Қазқстан Республикасының қаржы нарығы
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 . 4
II. Қазқстан Республикасының қаржы нарығы.
2.1 Қазақстан Республикасының қаржы нарығы, оның
қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.14
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы нарығының
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.21
а)Акциялар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.25
б)Облигациялар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.28
в)РЕПО нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.32
2.3 Қазақстандық қаржы нарығын толғататын
проблемалар мен қаржы нарығының мүмкіндіктері ... ... ... ... ..32.36
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.38
IV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
II. Қазқстан Республикасының қаржы нарығы.
2.1 Қазақстан Республикасының қаржы нарығы, оның
қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.14
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы нарығының
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.21
а)Акциялар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.25
б)Облигациялар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.28
в)РЕПО нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.32
2.3 Қазақстандық қаржы нарығын толғататын
проблемалар мен қаржы нарығының мүмкіндіктері ... ... ... ... ..32.36
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.38
IV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде қаржы зор роль атқарады. Қаржы – нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда қаржының экономикалық - әлеуметтік мәнін түсіне білудің, оның іс- әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Қаржы ақша – тауар қатынастарды, қаржы ресурстарының басты көзі болып табылатын ұлттық табыс туралы және мемлекеттің табиғаты және функциялары туралы ілімге негізделеді. Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымының мән – мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы мен пайдаланылуы қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлектті қоса алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан шаруашылық және қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің әдісі – материалистік диалектикалыық – тарихи әдіс қолданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын олардың дамуы мен өзара байланыстылығын негізінде зерттеуді болжайды.
Қаржы қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық айналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралды шаруашылықтан жүйелі тауар – ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Экономикалық реформа, кәсіпорындардың дербестігін арттыру және шаруашылық жүргізудің жаңа нысандарына өту жағдайында қаржы ресурстарының әдеттегі әдістерін қолдау шектеле бастады. Сонымен қатар қаржы ресурстарын министрліктер арқылы салааралық бөлу біршама қысқарады. Бұның өзі кәсіпорындардың қаржы ресурстарын өз бетінше тұтыну және сату арқылы қаржы нарығын құруға қолайлы жағдай жасады. Қаржы нарығы өзіне тән инфрақұрылымы және жаңа принципті ақпаратты ағымы бар күрделі экономикалық қатынастар саласы. Сондықтан қаржы нарығын құру үшін бағалы қағаздарды эмиссиялау, қаржы инфрақұрылымын құру және ақпаратпен қамтамасыз етуге байланысты жүйелі мәселелерді зерттеу қажеттілігі пайда болды.
Қаржы ақша – тауар қатынастарды, қаржы ресурстарының басты көзі болып табылатын ұлттық табыс туралы және мемлекеттің табиғаты және функциялары туралы ілімге негізделеді. Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымының мән – мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы мен пайдаланылуы қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлектті қоса алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан шаруашылық және қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің әдісі – материалистік диалектикалыық – тарихи әдіс қолданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын олардың дамуы мен өзара байланыстылығын негізінде зерттеуді болжайды.
Қаржы қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық айналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралды шаруашылықтан жүйелі тауар – ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Экономикалық реформа, кәсіпорындардың дербестігін арттыру және шаруашылық жүргізудің жаңа нысандарына өту жағдайында қаржы ресурстарының әдеттегі әдістерін қолдау шектеле бастады. Сонымен қатар қаржы ресурстарын министрліктер арқылы салааралық бөлу біршама қысқарады. Бұның өзі кәсіпорындардың қаржы ресурстарын өз бетінше тұтыну және сату арқылы қаржы нарығын құруға қолайлы жағдай жасады. Қаржы нарығы өзіне тән инфрақұрылымы және жаңа принципті ақпаратты ағымы бар күрделі экономикалық қатынастар саласы. Сондықтан қаржы нарығын құру үшін бағалы қағаздарды эмиссиялау, қаржы инфрақұрылымын құру және ақпаратпен қамтамасыз етуге байланысты жүйелі мәселелерді зерттеу қажеттілігі пайда болды.
1. Құлпыбаев С., Ілиясов Қ. Қ. «Қаржы» Оқулық – Алматы: 2005 жыл.
2. Мельников В. Д. «Қаржының жалпы курсы»: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 жыл 30 наурыздағы № 2155 Қазақстан Республиканың Заңы.
4. Асилова А. «Бағалы қағаздар нарығын дамытудың алғышарттары //Жаңа ғасыр. – 2006. №5 61-63 бет.
5. Искаков У. М., Бохаева Д. Т., Рузиева Э. А. «Финансовые рынки и посредники» Учебник. – Алматы: Экономика 2005год.
6. Сейткасимов.Т. С., Ильясов А. А. «Ценные бумаги и фондовый рынок» - Алматы: Экономика 1998 год.
7. Бохаев Д. «Қаржы нарығының экономикалық мәні мен құрылымы: ақша, депозит, несие нарығы //экономика негіздері мектепте, колледжде және ЖОО – да оқыту = Основы экономики преподавание в школе, колледже и ВУЗ – е. 2006. №1 – 5 -9 бет.
8. Адаева Г. «Рынок правительственных государственных ценных бумаг»: текушее состояние и планы //ANALYTIC. Аналит. Обозрение. – 2005 год. № 4 стр. 38 -40.
9. Барлыбеков К. Ж. «Развитие рынка государственных ценных бумаг» //Национальная экономика в условиях глобализации: материалы Междунар. Науч. Симпозиума (21-22 сент 2005год) под общ. Ред. А. А. Абишева – Алматы: экономика , 2005 год.
10. Назарбаев Н. А «Наша стратегическая задача – быть лидером на региональном финансовом рынке» //Информ бюллетень Мин. Финансов РК 2005 - № 24 стр. 11.
11. «Мир финансы» № 01, 2006 год.
12. «Мир финансы» № 10, 2006 год.
13. «Мир финансы» № 11, 2006 год.
14. «Мир финансы» № 07, 2005 год.
15. «РЦБК» № 17, 2005 год.
16. «РЦБК» № 1, 2008 год.
17. www.egemen.kz
18. www.nachnem.kz
19. www.dknews.kz
20. www.gazetaKapital.kz
21. www.google.kz
22. www.wfin.kz
2. Мельников В. Д. «Қаржының жалпы курсы»: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 жыл 30 наурыздағы № 2155 Қазақстан Республиканың Заңы.
4. Асилова А. «Бағалы қағаздар нарығын дамытудың алғышарттары //Жаңа ғасыр. – 2006. №5 61-63 бет.
5. Искаков У. М., Бохаева Д. Т., Рузиева Э. А. «Финансовые рынки и посредники» Учебник. – Алматы: Экономика 2005год.
6. Сейткасимов.Т. С., Ильясов А. А. «Ценные бумаги и фондовый рынок» - Алматы: Экономика 1998 год.
7. Бохаев Д. «Қаржы нарығының экономикалық мәні мен құрылымы: ақша, депозит, несие нарығы //экономика негіздері мектепте, колледжде және ЖОО – да оқыту = Основы экономики преподавание в школе, колледже и ВУЗ – е. 2006. №1 – 5 -9 бет.
8. Адаева Г. «Рынок правительственных государственных ценных бумаг»: текушее состояние и планы //ANALYTIC. Аналит. Обозрение. – 2005 год. № 4 стр. 38 -40.
9. Барлыбеков К. Ж. «Развитие рынка государственных ценных бумаг» //Национальная экономика в условиях глобализации: материалы Междунар. Науч. Симпозиума (21-22 сент 2005год) под общ. Ред. А. А. Абишева – Алматы: экономика , 2005 год.
10. Назарбаев Н. А «Наша стратегическая задача – быть лидером на региональном финансовом рынке» //Информ бюллетень Мин. Финансов РК 2005 - № 24 стр. 11.
11. «Мир финансы» № 01, 2006 год.
12. «Мир финансы» № 10, 2006 год.
13. «Мир финансы» № 11, 2006 год.
14. «Мир финансы» № 07, 2005 год.
15. «РЦБК» № 17, 2005 год.
16. «РЦБК» № 1, 2008 год.
17. www.egemen.kz
18. www.nachnem.kz
19. www.dknews.kz
20. www.gazetaKapital.kz
21. www.google.kz
22. www.wfin.kz
Жоспары.
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 - 4
II. Қазқстан Республикасының қаржы нарығы.
2.1 Қазақстан Республикасының қаржы нарығы, оның
қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5-14
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы нарығының
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..14-21
а)Акциялар
нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-25
б)Облигациялар
нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..25–28
в)РЕПО нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-32
2.3 Қазақстандық қаржы нарығын толғататын
проблемалар мен қаржы нарығының
мүмкіндіктері ... ... ... ... ..32-36
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...37-3 8
IV. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..39
Кіріспе.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде қаржы зор роль атқарады. Қаржы – нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың
құралы. Бұл орайда қаржының экономикалық - әлеуметтік мәнін түсіне
білудің, оның іс- әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың Қазақстан
экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Қаржы ақша – тауар қатынастарды, қаржы ресурстарының басты көзі болып
табылатын ұлттық табыс туралы және мемлекеттің табиғаты және функциялары
туралы ілімге негізделеді. Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде
ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы
ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар
қаржы туралы ғылымының мән – мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен
мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы мен пайдаланылуы
қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлектті
қоса алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан
алуан шаруашылық және қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері
болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің
әдісі – материалистік диалектикалыық – тарихи әдіс қолданылады, ол нақты
тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын
олардың дамуы мен өзара байланыстылығын негізінде зерттеуді болжайды.
Қаржы қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша
қоғамдық айналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы
ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық
қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралды шаруашылықтан жүйелі
тауар – ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және
мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз
байланысты болды.
Экономикалық реформа, кәсіпорындардың дербестігін арттыру және
шаруашылық жүргізудің жаңа нысандарына өту жағдайында қаржы ресурстарының
әдеттегі әдістерін қолдау шектеле бастады. Сонымен қатар қаржы ресурстарын
министрліктер арқылы салааралық бөлу біршама қысқарады. Бұның өзі
кәсіпорындардың қаржы ресурстарын өз бетінше тұтыну және сату арқылы қаржы
нарығын құруға қолайлы жағдай жасады. Қаржы нарығы өзіне тән инфрақұрылымы
және жаңа принципті ақпаратты ағымы бар күрделі экономикалық қатынастар
саласы. Сондықтан қаржы нарығын құру үшін бағалы қағаздарды эмиссиялау,
қаржы инфрақұрылымын құру және ақпаратпен қамтамасыз етуге байланысты
жүйелі мәселелерді зерттеу қажеттілігі пайда болды.
Қазақстанның орталықтандырылған жоспары экономикадан нарықтық
экономикаға өту қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік
қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету
механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары; қоғамның
барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдділігінің дәрежесі. Қоғамдағы
соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер Қазақстан Республикасының нарықтық
қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бағыталғандағы өтпелі дәуір
кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде ежелден
дамып, соңғы 70 – жылда социализм мен капитализм деген екі жүйенің
бәсекесінде өзінің өміршеңдігін экономикалық және әлеуметтік тиімділігін
дәлелдеді. Сол капитализм экономиканың және жеке мемлекеттік секторларын
қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген
нарықтық шаруашылық құра білді. Қаржы – несие институаттар демократиялық
негізде құрылған қазіргі нарық - адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі.
Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық
құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с.
нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп
негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Бұл курстық жұмыста дамыған қаржы нарығы жағдайында және қаржы –несие
институттарының тармақталған желілік жүйесінде қазіргі кездегі
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы, оның қалыптасу тарихи мен құрылымы
қарастырылады. Бастапқы кездегі қаржы нарығы қазіргі кезеңдегі қаржы
нарығымен салыстыруларына, әсіресе қаржы нарығының бағалы қағаздар
нарығына көп көңіл бөлдім. Бізге қаржы нарығын қалыптастыруда батыл
қадамдар жасау міндетті, яғни бағалы қағаздар нарығын құру, несие
жүйелерін коммерциялық және кәсіпкерлік негізге көшіру, сондай – ақ
қаржы инфрақұрылымын дамту қажеттілігі тұр. Бүгінгі таңда Қазақстанның
қаржы нарығындағы, яғни бағалы қағаздар нарығында алдыңғы орындағы
корпоративтік облигациялардың ролі қандай, акциялар, облигацялар мен РЕПО
операцияларының нарықтарындағы қазіргі жағдайларын ашып көрсетіледі. Айта
кететін жайт, бұл курстық жұмыста Қазақстандық қаржы нарығының дамуына
көптеген проблеммалардың әсер ететіні барлығымызға белгілі емес, егер де
жай көздермен қарасақ қаржы нарығына әсер етін проблеммалар жоқ сияқты. Ал
бұл проблеммар тек қаржы нарығында жұмыс істейтін адамдарға анық көрінеді.
Сол себепті Қазақстан Республикасының қаржы нарығының дамуына кедергі
ететін проблеммаларды курстық жұмысымда ашып және тоқталып кетім.
2.1 Қаржы нарығының ұғымы және оның қалыптасуы.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы нарығының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы нарығы бұрын-
соңды болған емес.
Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады және тауар, ақша, несие, сақтық, валюта және басқа
нарықтармен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
нарықтармен) етене байланысты.
Экономикалық жүйедегі нарықтың өзара байланысы.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы нарығы қаржы ресурстарын
үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлы тиімді пайдаланудың,
ұлттық шрауашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың айрықша нысаны
болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай – ақ несие нарығы
түрінде де әрекет етеді. Қаржы нарығы экономикалық түрі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді әр түрлі нысанда
реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым
жалпы ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы
ұғымы ақша, валюта, несие, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен
түсіндіреді. Бұл қаржыны ақша мен құн категорияларына бара – бар
категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік
практикамен байланысты, өйткені экономиканың кез келген түрі меншіктің
титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа
құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.
Қаржы нарығының құрылымы.
Ақша нарығы дегеніміз – қолма – қол ақша емес, қолма – қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының нарығы.
Несие нарығы дегеніміз - несие бойынша банктердің несие
операцияларымен байланысты.
Ақша мен несие нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысын
ақызмет етеді.
Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы нарығында саптып алу – сатудың объектілері айрықшалықты тауарлар
- ақша және бағалы қағаздар нарығы болып табылады.
Қаржы нарығында бағалы қағаздарыдың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды
орын алады. Қор құндылықтарының - бағалы қағаздар мен туынды бағалы
қағаздардың айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те
атайды. Қор нарығы термині бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле
жасалынатын және ресімделінетін мекеменің – қор биржасының атымен
байланысты.
Нарықтың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы нарығының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
• Реттелінген тауар нарығының болуы, яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен
ұсынымның теңгерімділігі;
• Ұлттық банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған
қолма – қол және қолма – қолсыз ақша айналым бойынша эмиссияға
бақылау жатады;
• Несие нарығының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
енесие ресурстарын еркін нарыққа орналастыру; несие ресурстарының
қозғалысы орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін,
коммерциялық банктердің міндетті резервтер нормасын, ашық ақша
нарығында операцияларды жүргізуді бегілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі мен оның
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы нарығының жұмыс
істеуінің объективті алғышарттары болып табылады.
Қаржы нарығының жұмыс істеуінің негізгі алғышартарына мыналар жатады:
1. бәсекені дамыту мен монополияны шектеу мақсатынадағы материялдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының - меншіктің
барлық нысандары кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік
сектордың де кең дербестігі;
2. қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы;
өндірістік күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың,
қаражаттарды кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің
азаюы;
3. шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға
және басқа активтерге инвеститцияланатын ақшалай табыстардың өсуі;
4. бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату республикалық, сондай – ақ жергілікті бюджеттердің
тапшылықтары мемлекеттік қарыздарды шығару арқыы жабылуы тиіс.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән сатылас
әдістің орнына деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс - әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.
Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиіді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың жоғарғы бағасы белгіленеді.
Қаржы нарғының болуы иинфляцияны тежейді, өткені бюджет тапшылығын жабу
үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, нарықта еркін жүретін, бағасы
сұраным мен ұсыныммен анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы нарығының қалыптасып жұмыс істеуі
экономиканың дағдарысын жүргізетін және оның инфляциясымен қосарласатын
қарама – қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқа
мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы
қағаздарға ұзақ мерзімге салуға болмайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді
инвестициялар үшін жылжымайтын мүлікке, тауарларға, еркін айырбасталымды
бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады. Қаржы нарығының
дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің төмендігнен тежеліп
отыр, мұның өзі инвесторлардың санын азайтады. Кәсіпорындардың төлеуге
созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың қаражаттарды бағалы қағаздарға
салуы екі талай. Ақша қаражаттарының тапшылыға қысқа мерзімді несиелер
мен депозиттер бойынша пайыздық мөлшердемелердің өсуіне жеткізеді, мұның
нәтижесі бағалы қағаздардың табыстылығы банктердің ақша – несие
операциялары жөніндегі мұндай табыстылықпен бәсекелесе алмайды.
Қаржы нарығының жұмыс істеуіне әсер теуші маңызды факторы сонымен қатар
саяси ұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар
елдің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорынның рентабельділігіне қатысты ұзақ мерзімді болжамның
мүмкіндігін жоққа шығарады. Және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейді.
Қаржы нарығының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды – экономиканың
нақты секторы кәсіпорынның акциялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін бұл сегмент жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық әлеуетті тежеді.
Сонымен, қаржы нарығының негізгі элеметті немесе қаржы нарығының дамуына
әсер ететін қаржылық сектор ол бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Ал
осы бағалы қағаздар нарығы Қазақстан Республикасындағы құрылымына және
қалыптасуына тоқтала кетсек.
Бағалы қағаздарының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес нағыз
дербестілігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
нарығынада қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды
әрі түрлі шығындарды тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда
мәмілелерін жасай алады. Бағалы қағаздар - иеленушілеріне мүліктік
құқықтар және белгілі бір ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай
немесе тауарлай құжаттар. Бағалы қағазадар құжатсыз бағалы қағаздар мен
қағазсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздардың өмір
сүруінің классикалық нысаны – қағаз нысаны, бұл нысанда бағалы қағаз құжат
түрінде өмір сүреді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы бағалы қағаздардың
көптеген түрлерінің, ең алдымен эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің
құжатсыз нысанына көшуді қажет етеді.
Инвестициялық бағалы қағаздар - капиталды жұмсаудың объектісі болып
табылатын бағалы қағаздар
Инвестициялық емес бағалы қағаздар - бұл тауар немесе басқа нарықтарда
ақшалай емес – қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекелдердің
дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін және басқа
факторларды ескере отырып қор бағалы қағаздары үш топқа бөлінеді:
мемлекеттік, муниципалдық және мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - бұл мемлекеттің ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитентті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Олар:
қазынашылық вексельдер мен міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық
қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға – биліктің жергілікті органдардың
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар – корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздары
болып кәсіпорындардың, ұйымдардың банктердің борышқорлық міндеттемелері
мен акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері өте көп: ақшалай бағалы қағаздарға акциялар,
облигациялар, вексельдер, ақша чектері жатады. Қазіргі дүниежүзілік
практикада бағалы қағаздар туынды және негізгі болып бөлінеді. Туынды
бағалы қағаздар осы қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды
куәландыратын бағала қағаздар. Олар: фьючерстер форвардтар,
варранттар,своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс құқықтары
және т.б. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік, атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы
қағаздармен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға
тиесілі болады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда
аталған адамға тиесілі болады. Акция – акционерлік қоғам шығаратын және
бағалы қағаздың түрі мен санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамдық
басқаруға қатысуға және қоғам таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір
бөлігін акционерлердің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Облигация –
ұстаушысына оның белгіленген құнының тіркелген пайызы түрінде табыс
түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі қарыз шығару кезінде
белгілібір шаттар негізінде берілетін борыштық міндеттеме; жалған капитал
нысандарының бірі. Облигация акция сияқты көптеген түрлері бар: агенттік,
ипотекалық, қамтамасыз етілген, ішкі мемлекеттік және жергілікті
қарыздардың облигациялары, мемлекеттік емес, кәсіпорындардың облигациялары.
Ал қысқаша тоқталып кетсек, агенттік – облигация қаржы агенттігі шығаратын
облигация. Ипотеклық облигация – жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру
шартымен шығарылатын ипотекалық қарыз шарты бойынша талап ету құқығы
кепілмен, сондай –ақ тізбесі уәкілетті органның нормативтік – құқықтық
актісімен белгілінетін өзге де жоғары өтімді активтермен қамтамсыз
етілген облигация және тұрақты пайыз әкелетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз.
Қамтамасыз етілген облигация – эмитент міндеттемесін орындау эмитент
мүлкінің кепілімен, кепілдік берумен және Қазақстан Республикасының
азаматтық заңнамаларына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген
облигация. Ішкі мемлекеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған
қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыздың облигацияларын
банк мекемелері таратады. Кәсіпорынның облигациялары олардың жарғыларына
және қолданыстағы заңдарға сәйкес шығарылады және тартылады.
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО – ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі жәнеакционерлендірілуі шешуші роль атқарады. Қысқа мерзім
ішінде күллі шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше
кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991 – 1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы суммасы 110
млрд. сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80% -ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жұмыс ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпімді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995жылдан басталады.
Осы жылда Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін
айналыс мерзіміндегі мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Олар ақша
– несие саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын
жедел реттеу үшін пайдаланылады. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап
жаңартылған Қазақстан таза қор биржасы – Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ)
жұмыс істей бастады. 1995жылдың 21 сәуірінде Бағалы қағаздар және қор
биржасы туралы Қазақстан Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда
қаржы нарығын құқық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында
Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы
әзірленді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өту шарттары туралы қағидалар
әзірленіп, бекітіледі. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы
қағаздар нарығы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы заңдар.
1997 жылдың ортасынан бастап Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі
жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және
басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізімін жүргізу болды. Қазақстанның
қаржы нарығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда
қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусымында
Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі
ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіліктері
Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар нарығында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасы
заңының қабылдануы қор нарығында қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту
қажеттігінен туды. Бұл заңның қызмет аясы Акционерлік қоғамдар туралы
Қазақстан Республикасының заңы қабылданғаннан кейін қаржы нарығының қызмет
ететін сферасы болып отырған бағалы қағаздар нарығының толыққанды жұмыс
істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және
қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
Бастапқы нарық
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығы:
Бастапқы орналастыру секторы;
Сатып алу – сату секторы.
Корпорациялық облигациялар нарығы
Акциялар нарығы:
МЕБҚ-мен жасалатын репо операциялар секторы
МБҚ секторы:
МБҚ-ны сатып алу – сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репооперациялар секторы
Қайталама нарық
Қор биржасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы
Басқада сауда – саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздардың бастапқы нарығы көбінее МБҚ шығарылуымен сипатталады.
Ішкі мемлекеттік борыштың шегінде мемлекеттік бюджетті инфляциясыз
қамтамасыз ету мақсатында Қаржы министрлігі Мемлекеттік қазынашылық
міндеттемелер мен ұлтық жинақ облигацияларын шығарады. 1994 жылдың бірінші
жартысында Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарының шығарыламы басталды.
Алғшқы мемлекеттік бағалы қағаздар үш айлық қазынашылық міндеттемелер –
МЕККАМ болды. Алғшқы алты айда олар бойынша аукциондар өзкізудің
мерзімдері тұрақсыз, шамаммен айына бір рет болды, жыл соңына қарай олар
апта сайын жүргізіле бастады. Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің МБҚ
орналастыру жөнінде аукциондар аптасына 2-3 рет өзкізіледі. 1998 жылы
қайта қаржыландыру мөлшерлемесе бойынша бюджет тапшылығын жабуға Үкіметке
Ұлттық банк беретін несиелер доғарылған болатын және Ұлттық банк
алдындағы бүкіл үкіметтік борыш арнаулы он жылдық облигацияларға МЕККАМ –
ға рәсімделді. 1999 жылы сәуірде теңгенің өзгермелі айырбас бағамының
режиміне көшуі инвесторлардың МБҚ – ға деген ынтасын төмендетті. 1999 жылы
МЕККАМ – ның эмиссиясы 38,5 млн. тенгені құрады, бұл 1998 жылға
қарағанда 1,8 есе төмен болды. МБҚ нарығын қолдау үшін Қаржы министрлігі
қысқа мерзімді валюталық бағалы қағаздарды шығара бастады, сондай – ақ
арнаулы валюталық облигацияларды - АВМЕКАМ – ды шығаруды жүзеге асырды.
МБҚ нарығының дамуы сандық өсумен ғана емес, сонымен бірге терең сапалы
өзгерістерге ұшырады. МБҚ спектерінің кеңейюі қағаздардың жаңа түрлерімен
де, сонымен бірге бағалы қағаздардың айналыс мерзімінің артуымен де
қосарланып отырды. 1994-1995 жылдары тек қысқа мерзімді дисконтталған 3,
6, 12, айлық бағалы қағаздар шығарылды, 1997 жылдан бастап орта мерзімді
купондық және инфляция бойынша немесе айырбастау бағамы бойынша
индекстелген бағалы қағаздар шығарылды.
Түрлері
Қазақстанда 1994 – 2002 жж мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиясы.
Соның ішінде 1997 жылдан бастап Қаржы министрлігінің екі жылдық
дисконтталған бағалы қағазадары – МЕОКАМ – 24, 2000 жылдан 18- айлық
индекстелген МЕИКАМ – 18 және үш жылдық дисконтталған МЕОКАМ – 36 бағалы
қағаздарды шығарады. 2001 жылы Қаржы мимнитрлігі айналыс мерзімі 36,48
және 84 айлық бірқатар мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер
(МЕИКАМ), айналыс мерзімі 48 және 60 айлық мемлекеттік орта мерзімді
қазынашылық міндеттемелерді шығарды.
2002 жылы еврооблигацияларды және жергілікті атқарушы органдардың бағалы
қағаздарын есепке алғанда мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымның көлемі
номиналдық құны бойынша 266 млрд. тенгені құрады, бұл 2001 жылға қарағанда
81,8% -ға көп, яғни 146,3 млрд. тенге.
2002 тенге бағамының тұрақтануы, қайта қаржыландыру мөлшерлемелерінің
бір жылда 9%-дан 7,5%-ға дейін төмендеуі тенгеге номиналған мемлекеттік
қазынашылық бағалы қағаздар шығарылымның өсуіне жағдай жасады. Орта
мерзімдік бағалы қағаздардың спекторлі едәуір кеңейді: МЕОКАМ
шығарылымның бір көлемі бір жылда 2001 жылмен салыстырғанда 2,1 есе өсті.
Бір жылда сомасы 5,1 млрд. тенге мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер айналысқа шығарылды, оның 49,1% айналыс мерзімі 24 айды
құрайтын МЕИКАМ алады.
Сыртқы борышқа қызмет көрсету үшін Қаржы министрлігі евооблигацияларды
айналысқа шығарады, олардың айналысы 2003 жылдың 1 қаңтарына 101,1 млрд.
тенгені құрады.
Ақша базасын реттеу үшін Ұлттық банк 1995 жылдан қысқа мерзімді бағалы
қағаздарға жататын ноталарды шығаруға кірісті. 2002 жылы Ұлттық банк
ноталары шығарылымының көлемі номиналдық құныы бойынша 210,8 млрд. тенгені
құрады, бұл 2001 жылдың көрсеткішінен 82,4% көп. 1999 жылдың сәуірінде
теңгенің құнсыздануы кезеңінде қысқа мерзімді валюта ноталары шығарылды.
2001 жылы сомасы 4671 млрд. тенгенің жергілікті атқарушы органдардың
облигацияларын жүзеге асырылды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардан бастапқы нарықта мемлекеттік емес бағалы
қағаздар айналысқа шығарылды.
Корпорациялық бағалы қағаздар нағыз пайдалы, бірақ сонымен бірге қауіпті
болып табылады, оларға кәсіпорындар мен компаниялардың акциялары жатады.
Корпорациялық бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы бергілі бір дәрежеде
1996 жылы жарияланған Көгілдір фишкалар бағдарламасымен байланысты.
2003 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасының есеп берген
шаруашылық субъектілері бойынша айналысқа шығарылған мемлекеттік емес
бағалы қағаздардың жалпы көлемі 1257,8 млрд. тенгені, сандық тұлғауда
8007 млрд. дананы құрады. Акция айналысқа шығарылған корпорациялық бағалы
қағаздардың жалпы көлемінің 89,6%, яғни 1127,3 млрд. тенгені құрады.
Сонымен қатар жай акцияларға 97,9%, яғни 1103,4 млрд. тенге, артықшылықты
акцияларға 2,1%, яғни 23,9 мрлд. тенге келеді. Облигациялар айналысқа
шығарылған корпорациялық бағалы қағаздардың жалпы көлемінің 5,7%-ын, 71,6
млрд. тенгені құрады, оның 48,5%, 34,7млрд. тенге, екінші деңгей
банктері айналысқа шығарған. Корпорациялық бағалы қағаздардың шығарылған
жалпы көлемінен еврооблигацияларға 4,7% келеді.
2003 жылдың 1 қаңтарында есеп берген шаруашылық субъектілері бойынша
сомасы 87,2 млн. тенге толатын басқа мемлекеттік емес бағалы қағаздар
орналыстырылды, оның 83 млн. тенгесі қойма куәліктері.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар жыл аяғында барлығы жалпы сомасы 1156,8
млрд. тенгеге, соның ішінде акциялар 1045 млрд. тенгеге, облигациялар 53,3
млрд. тенгеге, еврооблигациялар 58,4 мрлд. тенгеге орналастырылды.
2002 жылы төленген сыйақылардың сомасы 7,2 млрд. тенгеге тең болды, бұл
2003 жылдың 1 қаңтарына орналастрылған облигациялардың,
еврооблигациялардың жалпы сомасының 6,4% - ын құрады. Сыйақылардың негізгі
үлесі 59,2% қаржы мекемелеріне облыстар қимасында Алматы қаласының 53,6%,
Астана қаласының 42,6% ұйымдарына келіп отыр.
Жалпы республика бойынша 2003 жылдың 1 қаңтарына сомасы 69,3 млрд.
тенгенің акциялары орналастырылмаған, бұл айналысқа шығарылған барлық
акциялар көлемінің 6,1% құрады.
Қайталама нарықтың жұмыс істеуі ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелері
мен Ұлттық банк қысқа мерзімді ноталарымен жасалған мәмілелер көлемінің
өсуімен сипатталады. Қайталама нарықтың жандануы нақтылы уақыт режимінде
өздерінің офистерінде бастапқы дилердің жұмыс мүмкіндігін қамтамасыз
ететін биржадан тыс жұмыс істейтін бағдарламаны іске енгізумен
байланысты болғанын атап өткен жөн.
Бағалы қағаздардың қайталама нарығында 2002 жылы Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийі ЖАҚ – ның мәліметтері бойынша МБҚ жөніндегі
мәмілелер көлемінің депо шоттары бойынша жасалған операциялар бойынша
2001 жылмен салыстырғанда 2,8 есе артқандығы байқалды. Мемлекеттік бағалы
қағаздар бойынша мәмілелердің көлемі бір жылдар 3428,5 млрд. тенгені
құрады.
Қазақстан қор биржасында 2002 жылы барлық бағалы қағаздар бойынша
мәмілелердің көлемі 3324,2 млрд. тенгені құрады, соның ішінде
корпорациялық бағалы қағаздар бойынша 113,5 млрд. тенгені, оның ішінде
акциялар бойынша 59,2 млрд. тенгені, бұл көрсеткіштер 2001 жыдың
деректерімен салыстырғанда тиісінше 2,9 есе, 1,7 есе және 1,3 есе өсті.
Қайталама нарықта сомасы 72 млн. тенгенің корпорациялық бағалы
қағаздары сатылды, оның ішінде сомасы 38,2 мдрд. тенгеге акциялар сатып
алынды, 44,5% негізінен оларды қаржы мекемелері сатып алды.
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы нарығының ахуалы.
2007 жылдың алғашқы 11 айында барлық нарық секторындағы Қазақстандық
қор биржасындағы операциялардың жиынтықты көлемі Алматы қаласының қаржы
орталығының арнаулы сауда алаңын қоса алғанда, 296 951,6 млн. доллар
немесе 36414 млрд. тенге эквивалентіне жетті. Сәйкесінше 2006 жылының
кезеңімен салыстырғанда операциялардың көлемі 2,03 есе доллар және 1,98
есе тенге эквивалентіне өскен.
Қаңтар-қ2006 жылдың сәйкес Алдындағы кезең
Нарық секторы араша кезеңі
Қаңтар-қтренд Ақпан-желтТренд
араша оқсан
Млн.долл. % Млн. %
долл.
Шетел валютасы 81 588,634616 46972,6 135,740191,1 41397,4 103
Мерзімді 0 0 0 - 0 0 -
мәмілелер
Қазақстандық 7611,6 4882,5 2729,2 55,9 6309,4 1302,3 20,6
МБҚ
Шетел МБҚ 0,264 0,315 -0,051 -16,10,315 -0,051 -16,
1
Акциялар 8530,7 3344,5 5186,2 155,13948,6 4582,1 116
Қайт. Нарықтағы113,4 0 113,4 - 0 113,4 -
АҚОАСА
Корпоративтік 3968,3 2773,2 1195,1 43,1 2685,4 1282,9 47,8
облигациялар
Қайт. Нарықтағы399,8 0 399,7 - 0 399,8 -
АҚОАСА
РЕПО 195252 100726,294525,8 93,8 107994,3 87257,7 80,8
Қайт. Нарықтағы1196,6 1364,8 -168,2 -12,31605,7 -409,1 -25,
МБҚ тікелей 5
РЕПО
Қайт. Нарықтағы155254 75795,5 79458,5 104,880187,8 75066,2 93,6
МБҚ автоРЕПО
Қайт. Нарықтағы13598,2 6641,3 6956,9 104,88021,7 5576,5 69,5
МЕБҚ тікелей
РЕПО
Қайт. Нарықтағы25203,2 16924,6 8278,6 48,9 18179,1 7024,2 38,6
МЕБҚ автоРЕПО
ФАА 0 0 0 - 0 0 -
Облигациялаp
Вексельдер 0,124 0 0,124 - 0 0,124 -
Барлығы 296951,6146342,7150608,9 102,9161129 135822,584,3
Деректеме: журнал РЦБК қаңтар 2008 жыл
2007 жылының, млн. долл, KASE –тегі айналым құрылымының динамикасы және
мәмілелердің көлемі, млн. доллар.
2006 жылының ақпан – желтақсан кезеңінде биржаның айналымы 1,84 есе
долларға және 1,8 есе тенге эквивалентінде өскен. 2007 жылы қарашада
KASE–те алдыңғы аймен салыстырғанда, доллар түрінде, барлық
операциялардың көлемі 16,3% өскен және 31407,8 млн. доллар эквивалентін
құрады. Ал тенге эквивалентінде 16,2%, 3790,8 млрд. тенгеге өскен.
Нарық секторы Қараша 2007 Қазан 2007 Тренд
Көлемі % Көлемі % Көлемі %
Шетел валютасы 9646 30,7 4967,4 18,4 4678,6 94,2
Мерзімді 0 0 0 0 0 0
мәмілелер
ҚМБҚ 260,9 0,8 291,5 1,1 -30,7 -10,5
ШМБҚ 0 0 0 0 0 0
Акция 2507,6 8 431,5 1,6 2076,1 481,1
Қайт нарық 16,6 0,1 17,8 0,1 -1,3 -7
АҚОАСА-дағы
Корпорациялық 336,5 1,1 329,1 1,2 7,4 2,3
облигациялар
Қайт нарық 0,1 0,1 5,8 0,02 -5,8 -99,1
АҚОАСА-дағы
Барлық репо 18656,8 77,7 979,5 77,7 -2322,7 -11,1
ФАА облигациялар 0 0 0 0 0 0
Вексель 0 0 0 0 0 0
Барлығы
2007 жыл қараша – қазан айлары үшін KASE – тегі айналым бойынша
салыстырмалы мәліметтер және оның құрылымы, млн. доллар.
2006 жылдың қараша айымен салыстырғанда биржадағы операциялардың көлемі
1,54 есе доллар немесе 1,45 есе тенге эквивалентіне өскен. 2007 жылдың
қараша айында Қазақстандық қор биржасында МБҚ сатып алу – сату секторында,
орналастыруды қоса алғанда, 72 мәміле 31497,8 млн. тенге немесе 260,9
млн. доллар эквивалентінің жалпы суммасына тіркелген, яғни бұл барлық
биржаның айлық айналымының 0,8 % құрады.
2007 жылдың қазан айының айналым секторын салыстырғанда 10,5% тенге
немесе 10,6% долларға төмендеген, 2006 жылдың қараша айындағы
мәліметтермен салыстыратын болсақ 66,3% тенге немесе 64,3% долларға
төмендеген.
Бастапқы нарық секторында Қаржы министрлігі МЕККАМ орналастыру бойынша 7
аукцион өткізді. 1 қараша күні 5 млн. облигацияны орналастыру
жоспарында, мамандырылған сауда тәсілімен Қаржы министрлігі МЕУКАМ-120 6-
шығарылымдағы (KZKDY – 020011, MUM 120 001; 1000 тенге, 21,0млрд.
тенге; 31.05.06 – 31.05.16,30360) мемлекеттік ұзақ мерзімді қазынашылық
міндеттемелерін орналастыру бойынша қайтадан аукцион жасады. Активті
өтінімнің жалпы көлемі 14840,6 млн. тенге ұсынылған көлемнің 296,8%
құрады, ал сұраныс бойынша бағасы 5566,37% -дан (15,00% жылдық) 84,8442%
- дейін (8,00% жылдық) өзгерген. Сауданың нәтижесі бойынша эмитент сұраныс
басы бойынша 70,3512% ( 8% жылдық ) кесіліс (отсечение) өткізілді және 5
млн. облигацияны сатып алу өтінімін 3760354215,21 тенгеге
қанағаттандырды. Облигацияның 20% зейнетақы қорларының біреуінің
активінің есебінен сатып алынған, 76% ЕДБ мен сатып алынған және 4%
брокер-дилерлік ұйымдар сатып алған.
6 қараша күні сауда биржа жүйесінде мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттемелерін орналастыру бойынша, Қаржы министрлігі МЕККАМ
– 6 ( KZK1 KM 061808, MKM006 0180; 100 тенге, 06.11.07 – 06.05.08,
actualactual) аукцион өткізді. Сауда затты облигацияның бағасы болып
табылды. Алғашында 14000,0 млн. тенге тарту жоспарланған. Саудаға 8
бастапқы дилерлер, 24 лимиттелген өтінім берген қатысушылар қатысты. Бұл
өтінімдердің жалпы көлемі 17571,9 млн. тенге 132,4% ұсынылған
облигациялардың көлемінен құрады. Сұраныс бойынша жылдық табыс 5%- дан –
14% дейін орташа безбенделген өлшемін 9,23% болып түрленген. Сауда
нәтижесі бойынша эмитент сұраныс бағасы бойынша 95,4981% (9,48% жылдық)
кесілім өткізілді және жоспарланған орналастыру көлемінен 47,4% - ды
құраған, 6363519293,60 суммасындағы 66374900 облигацияларды сатып алу
өтінімін қанағаттандырды. Облигацияларды орналастырудың жалпы көлемінің
60,3%- ын ЕДБ – мен астып алынған және 39,7% ЕДБ клиенттерімен сатып
алынған.
9 қараша күні 5 млн. облигацияларды орналастыру жоспарында,
мамандырылған сауда тәсілімен Қаржы министрлігі МЕУКАМ-96 2-шығарылымдағы
(KZKDKM-960011, MUM096 0,001; 1000 тенге 20,9 млрд тенге, 30.06.06 –
30.03.14,30360) мемлекеттік ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелерін
орналастыру бойынша қайтадан аукцион өткізді. Активті өтінімнің жалпы
көлемі 16502,7 млрд. тенге, ұсынылған көлемнің 330,1 % құрады, ал сұраныс
бойынша бағасы 60,6334% - дан ( 14,00% жылдық ) 73,9471% дейін
(10% жылдық) түрленген. Сауданың нәтижесі бойынша эмитент 73,9471% (10%
жылдық) сұраныс бағасы бойынша кесіліс өткізді және 653000 облигацияларды
сатып алу өтінімін 499955954,67 тенгеге қанағаттандырды, яғни алғашында
жоспарланғаннан орналастыру көлемінің 13,06% құрады. Жалпы активті
өтінімдердің көлемінде зейнетақы нарығының субъектілердің үлесіне 8,95%,
Қазақстандық банктердің үлесіне 5,5%, брокерлік – дилерлік компаниялардың
үлесіне 5% тиді.
13 қараша күні сауда биржа жүйесінде мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттемелерін орналастыру бойынша, Қаржы министрлігі МЕККАМ-
9 (KZK1KM090070, MKM009 0007; 100 тенге 13.11.07 – 13.08.08
actualactual) аукцион болды. Сауда затты болып облигацияның бағасы болды.
Бастапқыда 10000,0 млн. тенге тарту жоспарланған. Саудаға 15 бастапқы
дилерлер, 31 лимиттелген өтінім берген қатысушылар қатысты. Бұл
өтінімдердің жалпы көлемі 35110,1 млн. тенге, ұсынылған облигация
көлемінен 35,1% құрады. Сұраныс бойынша жылдық табыс 8,47%- дан 15,30%
дейін түрленген. Сауда нәтижесі бойынша эмитент сұраныс бағасы бойынша
93,3893% (9,45% жылдық) кесіліс өткізді және 358300 облигацияларды сатып
алудың, 3358318150,00 тенгеге жоспарланған орналастыру көлемінің 33,6%
құраған. Орналастырылған облигациялардың жалпы көлемінің 48,8% ЕДБ
клиенттерімен, 36,6% ЕДБ, 11,9% - зейнетақы нарығының субъектілерімен,
2,8% броке-дилерлік ұйымдарымен сатып алында.
20 қараша күні сауда биржа жүйесінде мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттемелерін орналастыру бойынша, Қаржы министрлігі МЕККАМ-
12 (KZK1KM120869, MKM012 0086; 100 тенге, 20.11.07 – 20.11.08
actualactual) аукцион өткізді. Бастапқыда 10000,0 млн. тенге тарту
жоспарланған. Саудаға 13 бастапқы дилерлер, 43 лимиттелген өтінім берген
қатысушылар қатысты. Бұл өтінімдердің жалпы көлемі 48591,1 млн. тенге,
539,2% ұсынылған облигация көлемін құрады. Сұраныс бойынша жылдық табыс
9,2%-дан 15% дейін түрленген. Сауда нәтижесі бойынша эмитент сұраныс
бағасы бойынша 915248% (9,26% жылдық) кесілім өткізді және 100 млн.
облигация сатып алуға 9155658500 тенге суммасына, орналастырудың
жоспарланған көлемінен 91,6% құраған өтінімдерін қанағаттандырды.
Қазақстанның зейнетақы нарығының субъектілерінің бірі орналастырылған
облигациялардың жалпы көлемінен 47,5%, ЕДБ 52,5% сатып алды.
23 қараша күні 5 млн. облигацияны орналастыру жоспарында,
мамандырылған сауда тәсілімен Қаржы министрлігі МЕУКАМ-84 3-шығарылымдағы
(KZKDKY – 070016, MUM084 0001; 1000 1,6 ; 14.03.07 – 14.03.14.30360)
мемлекеттік ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелерін орналастыру бойынша
қайтадан аукцион жасады. Активті өтімнің жалпы көлемі 20253,8 млн. тенгеге
жетті, ал ұсынылған көлемнің 484,3% құрады, сұраныс бойынша жылдық баға
67,6737%- дан (15% жылдық) 87,3164% дейін (9,5% жылдық) түрленді. Сауда
нәтижесі бойынша эмитент сұраныс бағасы бойынша 87,3164% (9,5% жылдық)
кесілім өткізілді және 1200000 облигация сатып алуға 1101821800,00 тенге
суммасына орналастыру көлемінің 22,00% құраған, өтінімдерін
қанағаттандырды. Жалпы активті өтінімдердің көлемінде зейнетақы нарығының
субъектілердің үлесіне 81,8%, Қазақстандық банктердің үлесіне 9,5%, %,
брокерлік – дилерлік компаниялардың және клиенттерінің үлесіне 0,9% және
7,8% тиді. 83,3% облигация зейнетақы нарығының субъектілері мен 16,7%
брокерлік – дилерлік ұйымдарымен сатып алынды.
28 қараша күні Қаржы министрлігі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық
міндеттемелерін МЕККАМ -9 ( KZK1KM0900888, MKM – 009 008; 100 ,
28.11.07 – 28.08.08 actualactual) орналастыру бойынша қайтадан аукцион
жасауды жоспарлады. Бастапқыда 11000,0 млн. тенге тарту жоспарланған,
бірақ та 28.11 2007 жылы нақты бюджет дефицитінің болу жағдайының
себебінен ол өткізілмеді деп танылды.
Сонымен бастапқы нарық секторының жағдайын қорытындысын көрсететін
болсақ диаграмма арқылы көрсек.
МЕККАМ орналастырылуы Активті өтінімдер млн. Ұсынылған
тенге. облигациялардың көлемі %
МЕУКАМ-120 14840,6 296,8
6-шығарылым 1 қараша
МЕККАМ -6 6 қараша 17571,9 132,4
МЕККАМ -96 2-шығарылым 916502,7 330,1
қараша
МЕККАМ-9 13 қараша 35110,1 35,1
МЕККАМ-12 20 қараша 48591,1 539,2
МЕУКАМ-84 20253,8 484,3
3-шығарылым 23 қараша
МЕККАМ-9 28 қараша - -
Деректеме: журнал РЦБК қаңтар 2008 жыл
Бастапқы нарық секторында Қаржы министрлігі МЕККАМ орналастыру бойынша
өткізілген аукциондар.
МБҚ қайталама нарығындағы жағдай өзгеше. Қазақстандық қор биржасында,
жергілікті атқарушы органдарының облигацияларын қаса алғанда, МБҚ сатып
алу – сату операциялар 2007 жылы алғашқы 11 айда 937,3 млрд. тенге немесе
7611,6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 - 4
II. Қазқстан Республикасының қаржы нарығы.
2.1 Қазақстан Республикасының қаржы нарығы, оның
қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5-14
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы нарығының
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..14-21
а)Акциялар
нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-25
б)Облигациялар
нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..25–28
в)РЕПО нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-32
2.3 Қазақстандық қаржы нарығын толғататын
проблемалар мен қаржы нарығының
мүмкіндіктері ... ... ... ... ..32-36
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...37-3 8
IV. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..39
Кіріспе.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде қаржы зор роль атқарады. Қаржы – нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың
құралы. Бұл орайда қаржының экономикалық - әлеуметтік мәнін түсіне
білудің, оның іс- әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың Қазақстан
экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Қаржы ақша – тауар қатынастарды, қаржы ресурстарының басты көзі болып
табылатын ұлттық табыс туралы және мемлекеттің табиғаты және функциялары
туралы ілімге негізделеді. Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде
ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы
ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар
қаржы туралы ғылымының мән – мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен
мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы мен пайдаланылуы
қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлектті
қоса алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан
алуан шаруашылық және қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері
болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің
әдісі – материалистік диалектикалыық – тарихи әдіс қолданылады, ол нақты
тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын
олардың дамуы мен өзара байланыстылығын негізінде зерттеуді болжайды.
Қаржы қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша
қоғамдық айналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы
ресурстары мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық
қатынастарды қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралды шаруашылықтан жүйелі
тауар – ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және
мемлекеттің және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз
байланысты болды.
Экономикалық реформа, кәсіпорындардың дербестігін арттыру және
шаруашылық жүргізудің жаңа нысандарына өту жағдайында қаржы ресурстарының
әдеттегі әдістерін қолдау шектеле бастады. Сонымен қатар қаржы ресурстарын
министрліктер арқылы салааралық бөлу біршама қысқарады. Бұның өзі
кәсіпорындардың қаржы ресурстарын өз бетінше тұтыну және сату арқылы қаржы
нарығын құруға қолайлы жағдай жасады. Қаржы нарығы өзіне тән инфрақұрылымы
және жаңа принципті ақпаратты ағымы бар күрделі экономикалық қатынастар
саласы. Сондықтан қаржы нарығын құру үшін бағалы қағаздарды эмиссиялау,
қаржы инфрақұрылымын құру және ақпаратпен қамтамасыз етуге байланысты
жүйелі мәселелерді зерттеу қажеттілігі пайда болды.
Қазақстанның орталықтандырылған жоспары экономикадан нарықтық
экономикаға өту қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік
қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету
механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары; қоғамның
барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдділігінің дәрежесі. Қоғамдағы
соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер Қазақстан Республикасының нарықтық
қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бағыталғандағы өтпелі дәуір
кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде ежелден
дамып, соңғы 70 – жылда социализм мен капитализм деген екі жүйенің
бәсекесінде өзінің өміршеңдігін экономикалық және әлеуметтік тиімділігін
дәлелдеді. Сол капитализм экономиканың және жеке мемлекеттік секторларын
қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген
нарықтық шаруашылық құра білді. Қаржы – несие институаттар демократиялық
негізде құрылған қазіргі нарық - адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі.
Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық
құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с.
нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп
негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Бұл курстық жұмыста дамыған қаржы нарығы жағдайында және қаржы –несие
институттарының тармақталған желілік жүйесінде қазіргі кездегі
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы, оның қалыптасу тарихи мен құрылымы
қарастырылады. Бастапқы кездегі қаржы нарығы қазіргі кезеңдегі қаржы
нарығымен салыстыруларына, әсіресе қаржы нарығының бағалы қағаздар
нарығына көп көңіл бөлдім. Бізге қаржы нарығын қалыптастыруда батыл
қадамдар жасау міндетті, яғни бағалы қағаздар нарығын құру, несие
жүйелерін коммерциялық және кәсіпкерлік негізге көшіру, сондай – ақ
қаржы инфрақұрылымын дамту қажеттілігі тұр. Бүгінгі таңда Қазақстанның
қаржы нарығындағы, яғни бағалы қағаздар нарығында алдыңғы орындағы
корпоративтік облигациялардың ролі қандай, акциялар, облигацялар мен РЕПО
операцияларының нарықтарындағы қазіргі жағдайларын ашып көрсетіледі. Айта
кететін жайт, бұл курстық жұмыста Қазақстандық қаржы нарығының дамуына
көптеген проблеммалардың әсер ететіні барлығымызға белгілі емес, егер де
жай көздермен қарасақ қаржы нарығына әсер етін проблеммалар жоқ сияқты. Ал
бұл проблеммар тек қаржы нарығында жұмыс істейтін адамдарға анық көрінеді.
Сол себепті Қазақстан Республикасының қаржы нарығының дамуына кедергі
ететін проблеммаларды курстық жұмысымда ашып және тоқталып кетім.
2.1 Қаржы нарығының ұғымы және оның қалыптасуы.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы нарығының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы нарығы бұрын-
соңды болған емес.
Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады және тауар, ақша, несие, сақтық, валюта және басқа
нарықтармен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
нарықтармен) етене байланысты.
Экономикалық жүйедегі нарықтың өзара байланысы.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы нарығы қаржы ресурстарын
үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлы тиімді пайдаланудың,
ұлттық шрауашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың айрықша нысаны
болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай – ақ несие нарығы
түрінде де әрекет етеді. Қаржы нарығы экономикалық түрі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді әр түрлі нысанда
реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым
жалпы ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы
ұғымы ақша, валюта, несие, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен
түсіндіреді. Бұл қаржыны ақша мен құн категорияларына бара – бар
категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік
практикамен байланысты, өйткені экономиканың кез келген түрі меншіктің
титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа
құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.
Қаржы нарығының құрылымы.
Ақша нарығы дегеніміз – қолма – қол ақша емес, қолма – қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының нарығы.
Несие нарығы дегеніміз - несие бойынша банктердің несие
операцияларымен байланысты.
Ақша мен несие нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысын
ақызмет етеді.
Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы нарығында саптып алу – сатудың объектілері айрықшалықты тауарлар
- ақша және бағалы қағаздар нарығы болып табылады.
Қаржы нарығында бағалы қағаздарыдың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды
орын алады. Қор құндылықтарының - бағалы қағаздар мен туынды бағалы
қағаздардың айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те
атайды. Қор нарығы термині бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле
жасалынатын және ресімделінетін мекеменің – қор биржасының атымен
байланысты.
Нарықтың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы нарығының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
• Реттелінген тауар нарығының болуы, яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен
ұсынымның теңгерімділігі;
• Ұлттық банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған
қолма – қол және қолма – қолсыз ақша айналым бойынша эмиссияға
бақылау жатады;
• Несие нарығының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
енесие ресурстарын еркін нарыққа орналастыру; несие ресурстарының
қозғалысы орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін,
коммерциялық банктердің міндетті резервтер нормасын, ашық ақша
нарығында операцияларды жүргізуді бегілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі мен оның
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы нарығының жұмыс
істеуінің объективті алғышарттары болып табылады.
Қаржы нарығының жұмыс істеуінің негізгі алғышартарына мыналар жатады:
1. бәсекені дамыту мен монополияны шектеу мақсатынадағы материялдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының - меншіктің
барлық нысандары кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік
сектордың де кең дербестігі;
2. қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы;
өндірістік күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың,
қаражаттарды кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің
азаюы;
3. шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға
және басқа активтерге инвеститцияланатын ақшалай табыстардың өсуі;
4. бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату республикалық, сондай – ақ жергілікті бюджеттердің
тапшылықтары мемлекеттік қарыздарды шығару арқыы жабылуы тиіс.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән сатылас
әдістің орнына деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс - әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.
Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиіді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың жоғарғы бағасы белгіленеді.
Қаржы нарғының болуы иинфляцияны тежейді, өткені бюджет тапшылығын жабу
үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, нарықта еркін жүретін, бағасы
сұраным мен ұсыныммен анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы нарығының қалыптасып жұмыс істеуі
экономиканың дағдарысын жүргізетін және оның инфляциясымен қосарласатын
қарама – қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқа
мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы
қағаздарға ұзақ мерзімге салуға болмайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді
инвестициялар үшін жылжымайтын мүлікке, тауарларға, еркін айырбасталымды
бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады. Қаржы нарығының
дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің төмендігнен тежеліп
отыр, мұның өзі инвесторлардың санын азайтады. Кәсіпорындардың төлеуге
созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың қаражаттарды бағалы қағаздарға
салуы екі талай. Ақша қаражаттарының тапшылыға қысқа мерзімді несиелер
мен депозиттер бойынша пайыздық мөлшердемелердің өсуіне жеткізеді, мұның
нәтижесі бағалы қағаздардың табыстылығы банктердің ақша – несие
операциялары жөніндегі мұндай табыстылықпен бәсекелесе алмайды.
Қаржы нарығының жұмыс істеуіне әсер теуші маңызды факторы сонымен қатар
саяси ұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар
елдің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорынның рентабельділігіне қатысты ұзақ мерзімді болжамның
мүмкіндігін жоққа шығарады. Және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейді.
Қаржы нарығының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды – экономиканың
нақты секторы кәсіпорынның акциялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін бұл сегмент жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық әлеуетті тежеді.
Сонымен, қаржы нарығының негізгі элеметті немесе қаржы нарығының дамуына
әсер ететін қаржылық сектор ол бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Ал
осы бағалы қағаздар нарығы Қазақстан Республикасындағы құрылымына және
қалыптасуына тоқтала кетсек.
Бағалы қағаздарының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес нағыз
дербестілігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
нарығынада қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды
әрі түрлі шығындарды тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда
мәмілелерін жасай алады. Бағалы қағаздар - иеленушілеріне мүліктік
құқықтар және белгілі бір ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай
немесе тауарлай құжаттар. Бағалы қағазадар құжатсыз бағалы қағаздар мен
қағазсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздардың өмір
сүруінің классикалық нысаны – қағаз нысаны, бұл нысанда бағалы қағаз құжат
түрінде өмір сүреді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы бағалы қағаздардың
көптеген түрлерінің, ең алдымен эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің
құжатсыз нысанына көшуді қажет етеді.
Инвестициялық бағалы қағаздар - капиталды жұмсаудың объектісі болып
табылатын бағалы қағаздар
Инвестициялық емес бағалы қағаздар - бұл тауар немесе басқа нарықтарда
ақшалай емес – қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекелдердің
дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін және басқа
факторларды ескере отырып қор бағалы қағаздары үш топқа бөлінеді:
мемлекеттік, муниципалдық және мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - бұл мемлекеттің ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитентті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Олар:
қазынашылық вексельдер мен міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық
қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға – биліктің жергілікті органдардың
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар – корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздары
болып кәсіпорындардың, ұйымдардың банктердің борышқорлық міндеттемелері
мен акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері өте көп: ақшалай бағалы қағаздарға акциялар,
облигациялар, вексельдер, ақша чектері жатады. Қазіргі дүниежүзілік
практикада бағалы қағаздар туынды және негізгі болып бөлінеді. Туынды
бағалы қағаздар осы қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды
куәландыратын бағала қағаздар. Олар: фьючерстер форвардтар,
варранттар,своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс құқықтары
және т.б. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік, атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы
қағаздармен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға
тиесілі болады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда
аталған адамға тиесілі болады. Акция – акционерлік қоғам шығаратын және
бағалы қағаздың түрі мен санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамдық
басқаруға қатысуға және қоғам таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір
бөлігін акционерлердің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Облигация –
ұстаушысына оның белгіленген құнының тіркелген пайызы түрінде табыс
түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі қарыз шығару кезінде
белгілібір шаттар негізінде берілетін борыштық міндеттеме; жалған капитал
нысандарының бірі. Облигация акция сияқты көптеген түрлері бар: агенттік,
ипотекалық, қамтамасыз етілген, ішкі мемлекеттік және жергілікті
қарыздардың облигациялары, мемлекеттік емес, кәсіпорындардың облигациялары.
Ал қысқаша тоқталып кетсек, агенттік – облигация қаржы агенттігі шығаратын
облигация. Ипотеклық облигация – жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру
шартымен шығарылатын ипотекалық қарыз шарты бойынша талап ету құқығы
кепілмен, сондай –ақ тізбесі уәкілетті органның нормативтік – құқықтық
актісімен белгілінетін өзге де жоғары өтімді активтермен қамтамсыз
етілген облигация және тұрақты пайыз әкелетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз.
Қамтамасыз етілген облигация – эмитент міндеттемесін орындау эмитент
мүлкінің кепілімен, кепілдік берумен және Қазақстан Республикасының
азаматтық заңнамаларына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген
облигация. Ішкі мемлекеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған
қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыздың облигацияларын
банк мекемелері таратады. Кәсіпорынның облигациялары олардың жарғыларына
және қолданыстағы заңдарға сәйкес шығарылады және тартылады.
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО – ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі жәнеакционерлендірілуі шешуші роль атқарады. Қысқа мерзім
ішінде күллі шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше
кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 1991 – 1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы суммасы 110
млрд. сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80% -ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жұмыс ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпімді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995жылдан басталады.
Осы жылда Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін
айналыс мерзіміндегі мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Олар ақша
– несие саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын
жедел реттеу үшін пайдаланылады. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап
жаңартылған Қазақстан таза қор биржасы – Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ)
жұмыс істей бастады. 1995жылдың 21 сәуірінде Бағалы қағаздар және қор
биржасы туралы Қазақстан Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда
қаржы нарығын құқық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында
Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы
әзірленді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өту шарттары туралы қағидалар
әзірленіп, бекітіледі. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы
қағаздар нарығы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы заңдар.
1997 жылдың ортасынан бастап Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі
жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және
басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізімін жүргізу болды. Қазақстанның
қаржы нарығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда
қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусымында
Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі
ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіліктері
Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар нарығында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасы
заңының қабылдануы қор нарығында қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту
қажеттігінен туды. Бұл заңның қызмет аясы Акционерлік қоғамдар туралы
Қазақстан Республикасының заңы қабылданғаннан кейін қаржы нарығының қызмет
ететін сферасы болып отырған бағалы қағаздар нарығының толыққанды жұмыс
істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды және
қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
Бастапқы нарық
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығы:
Бастапқы орналастыру секторы;
Сатып алу – сату секторы.
Корпорациялық облигациялар нарығы
Акциялар нарығы:
МЕБҚ-мен жасалатын репо операциялар секторы
МБҚ секторы:
МБҚ-ны сатып алу – сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репооперациялар секторы
Қайталама нарық
Қор биржасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы
Басқада сауда – саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздардың бастапқы нарығы көбінее МБҚ шығарылуымен сипатталады.
Ішкі мемлекеттік борыштың шегінде мемлекеттік бюджетті инфляциясыз
қамтамасыз ету мақсатында Қаржы министрлігі Мемлекеттік қазынашылық
міндеттемелер мен ұлтық жинақ облигацияларын шығарады. 1994 жылдың бірінші
жартысында Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарының шығарыламы басталды.
Алғшқы мемлекеттік бағалы қағаздар үш айлық қазынашылық міндеттемелер –
МЕККАМ болды. Алғшқы алты айда олар бойынша аукциондар өзкізудің
мерзімдері тұрақсыз, шамаммен айына бір рет болды, жыл соңына қарай олар
апта сайын жүргізіле бастады. Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің МБҚ
орналастыру жөнінде аукциондар аптасына 2-3 рет өзкізіледі. 1998 жылы
қайта қаржыландыру мөлшерлемесе бойынша бюджет тапшылығын жабуға Үкіметке
Ұлттық банк беретін несиелер доғарылған болатын және Ұлттық банк
алдындағы бүкіл үкіметтік борыш арнаулы он жылдық облигацияларға МЕККАМ –
ға рәсімделді. 1999 жылы сәуірде теңгенің өзгермелі айырбас бағамының
режиміне көшуі инвесторлардың МБҚ – ға деген ынтасын төмендетті. 1999 жылы
МЕККАМ – ның эмиссиясы 38,5 млн. тенгені құрады, бұл 1998 жылға
қарағанда 1,8 есе төмен болды. МБҚ нарығын қолдау үшін Қаржы министрлігі
қысқа мерзімді валюталық бағалы қағаздарды шығара бастады, сондай – ақ
арнаулы валюталық облигацияларды - АВМЕКАМ – ды шығаруды жүзеге асырды.
МБҚ нарығының дамуы сандық өсумен ғана емес, сонымен бірге терең сапалы
өзгерістерге ұшырады. МБҚ спектерінің кеңейюі қағаздардың жаңа түрлерімен
де, сонымен бірге бағалы қағаздардың айналыс мерзімінің артуымен де
қосарланып отырды. 1994-1995 жылдары тек қысқа мерзімді дисконтталған 3,
6, 12, айлық бағалы қағаздар шығарылды, 1997 жылдан бастап орта мерзімді
купондық және инфляция бойынша немесе айырбастау бағамы бойынша
индекстелген бағалы қағаздар шығарылды.
Түрлері
Қазақстанда 1994 – 2002 жж мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиясы.
Соның ішінде 1997 жылдан бастап Қаржы министрлігінің екі жылдық
дисконтталған бағалы қағазадары – МЕОКАМ – 24, 2000 жылдан 18- айлық
индекстелген МЕИКАМ – 18 және үш жылдық дисконтталған МЕОКАМ – 36 бағалы
қағаздарды шығарады. 2001 жылы Қаржы мимнитрлігі айналыс мерзімі 36,48
және 84 айлық бірқатар мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер
(МЕИКАМ), айналыс мерзімі 48 және 60 айлық мемлекеттік орта мерзімді
қазынашылық міндеттемелерді шығарды.
2002 жылы еврооблигацияларды және жергілікті атқарушы органдардың бағалы
қағаздарын есепке алғанда мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымның көлемі
номиналдық құны бойынша 266 млрд. тенгені құрады, бұл 2001 жылға қарағанда
81,8% -ға көп, яғни 146,3 млрд. тенге.
2002 тенге бағамының тұрақтануы, қайта қаржыландыру мөлшерлемелерінің
бір жылда 9%-дан 7,5%-ға дейін төмендеуі тенгеге номиналған мемлекеттік
қазынашылық бағалы қағаздар шығарылымның өсуіне жағдай жасады. Орта
мерзімдік бағалы қағаздардың спекторлі едәуір кеңейді: МЕОКАМ
шығарылымның бір көлемі бір жылда 2001 жылмен салыстырғанда 2,1 есе өсті.
Бір жылда сомасы 5,1 млрд. тенге мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер айналысқа шығарылды, оның 49,1% айналыс мерзімі 24 айды
құрайтын МЕИКАМ алады.
Сыртқы борышқа қызмет көрсету үшін Қаржы министрлігі евооблигацияларды
айналысқа шығарады, олардың айналысы 2003 жылдың 1 қаңтарына 101,1 млрд.
тенгені құрады.
Ақша базасын реттеу үшін Ұлттық банк 1995 жылдан қысқа мерзімді бағалы
қағаздарға жататын ноталарды шығаруға кірісті. 2002 жылы Ұлттық банк
ноталары шығарылымының көлемі номиналдық құныы бойынша 210,8 млрд. тенгені
құрады, бұл 2001 жылдың көрсеткішінен 82,4% көп. 1999 жылдың сәуірінде
теңгенің құнсыздануы кезеңінде қысқа мерзімді валюта ноталары шығарылды.
2001 жылы сомасы 4671 млрд. тенгенің жергілікті атқарушы органдардың
облигацияларын жүзеге асырылды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардан бастапқы нарықта мемлекеттік емес бағалы
қағаздар айналысқа шығарылды.
Корпорациялық бағалы қағаздар нағыз пайдалы, бірақ сонымен бірге қауіпті
болып табылады, оларға кәсіпорындар мен компаниялардың акциялары жатады.
Корпорациялық бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы бергілі бір дәрежеде
1996 жылы жарияланған Көгілдір фишкалар бағдарламасымен байланысты.
2003 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасының есеп берген
шаруашылық субъектілері бойынша айналысқа шығарылған мемлекеттік емес
бағалы қағаздардың жалпы көлемі 1257,8 млрд. тенгені, сандық тұлғауда
8007 млрд. дананы құрады. Акция айналысқа шығарылған корпорациялық бағалы
қағаздардың жалпы көлемінің 89,6%, яғни 1127,3 млрд. тенгені құрады.
Сонымен қатар жай акцияларға 97,9%, яғни 1103,4 млрд. тенге, артықшылықты
акцияларға 2,1%, яғни 23,9 мрлд. тенге келеді. Облигациялар айналысқа
шығарылған корпорациялық бағалы қағаздардың жалпы көлемінің 5,7%-ын, 71,6
млрд. тенгені құрады, оның 48,5%, 34,7млрд. тенге, екінші деңгей
банктері айналысқа шығарған. Корпорациялық бағалы қағаздардың шығарылған
жалпы көлемінен еврооблигацияларға 4,7% келеді.
2003 жылдың 1 қаңтарында есеп берген шаруашылық субъектілері бойынша
сомасы 87,2 млн. тенге толатын басқа мемлекеттік емес бағалы қағаздар
орналыстырылды, оның 83 млн. тенгесі қойма куәліктері.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар жыл аяғында барлығы жалпы сомасы 1156,8
млрд. тенгеге, соның ішінде акциялар 1045 млрд. тенгеге, облигациялар 53,3
млрд. тенгеге, еврооблигациялар 58,4 мрлд. тенгеге орналастырылды.
2002 жылы төленген сыйақылардың сомасы 7,2 млрд. тенгеге тең болды, бұл
2003 жылдың 1 қаңтарына орналастрылған облигациялардың,
еврооблигациялардың жалпы сомасының 6,4% - ын құрады. Сыйақылардың негізгі
үлесі 59,2% қаржы мекемелеріне облыстар қимасында Алматы қаласының 53,6%,
Астана қаласының 42,6% ұйымдарына келіп отыр.
Жалпы республика бойынша 2003 жылдың 1 қаңтарына сомасы 69,3 млрд.
тенгенің акциялары орналастырылмаған, бұл айналысқа шығарылған барлық
акциялар көлемінің 6,1% құрады.
Қайталама нарықтың жұмыс істеуі ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелері
мен Ұлттық банк қысқа мерзімді ноталарымен жасалған мәмілелер көлемінің
өсуімен сипатталады. Қайталама нарықтың жандануы нақтылы уақыт режимінде
өздерінің офистерінде бастапқы дилердің жұмыс мүмкіндігін қамтамасыз
ететін биржадан тыс жұмыс істейтін бағдарламаны іске енгізумен
байланысты болғанын атап өткен жөн.
Бағалы қағаздардың қайталама нарығында 2002 жылы Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийі ЖАҚ – ның мәліметтері бойынша МБҚ жөніндегі
мәмілелер көлемінің депо шоттары бойынша жасалған операциялар бойынша
2001 жылмен салыстырғанда 2,8 есе артқандығы байқалды. Мемлекеттік бағалы
қағаздар бойынша мәмілелердің көлемі бір жылдар 3428,5 млрд. тенгені
құрады.
Қазақстан қор биржасында 2002 жылы барлық бағалы қағаздар бойынша
мәмілелердің көлемі 3324,2 млрд. тенгені құрады, соның ішінде
корпорациялық бағалы қағаздар бойынша 113,5 млрд. тенгені, оның ішінде
акциялар бойынша 59,2 млрд. тенгені, бұл көрсеткіштер 2001 жыдың
деректерімен салыстырғанда тиісінше 2,9 есе, 1,7 есе және 1,3 есе өсті.
Қайталама нарықта сомасы 72 млн. тенгенің корпорациялық бағалы
қағаздары сатылды, оның ішінде сомасы 38,2 мдрд. тенгеге акциялар сатып
алынды, 44,5% негізінен оларды қаржы мекемелері сатып алды.
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы нарығының ахуалы.
2007 жылдың алғашқы 11 айында барлық нарық секторындағы Қазақстандық
қор биржасындағы операциялардың жиынтықты көлемі Алматы қаласының қаржы
орталығының арнаулы сауда алаңын қоса алғанда, 296 951,6 млн. доллар
немесе 36414 млрд. тенге эквивалентіне жетті. Сәйкесінше 2006 жылының
кезеңімен салыстырғанда операциялардың көлемі 2,03 есе доллар және 1,98
есе тенге эквивалентіне өскен.
Қаңтар-қ2006 жылдың сәйкес Алдындағы кезең
Нарық секторы араша кезеңі
Қаңтар-қтренд Ақпан-желтТренд
араша оқсан
Млн.долл. % Млн. %
долл.
Шетел валютасы 81 588,634616 46972,6 135,740191,1 41397,4 103
Мерзімді 0 0 0 - 0 0 -
мәмілелер
Қазақстандық 7611,6 4882,5 2729,2 55,9 6309,4 1302,3 20,6
МБҚ
Шетел МБҚ 0,264 0,315 -0,051 -16,10,315 -0,051 -16,
1
Акциялар 8530,7 3344,5 5186,2 155,13948,6 4582,1 116
Қайт. Нарықтағы113,4 0 113,4 - 0 113,4 -
АҚОАСА
Корпоративтік 3968,3 2773,2 1195,1 43,1 2685,4 1282,9 47,8
облигациялар
Қайт. Нарықтағы399,8 0 399,7 - 0 399,8 -
АҚОАСА
РЕПО 195252 100726,294525,8 93,8 107994,3 87257,7 80,8
Қайт. Нарықтағы1196,6 1364,8 -168,2 -12,31605,7 -409,1 -25,
МБҚ тікелей 5
РЕПО
Қайт. Нарықтағы155254 75795,5 79458,5 104,880187,8 75066,2 93,6
МБҚ автоРЕПО
Қайт. Нарықтағы13598,2 6641,3 6956,9 104,88021,7 5576,5 69,5
МЕБҚ тікелей
РЕПО
Қайт. Нарықтағы25203,2 16924,6 8278,6 48,9 18179,1 7024,2 38,6
МЕБҚ автоРЕПО
ФАА 0 0 0 - 0 0 -
Облигациялаp
Вексельдер 0,124 0 0,124 - 0 0,124 -
Барлығы 296951,6146342,7150608,9 102,9161129 135822,584,3
Деректеме: журнал РЦБК қаңтар 2008 жыл
2007 жылының, млн. долл, KASE –тегі айналым құрылымының динамикасы және
мәмілелердің көлемі, млн. доллар.
2006 жылының ақпан – желтақсан кезеңінде биржаның айналымы 1,84 есе
долларға және 1,8 есе тенге эквивалентінде өскен. 2007 жылы қарашада
KASE–те алдыңғы аймен салыстырғанда, доллар түрінде, барлық
операциялардың көлемі 16,3% өскен және 31407,8 млн. доллар эквивалентін
құрады. Ал тенге эквивалентінде 16,2%, 3790,8 млрд. тенгеге өскен.
Нарық секторы Қараша 2007 Қазан 2007 Тренд
Көлемі % Көлемі % Көлемі %
Шетел валютасы 9646 30,7 4967,4 18,4 4678,6 94,2
Мерзімді 0 0 0 0 0 0
мәмілелер
ҚМБҚ 260,9 0,8 291,5 1,1 -30,7 -10,5
ШМБҚ 0 0 0 0 0 0
Акция 2507,6 8 431,5 1,6 2076,1 481,1
Қайт нарық 16,6 0,1 17,8 0,1 -1,3 -7
АҚОАСА-дағы
Корпорациялық 336,5 1,1 329,1 1,2 7,4 2,3
облигациялар
Қайт нарық 0,1 0,1 5,8 0,02 -5,8 -99,1
АҚОАСА-дағы
Барлық репо 18656,8 77,7 979,5 77,7 -2322,7 -11,1
ФАА облигациялар 0 0 0 0 0 0
Вексель 0 0 0 0 0 0
Барлығы
2007 жыл қараша – қазан айлары үшін KASE – тегі айналым бойынша
салыстырмалы мәліметтер және оның құрылымы, млн. доллар.
2006 жылдың қараша айымен салыстырғанда биржадағы операциялардың көлемі
1,54 есе доллар немесе 1,45 есе тенге эквивалентіне өскен. 2007 жылдың
қараша айында Қазақстандық қор биржасында МБҚ сатып алу – сату секторында,
орналастыруды қоса алғанда, 72 мәміле 31497,8 млн. тенге немесе 260,9
млн. доллар эквивалентінің жалпы суммасына тіркелген, яғни бұл барлық
биржаның айлық айналымының 0,8 % құрады.
2007 жылдың қазан айының айналым секторын салыстырғанда 10,5% тенге
немесе 10,6% долларға төмендеген, 2006 жылдың қараша айындағы
мәліметтермен салыстыратын болсақ 66,3% тенге немесе 64,3% долларға
төмендеген.
Бастапқы нарық секторында Қаржы министрлігі МЕККАМ орналастыру бойынша 7
аукцион өткізді. 1 қараша күні 5 млн. облигацияны орналастыру
жоспарында, мамандырылған сауда тәсілімен Қаржы министрлігі МЕУКАМ-120 6-
шығарылымдағы (KZKDY – 020011, MUM 120 001; 1000 тенге, 21,0млрд.
тенге; 31.05.06 – 31.05.16,30360) мемлекеттік ұзақ мерзімді қазынашылық
міндеттемелерін орналастыру бойынша қайтадан аукцион жасады. Активті
өтінімнің жалпы көлемі 14840,6 млн. тенге ұсынылған көлемнің 296,8%
құрады, ал сұраныс бойынша бағасы 5566,37% -дан (15,00% жылдық) 84,8442%
- дейін (8,00% жылдық) өзгерген. Сауданың нәтижесі бойынша эмитент сұраныс
басы бойынша 70,3512% ( 8% жылдық ) кесіліс (отсечение) өткізілді және 5
млн. облигацияны сатып алу өтінімін 3760354215,21 тенгеге
қанағаттандырды. Облигацияның 20% зейнетақы қорларының біреуінің
активінің есебінен сатып алынған, 76% ЕДБ мен сатып алынған және 4%
брокер-дилерлік ұйымдар сатып алған.
6 қараша күні сауда биржа жүйесінде мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттемелерін орналастыру бойынша, Қаржы министрлігі МЕККАМ
– 6 ( KZK1 KM 061808, MKM006 0180; 100 тенге, 06.11.07 – 06.05.08,
actualactual) аукцион өткізді. Сауда затты облигацияның бағасы болып
табылды. Алғашында 14000,0 млн. тенге тарту жоспарланған. Саудаға 8
бастапқы дилерлер, 24 лимиттелген өтінім берген қатысушылар қатысты. Бұл
өтінімдердің жалпы көлемі 17571,9 млн. тенге 132,4% ұсынылған
облигациялардың көлемінен құрады. Сұраныс бойынша жылдық табыс 5%- дан –
14% дейін орташа безбенделген өлшемін 9,23% болып түрленген. Сауда
нәтижесі бойынша эмитент сұраныс бағасы бойынша 95,4981% (9,48% жылдық)
кесілім өткізілді және жоспарланған орналастыру көлемінен 47,4% - ды
құраған, 6363519293,60 суммасындағы 66374900 облигацияларды сатып алу
өтінімін қанағаттандырды. Облигацияларды орналастырудың жалпы көлемінің
60,3%- ын ЕДБ – мен астып алынған және 39,7% ЕДБ клиенттерімен сатып
алынған.
9 қараша күні 5 млн. облигацияларды орналастыру жоспарында,
мамандырылған сауда тәсілімен Қаржы министрлігі МЕУКАМ-96 2-шығарылымдағы
(KZKDKM-960011, MUM096 0,001; 1000 тенге 20,9 млрд тенге, 30.06.06 –
30.03.14,30360) мемлекеттік ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелерін
орналастыру бойынша қайтадан аукцион өткізді. Активті өтінімнің жалпы
көлемі 16502,7 млрд. тенге, ұсынылған көлемнің 330,1 % құрады, ал сұраныс
бойынша бағасы 60,6334% - дан ( 14,00% жылдық ) 73,9471% дейін
(10% жылдық) түрленген. Сауданың нәтижесі бойынша эмитент 73,9471% (10%
жылдық) сұраныс бағасы бойынша кесіліс өткізді және 653000 облигацияларды
сатып алу өтінімін 499955954,67 тенгеге қанағаттандырды, яғни алғашында
жоспарланғаннан орналастыру көлемінің 13,06% құрады. Жалпы активті
өтінімдердің көлемінде зейнетақы нарығының субъектілердің үлесіне 8,95%,
Қазақстандық банктердің үлесіне 5,5%, брокерлік – дилерлік компаниялардың
үлесіне 5% тиді.
13 қараша күні сауда биржа жүйесінде мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттемелерін орналастыру бойынша, Қаржы министрлігі МЕККАМ-
9 (KZK1KM090070, MKM009 0007; 100 тенге 13.11.07 – 13.08.08
actualactual) аукцион болды. Сауда затты болып облигацияның бағасы болды.
Бастапқыда 10000,0 млн. тенге тарту жоспарланған. Саудаға 15 бастапқы
дилерлер, 31 лимиттелген өтінім берген қатысушылар қатысты. Бұл
өтінімдердің жалпы көлемі 35110,1 млн. тенге, ұсынылған облигация
көлемінен 35,1% құрады. Сұраныс бойынша жылдық табыс 8,47%- дан 15,30%
дейін түрленген. Сауда нәтижесі бойынша эмитент сұраныс бағасы бойынша
93,3893% (9,45% жылдық) кесіліс өткізді және 358300 облигацияларды сатып
алудың, 3358318150,00 тенгеге жоспарланған орналастыру көлемінің 33,6%
құраған. Орналастырылған облигациялардың жалпы көлемінің 48,8% ЕДБ
клиенттерімен, 36,6% ЕДБ, 11,9% - зейнетақы нарығының субъектілерімен,
2,8% броке-дилерлік ұйымдарымен сатып алында.
20 қараша күні сауда биржа жүйесінде мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттемелерін орналастыру бойынша, Қаржы министрлігі МЕККАМ-
12 (KZK1KM120869, MKM012 0086; 100 тенге, 20.11.07 – 20.11.08
actualactual) аукцион өткізді. Бастапқыда 10000,0 млн. тенге тарту
жоспарланған. Саудаға 13 бастапқы дилерлер, 43 лимиттелген өтінім берген
қатысушылар қатысты. Бұл өтінімдердің жалпы көлемі 48591,1 млн. тенге,
539,2% ұсынылған облигация көлемін құрады. Сұраныс бойынша жылдық табыс
9,2%-дан 15% дейін түрленген. Сауда нәтижесі бойынша эмитент сұраныс
бағасы бойынша 915248% (9,26% жылдық) кесілім өткізді және 100 млн.
облигация сатып алуға 9155658500 тенге суммасына, орналастырудың
жоспарланған көлемінен 91,6% құраған өтінімдерін қанағаттандырды.
Қазақстанның зейнетақы нарығының субъектілерінің бірі орналастырылған
облигациялардың жалпы көлемінен 47,5%, ЕДБ 52,5% сатып алды.
23 қараша күні 5 млн. облигацияны орналастыру жоспарында,
мамандырылған сауда тәсілімен Қаржы министрлігі МЕУКАМ-84 3-шығарылымдағы
(KZKDKY – 070016, MUM084 0001; 1000 1,6 ; 14.03.07 – 14.03.14.30360)
мемлекеттік ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелерін орналастыру бойынша
қайтадан аукцион жасады. Активті өтімнің жалпы көлемі 20253,8 млн. тенгеге
жетті, ал ұсынылған көлемнің 484,3% құрады, сұраныс бойынша жылдық баға
67,6737%- дан (15% жылдық) 87,3164% дейін (9,5% жылдық) түрленді. Сауда
нәтижесі бойынша эмитент сұраныс бағасы бойынша 87,3164% (9,5% жылдық)
кесілім өткізілді және 1200000 облигация сатып алуға 1101821800,00 тенге
суммасына орналастыру көлемінің 22,00% құраған, өтінімдерін
қанағаттандырды. Жалпы активті өтінімдердің көлемінде зейнетақы нарығының
субъектілердің үлесіне 81,8%, Қазақстандық банктердің үлесіне 9,5%, %,
брокерлік – дилерлік компаниялардың және клиенттерінің үлесіне 0,9% және
7,8% тиді. 83,3% облигация зейнетақы нарығының субъектілері мен 16,7%
брокерлік – дилерлік ұйымдарымен сатып алынды.
28 қараша күні Қаржы министрлігі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық
міндеттемелерін МЕККАМ -9 ( KZK1KM0900888, MKM – 009 008; 100 ,
28.11.07 – 28.08.08 actualactual) орналастыру бойынша қайтадан аукцион
жасауды жоспарлады. Бастапқыда 11000,0 млн. тенге тарту жоспарланған,
бірақ та 28.11 2007 жылы нақты бюджет дефицитінің болу жағдайының
себебінен ол өткізілмеді деп танылды.
Сонымен бастапқы нарық секторының жағдайын қорытындысын көрсететін
болсақ диаграмма арқылы көрсек.
МЕККАМ орналастырылуы Активті өтінімдер млн. Ұсынылған
тенге. облигациялардың көлемі %
МЕУКАМ-120 14840,6 296,8
6-шығарылым 1 қараша
МЕККАМ -6 6 қараша 17571,9 132,4
МЕККАМ -96 2-шығарылым 916502,7 330,1
қараша
МЕККАМ-9 13 қараша 35110,1 35,1
МЕККАМ-12 20 қараша 48591,1 539,2
МЕУКАМ-84 20253,8 484,3
3-шығарылым 23 қараша
МЕККАМ-9 28 қараша - -
Деректеме: журнал РЦБК қаңтар 2008 жыл
Бастапқы нарық секторында Қаржы министрлігі МЕККАМ орналастыру бойынша
өткізілген аукциондар.
МБҚ қайталама нарығындағы жағдай өзгеше. Қазақстандық қор биржасында,
жергілікті атқарушы органдарының облигацияларын қаса алғанда, МБҚ сатып
алу – сату операциялар 2007 жылы алғашқы 11 айда 937,3 млрд. тенге немесе
7611,6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz