресейлік қылмыстық құқықты зерттейтін әдебиеттерді қарастыру барысында
да қажетті қорғану институтының тарихы орыс жерінде де ежелден бары
көрінеді. Жалпы айтқанда А.Ф. Конидің ойларында айтылғандай: біздің
заңнаманың ежелгі, жаңа кезеңдерінің қайсысында да қажетті қорғану
институтының бар екендігі қашанда көрінетін және оның да біздің заңнамамен
бірге дамып, өзгеріп отырғандығы байқалады.. Профессор Неклюдов, Долопчев,
Таганцевтің айтып кеткеніне сәйкес, кек алуды реттеуді немесе шектеуді
жүргізудің бірінші сатыларында-ақ қорғануға байланысты белгілі бір
қаулылардың бары байқалатын. Қажетті қорғану құқығы ертеден Олегтің
гректермен жасаған шартында көрсетіліп, Орыс Правдасында да қажетті қорғану
құқығы тек тұлғаға ғана байланысты емес, сонымен қоса жеке меншік мүлікке
де байланысты екендігі бекітілген[6. 83-б ].
Осыған байланысты ешбір күдіктенусіз қажетті қорғану институты ежелден-
ақ өзіне заңгерлер мен ойшыл философтардың назарын ерекшк қызығушылықпен
өзіне аудартқан.
Қажетті қорғану институты әрдайым өзгеріп, дамып отырған. Оның дамуы
мен өзгеруіне бірқатар себептер мен қоғамның даму деңгейі мен үстем тап
өкілдерінің мүддесі ықпал ететін.
Табиғи құқық теориясы бойынша да қажетті қорғану құқығы адамға
тумысынан туа біткен құқық болып табылады. Бұл көз-қарас ежелгі Рим
заңгерлерінен мұра болып қалған. Яғни бұл құқықтан ешкімде айыра алмайды
және бұл құқық ешбір заңмен шектелуі мімкүн емес.
Кейінгі заман ХҮІІІ ғасырларда еуропаның өзінде қажетті өорғану
институтын зерттеу барысында жаңа ойлар мен түсіндірмелер арасында
қайшылықтар пайда болды. Мысал ретінде, Т.Гоббстың ойынша халық мемлекет
басшысының жасаған әрекеттеріне қарсы қорғана алмайды. Бірақ сол ғасырдағы
Франциядағы көтерілістердің нәтижесінде, көтріліс халықтың биліктің
басындағылардың заңға қарсы әрекеттерінен қорғану ретінде түсінік
қалыптасып қалған болатын. Ал А.Н.Радищевтің пікірінше: қажетті қорғануды
қолдану тек өмір мен денсаулыққа қауіп төнген кезде ғана емес, заң мен
құқыққорғау органдары әлсіздік танытып немесе олар мүлдем жоқ жерлерде
қажетті қорғану жәбірленушілердің өздері қылмыскерді ұстап, оны жазалауы
ретінде де көрініс табады─ деп айтылған. Кейіннен ұқсас пікірлерді
Герцензон айтқан болатын.
ХҮІІІ─ХІХ ғасырларда Германияда да билік өкілдерінің жасаған
әрекетінен қорғану неміс философтарымен жоққа шығарылатын. Дәлел ретінде
Канттың ойынша билік өкілдеріне қарсы қол астындағылардың бағыныштылардың
кез-келген қарсылық білдіріп, күш қолданулары ең ауыр қылмыс болып
табылады. Сол кезде жалпы немістің заңнама жүйесі қажетті қорғануды тек
мемлекет мүддесіне байланысты қолданып, оны адамның субъективті құқығы
ретінде көбіне мойындамай, мойындаған күннің өзінде өте қатты шектеулерге
алған болатын.
Енді Қазақстан территориясындағы қажетті қорғану туралы қылмыстық-
құқықтық норманың тарихи даму жолын талдайық.
Қазақ халқы ислам дінін қабылдағаннан кейін барлық діни, неке, және
отбасы, азаматтық, қылмыстық қатынастар осы мұсылман дінімен шешіліп
отырды. Әрине ол қасиетті кітап – Құранмен және соның негізінде жасалған
шариатпен реттелді. Алайда қажетті қорғану шариатпен де, қазақтың әдеттегі
құқығымен де жеке институт ретінде белгілі болмады. Ол тек жәбірленушінің
құқығы немесе тиісті тұлғаның кек қайтару құқығы ретінде танылды. Бұл
туралы Құранда ( 2-сүре,177-аят ) былай айтылған: Әй мүміндер! Сендерге
қысас есе қайтару парыз етілді. Азатқа азат, құлға құл, әйелге әйел
өлтіріледі. Дегенмен оған туыс жағынан кешірілсе, оның ережеге үйлесуі
екінші жақтың да оған дұрыс төлеуі қажет. Міне осы, Раббылыры жағынан
жеңілдік және мәрхамет [8, 125-б.].
Шын мәнінде, Құран сүрелерінің аятында құқықтың барлық
салалары, оның ішінде қылмыстық құқыққа қатысты бірқатар заң ережелері де
бар, олар діни түсініктермен берілген. Құран пайда болған тарихи жағдайды
есепке алсақ, ол белгілі бір аумақта мемлекет және құқықтың пайда болуымен
байланысты болғандығы себепті, сол кездегі әлеуметтік-экономикалық және
саяси мәселелердің шешімін ашуға да арналған сияқты. Бірақ арада бірнеше
ғасырлардың, қоғамның өзінің бірнеше ғасырлық тарихи даму жолын басып
өтуіне байланысты бүгінгі күндердегідей дамыған қоғам жағдайында, әлбетте
қазіргі өмірдегі әрбір мәселенің шешімін бұл кітаптан табуымыз мүмкін емес.
Мұны тек қана дерек ретінде пайдалануға және ондағы құқықтық нормаларды,
әсіресе қылмыс пен жаза мәселелерінің шешіміне байланысты ұғымдар мен
ережелерді үйреніп, талдауымызға болады. Құран Кәрімде тек бірнеше ауыр
қылмыс түрлері туралы сөз айтылған. Мысалы, ұрлық, басқыншылық, қастасып
адам өлтіру, біреуді ұрып жаралау, парақорлық, зинақорлық, жала жабу,
спиртті ішімдіктерді ішу, ата-ана жағынан қастандық орын алып, өз перзентін
өлтіру, сотқарлық және басқа әрекеттер.
Бұл кітаптардағы көп сүрелердің аятында адам қолымен істелген
қылмыстар, Аллаһ алдында да қылмыс саналатындығы туралы жазылған. Мұнымен
қатар, жоғарыда көрсетілген қылмыстардың кейбіреулері үшін қолданылатын
жаза - өш алу бағытында да қолданылатындығы айтылған. Шариғаттың негізгі
қайнар көзі Құран Кәрімнің ережелері исламға дейінгі дәуірде кейбір
қылмыстар әділетсіздікпен бағаланған немесе көрсетілген дегенге саяды,
сондықтан шариғатта мұндай кемшіліктердің алдын алу, қылмыс түрлерінің
айырмашылығын, олардың ауырлық дәрежелерін ескере отырып, жасалған
қылмыстың ауырлығына қарай жаза қолдану тәртібі көзделген, қылмысқа қарсы
қатаң күрес жариялаған. Мысалы, исламға дейінгі дәуірде қастасып адам
өлтіру үшін тек қана айыпталушы адамды жазалап қоймай, оның бүкіл отбасын,
кейбір жағдайда қылмыскерді бүкіл тайпасымен қырып тастауға дейін барған.
Шариғат бұған басқаша көзқараспен қарап, әрбір қылмыскер өзінің қылмысына
қарай жазалануы керектігін айтқан.
Құрандағы қылмыс түрлерін екі топқа бөліп қарастырған жөн деп
есептейміз:
1) жаза шаралары анық белгіленген қылмыстар;
2) жаза белгіленбеген қылмыстар.
Тағы бір хадисте "Күнәсіз адамды қорғап, залым адамды өлтірген адамға
табан жаза, кек алу жаза қолданылмайды” делінген. Бұл хадис төмендегідей
түрде келтіріледі: әрқандай мәжбүрленген, зорланған адам өзін-өзі қорғай
алмайды, сол үшін оны басқа біреудің көмегімен қорғауға рұқсат беріледі.
Оның бұл қылмысына тосқауыл қойылмайды. Шариғатта "қажетті қорғану және аса
қажеттілік жағдайда жасалған әрекет жауапкершілікке тартылмайды” деп
белгіленген.
XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ құқығының жазбаша ескерткіші –
Ереже болды. Ереженің 20-бабында былай баяндалған болатын: Егер халыққа
танымал ұры қуғынға ұшыраған кезде немесе ұрлық кезінде немесе ұрланған
табын малмен келе жатқан қайтар жолында өлтірілсе, оны өлтіргені үшін табын
иесінен немесе басқадан құн төленбейді. Осыған орай Т.М Күлтелеевтың
пікірі бойынша, қазақ құқығы нормаларына сәйкес, жәбірленушілердің іс-
әрекеті қажетті қорғану шегінен шыққан, яғни тергеусіз сот орын алған, яки
олар шабуыл аяқталғаннан кейін де залал келтіріп отырған [8, 129-б.].
Бұл мәселені зерттей келе Н.Н Турецкийдің пайымдауынша, біріншіден
қарастырып жатқан кезеңде қазақтарда билер сотын қоспағанда қылмыстарды ашу
және кінәліні анықтау бойынша, арыздар бойынша істерді қарайтын қандай да
бір арнайы органдардың жоқтығын, екіншіден билер соты шешімдерін қамтамасыз
ететін (мысалы, жәбірленушіге құн төлеу және т.б) органдар болмаған деп
көрсетеді [7, 14-б.].
Орыс құқығы бойынша бірінші ескерткіш – Олег және Игордің 911, 945
жылғы гректермен жасаған шарты болды. Шартта қажетті қорғану ұғымының нақты
анықтамасы болмағанмен, оның белгілері біраз қалыптасқан болатын [7, 18-
б.].
Орыс құқығының көне ескерткіші болып Русская правда (Орыс
шындығы), яғни дағдылы құқықтар жинағы табылады, онда қажетті қорғанудың
мүліктік құқықтар бұзылған кезде жол берілетіндігі және жеке тұлғаларға
қатысты шабуыл мен қорғану арасында сәйкестік байқалатындығы анық.
1467 және 1493 жылғы Заңдар жинағында қажетті қорғану шегінен шығып
кісі өлтіргені үшін және денсаулығына жарақат келтіргені үшін жазаланушылық
белгіленген. Қажетті қорғанудың шегінен шығу деп шабуылшыға қауіп
төнгеннен кейін тектен тек зиян келтірілген әрекет танылған еді [7, 7-б.].
Қажетті қорғанудың одан кейінгі дамуы 1649 жылғы Алексей Михайлович
патшаның Заңдар жинағында көрініс тапты. А.А Берлин жазғандай, қажетті
қорғанудың тиісінше нақты ретттелуін тек 1649 жылғы Заңдар жинағынан, ал
кейіннен Әскери артикулдардан және Теңіз жарғысынан табамыз [9, 8-б.].
Қажетті қорғануға өмірін, меншігін, сонымен қатар үшінші тұлғалардың
мүдделерін қорғау кезінде жол берілді. Шабуылшыға зиян келтіру тек
қорғанушы тарап өзінің кінәлі еместігін дәлелдеген кезде ғана мүмкін болды.
Дәлелдеме ретінде қорғанушы өлтірген адамды немесе жаралы болған
қылмыскерді алып келген. Бұл жерде көріп отырғанымыздай өзін-өзі басқаруға
қатаң тыйым салынған.
І Петр заңдылықтарында да қажетті қорғану мәселелері 1716 жылғы Әскери
артикулдардан және 1720 жылғы Теңіз жарғысынан өз орнын тапты. Қажетті
қорғану туралы түсініктер Алексей Михайлович патшаның Заңдар жинағында әр
түрлі баптарда, тарауларда берілген болса, ол бірінші рет жүйеленген түрде,
яғни Қажетті қорғанушылық (Необходимое оборонение) атауына ие болды.
Онда анықталған қорғану шарттарының сақталмауы қасақана кісі өлтіргені үшін
жазалануға әкеп соқтырды.
Қажетті қорғануға келесідей шарттар негізінде жол берілді:
1. Шабуыл заңға қайшы және күш қолдану негізінде болуы керек.
2. Шабуыл еш себепсіз болуы қажет. Бұл дегеніміз, бірінші болып
ұмтылғанның қорғануға құқығы болмады деген сөз. Сонымен қатар
қорғануға қарсы қорғануға және қорғану шегінен шығушылыққа қарсы
қорғануға жол берілмеді.
3. Шабуыл тиісінше күтіліп тұрған немесе әп-сәттегі бейнесі талап
етілетін енді ғана басталған болуы тиіс.
Егер қашып кетуге немесе басқарма көмегіне жүгінуге мүмкіндігі бола
тұра әрекет етпесе, артикулдар қорғануды заңды деп танымайды.
4. Шабуыл құралы мен қорғану құралының сәйкес болуы қажет. Қарумен
қорғану тек шабуыл қарумен жасалған кезде ғана қолданылды. Егер
қарусыз шабуыл жасалса қорғану да қарусыз болған [7, 8-б.].
Кейінгі жылдары да белгілі бір деңгейде қажетті қорғану мәселелері
қамтылған нормативтік актілер шығарыла бастады. Оған 1731 жылы шығарылған
Жарлық бойынша күш көрсете отырып жерге иелік ету барысында қорғануға тыйым
салынған.
Ал 1832 жылдан бастап Ресей қылмыстық заңнамасы кодификацияланып,
қылмыстық заңдар 15 томнан тұратын заңдар жинағын құрады. Қылмыстық және
атқарушылық жазалар туралы Заңдар жинағы деген атауға ие болған Қылмыстық
кодекс өз кезегінде батыс-еуропалық құқық принциптерімен ұштасып жатты.
1832 жылғы Заңдар жинағында қажетті қорғану қылмыстық заңнаманың жалпы және
ерекше бөлімдерінде қарастырылды.
Жалпы бөлімнің 133, 134 баптарында қажетті қорғанудың заңды болуының
мынадай шарттары қойылды:
1. Қорғану құралы шабуыл құралына сай болуы қажет. Қарусызға қару
қолдану, егер шабуыл жасаушының күштірек болып адамның өміріне қауіпті
болатын болса ғана мүмкіндік беріледі.
2. Қорғану қорғанушыға қауіп төнген кезде ғана заңды деп танылады,
сондықтан қашып құтылуға бел буған қарсыласты өлтіру заңды қорғану ережесін
бұзушылық деп танылады.
3. Қорғанушы өзіне қауіп төнбейінше шабуылшыға зиян келтірмеуге
тырысуы қажет болды [7, 9-б.].
Ал 1885 жылғы Қылмыстық және атқарушылық туралы заңдар жинағы қажетті
қорғанудың бұрынғы жай-күйін қайталады. Оның жалпылама түсінігі 1903 жылғы
Қылмыстық заңдар жинағында тұжырымдалды. Осы Заңдар жинағында іс-әрекеттің
құқыққа қайшылығын жоятын мән-жайлар қатарына заңды және бұйрықты орындау,
аса қажеттілік енгізілді. Сонымен бірге 1898 жылы шығарылған Н.В.
Рейнгардтың Қажетті қорғану түсінігі және оның әлеуметтік қызметі ─ атты
еңбегінде сол заманға сай жазылған.
Негізгі мақсаты еңбек болатын әлеуметтік қоғамға жат болып келетін
әлеуметтік емес тобырлық, хайуандық әрекеттер, шабуыл ретінде көрініс
табатын болса, онда бұл әлеуметтік дамыған еңбеккер қоғамға зардап әкелері
сөзсіз. Өйткені әлеуметтік қоғам еңбек ету арқылы дамуға және өзін-өзі
жетілдіруге бағытталған.
Сол себепті адам әрдайым өзін-өзі дамыта отырып, ішіндегі жақсы
қасиеттерін дамыта отырып, жабайы жануарлық қажеттіліктерінен арылуға
тырысуы керек. Егер соңғылары адамның үстінен үстемдік орнатқан болса, онда
адам әлеуметтік қоғамға қарсы бағытталған сол қоғамдағы паразит тәріздес
өмір сүреді. Дәлел ретінде бұл адамдар әлеуметтік қоғамға сай
қажеттіліктерін еңбек ету арқылы емес, ұрлау, тонау, шабуыл жасау арқылы
қанағаттандырады. Нәтижесінде зардап шегетін болып, сол қоғамда өмір
сүретін қоғамның мүшесі болады.
Осыған орай жоғарыда аталған әрекеттер мен адал еңбек арасында арпалыс
туындайды. Нәтижесінде қоғамда еңбек етуші тапты қорғауға байланысты қорғау
қызметі пайда болады.
Ал осы қорғау қызметінің жоқтығы немесе әлсіздігі адамды өзіндік
қорғану әрекеттерін жасауға итермелейді. Бұл әрекет адамға тумысынан туа
біткен табиғи құқығы. Аяғында осындай қорғанудан кейін қауіп қорғанушыға
емес шабуылдаушының өмірі мен денсаулығына төнеді. Бірақ бұл әрекет бір
қарағаннан қылмыстық әрекет болып көрінсе де, себебі шабуылдаушы қанша
дегенмен адам болғандықтан, бұл қауіпті шабуыл ретінде көрініс тапқан
қылмысты әрекетке жауап болады. Сол себепті екінші жасалған әрекет қоғамға
қауіп туғызбайтындықтан, бұл әрекет заңға қайшы деп есетелмейді. Себебі тек
қарқынды жасалған шабуыл, бірінші болған заңға қарсы шабуылды тоқтата
алады. Яғни осындай қорғану қауіптің көзін құртып, қылмыстың алдын-
алады[10. 2-б].
Әрине бұл көз-қарас сол уақытқа сәйкес келгені мен қазіргі таңда
қажетті қорғану құқығының қолданылуына белгілі бір шек қойлатындығы
ескеріледі. Сол себепті Н.В. Рейнгардтың көз-қарасымен толық келісуге
болмайтынғы айдан анық.
Сонымен, 1917 жылғы оқиғаға дейін қазақ тарихында іс-әрекеттің
қылмыстылығын және жазаланушылығын жоятын мән-жайлардың орын алғандығын
байқауға болады. Одан кейінгі кезеңдегі қажетті қорғану институтының даму
тарихын қазақстандық қылмыстық құқыққа Ресей құқықтық жүйесінің әсер
еткендігін көреміз.
1917 жылы қазанда болған саяси оқиғаға байланысты Ресейде қажетті
қорғану құқығын қылмыстық құқық теориясында және тәжірибесінде қолдану
едәуір өзгеріске ұшырады. Кеңестік қылмыстық құқықта қажетті қорғану
түсінігі қылмыстың материалистік түсінігінен шығып жатты. Оның заңи негізі
бірінші рет 1919 жылы РСФСР қылмыстық құқығы бойынша жетекші бастамаларда
бекітілді [7, 9-б.].
Қажетті қорғанудың одан кейінгі дамуын 1924 жылғы Одақтас
республикалардың қылмыстық заңнамасының негізгі бастамаларынан және 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінен тапты, онда мемлекеттік және қоғамдық
мүдделердің қорғалуы қамтамасыз етілді. Алайда сол кезеңдегі қылмыстық
құқық теориясында қажетті қорғануға нақты анықтама берілмеді, ол тек іс-
әрекеттің жазаланушылығын жоятын мән-жайлардың бірі ретінде қарастырылды.
Сондай-ақ Н.Д Дурманов қажетті қорғануды іс-әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жай ретінде [11, 4-б.]; В.М Чхиквадзе – іс-әрекеттің құқыққа
қайшылығын жоятын мән-жай ретінде [12, 191-б.]; А.Н Трайнин, И.И Слуцкий –
қылмыстық жауаптылықты жоятын мән-жай ретінде қарастырған болатын [13, 337-
б.].
Тәжірибені дұрыс жолға бағыттау үшін КСРО Жоғарғы Соты Пленумы 1956
жылы 23 қазанда Қажетті қорғану туралы заңнамаларды қолданумен байланысты
істер бойынша сот тәжірибесіндегі кемшіліктер туралы арнайы қаулы
қабылдады. Пленуммен тергеу және сот органдары жіберген көптеген қателіктер
ашылды [7, 8-б.].
Келесі даму сатысын қажетті қорғану институты 1958 жылы Одақтас
республикалар және КСР Одағы қылмыстық заңнамалары негізінен алды. Алғаш
рет кеңестік заңнамалар тарихында қажетті қорғану кезінде жасалған іс-
әрекеттер қылмыс болып табылмады. Мемлекеттік және қоғамдық мүдделерді,
қорғанушы жеке тұлғаны және басқа да тұлғаларды қорғау мақсатында зиян
келтіру қылмыстық іс-әрекет ретінде танылмаған және ол үшін жазаланбаған
[7, 10-б.].
Барлық одақтас республикалардың Қылмыстық кодекстері 13-бап Қажетті
қорғану тұжырымдамасын толықтай қабылдады. Осыған орай 1959 жылы 4
желтоқсанда Қажетті қорғану туралы заңнаманы тәжірибеде соттардың қолдануы
туралы КСРО Жоғарғы Соты Пленумы қаулысы қабылданды. Онда Қажетті
қорғану жөнінде 13-бапты қолданудың кейбір маңызды жақтары ескеріле
отырып, құжатта қарама-қайшы пікірлерге қатысты соттың назарын аударады
...шабуылға ұшыраған тұлғаның егер оның қашып құтылуға, адамдарды көмекке
шақыруға, билік органдарына жүгінуге мүмкіндігі болса белсенді түрде
қорғануға құқығы болмайды. Бұл жерде басқа жеңіл амал-тәсілмен шабуылды
тойтаруға мүмкіндігі бола тұрып ешқандай әрекет жасамаған кездегі тұлғаның
іс-қимылына аса мән беріліп тұр. Сонымен қатар қылмыстық құқық теориясының
дамуына, сондай-ақ тергеу және сот органдарына өз үлесін қосқан құқықтық
нормативтік акт – 1984 жылғы 16 тамыздағы Қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан
қажетті қорғануға құқықты қамтамасыз ететін заңнамалардың сотта қолданылуы
туралы КСРО Жоғарғы Соты Пленумының № 14 қаулысы болды [7, 111-б.].
Қазақ КСР Қылмыстық кодексінің 1961 жылғы редакциясында 13-бап қажетті
қорғануға құқықты бекіткенмен, қорғанушылық әрекетті нақтыламады.
13-бап. Қажетті қорғану.
Әрбір адамның өзін-өзі қорғауға, тұрғын үйін және меншігін қорғауға
құқығы бар. Осы құқық оған шабуылдан қашып құтылуға, өзге тұлғалардан
немесе билік органдарынан көмек сұрауға мүмкіндігі бола тұра тәуелсіз
тиесілі.
Қажетті қорғану жағдайында қол сұғушы адамға зиян келтіру, яғни
қорғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін және
мемлекеттің немесе қоғамның мүдделерін қоғамға қауіпті қолсұғушылықтан зиян
келтіру жолымен қорғау кезінде жасалса, ол қылмыс болып табылмайды.
Қажетті қорғану шегінен шығу деп қорғанудың қолсұғушылықтың қауіптілік
сипаты мен дәрежесіне анық сәйкес келмеуі нәтижесінде қол сұғушылықты
болдырмау немесе бұлтартпау қажеттілігінен туындамаған қол сұғушыға
келтірілген зиян танылады [8, 32-б.].
Аталған редакция 1988 жылдың 1 қаңтарына дейін әрекет етті. 1993 жылы
енгізілген өзгертулер бойынша қоғамдық және мемлекеттік мүдделер деңгейі
төмендетіліп, бірінші орынға жеке тұлғаның мүдделері шығарылды. Сондықтан
да заңшығарушының аталған бапқа 1993 жылы елеулі өзгерістер енгізуі
кездейсоқ емес.
1995 жылға дейін Қазақ КСР ҚК 96-бабы Қажетті қорғану шегінен шығып
дене жарақатын келтіру екі бөлімнен тұрды. Оның екінші бөлігі қажетті
қорғану шегінен шығып орта дәрежелі дене жарақатын келтіргені үшін
қылмыстық жауаптылықты қарастырды. Алайда 1995 жылы 15 наурыздағы
Қазақстан Республикасы кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы ҚР Президентінің заң күші бар жарлығымен Қазақ КСР Қылмыстық
кодексінен 96-баптың екінші бөлігі алынып тасталды.
ҚР жаңа Қылмыстық кодексі қабылданғанына дейін де осы заңның бірнеше
жобалары жасалған болатын, соның бірі ретінде кодекстің жалпы бөліміне
Қылмыстық жауаптылықты жоятын мән-жайлар деген жеке тарау енгізілген
болатын.
Қажетті қорғану құқығының даму тарихын қарастыруды аяқтай келе, А.Ф
Конидің пікірін келтірейік: Қажетті қорғану мәңгі өмір сүреді, себебі ол
қажеттілік заңына негізделген, ал осы заң мәнісі бойынша мәңгілік.
Сондықтан да қажетті қорғану түсінігі ежелден келе жатыр және ол ешқашан
өмір сүруін тоқтатпайды [5, 10-б.].
1.2 Қылмыстық құқық бойынша қажетті қорғанудың түсінігі
Қажетті қорғану институты негізінде, бір жағынан азаматтарға қоғамға
қауіпті қол сұғушылықтан өз құқығын қорғауды жүзеге асыратын, екінші
жағынан қол сұғушыға артық зиян келтірмеу үшін қорғану шегін білдіретін мән-
жайлардың жиынтығын түсінуге болады.
Қазіргі уақытта қажетті қорғану түсінігі біраз жаңарып, Қазақстан
Республикасы заңнамаларында қолданыла бастады. Бірінші кезекте Қазақстан
Республикасы Конституциясында, сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңдарында,
Президент жарлықтарында заңдық күші бар көрініс тапты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 1-бөлігінде
бекітілген: Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және
өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға
қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.
Конституциялық нормада қажетті қорғану құқығын жүзеге асыруды атап
кеткен болса, ал оған нақты анықтама беріп, талдауды қамтамасыз етуде
маңызды рөл қылмыстық заңға тиесілі. Сонымен қатар, аталған құқық тек
қылмыстық нормамен ғана емес басқа да заңнамалармен қарастырылады. Мысалы,
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінде (бұдан әрі - ҚР ҚК) және 1993
жылғы 27 қазандағы Қазақстан Республикасы Жекелеген қару түрлерінің
айналысын мемлекеттік бақылау туралы Заңында көрініс табады. Аталған
заңның 6-бабының Қаруды қолдану 2-бөлігінде Азамат қажетті қорғану
шегінде өмірін, денсаулығын, меншігін қорғау мақсатында қару қолдана алады
деп көрсетілген. Сонымен қатар осы бапта қызмет бабы бойынша, сондай-ақ
қажетті қорғану жағдайында қызметтік қаруды қолдануға құқығы бар
министрліктердің және ұйымдардың (Қорғаныс министрлігі, Республикалық
гвардия, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Ішкі істер министрлігі және
басқалары) қызметкерлерінің тізімі келтірілген [14].
Сонымен, осы тізбекті аяқтайтын Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы кодексі (5 тарау, 39-бап) [15].
Қажетті қорғану - әрбір адамның заңды және заңмен көтермеленетін
әрекеті болып табылады. Әлеуметтік мәні бойынша қажетті қорғанудың қоғамға
қауіптілігі жоқ. Қажетті қорғану адамның ең қасиетті, табиғи құқықтары,
өмірін, денсаулығын, меншігін және т.б. игіліктерін қорғаудың тәсілі болып
табылады. Қажетті қорғану қылмыстылықты тыюды, зорлықпен істелетін
қылмыстарға және меншікке, басқа да қылмыстарға қарсы күресудің пәрменді
құралы болып табылады.
Сондай-ақ қажетті қорғануды қолданудың аса маңызды сақтандырушылық мәні
зор. Өйткені қиянат келтірушінің өзі зиян келтіру жолымен тойтарыс
берілетінін сезінуі оны көп жағдайларда қылмыс істеуден тартындырады.
Әлеуметтік қатынаста қажетті қорғану – қоғамға пайдалы іс-әрекет, яғни
қылмыстылықпен күресудің бірден-бір тәсілі болып табылады. Себебі бұл құқық
адамға тумысынан берілетін өмір сүру құқығынан туындайды. Ешкім де өзінің
өміріне, денсаулығына, мүлкіне заңсыз қол сұғушылыққа жол бермеуге
міндетті.
Жоғарыда айтылған ойға сәйкес қажетті қорғануды әлеуметтік сипаты
жағынан көбірек зерттеген Н.В.Рейнгардта: Кез-келген қауіпті жойған немесе
қылмыстық ойдың алдын алған кез-келген әрекет қоғамда өте маңызды болып
табылады, яғни ол әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қажетті қорғанудың түсінігі мен даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ...9
1.2 Қылмыстық құқық бойынша қажетті қорғанудың
түсінігі ... ... ... ... ... 17
1.3 Қажетті қорғанудың заңды болу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.3.1 Қол сұғушылыққа қатысты қажетті қорғану заңдылығының
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.3.2 Қорғануға қатысты қажетті қорғану заңдылығының шарттары ... ... 42
2 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУ ШЕГІНЕН ШЫҒУ
2.1 Қажетті қорғану шегі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.2 Қажетті қорғану шегінен шығып кісі
өлтіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..62
2.3 Қажетті қорғану шегінен шығып денсаулыққа ауыр зиян келтіру ... ...80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 6
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...93
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыста қажетті қорғаныс институтының
пайда болу және дамуы, түсінігі және мәні, қажетті қорғану құқығының
талаптары мен шектері, әсіресе, құқық қорғау органдарының әрқайсысы әр
түрлі шешетін ғылымдағы даулы сұрақтарға көп көңіл бөлінді. Осыған орай,
тақырыптың сипаты мен ерекшеліктерін ескере отырып, магистрлік жұмысының
құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер
тізімінен құрылды.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Біріншіден, Қазақстан Республикасының
азаматтық қоғам, құқықтық, демократиялық мемлекет болып қалыптасу
кезеңіндегі қажетті қорғанудың маңызды функцияларымен байланысты болуы.
Екіншіден, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қажетті
қорғану ережесін зерттеу қажеттілігі, жаңа мазмұнға ие болған бұл түсінікті
анықтау, сондай-ақ қылмыстық қол сұғушылыққа ұшыраған азаматтардың, құқық
қорғау органдарының қажетті қорғануға қатысты Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің бабын қолдануда түсініктеме беру қажеттілігіне
негізделеді. Қоғамдағы құқықтық реформаларды әрі жетілдіру мақсатында 2002
жылдың 20 қыркүйегінде Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының
концепциясы да жарық көрді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес,
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].
Қазақстан Республикасы азаматтары заң олардың жағында екенін біліп,
сенімді әрекет жасауы тиіс. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
берген Қазақстан – 2030 жолдауында: Біз міндеттіміз: ... – заңның
абсолютті заңдық жоғарғы күшін бекітуіміз қажет және заңға тәуелді
азаматтарды қорғауымыз қажет, - деп көрсетеді [2, 61-б.].
Құқықтық мемлекетте азамат өз құқығын білуі және оны қорғауы қажет.
XYII ғасырдың өзінде итальяндық ғалым Ч. Беккариа былай деп айтқан екен:
әрбір азамат қандай болмасын зардаптан қауіптенбей, кез-келген заңға қайшы
емес әрекет жасауға құқылы болуы тиіс... [3].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бірде-бір мемлекет азаматтардың
қауіпсіздігін қандай кәсіби дайындалған болмасын, тек құқықтық тәртіп
органдары күшімен қамтамасыз ете алмайды. Қылмыстылықпен күресуде маңызды
орын қылмыстық-құқықтық әдістер мен құралдардың тікелей қолданылуына
беріледі, оның ішінде қажетті қорғану институты алады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында, әркімнің құқық
субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен
бостандықтарын қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін
барлық тәсілдермен қорғауға хақылы деп көрсетіледі. Қажетті қорғану құқығы
адамзатқа табиғатынан берілетін құқық болып табылады. Сондықтан да қажетті
қорғану институты өте өзекті мәселе болып табылады.
Қылмыстылықпен күресудің әр түрлі жолы бар. Соның бірі Қылмыстық
кодекске марапаттаушы нормалар енгізу арқылы күрес жүргізу.
Осындай марапаттаушы нормалардың бірі – іс-әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жайлар, ал оның көп кездесетін түрінің бірі – қажетті қорғану.
Қажетті қорғану - әрбір адамның заңды және заңмен көтермеленетін
әрекеті болып табылады. Әлеуметтік мәні бойынша қажетті қорғанудың қоғамға
қауіптілігі жоқ. Қажетті қорғану адамның ең қасиетті, табиғи құқықтары,
өмірін, денсаулығын, меншігін және т.б. игіліктерін қорғаудың тәсілі болып
табылады. Қажетті қорғану қылмыстылықты тыюды, зорлықпен істелетін
қылмыстарға және меншікке, басқа да қылмыстарға қарсы күресудің пәрменді
құралы болып табылады.
Сондай-ақ қажетті қорғануды қолданудың аса маңызды сақтандырушылық мәні
зор. Өйткені қиянат келтірушінің өзі зиян келтіру жолымен тойтарыс
берілетінін сезінуі оны көп жағдайларда қылмыс істеуден тартындырады.
Міне, осыған байланысты қажетті қорғану Конституцияда көрсетілген
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың кепілі, қоғамға пайдалы
әрекет деп саналады.
Мұндай жағдайда қиянат жасаушының өмірі, денсаулығы мен меншігі оның
қылмыс істеуіне байланысты қылмыстық заңның қорғауынан тысқары қалады.
Қажетті қорғану жағдайында оған зиян келтіру қылмыстық құқықтық әрекетпен
заң қорғайтын объектіге қол сұғушылық болып табылмайды. Қажетті қорғану
қиянат жасауды тыюдың, оған тойтарыс берудің белсенді нысаны болып
табылады. Бұл шабуыл жасаушыға қарсы істелген тікелей әрекет болып
саналады. Сол себепті мемлекет заңда белгіленген тәртіппен кейбір тәртіп
сақшыларына мұндай реттерде қару қолдану құқығына да жол береді.
Қылмыстық заңға сәйкес адам басқа қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан
құтылу немесе мемлекет органдарынан көмек сұрауға мүмкіндігі болғанына
қарамастан, қажетті қорғануды қолдануына құқылы.
Құқықтық жүйе элементі ретінде қажетті қорғану – құқық бұзушылықты
болдырмауға ықпал етеді, заңдылықтың, құқықтық тәртіптің кепілі болып
табылады. Қажетті қорғану туралы заң нормаларын дұрыс қолдану халықты
қылмыстылықпен күресуге кеңінен тартудың маңызды шарты болып табылады.
Сондықтан, қоғамға қауіпті қол сұғушылыққа қарсы заңға сәйкес қорғанған
тұлғаларды негізсіз жауапкершілікке тартудың әрбір жағдайы құқық
бұзушылықпен күресуге үлкен зиян келтіреді.
Қажетті қорғану мәселелері бойынша қарама-қайшы пікірлердің қылмыстық
құқық теориясында және құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында
туындап әрқайсысымен әрқалай шешіледі, кей кездерде бір іс бойынша әр түрлі
сот инстанциялары бір-біріне қарама-қайшы үкімдер шығарып жатады. Көптеген
жағдайларда бұл заң актілерінде, Жоғарғы Сот қаулыларында нақты
нұсқаулардың жоқтығымен түсіндіріледі.
Магистрлік жұмысын зерттеудің мақсаты – қажетті қорғану институтын жан-
жақты зерделеп, қажетті қорғану құқығы мен оның шегінен асып кету
мәселелерін тереңірек қарастыру, сот-тергеу тәжірибесінде жіберілген
қателіктерді бағалау, таңдалған тақырып бойынша пікірталас туғызатын
сұрақтарды шешу және қажетті қорғану шегінен шығып жасалған әрекеттер үшін
жауаптылық мәселелерін анықтау арқылы қылмыстық заңдылықты жетілдеруге
қатысты теориялық ережелер мен ұсыныстар жасау.
Аталған мақсатқа жету үшін мынадай мәселелерге тоқталу қажет:
1) қажетті қорғану құқығы туралы заңнамалардың даму тарихын зерттеу;
2) қажетті қорғану құқығының заңды болу шарттарын зерттеу;
3) қажетті қорғану құқығының объективтік, әлеуметтік қажеттілігін
негіздеу;
4) сот-тергеу тәжірибесінде қажетті қорғану құқығын қолданумен
танысу және талдап қорыту;
5) қажетті қорғану және қажетті қорғану шегінен шығу критерийлерінің
айырмашылықтарына қылмыстық-құқықтық талдау жасау;
6) қажетті қорғанудың белгілерін аралас қылмыстық-құқықтық институт
белгілерінен (қылмыскерді ұстау, аса қажеттілік, жалған қорғану) ажырату;
7) ҚР ҚК 99, 109 баптарымен қарастырылатын қылмыс құрамына талдау
жасау.
Магистрлік жұмысты зерттеудің объектісі ─ болып азаматтардың қоғамдық
қауіпті қол сұғушылықтан қажетті қорғануға конституциялық құқығын жүзеге
асыру барысында пайда болатын қоғамдық қатынастар табылады.
Зертеу пәні болып қажетті қорғану институтын қолдануды реттейтін
қолданыстағы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы, қажетті қорғану
шегінен шығу мәселесіне байланысты ғылыми зерттеулер мен оған байланысты
тергеу және сот тәжірибесі табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын жалпы философиялық әдістер,
статистикалық, логикалық-заңдылық, салыстырмалы-құқықтық және басқа арнайы
құқықтық әдістер құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негізіне қылмыстық-құқықтық құбылыстарды
танудың диалектикалық әдісі, сонымен қатар жеке ғылыми әдістер: тарихи-
құқықтық, салыстырмалы-құқықтық, жүйелі-құрылымдық және логикалық әдістері
жатады. Заңдық негізін қылмыстық құқық, азаматтық құқық, әкімшілік құқық
нормалары құрайды.
Зерттеудің нормативтік базасын отандық нормативтік-құқықтық актілер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі; Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық
заңнамасына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңдары; Қазақстан
Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігінің 2004 жылғы 20 желтоқсандағы
№8751 бұйрығымен бекітілген Сот-медициналық сараптама жүргізу және
ұйымдастыру ережесі; Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2007 11
мамырдың № 2 нормативтік қаулысы Қажетті қорғану жөніндегі заңдарды
қолдану туралы - Алматы, Заңгер, 2008. Қазақстан Республикасы Жоғары
Сотының 2007 11 мамырдың № 2 нормативтік қаулылары; ҚР Жоғарғы Сотының 1992
жылғы 18 желтоқсандағы Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды
тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі
заңдылықты қолдану туралы № 6 нормативтік қаулысы Жоғарғы сот
қаулылары; Ішкі істер органдары туралы 1995 жыл 21 желтоқсандағы ҚР Заңы;
Терроризмге қарсы күрес туралы 1999 жыл 13 шілде ҚР Заңы құрайды.
Магистрлік жұмысын дайындау барысында қылмыстық-құқықтық және
криминалогиялық әдебиеттер, монографиялық және диссертациялық жұмыстар,
баспада жарық көрген зеттеулер, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
қаулылары, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетендері қолданылып,
талдау жасалады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Магистерлік жұмыс отандық ғалымдардың
бұлтартпау шараларының теориясы мен қолданылу тәжірибесін жетілдіру
мәселесіне арналған ғылыми еңбектерінің негізінде дайындалды. Олардың
қатарына: Турецкий Н.Н., Кони А.Ф., Берлин А.А., Дурманов Н.Д., Ляпунов Ю.,
Истомин А., Аликберов Х.Д., Шаргородский М.Д., Халиков К.Х., Ткаченко В.И.,
Блум. М.Н., Паше-Озерский Н.Н., Шавгулидзе Т.Г., Дурманов Н.Д., Якубович
М.И., Ткаченко В.Н., Нарин Я., Рахметов С., Ағыбаев А.Н., Тишкевич И.С.
және тағы да басқалар.
Жұмыстың теориялық маңызы - қылмыстық заңдағы қажетті қорғану құқығын
жүзеге асырудың негізгі кепілдерін дайындау және негіздеуде, іс-әрекеттің
қылмыстылығын жоятын жағдайлар жайлы ілімді дамытуға, бұл саладағы
зерттеулердің сапасын көтеруге себебін тигізу мүмкінділігімен
түсіндіріледі.
Магистрлік жұмысының тәжірибелік маңызы – мұнда көрсетілген түйіндер
мен ұсыныстарды, қажетті қорғану заңдылықтарын құқық қорғау органдарының
қызметінде, заң факультеттерінің оқу процесінде кеңінен қолдануға болады.
Магистрлік жұмысында құқық қолданушылық сот-тергеу тәжірибесі үшін
маңызды теориялық ережелер және қорытындылар зерттелді. Зерттеу қылмыстық
құқық қағидаларына, Қазақстан Республикасы Конституциясы идеяларына,
адамның құқықтар мен бостандықтарының артықшылығына негізделе отырып
жүргізілді.
Магистрлік жұмысының маңыздылығын анықтайтын келесідей теориялық-
тәжірибелік қорытындыларды келтіруге болады.
1. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы құқықтық реформасының
идеялары ескеріледі.
2. Қажетті қорғану заңдылығының бар-жоқтығы туралы сұрақты шешу барысында
басты мәселе болып табылатын қажетті қорғанудың басталу және аяқталу
кезеңі анықталады.
3. Қорғанушы тұлғаны тиімді жағдайда қалдыру қажеттігінен туындайтын,
құқықтық артықшылығын қарастыратын қорытынды негізделеді.
4. Әлеуметтік қатынаста қажетті қорғану – қоғамға пайдалы әрекет, ал
құқықтық қатынаста – заңды әрекет ретінде қарастырылады.
5. Қажетті қорғану туралы бапқа ішінара өзгеріс енгізілу ұсынылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
Жоғарыда тоқталып өткен мән-жайларды қорыта келе, келесідей
тұжырымдар мен ұсыныстар келтіруге болады:
1. Қажетті қорғану туралы заңнамалардың даму тарихына талдау жасау
қазіргі уақытта қажетті қорғану институтының ерекшелігін, қоғамның
дамуына орай маңыздылығын арттыра түседі.
2. Шабуыл-қорғаныс жағдайлары туа қалса, оның орын алуының себебін,
инициаторын, қақтығыс мүшелерінің денсаулықтарына келтірілген залалдың
және басқа да іске қатысты елеулі мән-жайлардың орын алуын анықтау
қажет.
3. Шабуыл әрекеті толығымен қылмыстық-құқықтық саралануға жатуы тиіс,
себебі бұл қорғанушының қарсы әрекеттерін бағалаудың негізі болып
табылады.
4. Қажетті қорғанудың тек әрекет арқылы жасалынатын қол сұғушылыққа
қатысты ғана орын алатындығын ескеру қажет. Ал әрекетсіздікпен
сипатталынатын жағдайларда залал келтірудің аса қажеттілік
нормаларымен қарастырылатындығын ескеру абзал.
5. Есі дұрыс емес, кәмелетке толмаған адамдардың немесе фактілік қатеге
ұшыраған тұлғаның қол сұғушылық әрекеттерінен де қажетті қорғануға жол
беріледі.
6. Қажетті қорғануды заңды әрекетке қолдануға болмайды. Сонымен қатар,
қажетті қорғануды қажетті қорғану актісіне қарсы қолдануға болмайды,
алайда қажетті қорғану шегінен шығудан қажетті қорғануға жол беріледі.
7. Қажетті қорғану құқығын ар-намыс пен беделге сөзбен кемсітушілік
жолымен келтірілген қол сұғушылыққа қарсы қолдануға жол берілмейді.
Сөзбен нұқсан келтірушіліктің сипаты мен дәрежесін анықтау сот-тергеу
прцесінде көп қиындықтар туғызады. Қол сұғушылық тұлға үшін маңызды,
құнды мүдделердің кемсітілуімен, бұрмалануымен аяқталған деп
есептеледі. Ал қол сұғушылық аяқталғаннан кейін зиян келтіру қажетті
қорғану шегінен шығу деп танылады. Осыған орай, 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының
Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін
жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы №7
қаулысын қарастырып, ҚР Қылмыстық Кодексі бойынша: Соттардың назарын
ҚК-тің 99-109баптарына сәйкес қажетті қорғану шегінен асқаны туралы
істерді қарастыру барысында 99- бапқа сәйкес бап атауына Қажетті
қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған қасақана кісі өлтіру деген
мазмұнындағы қасақана сөзін қосу жалпы істерді қарасатыру барысында
және тергеген кезде де оған қоса жаза тағайындаған кезде ешбір
сұрақтар туындатпауына әкеледі, оған қоса 109 баппен қаралатын
қылмыстарды тергеу барысында да бап атауында қасақаналық сөзінің
жетіспеушілігі анық байқалады. Себебі кодекс пен заңның күші барлық
жарлықтар мен үкімдерден жоғары тұрады. Ал Қылмыстық Кодекстің 32
бабына назар аударсақ, ол жерде қол сұғцшылық нақты орын алған
жағдайда қол сұғушылық жасаған тұлғаға зиян келтіруге болатындығы
айтылған және оған қоса 99 бен 109 баптарды ҚР ҚК- нің 66 бабымен
араласып кетуінен сақтау үшін де біз 99 бен 109 баптарына
қасақаналық ─ деген сөзді енгізу жөнінде ұсынымызды келтіреміз.
8. Белсенді әрекетпен сипатталатын абайсыз қылмыстар да, қасақана
қылмыстар сияқты қажетті қорғану құқығының пайда болуының негізі болып
саналады.
9. Қажетті қорғану шегінен асудың орын алынуының бар немесе жоқтығын
анықтағанда тергеу, сот органдары іс жағдайларының бәрін зерделеп,
ескерген жөн.
10. Қол сұғушылықтан қорғануды бағаларда шабуылшының қол сұғушылықты
жүзеге асырарда қорғанушыға қарағанда көптеген артықшылықтарға ие
болғандығын, сол себепті қорғанушының оны тойтаруға кез-келген ойына
түскен тәсілді қолдануы мүмкін екендігін ескеру қажет.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеу аль-Фараби
атындағы ҚҰУ-нің заң факультетінің қылмыстық құқық және криминология
кафедрасында дайындалып, талқыланды.
Диссертацияның кейбір теориялық қағидалары мен тұжырымдары,
тәжірибелік ұсыныстары мерзімді басылымда жарияланған автордың Қажетті
қорғану шегі мен қажетті қорғану шегінен шығу түсінігі мен түрлері,
Қажетті қорғану институтының түсігі мен даму тарихы деген мақалаларында
көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден,
екі тараудан, сегіз тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет
тізімінен және қосымшалардан тұрады. Диссертацияның көлемі қойылған
талаптарға сай.
1 Қажетті қорғанудың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1 Қажетті қорғанудың түсінігі және даму эволюциясы
Адамға да басқа тірі денелер секілді тірі қалу, өзін-өзі сақтау сезімі
берілген. Мұндай сезім адамға тумысынан беріледі және ол өмірінің соңына
дейін сақталады. Әрбір адам өзін-өзі сақтауды бір жағынан сақтану түйсігі
арқылы білсе, екінші жағынан заң негізінде жүзеге асырады. Өзін-өзі
қорғауда адам қауіптіліктен құтылғысы келеді және оны жою үшін әр түрлі іс-
шара қолданады. Ю.Н. Юшковтың пайымдауы бойынша: Қажетті қорғану
адамзаттың жүріс-тұрыс ережесі сияқты тірі денелердің өздерін қауіптен
қорғау түйсігіне негізделеді. Адам қауіп-қатерге жауап ретінде оған қарсы
тұруға талпынады немесе оны бейтарап қалдырады [4, 61-б.].
Өзін-өзі қорғаудың заңи ұғымы тарихи біруақытта өмірге, денсаулыққа,
меншікке қарсы қылмыстар түсінігімен пайда болады.
Қоғамның, сонымен қатар қылмыстық құқықтың дамуымен қажетті қорғану
институты әр түрлі мазмұнға ие болды. Құқық классиктері – рим заңгерлері
қажетті қорғану құқығын жаратылысынан деп танып, оны jus gentium
(халықтар құқығы) деп қарастырды. Осы сұрақ бойынша қажетті қорғану
жөніндегі Цицеронның жазылмаған, бірақ айтылған заңын – est haec non
scripta sed nata lex (заңның күші: оның жазылғандығында емес, табиғи
сипатына байланысты болады) келтіруге болады [4, 62-б.].
Қажетті қорғану құқығының қоғамдағы, мемлекеттегі дамуының және
қалыптасуының тарихи жолын қарастыра келе, аталған құқыққа діннің әсерін
және оның қатыстылығын айта кеткен жөн. Кеңес дәуірінде қылмыстық құқық
теориясында ғалымдардың бұл туралы нақты ешқандай бір көзқарас ұстануға
мүмкіндігі болмады. Қажетті қорғану құқығына діни ұстанымдар саяси
құбылыстарға қарамастан жүз жылдар бойы еш өзгерген жоқ. Осы жөнінде А.Ф
Конидің өткен ғасырда жарияланған, қазіргі уақыттың өзінде объективті
көрінісін табатын айтқан пікірінде: Шіркеу қажетті қорғану кезінде кісі
өлтірген адамға қылмыскер ретінде қарау былай тұрсын, тіпті оны күнәһар
ретінде де қарамады, шіркеу қажетті қорғануды азғындық қылық деп
есептемеді. Егер де өзінің ағасының қанын төккен жандар болса, онда
канондық құқық негізінде ол дұға қылып, сиынып тазаруы керек. Ал шіркеу
болса, оған ешқандай жаза қолданбады,-деп көрсетеді [5, 61-б.].
Қажетті қорғану институты өз тамырын көне заман заңнамаларынан да орын
алған. Дәлел ретінде ең көне заңнаманың бірі Ману заңдарында ( б.з.д. 1200
─ 200 ж.) да қажетті қорғану туралы айтылып кеткен. Ол ережеге сәйкес адам
өзін өзі қорғау барысында шабул жасаған адамға қаза келтірген күнде, сол
адамның әрекетінде ешқандай қылмыстық әрекет болмакйтыны және ол үшін
қылмыстық жауаптылық туындамайтынын айтқан. Оған қоса қажетті қорғану
институты тек өзін өзі қорғау құқығы ғана емес, ол жүктелген міндет те
болған. Себебі егер адам әйел адамға немесе браминге қол сұғушылық әрекетін
байқап, оларды қорғауға ешбір әрекет жасамаса, онда бұл адам жуапкершілікке
тартылатын болған. Өйткені әйел адам мен браминдер, брахмандар немесе
жоғарғы каста өклдері ең қасиетті адамдар қатарына жатқызылған. Бірақ көне
Ману заңдары қажетті қорғану институтын тек қол сұғушылық адам өмірі мен
денсаулығына тікелей қауіп төндіген кезде ғана қолдануға жол берген, ал
меншік пен мүлік қорғау обьектісіне жатқызылмаған және ол туралы ештеңе
айтылмаған. Себебі буддизм ілімінде және сол замандағы касталық бөлінулерде
әр каста өкілі өз кастасына сәйкес өмір сүруі керек.
Ал көне мысыр заңнамасына сәйкес қажетті қорғану институты тек құқық
ғана емес оған қоса үшінші тұлғалардың міндеті де болып табылатын. Яғни бұл
заңдарға сәйкес егер адам басқа адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төніп
тұғанын көріп, оған көмектеспесе немесе көмекке шақырмаса, бірақ шақыруға
мімкүндігі болса да, ол адам өлім жазасына кесілетін немесе үш күндік аштық
пен басқа да жазаларға тартылатын.
Сол замандарда меншікті қорғауды еврейлік заңнама қарастырған
болатын. Моисейдің заңдарында: Егер біреу ұрлық жасап жатқан ұрыны көріп,
оны ұрып өлтірсе, ұрыны өлтігені үшін жауапқа тартылмайды. Ал егер сол
ұрыны таң атқаннан кейін өлтірсе, ол адам жауапқа тартылады. ─ деп
айтылған. Бұл жерде түсіндіре кетсек ұрыны түнде өлтіруге болады, себебі
түнде көмекке көршілердің немесе басқалардың келуі екі талай, соған
байланысты өлтірген кезде де қылмыстық жауаптылық туындамайды. Ал егер күн
шыққаннан кейін өлтірсе, бұл жерде қасақаналықтың белгілері бар деп ұғатын.
Өйткені күн шыққанннан кейін көршілерін немесе басқаларды көмекке шақыруға
болады деп түсінген. Жалпы библиялық заңнамаларда таң атқаннан кейінг
жасалған қылмыстарға аса көп көңіл бөлген.
Қажетті қорғану институтына обьект ретінде меншікті қорғауды Римнің
ХІІ кесте заңдарыда қолданған. Бұл заңмада да түнде түскен ұры өлтіруге
рұқсат берген. Оған қоса күндіз де ұрлыққа түскен ұрыны өлтіруге рұсат
беретін, егер бұл ұрыны ұстау барысында бұл ұры қару қолданған болса.
Осындай құқықтарды бере отырып Ежелгі Рим заңнамасы меншік құқығы мен құл
иеленушілік құқығын қорғау барысында кейде тіпті қылмыстық әрекеттердің
өзіне рұқсат берген болатын. Соның нәтижесінде Рим заңдары сол заманда
бірге өмір сүрген құл иеленуші мемлекеттердің заңдарынан өте қатты
ерекшеленіп тұратын.
Осыған орай қажетті қорғану адамның табиғи құқық болып есептелетін
Ежелгі Римде осындай қанатты сөз туған: Сот көмегін сұрап жүгіріп
жүргенше, өз күшіңмен болатын қауіптің алдын алған дұрыс. Бұл сөздің өзі
Ежелгі Римдегі қолында билігі бар тап өкілдерінің мүддесіне байланысты
туындаған.
Сол кезде қажетті қорғануға әділ түсінік беріп, ол ойды дамытқан
Ежелгі Римнің танымал шешені, ұлы ойшылы Марк Туллий Цицерон, Милонның ісін
қарастыру барысында қорғаушы ретінде айтқан сөзінде:
Кейде өмірде бір адам басқа адамның өмірін қиюға құқылы болады, және
осындай оқиғалар өмірде аз емес. Егер бұл әділетті болса, егер бұл белгілі
бір қажеттіліктен туындайтын болса, онда бұл күшке күшпен жауап беру болып
табылады. Қалайша қылмыскерге немесе баскесер жауызға өлім әкелетін әрекет
әділетсіздік болады? ─ деп айтқан[4, 65-б].
Осы айтылған ұлағатты сөзді кейіннен басқа да Рим заңгерлері қағида
ретінде пайдаланып, әрекетті қажетті қорғану барысында жасалды деп тану
үшін негізгі екі талап болу керектігін көрсетті: шабуылдың әділетсіздігі
мен төніп тұрған қауіптің болмай қоймайтыны.
Ресейлік қылмыстық құқықты зерттейтін әдебиеттерді қарастыру барысында
да қажетті қорғану институтының тарихы орыс жерінде де ежелден бары
көрінеді. Жалпы айтқанда А.Ф. Конидің ойларында айтылғандай: біздің
заңнаманың ежелгі, жаңа кезеңдерінің қайсысында да қажетті қорғану
институтының бар екендігі қашанда көрінетін және оның да біздің заңнамамен
бірге дамып, өзгеріп отырғандығы байқалады.. Профессор Неклюдов, Долопчев,
Таганцевтің айтып кеткеніне сәйкес, кек алуды реттеуді немесе шектеуді
жүргізудің бірінші сатыларында-ақ қорғануға байланысты белгілі бір
қаулылардың бары байқалатын. Қажетті қорғану құқығы ертеден Олегтің
гректермен жасаған шартында көрсетіліп, Орыс Правдасында да қажетті қорғану
құқығы тек тұлғаға ғана байланысты емес, сонымен қоса жеке меншік мүлікке
де байланысты екендігі бекітілген[6. 83-б ].
Осыған байланысты ешбір күдіктенусіз қажетті қорғану институты ежелден-
ақ өзіне заңгерлер мен ойшыл философтардың назарын ерекшк қызығушылықпен
өзіне аудартқан.
Қажетті қорғану институты әрдайым өзгеріп, дамып отырған. Оның дамуы
мен өзгеруіне бірқатар себептер мен қоғамның даму деңгейі мен үстем тап
өкілдерінің мүддесі ықпал ететін.
Табиғи құқық теориясы бойынша да қажетті қорғану құқығы адамға
тумысынан туа біткен құқық болып табылады. Бұл көз-қарас ежелгі Рим
заңгерлерінен мұра болып қалған. Яғни бұл құқықтан ешкімде айыра алмайды
және бұл құқық ешбір заңмен шектелуі мімкүн емес.
Кейінгі заман ХҮІІІ ғасырларда еуропаның өзінде қажетті өорғану
институтын зерттеу барысында жаңа ойлар мен түсіндірмелер арасында
қайшылықтар пайда болды. Мысал ретінде, Т.Гоббстың ойынша халық мемлекет
басшысының жасаған әрекеттеріне қарсы қорғана алмайды. Бірақ сол ғасырдағы
Франциядағы көтерілістердің нәтижесінде, көтріліс халықтың биліктің
басындағылардың заңға қарсы әрекеттерінен қорғану ретінде түсінік
қалыптасып қалған болатын. Ал А.Н.Радищевтің пікірінше: қажетті қорғануды
қолдану тек өмір мен денсаулыққа қауіп төнген кезде ғана емес, заң мен
құқыққорғау органдары әлсіздік танытып немесе олар мүлдем жоқ жерлерде
қажетті қорғану жәбірленушілердің өздері қылмыскерді ұстап, оны жазалауы
ретінде де көрініс табады─ деп айтылған. Кейіннен ұқсас пікірлерді
Герцензон айтқан болатын.
ХҮІІІ─ХІХ ғасырларда Германияда да билік өкілдерінің жасаған
әрекетінен қорғану неміс философтарымен жоққа шығарылатын. Дәлел ретінде
Канттың ойынша билік өкілдеріне қарсы қол астындағылардың бағыныштылардың
кез-келген қарсылық білдіріп, күш қолданулары ең ауыр қылмыс болып
табылады. Сол кезде жалпы немістің заңнама жүйесі қажетті қорғануды тек
мемлекет мүддесіне байланысты қолданып, оны адамның субъективті құқығы
ретінде көбіне мойындамай, мойындаған күннің өзінде өте қатты шектеулерге
алған болатын.
Енді Қазақстан территориясындағы қажетті қорғану туралы қылмыстық-
құқықтық норманың тарихи даму жолын талдайық.
Қазақ халқы ислам дінін қабылдағаннан кейін барлық діни, неке, және
отбасы, азаматтық, қылмыстық қатынастар осы мұсылман дінімен шешіліп
отырды. Әрине ол қасиетті кітап – Құранмен және соның негізінде жасалған
шариатпен реттелді. Алайда қажетті қорғану шариатпен де, қазақтың әдеттегі
құқығымен де жеке институт ретінде белгілі болмады. Ол тек жәбірленушінің
құқығы немесе тиісті тұлғаның кек қайтару құқығы ретінде танылды. Бұл
туралы Құранда ( 2-сүре,177-аят ) былай айтылған: Әй мүміндер! Сендерге
қысас есе қайтару парыз етілді. Азатқа азат, құлға құл, әйелге әйел
өлтіріледі. Дегенмен оған туыс жағынан кешірілсе, оның ережеге үйлесуі
екінші жақтың да оған дұрыс төлеуі қажет. Міне осы, Раббылыры жағынан
жеңілдік және мәрхамет [8, 125-б.].
Шын мәнінде, Құран сүрелерінің аятында құқықтың барлық
салалары, оның ішінде қылмыстық құқыққа қатысты бірқатар заң ережелері де
бар, олар діни түсініктермен берілген. Құран пайда болған тарихи жағдайды
есепке алсақ, ол белгілі бір аумақта мемлекет және құқықтың пайда болуымен
байланысты болғандығы себепті, сол кездегі әлеуметтік-экономикалық және
саяси мәселелердің шешімін ашуға да арналған сияқты. Бірақ арада бірнеше
ғасырлардың, қоғамның өзінің бірнеше ғасырлық тарихи даму жолын басып
өтуіне байланысты бүгінгі күндердегідей дамыған қоғам жағдайында, әлбетте
қазіргі өмірдегі әрбір мәселенің шешімін бұл кітаптан табуымыз мүмкін емес.
Мұны тек қана дерек ретінде пайдалануға және ондағы құқықтық нормаларды,
әсіресе қылмыс пен жаза мәселелерінің шешіміне байланысты ұғымдар мен
ережелерді үйреніп, талдауымызға болады. Құран Кәрімде тек бірнеше ауыр
қылмыс түрлері туралы сөз айтылған. Мысалы, ұрлық, басқыншылық, қастасып
адам өлтіру, біреуді ұрып жаралау, парақорлық, зинақорлық, жала жабу,
спиртті ішімдіктерді ішу, ата-ана жағынан қастандық орын алып, өз перзентін
өлтіру, сотқарлық және басқа әрекеттер.
Бұл кітаптардағы көп сүрелердің аятында адам қолымен істелген
қылмыстар, Аллаһ алдында да қылмыс саналатындығы туралы жазылған. Мұнымен
қатар, жоғарыда көрсетілген қылмыстардың кейбіреулері үшін қолданылатын
жаза - өш алу бағытында да қолданылатындығы айтылған. Шариғаттың негізгі
қайнар көзі Құран Кәрімнің ережелері исламға дейінгі дәуірде кейбір
қылмыстар әділетсіздікпен бағаланған немесе көрсетілген дегенге саяды,
сондықтан шариғатта мұндай кемшіліктердің алдын алу, қылмыс түрлерінің
айырмашылығын, олардың ауырлық дәрежелерін ескере отырып, жасалған
қылмыстың ауырлығына қарай жаза қолдану тәртібі көзделген, қылмысқа қарсы
қатаң күрес жариялаған. Мысалы, исламға дейінгі дәуірде қастасып адам
өлтіру үшін тек қана айыпталушы адамды жазалап қоймай, оның бүкіл отбасын,
кейбір жағдайда қылмыскерді бүкіл тайпасымен қырып тастауға дейін барған.
Шариғат бұған басқаша көзқараспен қарап, әрбір қылмыскер өзінің қылмысына
қарай жазалануы керектігін айтқан.
Құрандағы қылмыс түрлерін екі топқа бөліп қарастырған жөн деп
есептейміз:
1) жаза шаралары анық белгіленген қылмыстар;
2) жаза белгіленбеген қылмыстар.
Тағы бір хадисте "Күнәсіз адамды қорғап, залым адамды өлтірген адамға
табан жаза, кек алу жаза қолданылмайды” делінген. Бұл хадис төмендегідей
түрде келтіріледі: әрқандай мәжбүрленген, зорланған адам өзін-өзі қорғай
алмайды, сол үшін оны басқа біреудің көмегімен қорғауға рұқсат беріледі.
Оның бұл қылмысына тосқауыл қойылмайды. Шариғатта "қажетті қорғану және аса
қажеттілік жағдайда жасалған әрекет жауапкершілікке тартылмайды” деп
белгіленген.
XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ құқығының жазбаша ескерткіші –
Ереже болды. Ереженің 20-бабында былай баяндалған болатын: Егер халыққа
танымал ұры қуғынға ұшыраған кезде немесе ұрлық кезінде немесе ұрланған
табын малмен келе жатқан қайтар жолында өлтірілсе, оны өлтіргені үшін табын
иесінен немесе басқадан құн төленбейді. Осыған орай Т.М Күлтелеевтың
пікірі бойынша, қазақ құқығы нормаларына сәйкес, жәбірленушілердің іс-
әрекеті қажетті қорғану шегінен шыққан, яғни тергеусіз сот орын алған, яки
олар шабуыл аяқталғаннан кейін де залал келтіріп отырған [8, 129-б.].
Бұл мәселені зерттей келе Н.Н Турецкийдің пайымдауынша, біріншіден
қарастырып жатқан кезеңде қазақтарда билер сотын қоспағанда қылмыстарды ашу
және кінәліні анықтау бойынша, арыздар бойынша істерді қарайтын қандай да
бір арнайы органдардың жоқтығын, екіншіден билер соты шешімдерін қамтамасыз
ететін (мысалы, жәбірленушіге құн төлеу және т.б) органдар болмаған деп
көрсетеді [7, 14-б.].
Орыс құқығы бойынша бірінші ескерткіш – Олег және Игордің 911, 945
жылғы гректермен жасаған шарты болды. Шартта қажетті қорғану ұғымының нақты
анықтамасы болмағанмен, оның белгілері біраз қалыптасқан болатын [7, 18-
б.].
Орыс құқығының көне ескерткіші болып Русская правда (Орыс
шындығы), яғни дағдылы құқықтар жинағы табылады, онда қажетті қорғанудың
мүліктік құқықтар бұзылған кезде жол берілетіндігі және жеке тұлғаларға
қатысты шабуыл мен қорғану арасында сәйкестік байқалатындығы анық.
1467 және 1493 жылғы Заңдар жинағында қажетті қорғану шегінен шығып
кісі өлтіргені үшін және денсаулығына жарақат келтіргені үшін жазаланушылық
белгіленген. Қажетті қорғанудың шегінен шығу деп шабуылшыға қауіп
төнгеннен кейін тектен тек зиян келтірілген әрекет танылған еді [7, 7-б.].
Қажетті қорғанудың одан кейінгі дамуы 1649 жылғы Алексей Михайлович
патшаның Заңдар жинағында көрініс тапты. А.А Берлин жазғандай, қажетті
қорғанудың тиісінше нақты ретттелуін тек 1649 жылғы Заңдар жинағынан, ал
кейіннен Әскери артикулдардан және Теңіз жарғысынан табамыз [9, 8-б.].
Қажетті қорғануға өмірін, меншігін, сонымен қатар үшінші тұлғалардың
мүдделерін қорғау кезінде жол берілді. Шабуылшыға зиян келтіру тек
қорғанушы тарап өзінің кінәлі еместігін дәлелдеген кезде ғана мүмкін болды.
Дәлелдеме ретінде қорғанушы өлтірген адамды немесе жаралы болған
қылмыскерді алып келген. Бұл жерде көріп отырғанымыздай өзін-өзі басқаруға
қатаң тыйым салынған.
І Петр заңдылықтарында да қажетті қорғану мәселелері 1716 жылғы Әскери
артикулдардан және 1720 жылғы Теңіз жарғысынан өз орнын тапты. Қажетті
қорғану туралы түсініктер Алексей Михайлович патшаның Заңдар жинағында әр
түрлі баптарда, тарауларда берілген болса, ол бірінші рет жүйеленген түрде,
яғни Қажетті қорғанушылық (Необходимое оборонение) атауына ие болды.
Онда анықталған қорғану шарттарының сақталмауы қасақана кісі өлтіргені үшін
жазалануға әкеп соқтырды.
Қажетті қорғануға келесідей шарттар негізінде жол берілді:
1. Шабуыл заңға қайшы және күш қолдану негізінде болуы керек.
2. Шабуыл еш себепсіз болуы қажет. Бұл дегеніміз, бірінші болып
ұмтылғанның қорғануға құқығы болмады деген сөз. Сонымен қатар
қорғануға қарсы қорғануға және қорғану шегінен шығушылыққа қарсы
қорғануға жол берілмеді.
3. Шабуыл тиісінше күтіліп тұрған немесе әп-сәттегі бейнесі талап
етілетін енді ғана басталған болуы тиіс.
Егер қашып кетуге немесе басқарма көмегіне жүгінуге мүмкіндігі бола
тұра әрекет етпесе, артикулдар қорғануды заңды деп танымайды.
4. Шабуыл құралы мен қорғану құралының сәйкес болуы қажет. Қарумен
қорғану тек шабуыл қарумен жасалған кезде ғана қолданылды. Егер
қарусыз шабуыл жасалса қорғану да қарусыз болған [7, 8-б.].
Кейінгі жылдары да белгілі бір деңгейде қажетті қорғану мәселелері
қамтылған нормативтік актілер шығарыла бастады. Оған 1731 жылы шығарылған
Жарлық бойынша күш көрсете отырып жерге иелік ету барысында қорғануға тыйым
салынған.
Ал 1832 жылдан бастап Ресей қылмыстық заңнамасы кодификацияланып,
қылмыстық заңдар 15 томнан тұратын заңдар жинағын құрады. Қылмыстық және
атқарушылық жазалар туралы Заңдар жинағы деген атауға ие болған Қылмыстық
кодекс өз кезегінде батыс-еуропалық құқық принциптерімен ұштасып жатты.
1832 жылғы Заңдар жинағында қажетті қорғану қылмыстық заңнаманың жалпы және
ерекше бөлімдерінде қарастырылды.
Жалпы бөлімнің 133, 134 баптарында қажетті қорғанудың заңды болуының
мынадай шарттары қойылды:
1. Қорғану құралы шабуыл құралына сай болуы қажет. Қарусызға қару
қолдану, егер шабуыл жасаушының күштірек болып адамның өміріне қауіпті
болатын болса ғана мүмкіндік беріледі.
2. Қорғану қорғанушыға қауіп төнген кезде ғана заңды деп танылады,
сондықтан қашып құтылуға бел буған қарсыласты өлтіру заңды қорғану ережесін
бұзушылық деп танылады.
3. Қорғанушы өзіне қауіп төнбейінше шабуылшыға зиян келтірмеуге
тырысуы қажет болды [7, 9-б.].
Ал 1885 жылғы Қылмыстық және атқарушылық туралы заңдар жинағы қажетті
қорғанудың бұрынғы жай-күйін қайталады. Оның жалпылама түсінігі 1903 жылғы
Қылмыстық заңдар жинағында тұжырымдалды. Осы Заңдар жинағында іс-әрекеттің
құқыққа қайшылығын жоятын мән-жайлар қатарына заңды және бұйрықты орындау,
аса қажеттілік енгізілді. Сонымен бірге 1898 жылы шығарылған Н.В.
Рейнгардтың Қажетті қорғану түсінігі және оның әлеуметтік қызметі ─ атты
еңбегінде сол заманға сай жазылған.
Негізгі мақсаты еңбек болатын әлеуметтік қоғамға жат болып келетін
әлеуметтік емес тобырлық, хайуандық әрекеттер, шабуыл ретінде көрініс
табатын болса, онда бұл әлеуметтік дамыған еңбеккер қоғамға зардап әкелері
сөзсіз. Өйткені әлеуметтік қоғам еңбек ету арқылы дамуға және өзін-өзі
жетілдіруге бағытталған.
Сол себепті адам әрдайым өзін-өзі дамыта отырып, ішіндегі жақсы
қасиеттерін дамыта отырып, жабайы жануарлық қажеттіліктерінен арылуға
тырысуы керек. Егер соңғылары адамның үстінен үстемдік орнатқан болса, онда
адам әлеуметтік қоғамға қарсы бағытталған сол қоғамдағы паразит тәріздес
өмір сүреді. Дәлел ретінде бұл адамдар әлеуметтік қоғамға сай
қажеттіліктерін еңбек ету арқылы емес, ұрлау, тонау, шабуыл жасау арқылы
қанағаттандырады. Нәтижесінде зардап шегетін болып, сол қоғамда өмір
сүретін қоғамның мүшесі болады.
Осыған орай жоғарыда аталған әрекеттер мен адал еңбек арасында арпалыс
туындайды. Нәтижесінде қоғамда еңбек етуші тапты қорғауға байланысты қорғау
қызметі пайда болады.
Ал осы қорғау қызметінің жоқтығы немесе әлсіздігі адамды өзіндік
қорғану әрекеттерін жасауға итермелейді. Бұл әрекет адамға тумысынан туа
біткен табиғи құқығы. Аяғында осындай қорғанудан кейін қауіп қорғанушыға
емес шабуылдаушының өмірі мен денсаулығына төнеді. Бірақ бұл әрекет бір
қарағаннан қылмыстық әрекет болып көрінсе де, себебі шабуылдаушы қанша
дегенмен адам болғандықтан, бұл қауіпті шабуыл ретінде көрініс тапқан
қылмысты әрекетке жауап болады. Сол себепті екінші жасалған әрекет қоғамға
қауіп туғызбайтындықтан, бұл әрекет заңға қайшы деп есетелмейді. Себебі тек
қарқынды жасалған шабуыл, бірінші болған заңға қарсы шабуылды тоқтата
алады. Яғни осындай қорғану қауіптің көзін құртып, қылмыстың алдын-
алады[10. 2-б].
Әрине бұл көз-қарас сол уақытқа сәйкес келгені мен қазіргі таңда
қажетті қорғану құқығының қолданылуына белгілі бір шек қойлатындығы
ескеріледі. Сол себепті Н.В. Рейнгардтың көз-қарасымен толық келісуге
болмайтынғы айдан анық.
Сонымен, 1917 жылғы оқиғаға дейін қазақ тарихында іс-әрекеттің
қылмыстылығын және жазаланушылығын жоятын мән-жайлардың орын алғандығын
байқауға болады. Одан кейінгі кезеңдегі қажетті қорғану институтының даму
тарихын қазақстандық қылмыстық құқыққа Ресей құқықтық жүйесінің әсер
еткендігін көреміз.
1917 жылы қазанда болған саяси оқиғаға байланысты Ресейде қажетті
қорғану құқығын қылмыстық құқық теориясында және тәжірибесінде қолдану
едәуір өзгеріске ұшырады. Кеңестік қылмыстық құқықта қажетті қорғану
түсінігі қылмыстың материалистік түсінігінен шығып жатты. Оның заңи негізі
бірінші рет 1919 жылы РСФСР қылмыстық құқығы бойынша жетекші бастамаларда
бекітілді [7, 9-б.].
Қажетті қорғанудың одан кейінгі дамуын 1924 жылғы Одақтас
республикалардың қылмыстық заңнамасының негізгі бастамаларынан және 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінен тапты, онда мемлекеттік және қоғамдық
мүдделердің қорғалуы қамтамасыз етілді. Алайда сол кезеңдегі қылмыстық
құқық теориясында қажетті қорғануға нақты анықтама берілмеді, ол тек іс-
әрекеттің жазаланушылығын жоятын мән-жайлардың бірі ретінде қарастырылды.
Сондай-ақ Н.Д Дурманов қажетті қорғануды іс-әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мән-жай ретінде [11, 4-б.]; В.М Чхиквадзе – іс-әрекеттің құқыққа
қайшылығын жоятын мән-жай ретінде [12, 191-б.]; А.Н Трайнин, И.И Слуцкий –
қылмыстық жауаптылықты жоятын мән-жай ретінде қарастырған болатын [13, 337-
б.].
Тәжірибені дұрыс жолға бағыттау үшін КСРО Жоғарғы Соты Пленумы 1956
жылы 23 қазанда Қажетті қорғану туралы заңнамаларды қолданумен байланысты
істер бойынша сот тәжірибесіндегі кемшіліктер туралы арнайы қаулы
қабылдады. Пленуммен тергеу және сот органдары жіберген көптеген қателіктер
ашылды [7, 8-б.].
Келесі даму сатысын қажетті қорғану институты 1958 жылы Одақтас
республикалар және КСР Одағы қылмыстық заңнамалары негізінен алды. Алғаш
рет кеңестік заңнамалар тарихында қажетті қорғану кезінде жасалған іс-
әрекеттер қылмыс болып табылмады. Мемлекеттік және қоғамдық мүдделерді,
қорғанушы жеке тұлғаны және басқа да тұлғаларды қорғау мақсатында зиян
келтіру қылмыстық іс-әрекет ретінде танылмаған және ол үшін жазаланбаған
[7, 10-б.].
Барлық одақтас республикалардың Қылмыстық кодекстері 13-бап Қажетті
қорғану тұжырымдамасын толықтай қабылдады. Осыған орай 1959 жылы 4
желтоқсанда Қажетті қорғану туралы заңнаманы тәжірибеде соттардың қолдануы
туралы КСРО Жоғарғы Соты Пленумы қаулысы қабылданды. Онда Қажетті
қорғану жөнінде 13-бапты қолданудың кейбір маңызды жақтары ескеріле
отырып, құжатта қарама-қайшы пікірлерге қатысты соттың назарын аударады
...шабуылға ұшыраған тұлғаның егер оның қашып құтылуға, адамдарды көмекке
шақыруға, билік органдарына жүгінуге мүмкіндігі болса белсенді түрде
қорғануға құқығы болмайды. Бұл жерде басқа жеңіл амал-тәсілмен шабуылды
тойтаруға мүмкіндігі бола тұрып ешқандай әрекет жасамаған кездегі тұлғаның
іс-қимылына аса мән беріліп тұр. Сонымен қатар қылмыстық құқық теориясының
дамуына, сондай-ақ тергеу және сот органдарына өз үлесін қосқан құқықтық
нормативтік акт – 1984 жылғы 16 тамыздағы Қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан
қажетті қорғануға құқықты қамтамасыз ететін заңнамалардың сотта қолданылуы
туралы КСРО Жоғарғы Соты Пленумының № 14 қаулысы болды [7, 111-б.].
Қазақ КСР Қылмыстық кодексінің 1961 жылғы редакциясында 13-бап қажетті
қорғануға құқықты бекіткенмен, қорғанушылық әрекетті нақтыламады.
13-бап. Қажетті қорғану.
Әрбір адамның өзін-өзі қорғауға, тұрғын үйін және меншігін қорғауға
құқығы бар. Осы құқық оған шабуылдан қашып құтылуға, өзге тұлғалардан
немесе билік органдарынан көмек сұрауға мүмкіндігі бола тұра тәуелсіз
тиесілі.
Қажетті қорғану жағдайында қол сұғушы адамға зиян келтіру, яғни
қорғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін және
мемлекеттің немесе қоғамның мүдделерін қоғамға қауіпті қолсұғушылықтан зиян
келтіру жолымен қорғау кезінде жасалса, ол қылмыс болып табылмайды.
Қажетті қорғану шегінен шығу деп қорғанудың қолсұғушылықтың қауіптілік
сипаты мен дәрежесіне анық сәйкес келмеуі нәтижесінде қол сұғушылықты
болдырмау немесе бұлтартпау қажеттілігінен туындамаған қол сұғушыға
келтірілген зиян танылады [8, 32-б.].
Аталған редакция 1988 жылдың 1 қаңтарына дейін әрекет етті. 1993 жылы
енгізілген өзгертулер бойынша қоғамдық және мемлекеттік мүдделер деңгейі
төмендетіліп, бірінші орынға жеке тұлғаның мүдделері шығарылды. Сондықтан
да заңшығарушының аталған бапқа 1993 жылы елеулі өзгерістер енгізуі
кездейсоқ емес.
1995 жылға дейін Қазақ КСР ҚК 96-бабы Қажетті қорғану шегінен шығып
дене жарақатын келтіру екі бөлімнен тұрды. Оның екінші бөлігі қажетті
қорғану шегінен шығып орта дәрежелі дене жарақатын келтіргені үшін
қылмыстық жауаптылықты қарастырды. Алайда 1995 жылы 15 наурыздағы
Қазақстан Республикасы кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы ҚР Президентінің заң күші бар жарлығымен Қазақ КСР Қылмыстық
кодексінен 96-баптың екінші бөлігі алынып тасталды.
ҚР жаңа Қылмыстық кодексі қабылданғанына дейін де осы заңның бірнеше
жобалары жасалған болатын, соның бірі ретінде кодекстің жалпы бөліміне
Қылмыстық жауаптылықты жоятын мән-жайлар деген жеке тарау енгізілген
болатын.
Қажетті қорғану құқығының даму тарихын қарастыруды аяқтай келе, А.Ф
Конидің пікірін келтірейік: Қажетті қорғану мәңгі өмір сүреді, себебі ол
қажеттілік заңына негізделген, ал осы заң мәнісі бойынша мәңгілік.
Сондықтан да қажетті қорғану түсінігі ежелден келе жатыр және ол ешқашан
өмір сүруін тоқтатпайды [5, 10-б.].
1.2 Қылмыстық құқық бойынша қажетті қорғанудың түсінігі
Қажетті қорғану институты негізінде, бір жағынан азаматтарға қоғамға
қауіпті қол сұғушылықтан өз құқығын қорғауды жүзеге асыратын, екінші
жағынан қол сұғушыға артық зиян келтірмеу үшін қорғану шегін білдіретін мән-
жайлардың жиынтығын түсінуге болады.
Қазіргі уақытта қажетті қорғану түсінігі біраз жаңарып, Қазақстан
Республикасы заңнамаларында қолданыла бастады. Бірінші кезекте Қазақстан
Республикасы Конституциясында, сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңдарында,
Президент жарлықтарында заңдық күші бар көрініс тапты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 1-бөлігінде
бекітілген: Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және
өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға
қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.
Конституциялық нормада қажетті қорғану құқығын жүзеге асыруды атап
кеткен болса, ал оған нақты анықтама беріп, талдауды қамтамасыз етуде
маңызды рөл қылмыстық заңға тиесілі. Сонымен қатар, аталған құқық тек
қылмыстық нормамен ғана емес басқа да заңнамалармен қарастырылады. Мысалы,
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінде (бұдан әрі - ҚР ҚК) және 1993
жылғы 27 қазандағы Қазақстан Республикасы Жекелеген қару түрлерінің
айналысын мемлекеттік бақылау туралы Заңында көрініс табады. Аталған
заңның 6-бабының Қаруды қолдану 2-бөлігінде Азамат қажетті қорғану
шегінде өмірін, денсаулығын, меншігін қорғау мақсатында қару қолдана алады
деп көрсетілген. Сонымен қатар осы бапта қызмет бабы бойынша, сондай-ақ
қажетті қорғану жағдайында қызметтік қаруды қолдануға құқығы бар
министрліктердің және ұйымдардың (Қорғаныс министрлігі, Республикалық
гвардия, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Ішкі істер министрлігі және
басқалары) қызметкерлерінің тізімі келтірілген [14].
Сонымен, осы тізбекті аяқтайтын Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы кодексі (5 тарау, 39-бап) [15].
Қажетті қорғану - әрбір адамның заңды және заңмен көтермеленетін
әрекеті болып табылады. Әлеуметтік мәні бойынша қажетті қорғанудың қоғамға
қауіптілігі жоқ. Қажетті қорғану адамның ең қасиетті, табиғи құқықтары,
өмірін, денсаулығын, меншігін және т.б. игіліктерін қорғаудың тәсілі болып
табылады. Қажетті қорғану қылмыстылықты тыюды, зорлықпен істелетін
қылмыстарға және меншікке, басқа да қылмыстарға қарсы күресудің пәрменді
құралы болып табылады.
Сондай-ақ қажетті қорғануды қолданудың аса маңызды сақтандырушылық мәні
зор. Өйткені қиянат келтірушінің өзі зиян келтіру жолымен тойтарыс
берілетінін сезінуі оны көп жағдайларда қылмыс істеуден тартындырады.
Әлеуметтік қатынаста қажетті қорғану – қоғамға пайдалы іс-әрекет, яғни
қылмыстылықпен күресудің бірден-бір тәсілі болып табылады. Себебі бұл құқық
адамға тумысынан берілетін өмір сүру құқығынан туындайды. Ешкім де өзінің
өміріне, денсаулығына, мүлкіне заңсыз қол сұғушылыққа жол бермеуге
міндетті.
Жоғарыда айтылған ойға сәйкес қажетті қорғануды әлеуметтік сипаты
жағынан көбірек зерттеген Н.В.Рейнгардта: Кез-келген қауіпті жойған немесе
қылмыстық ойдың алдын алған кез-келген әрекет қоғамда өте маңызды болып
табылады, яғни ол әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz