Шәкәрім Құдайбердіұлының би ретіндегі қызметі

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ Қолжазба құқында

ЖАҚСЫМБЕТОВ БАҚЫТЖАН ПАРМАШҰЛЫ

Шәкәрім Құдайбердіұлының би ретіндегі қызметі

12. 00. 01 - құқық және мемлекет теориясы мен тарихы;

құқықтық және саяси ілімдер тарихы

Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшiсi

заң ғылымдарының докторы,

профессор З. Ж. Кенжалиев

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде Қазақстандағы ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысындағы саяси жағдай, Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі және саяси қайраткерлігінің кезеңдері, Шәкәрім Құдайбердіұлының болыстық қызметі, Шәкәрімнің саяси және құқықтық көзқарастарының ерекшеліктері, Шәкәрімнің земство туралы ойлары, Шәкәрімнің би және билік туралы ойлары, Шәкәрімнің дін және шәриат заңдарына байланысты көзқарастары, Шәкәрімнің қазақ әдет құқығының енші институты туралы пікірлері, Шәкәрімнің соттық қызметі және билік - шешімдері, Шәкәрімнің “Базаралы-Тәкежан” дауына қатысуы, Шәкәрім және жесір дауы мәселесі талдаудан өтеді.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шәкәрім Құдайбердіұлы Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы саяси-құқықтық ой тарихының дамуында ерекше роль атқарған тарихи тұлғаның бірі болып табылады. Сол кезеңдерде қалыптасқан Қазақстандағы саяси-әлеуметтік ахуал ұлт жанашарылары мен алаш қайраткерлерінің елдің болашағы үшін оның тарихтан жойылып кетпеуі үшін бар қажыры мен қайратын салып, күресуді талап етті. Осы кезең туралы Елбасы былай деген еді: «ХХ ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани-зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды» [1, 156 б] . Осы бір заманауи кезеңде Шәкәрім Құдайбердіұлы сол кезеңдегі қазақ зиялыларымен қазақтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтауға тырысты. Қаншама жылдар өткеннен кейін ақын, ойшыл Шәкәрімнің ел үшін еткен еңбегі өлең сөздерінде көрініс тапқан жан айғайы, елін бірлікке шақырған үндеулері, еліміз тәуелсіздік алған жылдардан кейін кең етек жая халқымен қайта табысты.

Шын мәнінде, кеңестік идеология ХХ ғасырдың басындағы бас көтере қазақ зиялыларын ұлтшыл, байшыл, реакцияшыл топтар деп жазықсыз айыптап, оларды бірінен кейін бірін абақтығы тоғытып жатты. Ең соңында көбісі нақақтан - нақақ атылып кеткенін біз жақсы білеміз. Соның кебін кезінде Шәкәрім Құдайбердіұлы да киген болатын.

Шәкәрім Құдайбердіұлы тек қана ақын ғана емес, сегіз қырлы, бір сырлы, ойшыл тұлға еді. Оның шығармашылығында қазақтың сол кезеңдегі жай-күйі ғана емес елінің болашағы да тілге тиек етілген болатын. Шәкәрім шығармашылығы қазіргі Қазақстанның ғылымының ішінде әдебиеттанудың ғана мұрасы емес ол сонымен қатар, барлық қоғамтану ғылымының ой елегінен өткізетін пайымдау объектісі болып отыр.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Шәкәрімтанудың шын бет-бейнесі қалыптаса бастады. Шәкәрімтану бағытында әдебиеттанушылар, тіл мамандары қажырлы еңбек етті. Сонымен қатар, Шәкәрімнің философиялық, тарихи, педагогикалық, психологиялық ұстанымдары туралы көптеген ғылымдар да қалам тербеді. Шәкәрім мұрасына шын үңіле қарайтын болсақ, ол өзінің өлеңдерінде мемлекеттің бірлігін, ұлттың тұтастығын, әділеттілікті жырлаған болатын. Шәкәрім тек қана бұл жағдайларды жырлап қана қоймай, жастайынан ел ісіне араласып, болыс та, би де болып қызмет атқарды. Сондықтан да, Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ қоғамындағы мемлекеттік басқару жүйесінің сырттай бақылаушысы ғана емес, оны іштей сезінген осы саланы жетілдіруге қажырлы еңбек еткен адамның бірі.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, Шәкәрім Құдайбердіұлының әмбебап тұлға ретіндегі қыры жүйелі зерттеліп келеді. Осы жерде кенже қалып отырған Шәкәрімтанудағы бір мәселе, оның саяси-құқықтық көзқарастары мен би ретіндегі қызметі. Сондықтан да, арналы тұлғаның осы бір қырын зерттеп-зерделеудің қажетілігі туындауда. Тағы да бір ескеретін жағдай еліміз өзінің тәуелсіздігін қалыптастыру үстінде, оны нығайту жолында әлі талай белестерден өту керек. Осы бағытта да Шәкәрім Құдайбердіұлының саяси-құқықтық қызметінің тәжірибесінен алар, өнеге тұтар үлгілер көп.

Жоғырыда айтлыған жағдайлардың барлығы диссертация өзегіне айналып отырған тақырыптың көкейтесті екендігін және бүгінгі күн талабынан туындап отырғандығын толығымен көрсетеді.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шәкәрім Құдайбердіұлының мол мұрасын толағай теңіздей болған ой-пікірлерін зерделеу ісі, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған кезеңнен бастап, шынайы түрде қолға алынып, зерделеніп келе жатыр. Шәкәрімтанудың айшықтанып, қалыптасуында, қоғамтану ғылымының барлық өкілдері, қажырлы еңбек сіңіруде. Олардың алғашқыларының қатарында әдебиеттанушылар мен тіл мамандары тұрғандығы белгілі.

Шәкәрімтанудың алғашқы кезеңі Ә. Бөкейханов, Ж. Аймауытов, М. Әуезов еңбектерінен бастау алады. Қазіргі кездегі отандық әдебиеттенушылар мен тіл мамандары осы игі дәстүрді жалғастырып, Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектерінің мәнін ашуда, тау қопарар іс-шараларды жүзеге асырып та қойды.

Әдебиеттанушылардың ішінде шәкәрімтануға М. Мағауин, Р. Нұрғали, З. Ахметов, М. Базарбаев, Т. Кәкішұлы, М. Мекемтасұлы, Р. Бердібай, Ш. Елеукенов, С. Қирабаев, Ш. Сәтпаева, Б. Сапаралының, Ә. Дербесәлин, Н. Келимбетов, А. Қыраубаева, С. Негимов, Б. Әбіғазиұлы, Б. Майтанов, З. Бейсенғали, М. Жармұхамедов, Ө. Күмісбаев, Т. Шаңбай және т. б. ерекше еңбек сіңірді.

Шәкәрімнің философиялық, саяси-әлеуметтік, тарихи, педагогикалық, психологиялық, ой-иірімдері Ж. Әбдилдиннің, Ғ. Есімнің, Б. Рақымжановтың, Т. Жұмажанованың, Т. Айтқазиннің, А. Үсенованың, Р. Мәмбетбаеваның, Ф. Буланованың, Е. Жетібайдың, А. Омаровтың, Е. Сыдықовтың, М. Кәрімовтың, Т. Еңсегенұлының, Т. Баймұхановтың, С. Борбасовтың т. б. еңбектерінде қарастырылды.

Шәкәрім Құдайбердіұлының саяси-құқықтық көзқарастары Г. Искакованың «Шәкәрімнің саяси-құқықтық көзқарас және қазіргі кезең» [2, 103-109 бб] атты мақаласында, сонымен қатар, соңғы кезеңде заңгер ғалым С. Өзбекұлының «Шәкәрімнің саяси-құқықтық көзқарастары» (Алматы, 2008. - 156 б) атты көлемді монографиясы жарық көрді. С. Өзбекұлы А. Туматаевамен бірге Шәкәрімнің сот билігіне қатысты, дәстүрлі құқыққа қатысты ойларын зерделеген бірнеше мақалалар шығарды. Шәкәрімнің билік мәселесіне байланысты ойлары А. Құдайбергенованың «Шәкәрім дастанындағы ел дәстүрі және дала билігі» [3, 186-188 бб] атты мақаласында сөз етілген болатын. Шәкәрім Құдайбердіұлының саяси-құқықтық көзқарастарын ашуда, бұл еңбектер толық оның бейнесін аша алмайды. Аталған еңбектерді Шәкәрімнің саяси-құқықтық көзқарастарын зерделеудегі алғашқы тырнақ алды ізденістер деп қарауымыз керек. Біз сөз етіп отырған еңбектерде, Шәкәрім Құдайбердіұлының болыстық қызметі, би ретіндегі атқарған еңбегі, Алаш Орда Үкіметі кезіндегі соттық қызметі, оның билік-шешімдері қарастырылмаған. Бұл жағдайлардың барлығы Шәкәрім Құдайбердіұлының саяси - құқықтық көзқарастары мен соттық билік-шешімдерін жүйелі түрде қарастыруды қажет етеді.

Диссертациялық жұмыс Шәкәрімтанудағы осы тұрғыдағы ақтаңдық беттердің орнын толтыруға бағытталған, жүйелі жүргізілген, ғылыми зерттеудің көрінісі болып табылады. Диссертациялық жұмыстың аталған еңбектерге қарағандағы өзгешелігі де, ұтымды тұсы да осында.

Зерттеу объектісі. Диссертациялық жұмыстың негізгі зерттеу объектісін ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси-құқықтық басқару жүйесінің үрдістері және осы кезеңдегі саяси-құқықтық ой-пікірдің дамуы құрайды.

Зерттеу пәні. Диссертациялық жұмыстың нақты зерттеу пәнін Шәкәрім Құдайбердіұлының саяси-құқықтық көзқарастары мен соттық билік-шешімдері айқындайды.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсатына - Шәкәрім Құдайбердіұлының саяси-құқықтық көзқарастары мен билік-шешімдерінің тұтастай болмысын айқындау, оның ерекшеліктерін сипаттап көрсету жатады.

Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделеді:

• Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі және саяси қайраткерлігінің кезеңдерін айқындау;
• Шәкәрім Құдайбердіұлының болыстық қызметіне саралау жасау;
• Шәкәрімнің земство туралы ойларын талқылау;
• Шәкәрімнің би және билік туралы ойларын талдау;
• Шәкәрімнің дін және шәриат заңдарына байланысты көзқарастарын қарастыру;
• Шәкәрімнің қазақ әдет құқығының енші институты туралы пікірлерін зерделеу;
• Шәкәрім Құдайбердіұлының соттық қызметі және билік-шешімдерін саралау;

Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Зерттеу жұмысында Шәкәрім Құдайбердіұлының саяси-құқықтық көзқарастары мен билік-шешімдерінің табиғатын айқындау барысында ғылым саласына белгілі әдістердің ішінде хронологиялық, тарихи-салыстырмалы, құқықтық-салыстырмалы, жүйелеу т. б әдістер кеңінен қолданылды.

Шәкәрімтануға қатысты орталық мұрағаттағы ҚР ОММ, 15-қор, 1-тізбе, 386-іс, ҚР ОММ, 15-қор, 1-тізбе, 399-іс, ҚР ОММ, 25 қор, 2 тізім, 27 іс, Семей жаңа тарихи құжаттама орталығы. - қор - 37, тізбе 01, іс-26, Семей жаңа тарихи құжаттама орталығы. - қор-37, тізбе-01, іс-7, ҚР әдебиет және өнер институтының қолжазба қоры, 374 папкадағы деректер пайдаланылды.

Диссертациялық жұмыста ізденуші сонымен қатар, өзінің ғылыми тұжырымдарын негіздеу барысында Қазақстанның саяси-құқықтық дамуына қатысты зерттеулер жүргізіп жүрген ғалымдардың еңбегіне арқа сүйеді. Олардың қатарына: С. З. Зиманов, С. С. Сартаевтың, Ғ. С. Сапарғалиевтің, С. Н. Сабикеновтің, З. Ж. Кенжалиевтің, Н. Өсеровтің, С. Өзбекұлының, А. С. Ибраеваның, Қ. А. Жиренчиннің, Ж. С. Әлдибековтің, Ш. В. Тлепинаның. Ж. Д. Бусурмановтың, Е. Б. Абайдельдиновтің, У. Шапаққызының, Қ. Е. Нұрмамбетовтің, О. Қазиевтің, Н. Қ. Мыңбатырованың т. б. жатқызамыз.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұымысында Шәкәрім Құдайбердіұлының саяси-құқықтық көзқарастары мен билік-шешімдері алғаш рет отандық заң ғылымында жеке-дара қойылып, зерттеліп отыр. Диссертациялық жұмыста Шәкәрім Құдайбердіұлының осы уақытқа дейін ғылыми талқыға түспеген болыстық және би ретіндегі қызметі жүйелі түрде саралаудан өтеді.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу жұмысында қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдарға мыналар жатады:

• Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858-1931 жылдар аралығында өмір сүрген қазақ елінің белді саяси-құқықтық қайраткерлерінің бірі. Оның саяси қайраткер ретіндегі өмірінің кезеңдерін: балалық шағы (20-жасқа дейінгі аралық) ; би - болыс ретіндегі (20-40 дейінгі жас аралығы) ; алаш соты ретіндегі және саяси ойшыл ретіндегі кезеңі (1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың күзіне дейінгі аралық) деп бөліп көрсетуге болады;
• Шәкәрім Құдайбердіұлының Шыңғыс болысындағы болыстық қызметі 4-5 жылды қамтыған болатын, яғни Шәкәрім 1878-1880 және 1887-1888 жылдар аралығында болыс ретінде ел арасында танылып, үлкен қызметтер атқарды. Болыстық қызметінде Шәкәрім ел арасындағы рулық жіктелу мен партия болып бөлінумен күресті;
• Шәкәрімнің саяси-құқықтық көзқарастарында мемлекеттік билік мәселесі ерекше роль атқарды. Соның ішінде, жергілікті басқару земство туралы ойлары ерекше. Земство басқару ісіне ойшылдың ойы бойынша адал, оқыған, халқын ойлайтын, парақорлықтан ада, адамдар сайлануы қажет деп саналды;
• Шәкәрім би ісін жүргізуде ертеден келе жатқан дағдыға айналған әдет-ғұрыптарға ата жолына арқа сүйеуді қолдады. Би сайлау арқылы қазақтың өз ісін өзіне бере отыра, елдің бірлігін, тұтастығын, қамтамасыз етуді көкседі. Билерге қойылатын талап ретінде шешендікті, ұшқыр ойлылықты, тапқырлықты ұсынған болатын;
• Шәкәрім Құдайбердіұлы шариат заңдарын, адам заңдарынан бөле қарастыра отыра, оны абсолюттік тұрғыда мойындауға шақырған болатын. Ойшылдың ойы бойынша «Алла заңы - ақиқат заңы» ақиқат заңы болып табылады;
• Шәкәрім қазақ әдет құқығының ішінде қоғамға бейім, пайдалы тұстарын қолдануды ұсынған болатын. Соның ішінде, енші институтының қазақ қоғамы үшін пайдалы қырларының болғандығын және оған байланысты дауларды шешкенде, билер әрқашанда енші бөлісуге қатысушылардың жағдайына мән беруге баса көңіл бөлді;
• Шәкәрім Құдайбердіұлы дәстүрлі би болудың жолы мен алаш соты ретінде де, билік ісіне араласып, әрқашанда шешім шығарғанда ел ішіндегі татулықты, әділеттілікті қолдаған болатын. Шәкәрімнің жесір, жер, мал және т. б. дауларға қатысты айтқан шешімдері белгілі. Олардың ішінде, әмеңгерлік және «Базаралы-Тәкежан» арасындағы мал дауына байланысты шешімі ерекше.

Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының қол жеткізген негізгі ғылыми тұжырымдарын дәстүрлі қазақ қоғамындағы би -шешендердің билік қызметін және жалпы дәстүрлі қазақ құқығының басқа да қырларын зерттеу барысында басшылыққа алуға болады. Сонымен қатар, аталған жұмыс дәстүрлі қазақ қоғамындағы билердің билік-шешімдерін зерттеу ісін одан әрі дамытуға негіз болатын еңбектердің бірінің қатарына жатады.

Диссертациялық жұмыстың негізгі байлам-түйіндерін жоғарғы оқу орындарында заң пәндерінің ішінде: Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы, Қазақстанның саяси-құқықтық ой тарихы, қазақ әдет құқығы және т. б. пәндерден дәрістер жүргізуде тәжірибелік сабақтар өткізуде пайдалануға болады.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасында орындалды.

Диссертациялық зерттеудің негізгі ғылыми тұжырымдары мен қорытындылары төмендегі конференцияларда ғылыми көпшіліктің талқысына салынды: Қазіргі қазақ әдебиетін оқыту мен зерттеудің өзекті мәселелері : Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары (Алматы, 2006. 23 ақпан) ; 2007 жылғы конституциялық реформаны жүзеге асырудағы Қазақстан Республикасынлағы демократиялық институттардың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары (Алматы, 2008. - 29 ақпан) ; Шәкәрім әлемі: таным мен тағылым: Ш. Құдайбердіұлының 150 жылдығына арналған: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары (Алматы, 2008. - 30 мамыр) .

Зерттеу жұмысының нәтижелері ҚР Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің тізімінде бекітілген ғылыми мақалаларда көрініс тапты. Сонымен бірге, ізденуші зерттеу бойынша: «Шәкәрім және ұлт мәселесі» (Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 27 б) атты шығарған еңбегінде де өзінің негізгі ғылыми қорытындыларын жариялаған болатын.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, он бір бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ХІХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН ХХ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫ АРАЛЫҒЫНДАҒЫ САЯСИ ЖАҒДАЙ

1. 1 Қазақстандағы ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысындағы саяси жағдай

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы-қазақтың рухани өміріндегі ерекше кезең. Бұл тарих сахнасына Абай, Шоқан, Ыбырай секілді кемеңгерлер шыққан, солардың аяғын ала Алаш атын аспанға көтеріп, қазақтың іргелі елдермен терезесін теңестіруді көздеген Ахмет, Әлихан, Міржақып, Мұстафа секілді ұлт жоқшыларының қалың легі жарқырай көрінген белесті кезең. Солардың арасынан ескінің соңы, жаңаның басында йболған, діни және дүнияуи ғылымды тел емген, Батыс пен Шығыстың ғылым-білімін бойына қатар сіңірген ғұлама философ, ойшыл, ақын, әділетшіл гуманист Шәкәрім Құдайбердіұлы ерекше көрінеді.

Дүниеде қандай адам болмасын, ол өз заманының туындысы, қоршаған ортасының көрінісі. Адамды орта қалыптастырады, заманы шыңдайды. Олай болса, Шәкәрім де өз заманының төл баласы. Заманы ортаға шығарған өмір кұбылыстары қазақ ойшылының санасынан тыс қалмаған. Сондықтан да Шәкәрімнің дүниетанымы мен көзқарасын анықтау үшін, оны өз заманынан бөліп қарай алмаймыз.

Қазақстандағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысы аралығындағы саяси жағдай дала өміріне үлкен өзгерістер алып келді. Бірінші жағынан алып қарағанда, Ресейдің отарлау саясаты қазақ даласына түпкілікті енді; Екінші жағынан ХХ ғасырдың басында болған революциялар мен кейінгі қазан төңкерісінде дәстүрлі қазақ қоғамныңы дамуын мүлдем басқа арналарға бұрып алып кетті. Осы бір алмағайып заманда өмір сүрген Шәкәрім Құдайбердіұлының қоғамдық саяси қайраткер ретінде қалыптасуында аталған жағдайлар өзінің белгілі ізін де қалдырған болатын. Сондықтан да, қандай да болмасын, саяси тұлға, өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамда қалыптасқан саяси-әлеуметтік жағдайдан тыс қала алмайды. Оның саяси-құқықтық санасында қоғамда болып жатқан үрдістер белгілі дәрежеде көрінісін тауып сол туралы бағалау, пайымдаулар өмірге келеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығына қарайтын болсақ, өзі өмір сүрген қоғамдағы саяси жағдайлардың бел-белесі орын алғандығын байқаймыз. Бұл айтылған жағдайлар, бізден Шәкәрімнің саяси-құқықтық көзқарастары мен билік-шешімдерін қарамас бұрын, ол өмір сүрген кезеңдегі саяси үрдістерге үңілуді талап етеді.

Қазақстанда жүргізілген саяси-құқықтық реформалар 1867-1868 жылы қабылданған уақытша ережелер одан сайын тереңдей түсті. Бұл ережелер алғашында уақытша деп қабылданғанмен, қазақ жерінде көп уақыт қолданылған болатын. Ол туралы Е. А. Әбіл былай дейді: «Эти Положения вводились на переходный период в 2-3 года, однако, фактически действовали гораздо дольше, став основными правовыми документами, регламентирующими административную и правовую жизнь края до конца ХІХ века» [4, с 173] . Қазақстан аумағы: «По реформам 1867-1868 гг. территория Казахстана была разделена на шесть областей, входивших в состав трех генерал-губернаторств. Области Уральская и Тургайская были переданы в ведение Оренбургского генерал-губернаторства; Акмолинская и Семипалатинская и Сырдарьинская входили в состав Туркестанского генерал-губернаторства. Области делились на уезды, уезды, в свою очередь, подразделялись на волости, а волости - на аулы» [5, с 125] . Бұл саясат қазақ даласын бөліп ал да, билей бердің кебі болып табылған. бұл ережелерді қабылдауға патша үкіметі үлкен дайындықпен келді. Аталған ережелерді қабылдамас бұрын, қазақ даласына әр түрлі экспедициялар жүргізіп, өзінің барлау, бақылау қызметін күшейте түсті. Осының қортындысы ретінде жоғарыдағы ережелер өмірге келді. Аталған реформалар бойынша арнайы комиссия екі жылдан астам уақыт жұмыс жасады. «Дала комиссиясының екі жылдан астам уақыт жүргізген жұмысының нәтижесінде 1868 жылы 7 мамырда Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы Ереженің жобасы аяқталып, ол 1868 жылы 21 қазанда заң жүзінде бекітілді. 1868 жылғы «Ереже» бойынша, қазақ жерінде осы кезге дейін өмір сүріп келген «Орынбор қырғыздары», «Сібір қырғыздары», Семей обылыстары құрылды. Әр облыс төрт уезге бөлінді. Жалпы алғанда басқару жүйесі үш буыннан: облыстық, уездік жәнежергілкті басқармалар болып құрылды» [6, 267 б] . 1868 жылғы реформаға сәйкес вертикальді юасқару жүйесінің көрінісі мынандай еді: «Облыстық басқармалар. Орал және Торғай обылыстық басқармалары тікелей Орынбор генерал-губернаторына, ол Ақмола және Семей облыстық басқармалары Батыс-Сібір генерал-губернаторына бағындырылды. Обылыстардың әскери губенаторы мен облыстық басқармаға біріктірілді. Орал және Торғай облыстарының әскери губернаторларының құқықтары мен міндеттері жалпы империялық мекемелер бойынша, ал Ақмола және Семей әскери губернаторлары-арнаулы Сібір мекемесі бойынша Ресейдің ішкі губерниялар губернаторларының құқықтары мен міндеттеріне теңестірілді. Облыстық басқарманың төрағасы мен вице-губернаторы генерал-губернаторлармен келісе отырып, ішкі істер министрі тағайындалды. Облыстық басқарма жанында кеңсе құрылды.

Уездік басқармалар. Уезд басқармасын басқаруға уезд бастығы лауазымы енгізілді. Ол қызметке үкімет орыс шенеуниктерін ғана тағайындап, билеуші-сұлтан билігін жоя бастады. Уезд бастықтарының құқықтары мен міндеттері жалпы империялық мекемелер бойынша Ресейдің ішкі губернияларындағы полиция исправниктерінің құқықтары мен міндеттеріне теңестірілді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс