Тұтыну несиесінің экономикалық мәні мен теориялық негізіне жан-жақты зерттеулер жүргізіп, несиелеудің бұл түрінің “Еуразиялық банк” ақ-ның қызметіндегі жүзеге асырылу ерекшеліктерін қарастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1. Банктік несиелердің маңыздылығы мен тұтыну несиесінің экономикалық негізі
1.1.Несиенің мәні және қажеттілігі, несиелік саясат және оның элементтері...8
1.2. Тұтыну несиесі экономикалық мәні және тұтыну несиесін шет елдерде қолдану тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3.Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің даму барысы мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Коммерциялық банктің қаржылық. шаруашылық қызметінің нәтижелеріне талдау («Еуразиялық банк» АҚ.ң мәліметтері негізінде )
2.1. «Еуразиялық банк» Акционерлік Қоғамының қалыптасу және даму тарихы, қызметінің негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Банктің қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Банктің несие саясатына және несие портфеліне талдау ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.4. «Еуразиялық банк» АҚ.да тұтыну несиесінің жүзеге асырылуына талдау..54
3. «Еуразиялық банк» АҚ.ң тұтынушылық несиелеу қызметі бойынша іс.шаралар
3.1. «Еуразиялық банк» АҚ.да тұтыну несиесін дамыту бойынша іс .шаралар.59
3.2. «Еуразиялық банк» АҚ.ң қызметін жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
1. Банктік несиелердің маңыздылығы мен тұтыну несиесінің экономикалық негізі
1.1.Несиенің мәні және қажеттілігі, несиелік саясат және оның элементтері...8
1.2. Тұтыну несиесі экономикалық мәні және тұтыну несиесін шет елдерде қолдану тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3.Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің даму барысы мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Коммерциялық банктің қаржылық. шаруашылық қызметінің нәтижелеріне талдау («Еуразиялық банк» АҚ.ң мәліметтері негізінде )
2.1. «Еуразиялық банк» Акционерлік Қоғамының қалыптасу және даму тарихы, қызметінің негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Банктің қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Банктің несие саясатына және несие портфеліне талдау ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.4. «Еуразиялық банк» АҚ.да тұтыну несиесінің жүзеге асырылуына талдау..54
3. «Еуразиялық банк» АҚ.ң тұтынушылық несиелеу қызметі бойынша іс.шаралар
3.1. «Еуразиялық банк» АҚ.да тұтыну несиесін дамыту бойынша іс .шаралар.59
3.2. «Еуразиялық банк» АҚ.ң қызметін жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Тақырыптың өзектілігі. Тұтыну несиесі тұрғындардың қажеттілігін өтейтін несие нысандарының бірі. Кейбір жағдайда тұрғындардың әр алуан деңгейде табысы бар топтарын теңелдіруге ықпал етеді. Несиенің қажеттілігі тек тұрғындар қажеттілігін өтеуге ғана емес, сонымен бірге тауар өндірушілердің мүдделеріне де қызмт етеді, тауар өткізуге жағдай туғызады.
Тұтыну несиесі елдің әлеуметтік–экономикалық өмірінде үлкен рөл атқарады:
- тұтыну несиесінің дамуы ұзақ қолданылатын тауарларға сұраныстың көбеюіне, тауардың өтімді болуына, бюджеттің табыс бөлігінің дамуына әсер етеді;
- мемлекет нақты әлеуметтік саясатты анықтауға мүмкіндік алады;
- тұтыну несиесі ақшалай да, тауарлық нысанда болуы мүмкін. Ақша түрінде несиені негізінен несие беруші мекемелер береді. Тауар түріндегі несиені уақытын создырып сауда орындары ұзақ мерзімге береді.
Тұтыну несиесі бұл бүгінгі таңдағы Қазақстандық банктер ішіндегі қарқынды дамып келе жатқан неселеудің бір түрі. Несиенің бұл түрінің дамуы елімізде қаржы нарығының тұрақтануымен, халықтың ақшалай қаражатарының (табыстарының) артуымен және халықтың төлем қабілеттілігінің артып, несиелеу жүйесіне белсенді қатынасуымен және әлемдік капитал нарығындағы қаржы ресурстарының құнынның арзандауымен байланысты болып отыр.
Қазір банктер активтер құрылымында тұрғындарға берілетін несие үлесінің салмағы (50–60%). Бұл операцияларды өткізудегі тәуекелділік пен тұтыну несиесінің көп бөлігі қысқа мерзімді сипатта болатындығын көрсетеді. Сондықтанда бүгінгі таңдағы несиелеу жүйесіндегі тұтыну несиесінің ролінің артуына сәйкес оған жан- жақты зертеу жүргізудің маңызы зор.
Коммерциялық банктер бүгінгі таңда тұрғындарға несиеге беру объектілерін кеңейту, оларды беру шарттарын несие түріне қарай саралау, пайдалану мерзімін, қарыз алушының табыс деңгейін, рәсімдеу тәртібін оңайлату үрдісін есепке алған жөн. Сонымен қатар әлемдік банктік тәжірибеде қолданылып жүрген жеке несие алушыларға несие беру тәжірибесін зерттеу жүргізу тұтыну несиесін одан әрі дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – “Еуразиялық банк” Акционерлік қоғамы болып табылады.
Осыған сәйкес дипломдық жұмыстың мақсаты – тұтыну несиесінің экономикалық мәні мен теориялық негізіне жан-жақты зерттеулер жүргізіп, несиелеудің бұл түрінің “Еуразиялық банк” АҚ-ның қызметіндегі жүзеге асырылу ерекшеліктерін қарастыру.
Тұтыну несиесі елдің әлеуметтік–экономикалық өмірінде үлкен рөл атқарады:
- тұтыну несиесінің дамуы ұзақ қолданылатын тауарларға сұраныстың көбеюіне, тауардың өтімді болуына, бюджеттің табыс бөлігінің дамуына әсер етеді;
- мемлекет нақты әлеуметтік саясатты анықтауға мүмкіндік алады;
- тұтыну несиесі ақшалай да, тауарлық нысанда болуы мүмкін. Ақша түрінде несиені негізінен несие беруші мекемелер береді. Тауар түріндегі несиені уақытын создырып сауда орындары ұзақ мерзімге береді.
Тұтыну несиесі бұл бүгінгі таңдағы Қазақстандық банктер ішіндегі қарқынды дамып келе жатқан неселеудің бір түрі. Несиенің бұл түрінің дамуы елімізде қаржы нарығының тұрақтануымен, халықтың ақшалай қаражатарының (табыстарының) артуымен және халықтың төлем қабілеттілігінің артып, несиелеу жүйесіне белсенді қатынасуымен және әлемдік капитал нарығындағы қаржы ресурстарының құнынның арзандауымен байланысты болып отыр.
Қазір банктер активтер құрылымында тұрғындарға берілетін несие үлесінің салмағы (50–60%). Бұл операцияларды өткізудегі тәуекелділік пен тұтыну несиесінің көп бөлігі қысқа мерзімді сипатта болатындығын көрсетеді. Сондықтанда бүгінгі таңдағы несиелеу жүйесіндегі тұтыну несиесінің ролінің артуына сәйкес оған жан- жақты зертеу жүргізудің маңызы зор.
Коммерциялық банктер бүгінгі таңда тұрғындарға несиеге беру объектілерін кеңейту, оларды беру шарттарын несие түріне қарай саралау, пайдалану мерзімін, қарыз алушының табыс деңгейін, рәсімдеу тәртібін оңайлату үрдісін есепке алған жөн. Сонымен қатар әлемдік банктік тәжірибеде қолданылып жүрген жеке несие алушыларға несие беру тәжірибесін зерттеу жүргізу тұтыну несиесін одан әрі дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – “Еуразиялық банк” Акционерлік қоғамы болып табылады.
Осыған сәйкес дипломдық жұмыстың мақсаты – тұтыну несиесінің экономикалық мәні мен теориялық негізіне жан-жақты зерттеулер жүргізіп, несиелеудің бұл түрінің “Еуразиялық банк” АҚ-ның қызметіндегі жүзеге асырылу ерекшеліктерін қарастыру.
1. Лаврушин О.И. «Банковское дело»// М., 1998г.
2. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер»//Алматы, 2005ж.
3. Құлпыбаев С., Ильясов «Қаржы»// Алматы, 2005ж.
4. Хамитов Н.Н. «Банк ісі» Лекция курсы// Алматы, 2006 ж.
5. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банк операциялары» // Алматы 2004ж.
6. .Волнский В. С. Кредит в условиях современного капитализма.-М.; Фианансы и статистика, 2005г.
7. Салихова А.Р. «Система жилищного кредитования: современное состояние и перспективы развития //Банки Казахстана №8,2004
8. А.Т. Байгарина «О кредитовании населения в республике»// Банки Казахстана №5, 2004г.
9. Банки Казахстана №10, 2005 год.
10. Қаржы-қаражат №1, 2008 год.
11. «Финансы и кредит» №9 от 09.2007г.
12. «Еуразиялық банк» АҚ-ның бөлшек несиелеу регламенты
13. Банктың ақша-несие саясаты
14. Банктың стратегиялық даму жоспарлары
15. «Еуразиялық банк» АҚ-ның 2004ж. Жылдық есебі.
16. «Еуразиялық банк» АҚ-ның 2005ж. Жылдық есебі.
17. «Еуразиялық банк» АҚ-ның 2006ж. Жылдық есебі.
18. «Еуразиялық банк» АҚ-ның 2007ж. Жылдық есебі.
19. «Еуразиялық банк»АҚ ресми сайты, www.eurasianbank.kz
2. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер»//Алматы, 2005ж.
3. Құлпыбаев С., Ильясов «Қаржы»// Алматы, 2005ж.
4. Хамитов Н.Н. «Банк ісі» Лекция курсы// Алматы, 2006 ж.
5. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банк операциялары» // Алматы 2004ж.
6. .Волнский В. С. Кредит в условиях современного капитализма.-М.; Фианансы и статистика, 2005г.
7. Салихова А.Р. «Система жилищного кредитования: современное состояние и перспективы развития //Банки Казахстана №8,2004
8. А.Т. Байгарина «О кредитовании населения в республике»// Банки Казахстана №5, 2004г.
9. Банки Казахстана №10, 2005 год.
10. Қаржы-қаражат №1, 2008 год.
11. «Финансы и кредит» №9 от 09.2007г.
12. «Еуразиялық банк» АҚ-ның бөлшек несиелеу регламенты
13. Банктың ақша-несие саясаты
14. Банктың стратегиялық даму жоспарлары
15. «Еуразиялық банк» АҚ-ның 2004ж. Жылдық есебі.
16. «Еуразиялық банк» АҚ-ның 2005ж. Жылдық есебі.
17. «Еуразиялық банк» АҚ-ның 2006ж. Жылдық есебі.
18. «Еуразиялық банк» АҚ-ның 2007ж. Жылдық есебі.
19. «Еуразиялық банк»АҚ ресми сайты, www.eurasianbank.kz
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1. Банктік несиелердің маңыздылығы мен тұтыну несиесінің экономикалық
негізі
1.1.Несиенің мәні және қажеттілігі, несиелік саясат және оның
элементтері...8
2. Тұтыну несиесі экономикалық мәні және тұтыну несиесін шет елдерде
қолдану
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9
1.3.Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің даму барысы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2. Коммерциялық банктің қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижелеріне талдау
(Еуразиялық банк АҚ-ң мәліметтері негізінде )
1. Еуразиялық банк Акционерлік Қоғамының қалыптасу және даму тарихы,
қызметінің негізгі түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 30
2. Банктің қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3. Банктің несие саясатына және несие портфеліне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .48
4. Еуразиялық банк АҚ-да тұтыну несиесінің жүзеге асырылуына
талдау..54
3. Еуразиялық банк АҚ-ң тұтынушылық несиелеу қызметі бойынша
іс-шаралар
1. Еуразиялық банк АҚ-да тұтыну несиесін дамыту бойынша іс –шаралар.59
2. Еуразиялық банк АҚ-ң қызметін жетілдіру бағыттары
... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тұтыну несиесі тұрғындардың қажеттілігін
өтейтін несие нысандарының бірі. Кейбір жағдайда тұрғындардың әр алуан
деңгейде табысы бар топтарын теңелдіруге ықпал етеді. Несиенің қажеттілігі
тек тұрғындар қажеттілігін өтеуге ғана емес, сонымен бірге тауар
өндірушілердің мүдделеріне де қызмт етеді, тауар өткізуге жағдай туғызады.
Тұтыну несиесі елдің әлеуметтік–экономикалық өмірінде үлкен рөл
атқарады:
- тұтыну несиесінің дамуы ұзақ қолданылатын тауарларға сұраныстың көбеюіне,
тауардың өтімді болуына, бюджеттің табыс бөлігінің дамуына әсер етеді;
- мемлекет нақты әлеуметтік саясатты анықтауға мүмкіндік алады;
- тұтыну несиесі ақшалай да, тауарлық нысанда болуы мүмкін. Ақша түрінде
несиені негізінен несие беруші мекемелер береді. Тауар түріндегі несиені
уақытын создырып сауда орындары ұзақ мерзімге береді.
Тұтыну несиесі бұл бүгінгі таңдағы Қазақстандық банктер ішіндегі
қарқынды дамып келе жатқан неселеудің бір түрі. Несиенің бұл түрінің
дамуы елімізде қаржы нарығының тұрақтануымен, халықтың ақшалай
қаражатарының (табыстарының) артуымен және халықтың төлем қабілеттілігінің
артып, несиелеу жүйесіне белсенді қатынасуымен және әлемдік капитал
нарығындағы қаржы ресурстарының құнынның арзандауымен байланысты болып
отыр.
Қазір банктер активтер құрылымында тұрғындарға берілетін несие
үлесінің салмағы (50–60%). Бұл операцияларды өткізудегі тәуекелділік пен
тұтыну несиесінің көп бөлігі қысқа мерзімді сипатта болатындығын көрсетеді.
Сондықтанда бүгінгі таңдағы несиелеу жүйесіндегі тұтыну несиесінің ролінің
артуына сәйкес оған жан- жақты зертеу жүргізудің маңызы зор.
Коммерциялық банктер бүгінгі таңда тұрғындарға несиеге беру
объектілерін кеңейту, оларды беру шарттарын несие түріне қарай саралау,
пайдалану мерзімін, қарыз алушының табыс деңгейін, рәсімдеу тәртібін
оңайлату үрдісін есепке алған жөн. Сонымен қатар әлемдік банктік тәжірибеде
қолданылып жүрген жеке несие алушыларға несие беру тәжірибесін зерттеу
жүргізу тұтыну несиесін одан әрі дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – “Еуразиялық банк” Акционерлік қоғамы
болып табылады.
Осыған сәйкес дипломдық жұмыстың мақсаты – тұтыну несиесінің экономикалық
мәні мен теориялық негізіне жан-жақты зерттеулер жүргізіп, несиелеудің бұл
түрінің “Еуразиялық банк” АҚ-ның қызметіндегі жүзеге асырылу
ерекшеліктерін қарастыру.
Осы мақсатқа қол жеткізу мақсатында келесі міндеттерді жүзеге асыру қажет:
• жалпы несие ұғымының, несие саясатының экономикалық мәні мен жүзеге
асырылу ерекшеліктерінің теориялық негіздерін зерттеу;
• несиенің түрлері мен негізгі нысандарын қарастыру;
• тұтыну несиесінің экономикалық мәнін оның шет мемлекеттерде жүзеге
асырылу ерекшеліктерін теориялық тұрғыда зерттеу;
• Қазақстандағы тұтыну несиесінің даму барысы мен ерекшеліктерін
қарастыру;
• “Еуразиялық банк” АҚ-ң қаржылық- шаруашылық қызметіне талдау жүргізе
отырып, банктің еліміздегі банктік қызметтер нарығындағы үлесін
сипаттау;
• Банктің несие қызметінің жүзеге асырылу барысына жан-жақты талдау
жүргізіп, несие портфелінің құрылымдық сипаты мен негізгі даму барысын
айқындау;
• Банктегі тұтыну несиесінің түрлерін, олардың негізгі талаптарын және
тұтынушылардың несиені пайдалану ерекшеліктері мен несиенің түрлеріне
сәйкес тартымдылығын бағалау;
• Банктің несиелеу жүйесіндегі тұтыну несиесі аясын дамыту бойынша іс –
шаралар ұсыну;
• “Еуразиялық банк” АҚ-ының даму бағыттарын айқындау.
1. Банктік несиелердің маңыздылығы, тұтыну несиесінің теориялық негізі
1.1. Несиенің мәні және қажеттілігі, несиелік саясат және оның
элементтері
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық
дамудың ажырамас құрамдаас бөлігін білдіреді. Оны барлық шаруашылық
субьектілерімен қатар, мемлекетте, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес,
олардың айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау- бұл
тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де
осындай айырбас кезінде несиеге байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы – бұл несиенің қозғалысының кіндігін
сипаттайды. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық
негізіне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда
бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз
көбіне ақшалай түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр
түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен
шығаруға болмайды.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша
пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін
қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы
несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе
төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға
берілетін ссудалық капиталға айналады.
Несие мен ссуданың арсында да өзара айырмашылық бар .
Несие – бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және
сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды
сипаттайды. Ссуда –бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде несие - кәсіпорындар, ұйымдар
және бірлестіктер, сондай- ақ халық арасындағы несие қорын құру
және оларды қайтарылуы, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге
уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар
жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара
байланысты элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастар субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік
қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір
жағы. Қарыз беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші
субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес
мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті,
несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір –
бірімен сөздер болғанымен, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалыға,
кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке , салықтарға
т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін , бірақ бұл жерде
ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана
экономикалық қатынасты емес, сондай – ақ азаматтық қатынастар жағдайы
сипаттайды. Борыш – бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы – бұл қосымша
қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының
элементіне берілетін объекті де жатады. Беру объектісі – бұл құнның
ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын
қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде
мынадай қызметтерді атқарады:
□ қайта бөлу;
□ айналыс шығындарын үнемдеу;
□ айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
□ капиталдың шоғырлануын жеделдету;
□ ғылыми - техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық
экономикасының толық қанды жұмыс жасауына өз улесін қосады. Несиенің
бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан
екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің
қаржының қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі
әкімшілік негізде жүргізілсе , ал салалар мен аймақтар арасындағы
капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде
жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне
асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық
субъектілеріндегі ақшалай қаражаттың түсуі мен жұмсалуы арасындағы
уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген
қажеттілікті туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз
алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген
жетіспеушіліктің орнын толықтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл
дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс
шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал, келесі қызметі несиенің айалыстағы нақты ақшалардың
орнын уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашлықта мұндай орнын
алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асыру процесінде
тек қана тауар айалысын емес, сондай – ақ нақты ақшалардың уақытша
орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл
қызметі несиелік ақшалар : чектер , вексельдер, несиелік карточкалар
көмегімен жүзеге асырылады. Несиенің бұл қызметі арқылы ақша
айалысының жылдамдығымен қатар, айналыстағы ақша массасына және
төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты
дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді
шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда
алуға мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми – техникалық прогресті жеделдету қызметі
ғылыми – техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады.
Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми–зерттеу
орталықтарыың жұмыс жасауы қиынға түседі . Сондай – ақ несие
өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де аса
қажет болып табылады. Себебі, ондай шығыстар бастапқыда кәсіротынның
қаражатымен , оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің несиелері
есебінен қаржыландырылады.
Несиенің формалары, оның құрылымыменен және белгілі бір
дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының,
олардың негізгі қызметтерінің , яғни әр алуан сыртқы және ішкі
өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар
қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйінде қалады.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы
тауар түрінде берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі
несиені банктік деп атайды.
Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан
туады.
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға
қарызға берген тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда
болуына себеп болған экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы
формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты – тауарлардың өту
процесін жеделдету, сондай – ақ одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер
мен бизнеспен айалысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне
тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында
туындайды. Мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде қарыз алушының
көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы
қарыздық міндеттеме – вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынадай:
□ қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар
немесе қызметті сатумен айалысатын кез келген заңды тұлға бола
алады;
□ коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
□ қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
□ коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
□ қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің
заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы
тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерде қарыз алушыларға
ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады.
Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері
болса, ал қарыз алушылар ретінде : кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен
шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген
заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты –
бұл пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден
туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі
несиелер береді . Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
□ мақсатты қорларға;
□ банктерге;
□ қаржы – несиелік мекемелеріне.
Қаржылық емес агенттерге берілетін несилер:
□ өнеркәсіп салаларына;
□ ауыл – шаруашылығына;
□ саудаға;
□ дайындау ұйымдарға;
□ жабдықтау - сату ұйымдарына;
□ кооперативтерге;
□ жеке кәсіпкерлерге.
3. 3.Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
2. Мерзіміне қарай.
□ қысқа мерзімді (1 жылға дейін),
□ орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін),
□ ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
3.Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
□ негізгі қорларға жұмсалатын;
□ айналым қаражатына жұмсалатын.
4.Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
Қамтамасыз етілген:
□ кепілхатпен,
□ кепілдемемен,
□ кепілдікпен.
Сақтандырылған.
Қамтамасыз етілмеген:
□ сенім несиесі.
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген,мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер бөлінеді: 1,
2, 3 ,4, 5 санатты күмәнділер.
3) Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
6.Валютамен берілуіне қарай:
- Ұлттық валютамен;
- Шетел валютасымен.
7.Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке т ұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып,
ұзақ мерзімге берілетін несие.
3. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі.
4. Овердравт несиесі - клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқа мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір- біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
8. Лизингтік несие – құрал- жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
9. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдаланылатын несие.
10. .Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. .Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған
несие.
8. Несиелеу объектісіне қарай:
- меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
- материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына:
- сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау
мен импорттауға;
- азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар
және басқа да мүліктер алуына;
- ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
- театрлар және деиалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
- күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
- тез өтелетін тиімдігі жоғары шараларға.
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары. Кең
мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
тұрғысынан қарастыруға болады. Ал, тар мағынасында, несиелік сасат – бұл
несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен
тактикасын сипаттайды. Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы
стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
-нұсқаулық емес;
-несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік береді;
-нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
-оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды қамтитын
құжаттардан тұрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:
-несиенің берілуіне және несиелік портфелді басқаруға жауап беретін банк
қызметкерлері жетекшілікке алатын объективті стандарттар мен критерилерін;
-несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұдғалардың басты
іс-әрекеттерін;
-сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
-ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметінің диверсификацялаудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін жәек несиелік қызметкердің лауазымды
міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі-бір
тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шншуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік
өнімдермен анықталады. Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі
бақылауды ұйымдастыру болып табылады.
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттарымен қанщалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталған соң, соның негізінде банк қызметкерлерінің
қажетті несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік
саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулықтары
жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет саясатты
және соған сәйкес нұсқаулықтарды бекітеді. Несиелік саясат несиелеу
лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша жекелеген ережелерді де
қамтиды. Мысалы, несиелік саясатқа бір қарыз алушыға келетін тәуекел
лимиті анықталады,. Сонымен қатар, блин, несиелік саясатқа барлық
несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін. Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де
қамтылады. Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені
беруге байланысты мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесінде несиелік комитеттің шешетін мәселелері
мынадай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкерлердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие формасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді;
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуы тиіс. Несиелік саясатпен банк
қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай келктін ережелер мен
нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты енгізудің негізгі элементі
болып табылады. Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын
анықтайды. Оларды өз кезегінде несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын
іске асыру жүйесі ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта мынадай
элементтер көрсетілуі тиіс:
-несиелік қызметті ұйымдастыру;
-несиелік портфелді басқару;
-несиелеуге бақылау жасау;
-құзыретті бөлу принциптері;
-несиелеуді таңдаудың жалпы критерилері;
-несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
-несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
-несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде
көруге болады:
1) несиелеу саясаты;
2) несиелеу стандарты;
3) несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта – Несиелік саясат бойынша
жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатынад несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
- қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепілхаттар мен кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер.
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында несиелеу
стандарттарына әртүрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай құжаттарға:
несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт.
Несиелік нұсқаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
несиелер бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметті атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімшелердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Коммерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде проблемалық
несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша бақылау
жасалуға тиіс.
Несиелік механизм—нарықтағы қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен, несиелеу принциптерінен,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан
тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде
бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура белгілей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм сипатының объективтігін айта отырып, екі элементті:
несиені және несиелік механизмді бір-бірінен бөліп қарау дұрыс емес.
Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни олардың
нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық ұйымдастыру қатынастарының
белгілі-бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын белгілейді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс-
әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастарының мәніне жатпағанымен де
олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырып ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұнын, оның қызметтерін
талдаудан несиелік механизміне өтеді.
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
әлементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтері болады:
- несиенің түрлері;
- несиелеу объектілері;
- несиелеу субъектілері;
- несиелеу әдістері;
- несиелеу процесі;
- несиелеу принциптері;
- несиелік тәуекелдікті басқару.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысы мен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара
байланысты. Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті құндылықтарды өзінің қаржылай
көздері есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды қамтамасыз ете
отырып банктен несие алуға өтініш жасайды, сондай-ақ шығарылған шығындарын
өтейді. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың қалдықтарын
есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті
материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша
несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым
бойынша несиелеуде несиелеу объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
1.2. Тұтыну несиесі экономикалық мәні және тұтыну несиесін шет елдерде
қолдану тәжірибесі
Тұтыну несиесі тұрғындардың қажеттілігін өтейтін несие нысандарының
бірі. Кейбір жағдайда тұрғындардың әр алуан деңгейде табысы бар топтарын
теңелдіруге ықпал етеді. Несиенің қажеттілігі тек тұрғындар қажеттілігін
өтеуге ғана емес, сонымен бірге тауар өндірушілердің мүдделеріне де қызмт
етеді, тауар өткізуге жағдай туғызады.
Тұтыну несиесі елдің әлеуметтік–экономикалық өмірінде үлкен рөл
атқарады:
- тұтыну несиесінің дамуы ұзақ қолданылатын тауарларға сұраныстың көбеюіне,
тауардың өтімді болуына, бюджеттің табыс бөлігінің дамуына әсер етеді;
- мемлекет нақты әлеуметтік саясатты анықтауға мүмкіндік алады
(тұрғындардың мәдени–ағарту деңгейінің өсуі, жас отбасыларына көмек,
мүгедектер мен Ұлы Отан Соғысы қатысушылары, бұрынғы ауған соғысына
қатысушы жауынгерлерге т.б).
Тұтыну несиесі ақшалай да, тауарлық нысанда болуы мүмкін. Ақша
түрінде несиені негізінен несие беруші мекемелер береді. Тауар түріндегі
несиені уақытын создырып сауда орындары ұзақ мерзімге береді.
Тұтыну несиелерін әр түрлі көрсеткіштеріне қарай жіктейді:
а) несие беруші түріне қарай – банктер, сауда орындары, ломбардтар, прокат
бекеттері, несие-тұтыну одақтары т.б.;
б) қарыз алушылар түріне қарай – барлық тұрғындарға; нақты, әлеуметтік
топтарға; әр түрлі жас ерекшеліктеріне қарай; табыстарымен, несие төлем
қабілетіне қарай топтау; VIP-клиенттерге, студенттерге, жас отбасыларына.
- мақсаттылығына қарай (пайдалану объектісі мен несиелеу объектісіне
қарай); нақты мақсатты (білім алуға, емдеуге, үй салу мен сатып алуға,
ипотекалық, ұзақ мерзімді пайдаланатын тауар т.б); мақсатын көрсетпейтін
несиелер (овердрафт түрінде).
- мерзіміне қарай: қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта мерзімді (5 жылға
дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
Қазақстанда экономиканың өтпелі кезеңінде тұтыну несиесінің екі түрі
басым болды:
- ұзақ мерзімді тауарларды сатып алуға несие;
- тұрғын үй салуға несие.
Несиенің бірінші түрі жанама түрде болды, оны әртүрлі сауда орындары
мемлекеттік банктің араласуымен ұсынып отырды. Сонымен бірге 60-шы жылдарды
тауар түріндегі тұтыну несиесін төлеуде халақтың төлем қабілеті төмен
болды, ал 80-шы жылдары халықтың төлем қабілеті жоғары болғанымен, тұтыну
несиесі – сауда орындарында жатып қалған тауардың босалқы қорларын өткізу
тәсіліне айналуы.
Несиенің екінші түрін тікелей несие мекемелері береді. 1988
жылы шаруашылықты нарықтық нысанды жүргізу процестеріне байланысты, өндіріс
құлдырады, тауар айналымы төмендеді, ал бөлшек саудада жеке коммерциялық
құрылымдар жедел дамыды, ал тауар түрінде несиелеу өз мәнін жоғалтты. 1993
жылдан бастап халықты сауда орындары арқылы несиелеу қайта жаңғарды. Сондай-
ақ өзге де коммерциялық банктер тұтыну несиесін берумен айналысуда.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшексаудамен тығыз
байланысты: бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі
өседі, сонымен қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші
жағынан, халықты несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады.
Мұндай тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру
жағдайында пайда болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр-түрлі елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдің ішкі жиынтық өнімінің 10%- Германия мен Францияда- 30%, ал
Ұлыбритания мен АҚШ- та 60%құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде
тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық
қүралдары, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл
елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобильдерді сату
үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік
несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен
тікелей байланысты болып келеді.Сондықтан да, несиенің бұл формасының
экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар:
біріншісі, субъективті, яғни несие халыққа ең жоғарғы деңгейде
материалдық игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса ; екіншісі,
объективті, яғни кез-келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық
мәселесі – бұл дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану
аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген
елдердің экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да,оны мемлекеттік
ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыруы қажет. Мұндай реттеуді екі
түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде
мемлекет пен тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Көрсетілген құжаттар негізінде банк борышкердің төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізеді. Клиенттердің төлем қабілетіне талдау
жасаудың мақсаты – несиенің мөлшерін, мерзімін, оны өтеуді ұйымдастырудың
тиімді ережелерін анықтау.
Борышкердің төлем қабілеттілігі (Р) былай анықталады:
Р=Д4Kt
мұндағы Д4 – міндетті төлемдер шегеріліп тасталған 6 айдағы орташа кіріс;
K – Д4 -ның көлеміне тәуелді коэффициент.
Кіріс эквивалентті түрде былай анықталады:
теңге КірісҚР ҰБ-сі бекіткен доллар курсы
Осындай әдіспен борышкердің кепілгерінің де төлем қабілеттілігіне
талдау жүргізіледі. Батыс елдерінде банк клиентінің несие қабілеттілігін
қарастырған кезде бірнеше факторларға сүйенеді. Борышкер туралы мәлімет
сұрау парағының 80% қамтиды. Ондағы сұрақтар борышкердің ар-намысына
тимейтіндей етіп сұрапталады. Сонымен бірге борышкердің несие-жалдама
жүйесі бойынша несие қабілетін бағалайтын арнайы бағана әдісі бар. Мысалы,
неміс банкінің жедел-формулары 12 көреткіштен тұрады, олардың әрқайсысы
бойынша клиентке балл қосылады. Клиент көп балл жинаған сайын, оның несие
қабілеттілігі жоғары болады. Кестенің ең көп мөлшердегі балы – 20. Қарыз
алушылардың несие қабілеттілігін балдық жүйемен тексеру батыстық банктерге
кең қолданылады, балдық жүйемен жұмыс жүргізуге олар уақытын да, қаражатын
да аямайды. Банктер клиенттің несие қабілеттілігін анықтап, қарыз алушымен
несие шартына отырады, онда несиені алу, пайдалану, өтеу ережелері
көрсетіледі.
Тұрғындарды несиелеу жүйесі мынадай: НТО (несие–тұтыну одағы)
банктің клиенті бола тұрып, банктен алған несие есебінен өз мүшелеріне
несие береді. НТО-ның активтерінің өсу шамасына қарай ерікті салымдар
есебінен банк несиелері өзіндік қаражатпен ауыстырылады, одан кейін НТО
классикалық жүйемен, өзара көмек кассасы секілді жұмыс жүргізеді. НТО-ның
әрбір мүшесі өзге мүшелердің кепілдік беруімен салымның 5 есе мөлшерінде
несие алу мүмкіндігіне ие. НТО-ның басты шарты – оның коммерциялық емес
негізінде – барлық жиналған қаражат оның мүшелеріне несие ретінде
берілуінде. Банктің НТО-мен мұндай бірігуі өзіне жеке тұлғаларды көбірек
тартуға мүмкіндік береді; мұнда әрбір нақты клиентпен НТО жұмыс жүгізеді.
Сөйтіп банктің тұтыну несиесімен жұмысы кең таралуы мүмкін.
Әлемдік банктік тәжірибеде қолданылып жүрген жеке несие алушыларға
несие беру тәжірибесін зерттеу қажет.
Дамыған елдердегі тұтыну несиесі.
Рыноктық экономикасы дамыған елдерде халыққа қызмет көрсетудің
пайдалы және ыңғайлы түрі ретінде тұтыну несиесі кең таралған. 90 жылдар
басында дамыған елдерде отбасы табысы мен қарызы арасындағы қатынас мынадай
түрде болды: Италияда – 23% шамасында, АҚШ-та – 78%, Францияда – 60%,
Жапонияда – 80%-дан жоғары. Сондықтан мемлекет тарапынан тұтыну несиесін
реттеуге мүмкіндік туды. Оны реттеу несиенің пайдалану деңгейіне тұтынушыға
сыйақы дайындау арқылы жүзеге асырылды (пайыздық үлес арқылы, несие
мерзімі, өзінің бастапқы қаржысына).
Әр елде жеке қарыз алушыларға несие беру саласында өз заңдары бар,
бірақ оларды біріктіретін бір тұжырым бар: тұрмыс деңгейін жақсартуға
арналған тұтыну несиесі қажетті мөлшерде жеткілікті болуы тиіс. Ол халықтық
тауарларға деген сұранысына ықпал етеді, өндірістің ұлғаюы мен тауарды
өткізуіне әсер етеді. Әсіресе тұтыну несиесі табыс деңгейі орташа
жұмысшылар мен қызметкерлерге қажет.
Әлемдік банк іс-тәжірибесінен отандық банктер үлгі етіп алатын тұтыну
несиесінің түрлері мынадай:
• ағымдағы шот бойынша несие – банк клиентінің ағымдағы шотынан қаражатты
шегеру түрінде іске асатын қысқа мерзімді несие нысаны, оның нәтижесінде
дебеттік сальдо құрылады;
• жеке ережелері бар несиелер – ірі объектілер, мысалы яхта сатып алу,
бассейн құрылысы, үйді жөндеу т.б. қажеттіліктер үшін жеке қарыз алушыға
беріледі;
• дербес несие – несиені жаңарту түрінде, бұл клиентке алдын-ала
белгіленген мөлшерде тез арада несие алуға мүмкіндік береді. Мұндай
несиені табыс көзі тұрақты кез-келген клиент алуына болады;
• диспозициялық несие – банктің ауқатты клиенттері мен өзге де жеке
тұлғаларға берілетін ағымдағы несиенің ерекше түрі. Оны несие карточкасы
арқылы алуға да болады;
• кепілдік несие – банк өз клиентінің несие қабілеттілігіне сенім
білдіретін шарт негізінде берілетін несие. Банк өз клиентінің несие
шартында көрсетілген міндеттемелерді өтеуіне кепілдік береді.
1.3. Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің даму барысы мен
ерекшеліктері
Тұтыну несиесі Қазақстанда Кеңес дәуірінің 60-70 жылдарынан бастап
дами бастады. Несиенің бұл түрі ұзақ мерзімде қолданылатын тұрмыстық
тезниканы алу мақсатында жылына 1-2 пайыз көлеміне 6 айдан 24 ай мерзіміне
дейін берілетін. Ал бүгінгі таңда тұтыну несиесі Қазақстандық банктер
ішіндегі қарқынды дамып келе жатқан неселеудің бір түрі. Несиенің бұл
түрініің дамуы елімізде қаржы нарығының тұрақтануымен, халықтың ақшалай
қаражатарының (табыстарының) артуымен және халықтың төлемқәбілеттілігінің
артып, несиелеу жүйесіне белсенді қатынасуымен және әлемдік капитал
нарығындағы қаржы ресурстарының құнынның арзандауымен байланысты болып
отыр.
Соңғы 3 жыл 2004-2006 жылдар аралығында Қазастанда екінші деңгейлі
банктермен берілген тұтыну несиелерінің көлемі 11 есе артып, барлық
көлемі 203,7 млрд. теңгені құрады. Ал олардың жалпы осы аралықтағы барлық
берілген несиелер көлемінің ішіндегі тұтыну несиесінің үлесі 3 жыл
аралығында 5 есеге артқан.
Тұтыну несиесі әлемдік нарықтағы несиенің кең таралаған түріне жатады.
Сонымен қатар тұтынк несиесінің қолданылу аясы да өте кең. Яғни тұрғындар
өздерінің тұтыну тауарларын алуға ғана бұл несиенің түрін қолданбайды,
сонмен қатар әр түрлі қымбат тұратын қызмет түрлерін пайдалануға да (атап
айтатын болсақ, медициналқ қызмет түрі, ірі тойларды, шараларды өткізу, шет
елдік қымбат оқу ақысын төлеуге, туристік іс сапар қызметін төлеуге және
т.б. )бұл несиені пайдаланады.
Бүгінгі таңда еліміздегі екінші деңгейлі банктердің барлығында да бір-
бірінен, несиелеу мерзімі, несиені алу талаптары және пайыздық
мөлшерлемелері мен ерекшеленетін тұтыну несиелері кең қолданылады.
Бүгінгі таңдағы Қазақстандық банктің қызмет аясындағы тұтыну
несиесін кеңінен ұсынып отырған банктерге: Казкоммерцбанк АҚ-ы,
Қазақсатанның Халық Банкі Ақ-ы, АСҚбанкі, Темір банкАҚ-ы,
Казкоммерцбанк АҚ-ы, Банк ЦентрКредит АҚ-ы, Еуразиялық банк АҚ-ы,
Каспиский банк АҚ-ын атауға болады.
Банктердің тұтыну несиелерінің басқа банктерден ерекшеліктерін
анықтау ғылыми тұрғыда дұрыс емес себебі, әр бір банк өздерінің нарықтық
аясында қызмет атқарады және өздерінің қызметтерінің нәтижелеріне
байланысты белгіл бір тұтынушылар тобы болады. Сонымен қатар қай банктің
өнімдері клиент үшін тиімді екендігін клиент банк өнімдерімен таныса
отырып, анықтайды.
Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай
түрлері қолдануда (сызба1):
Сызба 1. Қазақстандағы тұтыну несиесінің түрлері
- автомобильдик несие;
- ұзақ мерзімде пайдаланатын тауарлар сатып алуға арналған несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге берілетін несие.
Мұнда автокөлік несиесі бойынша жаңа және жүрілген
автокөліктерді банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
- жиһаз;
- сантехника;
- аудио- видео және тұрмыстық техникалар;
- компьютер және оффистік техникалар;
- басқа да тұтыну тауарлары.
Банктер қазір тұтыну несиесінің 3 түрін ұсынады:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
Қысқа мерзімді несиелерге экспресс–несие жатады. Ол 1997 жылдан
беріліп келе жатыр, кепілдеме ретінде құнды қағаздар алынады. Бұл мерзімі
бойнша тез рәсімделетін иесие түрі. Ол 1-3 аралығында ұсынылады. Құнды
қағаздар кепіл болатын экспресс–несиенің жетістігі мынада:
- несие сомасы құнды қағаздардың бағалану құнына байланысты;
- қарыз алушыдан несие қабілеттілігін көрсететін өзге нәрсе талап
етілмейді;
- өзге несие түрлерімен салыстырғанда төмендетілген пайыздық үстеме
қолданылады;
- несие үшін пайыз бен негізгі сома несие шарты біткен кезде қайтарылады;
- рәсімделуі қарапайым.
Несиенің ең көп мөлшері шектелмеген және табысы туралы анықтама талап
етілмейді. Орта мерзімді несиелерге кезек күттірмейтін мұқтаждарға
берілетін несиелер жатады. Бұл несие 5 жылға беріледі, ол тұрғын жайының
орнына қарай дербес табыс көзі бар азаматтарға беріледі. Несие тұтыну
сипатына не мақсаттарға, мысалы көлік, гараж, үй жабдықтарын сатып алуға,
емдеуге, шипажай мен туристік жолдама, тойлар өткізуге беріледі. Қазір ол
несие 10$-ға дейін несие несиелік эквивалентімен беріледі.
Кезек күттірмейтін қажеттіліктерге берілетін несиенің міндетті
шарттары мынадай:
- тұрақты мекен жайы мен жұмыс орны;
- тұрақты табыс көзі (соңғы жұмыс орнында 1 жылдан кем емес еңбек ету);
- тұтынушының төлемқәбілеттілігі;
Ұзақ мерзімді несиелерге қозғалмайтын обьектілер сатып алу, құрылыс
жүргізу, білім алуға, ипотекалық несие жатады.
Қозғалмайтын объектілерді алуға, құрылыс жүргізуге, қайта
құрылымдауға несие 15 жылға дейін беріледі, бірақ кезек күттірмейтін
несиеден ерекшелігі алынған сома қайда, қалай жұмсалатыны туралы есеп
алынады. Тұрғын үй сатып алу, соғу немесе күрделі жөндеуге несие жұмыстың
сметалық құнына қарай беріледі және несие мөлшерін банк анықтайды.
Несиенің бұл тобына жататындар:
- жеке тұрғын жай соғуға несие – жер учаскесі бар және аудандық әкімшілік
шешімімен жер бөлінген жағдайда беріледі;
- жеке тұру үшін үй соғуға және бақшалық жайлар салуға несие – бау-бақша
серіктестігінен анықтама мен жергілікті әкімшілік шешімінің күні мен
номері көрсетілген, жарғысы бекітілген күн, бау-бақша серіктестігінің
орны көрсетілген жағдайда беріледі;
- жеке тұрғын үй, бау-бақша жайларын, ауылдық жерден үй сатып алуға
несиелер – сату-сатып алу операциясының өткені туралы анықтама-шот болған
жағдайда, сату-сатып алу келісім шарты мен сатушыдан меншік құқығы
куәлігі бар болған жағдайда берілетін несие;
- жеке тұрғын жайды күрделі жөндеу мен қайта құрылымдауға, мерзімдік тұрғын
үйге несие – жөндеуді қажет ететін үй болса, аудандық әкімшілік шешімі,
бау-бақша серіктестігінен анықтама болған жағдайда және шығындар сметасы
көрсетілсе беріледі;
- жер учаскелерін алуға берілетін несиелер – жер учаскесін алуға құқық
беретін құжаттар, жер учаскесін сатып алу шарты нотариуспен
куәлендірілген жағдайда берілетін несие.
Ұзақ мерзімді несие алу үшін мынадай құжаттар қажет:
- қозғалмайтын мүлік кепілдігі келісім-шартын рәсімдеу мен тіркеуге келісім
берген клиент өтініші;
- заңды тұлға – сатушыдан сатып алынған тұрғын үй құны туралы анықтама-шот;
Егер сатушы заңды тұлға болса қозғалмайтын мүлік агенттігінен, немесе
сатып алу-сату келісім шарты нотариуспен куәландырылуы тиіс;
- өзге де құжаттар Банктік несиемен қамтамасыз ету үшін заңды және жеке
тұлғалардың тапсырысы қозғалатын мүлік кепілі қабылдануы мүмкін.
Үй алуға міндетті түрде қосымша кепілдеме келісім-шарты жасалады.
Кепілзат келісім-шарты құзыретті органдарда тіркеу мен нотариалды
куәлендірілгеннен соң, жұмыс күнінің 9-шы күнінен кешіктірмей, сатып алу-
сату шартының сенімділігі тексерілгеннен соң, банктер басшысы мен бас
есепшісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1. Банктік несиелердің маңыздылығы мен тұтыну несиесінің экономикалық
негізі
1.1.Несиенің мәні және қажеттілігі, несиелік саясат және оның
элементтері...8
2. Тұтыну несиесі экономикалық мәні және тұтыну несиесін шет елдерде
қолдану
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9
1.3.Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің даму барысы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2. Коммерциялық банктің қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижелеріне талдау
(Еуразиялық банк АҚ-ң мәліметтері негізінде )
1. Еуразиялық банк Акционерлік Қоғамының қалыптасу және даму тарихы,
қызметінің негізгі түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 30
2. Банктің қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3. Банктің несие саясатына және несие портфеліне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .48
4. Еуразиялық банк АҚ-да тұтыну несиесінің жүзеге асырылуына
талдау..54
3. Еуразиялық банк АҚ-ң тұтынушылық несиелеу қызметі бойынша
іс-шаралар
1. Еуразиялық банк АҚ-да тұтыну несиесін дамыту бойынша іс –шаралар.59
2. Еуразиялық банк АҚ-ң қызметін жетілдіру бағыттары
... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тұтыну несиесі тұрғындардың қажеттілігін
өтейтін несие нысандарының бірі. Кейбір жағдайда тұрғындардың әр алуан
деңгейде табысы бар топтарын теңелдіруге ықпал етеді. Несиенің қажеттілігі
тек тұрғындар қажеттілігін өтеуге ғана емес, сонымен бірге тауар
өндірушілердің мүдделеріне де қызмт етеді, тауар өткізуге жағдай туғызады.
Тұтыну несиесі елдің әлеуметтік–экономикалық өмірінде үлкен рөл
атқарады:
- тұтыну несиесінің дамуы ұзақ қолданылатын тауарларға сұраныстың көбеюіне,
тауардың өтімді болуына, бюджеттің табыс бөлігінің дамуына әсер етеді;
- мемлекет нақты әлеуметтік саясатты анықтауға мүмкіндік алады;
- тұтыну несиесі ақшалай да, тауарлық нысанда болуы мүмкін. Ақша түрінде
несиені негізінен несие беруші мекемелер береді. Тауар түріндегі несиені
уақытын создырып сауда орындары ұзақ мерзімге береді.
Тұтыну несиесі бұл бүгінгі таңдағы Қазақстандық банктер ішіндегі
қарқынды дамып келе жатқан неселеудің бір түрі. Несиенің бұл түрінің
дамуы елімізде қаржы нарығының тұрақтануымен, халықтың ақшалай
қаражатарының (табыстарының) артуымен және халықтың төлем қабілеттілігінің
артып, несиелеу жүйесіне белсенді қатынасуымен және әлемдік капитал
нарығындағы қаржы ресурстарының құнынның арзандауымен байланысты болып
отыр.
Қазір банктер активтер құрылымында тұрғындарға берілетін несие
үлесінің салмағы (50–60%). Бұл операцияларды өткізудегі тәуекелділік пен
тұтыну несиесінің көп бөлігі қысқа мерзімді сипатта болатындығын көрсетеді.
Сондықтанда бүгінгі таңдағы несиелеу жүйесіндегі тұтыну несиесінің ролінің
артуына сәйкес оған жан- жақты зертеу жүргізудің маңызы зор.
Коммерциялық банктер бүгінгі таңда тұрғындарға несиеге беру
объектілерін кеңейту, оларды беру шарттарын несие түріне қарай саралау,
пайдалану мерзімін, қарыз алушының табыс деңгейін, рәсімдеу тәртібін
оңайлату үрдісін есепке алған жөн. Сонымен қатар әлемдік банктік тәжірибеде
қолданылып жүрген жеке несие алушыларға несие беру тәжірибесін зерттеу
жүргізу тұтыну несиесін одан әрі дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – “Еуразиялық банк” Акционерлік қоғамы
болып табылады.
Осыған сәйкес дипломдық жұмыстың мақсаты – тұтыну несиесінің экономикалық
мәні мен теориялық негізіне жан-жақты зерттеулер жүргізіп, несиелеудің бұл
түрінің “Еуразиялық банк” АҚ-ның қызметіндегі жүзеге асырылу
ерекшеліктерін қарастыру.
Осы мақсатқа қол жеткізу мақсатында келесі міндеттерді жүзеге асыру қажет:
• жалпы несие ұғымының, несие саясатының экономикалық мәні мен жүзеге
асырылу ерекшеліктерінің теориялық негіздерін зерттеу;
• несиенің түрлері мен негізгі нысандарын қарастыру;
• тұтыну несиесінің экономикалық мәнін оның шет мемлекеттерде жүзеге
асырылу ерекшеліктерін теориялық тұрғыда зерттеу;
• Қазақстандағы тұтыну несиесінің даму барысы мен ерекшеліктерін
қарастыру;
• “Еуразиялық банк” АҚ-ң қаржылық- шаруашылық қызметіне талдау жүргізе
отырып, банктің еліміздегі банктік қызметтер нарығындағы үлесін
сипаттау;
• Банктің несие қызметінің жүзеге асырылу барысына жан-жақты талдау
жүргізіп, несие портфелінің құрылымдық сипаты мен негізгі даму барысын
айқындау;
• Банктегі тұтыну несиесінің түрлерін, олардың негізгі талаптарын және
тұтынушылардың несиені пайдалану ерекшеліктері мен несиенің түрлеріне
сәйкес тартымдылығын бағалау;
• Банктің несиелеу жүйесіндегі тұтыну несиесі аясын дамыту бойынша іс –
шаралар ұсыну;
• “Еуразиялық банк” АҚ-ының даму бағыттарын айқындау.
1. Банктік несиелердің маңыздылығы, тұтыну несиесінің теориялық негізі
1.1. Несиенің мәні және қажеттілігі, несиелік саясат және оның
элементтері
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық
дамудың ажырамас құрамдаас бөлігін білдіреді. Оны барлық шаруашылық
субьектілерімен қатар, мемлекетте, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес,
олардың айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау- бұл
тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де
осындай айырбас кезінде несиеге байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы – бұл несиенің қозғалысының кіндігін
сипаттайды. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық
негізіне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда
бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз
көбіне ақшалай түрде берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр
түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен
шығаруға болмайды.
Несие - бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша
пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін
қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы
несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе
төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға
берілетін ссудалық капиталға айналады.
Несие мен ссуданың арсында да өзара айырмашылық бар .
Несие – бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және
сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды
сипаттайды. Ссуда –бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде несие - кәсіпорындар, ұйымдар
және бірлестіктер, сондай- ақ халық арасындағы несие қорын құру
және оларды қайтарылуы, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге
уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар
жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара
байланысты элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастар субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік
қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір
жағы. Қарыз беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші
субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес
мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті,
несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір –
бірімен сөздер болғанымен, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалыға,
кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке , салықтарға
т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін , бірақ бұл жерде
ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана
экономикалық қатынасты емес, сондай – ақ азаматтық қатынастар жағдайы
сипаттайды. Борыш – бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы – бұл қосымша
қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының
элементіне берілетін объекті де жатады. Беру объектісі – бұл құнның
ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын
қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде
мынадай қызметтерді атқарады:
□ қайта бөлу;
□ айналыс шығындарын үнемдеу;
□ айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
□ капиталдың шоғырлануын жеделдету;
□ ғылыми - техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық
экономикасының толық қанды жұмыс жасауына өз улесін қосады. Несиенің
бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан
екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің
қаржының қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі
әкімшілік негізде жүргізілсе , ал салалар мен аймақтар арасындағы
капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде
жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне
асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық
субъектілеріндегі ақшалай қаражаттың түсуі мен жұмсалуы арасындағы
уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген
қажеттілікті туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз
алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген
жетіспеушіліктің орнын толықтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл
дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс
шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал, келесі қызметі несиенің айалыстағы нақты ақшалардың
орнын уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашлықта мұндай орнын
алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асыру процесінде
тек қана тауар айалысын емес, сондай – ақ нақты ақшалардың уақытша
орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл
қызметі несиелік ақшалар : чектер , вексельдер, несиелік карточкалар
көмегімен жүзеге асырылады. Несиенің бұл қызметі арқылы ақша
айалысының жылдамдығымен қатар, айналыстағы ақша массасына және
төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты
дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді
шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда
алуға мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми – техникалық прогресті жеделдету қызметі
ғылыми – техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады.
Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми–зерттеу
орталықтарыың жұмыс жасауы қиынға түседі . Сондай – ақ несие
өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де аса
қажет болып табылады. Себебі, ондай шығыстар бастапқыда кәсіротынның
қаражатымен , оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің несиелері
есебінен қаржыландырылады.
Несиенің формалары, оның құрылымыменен және белгілі бір
дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының,
олардың негізгі қызметтерінің , яғни әр алуан сыртқы және ішкі
өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар
қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйінде қалады.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы
тауар түрінде берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі
несиені банктік деп атайды.
Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан
туады.
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға
қарызға берген тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда
болуына себеп болған экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы
формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты – тауарлардың өту
процесін жеделдету, сондай – ақ одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер
мен бизнеспен айалысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне
тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында
туындайды. Мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде қарыз алушының
көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы
қарыздық міндеттеме – вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынадай:
□ қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар
немесе қызметті сатумен айалысатын кез келген заңды тұлға бола
алады;
□ коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
□ қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
□ коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
□ қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің
заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы
тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерде қарыз алушыларға
ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады.
Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері
болса, ал қарыз алушылар ретінде : кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен
шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген
заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты –
бұл пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден
туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі
несиелер береді . Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
□ мақсатты қорларға;
□ банктерге;
□ қаржы – несиелік мекемелеріне.
Қаржылық емес агенттерге берілетін несилер:
□ өнеркәсіп салаларына;
□ ауыл – шаруашылығына;
□ саудаға;
□ дайындау ұйымдарға;
□ жабдықтау - сату ұйымдарына;
□ кооперативтерге;
□ жеке кәсіпкерлерге.
3. 3.Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
2. Мерзіміне қарай.
□ қысқа мерзімді (1 жылға дейін),
□ орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін),
□ ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
3.Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
□ негізгі қорларға жұмсалатын;
□ айналым қаражатына жұмсалатын.
4.Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
Қамтамасыз етілген:
□ кепілхатпен,
□ кепілдемемен,
□ кепілдікпен.
Сақтандырылған.
Қамтамасыз етілмеген:
□ сенім несиесі.
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген,мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер бөлінеді: 1,
2, 3 ,4, 5 санатты күмәнділер.
3) Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
6.Валютамен берілуіне қарай:
- Ұлттық валютамен;
- Шетел валютасымен.
7.Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке т ұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып,
ұзақ мерзімге берілетін несие.
3. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі.
4. Овердравт несиесі - клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқа мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір- біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
8. Лизингтік несие – құрал- жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
9. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдаланылатын несие.
10. .Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. .Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған
несие.
8. Несиелеу объектісіне қарай:
- меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
- материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына:
- сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау
мен импорттауға;
- азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар
және басқа да мүліктер алуына;
- ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
- театрлар және деиалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
- күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
- тез өтелетін тиімдігі жоғары шараларға.
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары. Кең
мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
тұрғысынан қарастыруға болады. Ал, тар мағынасында, несиелік сасат – бұл
несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен
тактикасын сипаттайды. Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы
стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
-нұсқаулық емес;
-несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік береді;
-нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
-оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды қамтитын
құжаттардан тұрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:
-несиенің берілуіне және несиелік портфелді басқаруға жауап беретін банк
қызметкерлері жетекшілікке алатын объективті стандарттар мен критерилерін;
-несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұдғалардың басты
іс-әрекеттерін;
-сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалығын;
-ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметінің диверсификацялаудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін жәек несиелік қызметкердің лауазымды
міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі-бір
тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шншуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік
өнімдермен анықталады. Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі
бақылауды ұйымдастыру болып табылады.
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттарымен қанщалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталған соң, соның негізінде банк қызметкерлерінің
қажетті несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік
саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулықтары
жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет саясатты
және соған сәйкес нұсқаулықтарды бекітеді. Несиелік саясат несиелеу
лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша жекелеген ережелерді де
қамтиды. Мысалы, несиелік саясатқа бір қарыз алушыға келетін тәуекел
лимиті анықталады,. Сонымен қатар, блин, несиелік саясатқа барлық
несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін. Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де
қамтылады. Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені
беруге байланысты мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесінде несиелік комитеттің шешетін мәселелері
мынадай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкерлердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие формасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді;
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуы тиіс. Несиелік саясатпен банк
қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай келктін ережелер мен
нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты енгізудің негізгі элементі
болып табылады. Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын
анықтайды. Оларды өз кезегінде несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын
іске асыру жүйесі ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта мынадай
элементтер көрсетілуі тиіс:
-несиелік қызметті ұйымдастыру;
-несиелік портфелді басқару;
-несиелеуге бақылау жасау;
-құзыретті бөлу принциптері;
-несиелеуді таңдаудың жалпы критерилері;
-несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
-несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
-несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде
көруге болады:
1) несиелеу саясаты;
2) несиелеу стандарты;
3) несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта – Несиелік саясат бойынша
жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатынад несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
- қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепілхаттар мен кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер.
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында несиелеу
стандарттарына әртүрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай құжаттарға:
несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт.
Несиелік нұсқаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
несиелер бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметті атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімшелердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Коммерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде проблемалық
несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша бақылау
жасалуға тиіс.
Несиелік механизм—нарықтағы қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен, несиелеу принциптерінен,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан
тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде
бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура белгілей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм сипатының объективтігін айта отырып, екі элементті:
несиені және несиелік механизмді бір-бірінен бөліп қарау дұрыс емес.
Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни олардың
нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық ұйымдастыру қатынастарының
белгілі-бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын белгілейді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс-
әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастарының мәніне жатпағанымен де
олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырып ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұнын, оның қызметтерін
талдаудан несиелік механизміне өтеді.
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
әлементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтері болады:
- несиенің түрлері;
- несиелеу объектілері;
- несиелеу субъектілері;
- несиелеу әдістері;
- несиелеу процесі;
- несиелеу принциптері;
- несиелік тәуекелдікті басқару.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысы мен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара
байланысты. Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті құндылықтарды өзінің қаржылай
көздері есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды қамтамасыз ете
отырып банктен несие алуға өтініш жасайды, сондай-ақ шығарылған шығындарын
өтейді. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың қалдықтарын
есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті
материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша
несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым
бойынша несиелеуде несиелеу объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
1.2. Тұтыну несиесі экономикалық мәні және тұтыну несиесін шет елдерде
қолдану тәжірибесі
Тұтыну несиесі тұрғындардың қажеттілігін өтейтін несие нысандарының
бірі. Кейбір жағдайда тұрғындардың әр алуан деңгейде табысы бар топтарын
теңелдіруге ықпал етеді. Несиенің қажеттілігі тек тұрғындар қажеттілігін
өтеуге ғана емес, сонымен бірге тауар өндірушілердің мүдделеріне де қызмт
етеді, тауар өткізуге жағдай туғызады.
Тұтыну несиесі елдің әлеуметтік–экономикалық өмірінде үлкен рөл
атқарады:
- тұтыну несиесінің дамуы ұзақ қолданылатын тауарларға сұраныстың көбеюіне,
тауардың өтімді болуына, бюджеттің табыс бөлігінің дамуына әсер етеді;
- мемлекет нақты әлеуметтік саясатты анықтауға мүмкіндік алады
(тұрғындардың мәдени–ағарту деңгейінің өсуі, жас отбасыларына көмек,
мүгедектер мен Ұлы Отан Соғысы қатысушылары, бұрынғы ауған соғысына
қатысушы жауынгерлерге т.б).
Тұтыну несиесі ақшалай да, тауарлық нысанда болуы мүмкін. Ақша
түрінде несиені негізінен несие беруші мекемелер береді. Тауар түріндегі
несиені уақытын создырып сауда орындары ұзақ мерзімге береді.
Тұтыну несиелерін әр түрлі көрсеткіштеріне қарай жіктейді:
а) несие беруші түріне қарай – банктер, сауда орындары, ломбардтар, прокат
бекеттері, несие-тұтыну одақтары т.б.;
б) қарыз алушылар түріне қарай – барлық тұрғындарға; нақты, әлеуметтік
топтарға; әр түрлі жас ерекшеліктеріне қарай; табыстарымен, несие төлем
қабілетіне қарай топтау; VIP-клиенттерге, студенттерге, жас отбасыларына.
- мақсаттылығына қарай (пайдалану объектісі мен несиелеу объектісіне
қарай); нақты мақсатты (білім алуға, емдеуге, үй салу мен сатып алуға,
ипотекалық, ұзақ мерзімді пайдаланатын тауар т.б); мақсатын көрсетпейтін
несиелер (овердрафт түрінде).
- мерзіміне қарай: қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта мерзімді (5 жылға
дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
Қазақстанда экономиканың өтпелі кезеңінде тұтыну несиесінің екі түрі
басым болды:
- ұзақ мерзімді тауарларды сатып алуға несие;
- тұрғын үй салуға несие.
Несиенің бірінші түрі жанама түрде болды, оны әртүрлі сауда орындары
мемлекеттік банктің араласуымен ұсынып отырды. Сонымен бірге 60-шы жылдарды
тауар түріндегі тұтыну несиесін төлеуде халақтың төлем қабілеті төмен
болды, ал 80-шы жылдары халықтың төлем қабілеті жоғары болғанымен, тұтыну
несиесі – сауда орындарында жатып қалған тауардың босалқы қорларын өткізу
тәсіліне айналуы.
Несиенің екінші түрін тікелей несие мекемелері береді. 1988
жылы шаруашылықты нарықтық нысанды жүргізу процестеріне байланысты, өндіріс
құлдырады, тауар айналымы төмендеді, ал бөлшек саудада жеке коммерциялық
құрылымдар жедел дамыды, ал тауар түрінде несиелеу өз мәнін жоғалтты. 1993
жылдан бастап халықты сауда орындары арқылы несиелеу қайта жаңғарды. Сондай-
ақ өзге де коммерциялық банктер тұтыну несиесін берумен айналысуда.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшексаудамен тығыз
байланысты: бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі
өседі, сонымен қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші
жағынан, халықты несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады.
Мұндай тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру
жағдайында пайда болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр-түрлі елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдің ішкі жиынтық өнімінің 10%- Германия мен Францияда- 30%, ал
Ұлыбритания мен АҚШ- та 60%құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде
тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық
қүралдары, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл
елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобильдерді сату
үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік
несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен
тікелей байланысты болып келеді.Сондықтан да, несиенің бұл формасының
экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар:
біріншісі, субъективті, яғни несие халыққа ең жоғарғы деңгейде
материалдық игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса ; екіншісі,
объективті, яғни кез-келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық
мәселесі – бұл дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану
аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген
елдердің экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да,оны мемлекеттік
ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыруы қажет. Мұндай реттеуді екі
түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде
мемлекет пен тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Көрсетілген құжаттар негізінде банк борышкердің төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізеді. Клиенттердің төлем қабілетіне талдау
жасаудың мақсаты – несиенің мөлшерін, мерзімін, оны өтеуді ұйымдастырудың
тиімді ережелерін анықтау.
Борышкердің төлем қабілеттілігі (Р) былай анықталады:
Р=Д4Kt
мұндағы Д4 – міндетті төлемдер шегеріліп тасталған 6 айдағы орташа кіріс;
K – Д4 -ның көлеміне тәуелді коэффициент.
Кіріс эквивалентті түрде былай анықталады:
теңге КірісҚР ҰБ-сі бекіткен доллар курсы
Осындай әдіспен борышкердің кепілгерінің де төлем қабілеттілігіне
талдау жүргізіледі. Батыс елдерінде банк клиентінің несие қабілеттілігін
қарастырған кезде бірнеше факторларға сүйенеді. Борышкер туралы мәлімет
сұрау парағының 80% қамтиды. Ондағы сұрақтар борышкердің ар-намысына
тимейтіндей етіп сұрапталады. Сонымен бірге борышкердің несие-жалдама
жүйесі бойынша несие қабілетін бағалайтын арнайы бағана әдісі бар. Мысалы,
неміс банкінің жедел-формулары 12 көреткіштен тұрады, олардың әрқайсысы
бойынша клиентке балл қосылады. Клиент көп балл жинаған сайын, оның несие
қабілеттілігі жоғары болады. Кестенің ең көп мөлшердегі балы – 20. Қарыз
алушылардың несие қабілеттілігін балдық жүйемен тексеру батыстық банктерге
кең қолданылады, балдық жүйемен жұмыс жүргізуге олар уақытын да, қаражатын
да аямайды. Банктер клиенттің несие қабілеттілігін анықтап, қарыз алушымен
несие шартына отырады, онда несиені алу, пайдалану, өтеу ережелері
көрсетіледі.
Тұрғындарды несиелеу жүйесі мынадай: НТО (несие–тұтыну одағы)
банктің клиенті бола тұрып, банктен алған несие есебінен өз мүшелеріне
несие береді. НТО-ның активтерінің өсу шамасына қарай ерікті салымдар
есебінен банк несиелері өзіндік қаражатпен ауыстырылады, одан кейін НТО
классикалық жүйемен, өзара көмек кассасы секілді жұмыс жүргізеді. НТО-ның
әрбір мүшесі өзге мүшелердің кепілдік беруімен салымның 5 есе мөлшерінде
несие алу мүмкіндігіне ие. НТО-ның басты шарты – оның коммерциялық емес
негізінде – барлық жиналған қаражат оның мүшелеріне несие ретінде
берілуінде. Банктің НТО-мен мұндай бірігуі өзіне жеке тұлғаларды көбірек
тартуға мүмкіндік береді; мұнда әрбір нақты клиентпен НТО жұмыс жүгізеді.
Сөйтіп банктің тұтыну несиесімен жұмысы кең таралуы мүмкін.
Әлемдік банктік тәжірибеде қолданылып жүрген жеке несие алушыларға
несие беру тәжірибесін зерттеу қажет.
Дамыған елдердегі тұтыну несиесі.
Рыноктық экономикасы дамыған елдерде халыққа қызмет көрсетудің
пайдалы және ыңғайлы түрі ретінде тұтыну несиесі кең таралған. 90 жылдар
басында дамыған елдерде отбасы табысы мен қарызы арасындағы қатынас мынадай
түрде болды: Италияда – 23% шамасында, АҚШ-та – 78%, Францияда – 60%,
Жапонияда – 80%-дан жоғары. Сондықтан мемлекет тарапынан тұтыну несиесін
реттеуге мүмкіндік туды. Оны реттеу несиенің пайдалану деңгейіне тұтынушыға
сыйақы дайындау арқылы жүзеге асырылды (пайыздық үлес арқылы, несие
мерзімі, өзінің бастапқы қаржысына).
Әр елде жеке қарыз алушыларға несие беру саласында өз заңдары бар,
бірақ оларды біріктіретін бір тұжырым бар: тұрмыс деңгейін жақсартуға
арналған тұтыну несиесі қажетті мөлшерде жеткілікті болуы тиіс. Ол халықтық
тауарларға деген сұранысына ықпал етеді, өндірістің ұлғаюы мен тауарды
өткізуіне әсер етеді. Әсіресе тұтыну несиесі табыс деңгейі орташа
жұмысшылар мен қызметкерлерге қажет.
Әлемдік банк іс-тәжірибесінен отандық банктер үлгі етіп алатын тұтыну
несиесінің түрлері мынадай:
• ағымдағы шот бойынша несие – банк клиентінің ағымдағы шотынан қаражатты
шегеру түрінде іске асатын қысқа мерзімді несие нысаны, оның нәтижесінде
дебеттік сальдо құрылады;
• жеке ережелері бар несиелер – ірі объектілер, мысалы яхта сатып алу,
бассейн құрылысы, үйді жөндеу т.б. қажеттіліктер үшін жеке қарыз алушыға
беріледі;
• дербес несие – несиені жаңарту түрінде, бұл клиентке алдын-ала
белгіленген мөлшерде тез арада несие алуға мүмкіндік береді. Мұндай
несиені табыс көзі тұрақты кез-келген клиент алуына болады;
• диспозициялық несие – банктің ауқатты клиенттері мен өзге де жеке
тұлғаларға берілетін ағымдағы несиенің ерекше түрі. Оны несие карточкасы
арқылы алуға да болады;
• кепілдік несие – банк өз клиентінің несие қабілеттілігіне сенім
білдіретін шарт негізінде берілетін несие. Банк өз клиентінің несие
шартында көрсетілген міндеттемелерді өтеуіне кепілдік береді.
1.3. Қазақстан Республикасында тұтыну несиесінің даму барысы мен
ерекшеліктері
Тұтыну несиесі Қазақстанда Кеңес дәуірінің 60-70 жылдарынан бастап
дами бастады. Несиенің бұл түрі ұзақ мерзімде қолданылатын тұрмыстық
тезниканы алу мақсатында жылына 1-2 пайыз көлеміне 6 айдан 24 ай мерзіміне
дейін берілетін. Ал бүгінгі таңда тұтыну несиесі Қазақстандық банктер
ішіндегі қарқынды дамып келе жатқан неселеудің бір түрі. Несиенің бұл
түрініің дамуы елімізде қаржы нарығының тұрақтануымен, халықтың ақшалай
қаражатарының (табыстарының) артуымен және халықтың төлемқәбілеттілігінің
артып, несиелеу жүйесіне белсенді қатынасуымен және әлемдік капитал
нарығындағы қаржы ресурстарының құнынның арзандауымен байланысты болып
отыр.
Соңғы 3 жыл 2004-2006 жылдар аралығында Қазастанда екінші деңгейлі
банктермен берілген тұтыну несиелерінің көлемі 11 есе артып, барлық
көлемі 203,7 млрд. теңгені құрады. Ал олардың жалпы осы аралықтағы барлық
берілген несиелер көлемінің ішіндегі тұтыну несиесінің үлесі 3 жыл
аралығында 5 есеге артқан.
Тұтыну несиесі әлемдік нарықтағы несиенің кең таралаған түріне жатады.
Сонымен қатар тұтынк несиесінің қолданылу аясы да өте кең. Яғни тұрғындар
өздерінің тұтыну тауарларын алуға ғана бұл несиенің түрін қолданбайды,
сонмен қатар әр түрлі қымбат тұратын қызмет түрлерін пайдалануға да (атап
айтатын болсақ, медициналқ қызмет түрі, ірі тойларды, шараларды өткізу, шет
елдік қымбат оқу ақысын төлеуге, туристік іс сапар қызметін төлеуге және
т.б. )бұл несиені пайдаланады.
Бүгінгі таңда еліміздегі екінші деңгейлі банктердің барлығында да бір-
бірінен, несиелеу мерзімі, несиені алу талаптары және пайыздық
мөлшерлемелері мен ерекшеленетін тұтыну несиелері кең қолданылады.
Бүгінгі таңдағы Қазақстандық банктің қызмет аясындағы тұтыну
несиесін кеңінен ұсынып отырған банктерге: Казкоммерцбанк АҚ-ы,
Қазақсатанның Халық Банкі Ақ-ы, АСҚбанкі, Темір банкАҚ-ы,
Казкоммерцбанк АҚ-ы, Банк ЦентрКредит АҚ-ы, Еуразиялық банк АҚ-ы,
Каспиский банк АҚ-ын атауға болады.
Банктердің тұтыну несиелерінің басқа банктерден ерекшеліктерін
анықтау ғылыми тұрғыда дұрыс емес себебі, әр бір банк өздерінің нарықтық
аясында қызмет атқарады және өздерінің қызметтерінің нәтижелеріне
байланысты белгіл бір тұтынушылар тобы болады. Сонымен қатар қай банктің
өнімдері клиент үшін тиімді екендігін клиент банк өнімдерімен таныса
отырып, анықтайды.
Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай
түрлері қолдануда (сызба1):
Сызба 1. Қазақстандағы тұтыну несиесінің түрлері
- автомобильдик несие;
- ұзақ мерзімде пайдаланатын тауарлар сатып алуға арналған несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге берілетін несие.
Мұнда автокөлік несиесі бойынша жаңа және жүрілген
автокөліктерді банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
- жиһаз;
- сантехника;
- аудио- видео және тұрмыстық техникалар;
- компьютер және оффистік техникалар;
- басқа да тұтыну тауарлары.
Банктер қазір тұтыну несиесінің 3 түрін ұсынады:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
Қысқа мерзімді несиелерге экспресс–несие жатады. Ол 1997 жылдан
беріліп келе жатыр, кепілдеме ретінде құнды қағаздар алынады. Бұл мерзімі
бойнша тез рәсімделетін иесие түрі. Ол 1-3 аралығында ұсынылады. Құнды
қағаздар кепіл болатын экспресс–несиенің жетістігі мынада:
- несие сомасы құнды қағаздардың бағалану құнына байланысты;
- қарыз алушыдан несие қабілеттілігін көрсететін өзге нәрсе талап
етілмейді;
- өзге несие түрлерімен салыстырғанда төмендетілген пайыздық үстеме
қолданылады;
- несие үшін пайыз бен негізгі сома несие шарты біткен кезде қайтарылады;
- рәсімделуі қарапайым.
Несиенің ең көп мөлшері шектелмеген және табысы туралы анықтама талап
етілмейді. Орта мерзімді несиелерге кезек күттірмейтін мұқтаждарға
берілетін несиелер жатады. Бұл несие 5 жылға беріледі, ол тұрғын жайының
орнына қарай дербес табыс көзі бар азаматтарға беріледі. Несие тұтыну
сипатына не мақсаттарға, мысалы көлік, гараж, үй жабдықтарын сатып алуға,
емдеуге, шипажай мен туристік жолдама, тойлар өткізуге беріледі. Қазір ол
несие 10$-ға дейін несие несиелік эквивалентімен беріледі.
Кезек күттірмейтін қажеттіліктерге берілетін несиенің міндетті
шарттары мынадай:
- тұрақты мекен жайы мен жұмыс орны;
- тұрақты табыс көзі (соңғы жұмыс орнында 1 жылдан кем емес еңбек ету);
- тұтынушының төлемқәбілеттілігі;
Ұзақ мерзімді несиелерге қозғалмайтын обьектілер сатып алу, құрылыс
жүргізу, білім алуға, ипотекалық несие жатады.
Қозғалмайтын объектілерді алуға, құрылыс жүргізуге, қайта
құрылымдауға несие 15 жылға дейін беріледі, бірақ кезек күттірмейтін
несиеден ерекшелігі алынған сома қайда, қалай жұмсалатыны туралы есеп
алынады. Тұрғын үй сатып алу, соғу немесе күрделі жөндеуге несие жұмыстың
сметалық құнына қарай беріледі және несие мөлшерін банк анықтайды.
Несиенің бұл тобына жататындар:
- жеке тұрғын жай соғуға несие – жер учаскесі бар және аудандық әкімшілік
шешімімен жер бөлінген жағдайда беріледі;
- жеке тұру үшін үй соғуға және бақшалық жайлар салуға несие – бау-бақша
серіктестігінен анықтама мен жергілікті әкімшілік шешімінің күні мен
номері көрсетілген, жарғысы бекітілген күн, бау-бақша серіктестігінің
орны көрсетілген жағдайда беріледі;
- жеке тұрғын үй, бау-бақша жайларын, ауылдық жерден үй сатып алуға
несиелер – сату-сатып алу операциясының өткені туралы анықтама-шот болған
жағдайда, сату-сатып алу келісім шарты мен сатушыдан меншік құқығы
куәлігі бар болған жағдайда берілетін несие;
- жеке тұрғын жайды күрделі жөндеу мен қайта құрылымдауға, мерзімдік тұрғын
үйге несие – жөндеуді қажет ететін үй болса, аудандық әкімшілік шешімі,
бау-бақша серіктестігінен анықтама болған жағдайда және шығындар сметасы
көрсетілсе беріледі;
- жер учаскелерін алуға берілетін несиелер – жер учаскесін алуға құқық
беретін құжаттар, жер учаскесін сатып алу шарты нотариуспен
куәлендірілген жағдайда берілетін несие.
Ұзақ мерзімді несие алу үшін мынадай құжаттар қажет:
- қозғалмайтын мүлік кепілдігі келісім-шартын рәсімдеу мен тіркеуге келісім
берген клиент өтініші;
- заңды тұлға – сатушыдан сатып алынған тұрғын үй құны туралы анықтама-шот;
Егер сатушы заңды тұлға болса қозғалмайтын мүлік агенттігінен, немесе
сатып алу-сату келісім шарты нотариуспен куәландырылуы тиіс;
- өзге де құжаттар Банктік несиемен қамтамасыз ету үшін заңды және жеке
тұлғалардың тапсырысы қозғалатын мүлік кепілі қабылдануы мүмкін.
Үй алуға міндетті түрде қосымша кепілдеме келісім-шарты жасалады.
Кепілзат келісім-шарты құзыретті органдарда тіркеу мен нотариалды
куәлендірілгеннен соң, жұмыс күнінің 9-шы күнінен кешіктірмей, сатып алу-
сату шартының сенімділігі тексерілгеннен соң, банктер басшысы мен бас
есепшісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz