Нанокөміртекті сорбент көмегімен алынған биореттегіштің цитоуыттылық белсенділігін анықтау
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Көміртекті материалдар туралы жалпы мәлімет және оларды алу әдістері
1.2 Көміртекті материалдардың медицинада және өнеркәсіпте қолданылуы
1.3 Биореттегіштердің (фузикокциннің) ашылуы және химиялық қасиеттері
1.4 Цитологиялық улылық сипаттамалары
1.5 Адсорбциялық, гидрофобты және гельді хроматографияның физика.химиялық негіздері
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Сорбенттерді карбонизациялау арқылы алу
2.2 Колонкалы хроматография әдісі
2.3 Биореттегіш алу әдісі
2.4 Фузикокциндік белсенділікті анықтау
2.5 Цитологиялық белсенділікті анықтау
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Көміртекті сорбциялаушы материал көмегімен биореттегіш алу
3.2 Биореттегіштің фузикокциндік белсенділігін анықтау
3.3 Фузикокцинді биореттегіштің цитологиялық белсенділігін анықтау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Көміртекті материалдар туралы жалпы мәлімет және оларды алу әдістері
1.2 Көміртекті материалдардың медицинада және өнеркәсіпте қолданылуы
1.3 Биореттегіштердің (фузикокциннің) ашылуы және химиялық қасиеттері
1.4 Цитологиялық улылық сипаттамалары
1.5 Адсорбциялық, гидрофобты және гельді хроматографияның физика.химиялық негіздері
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Сорбенттерді карбонизациялау арқылы алу
2.2 Колонкалы хроматография әдісі
2.3 Биореттегіш алу әдісі
2.4 Фузикокциндік белсенділікті анықтау
2.5 Цитологиялық белсенділікті анықтау
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Көміртекті сорбциялаушы материал көмегімен биореттегіш алу
3.2 Биореттегіштің фузикокциндік белсенділігін анықтау
3.3 Фузикокцинді биореттегіштің цитологиялық белсенділігін анықтау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Адамзат кеуекті көміртекті материалды (сорбентті) жүздеген жылдардан бері қолданып келеді. XVIII ғасырдың өзінде ағаш көмірінің әртүрлі сұйықтарды тазалау және кейбір газдарды сору қабілеті белгілі болған. XX ғасырға дейін көміртекті сорбент (негізінен ағаш және сүйектің белсенді көмірлері) тамақ өндірісінде, сұйықты тазарту үшін және шарап жасауда қолданылды. Бірінші дүниежүзілік соғысы кезінде пайда болған улайтын заттарды зиянсыз ету қажеттілігі газдарды тазарту жұмысының дамуын қалыптастырды. Орыс ғалымы Н.Д.Зелинский ашқан сорбент ретіндегі белсенді көміртекті газға қарсы зат әлі күнге дейін ұшатын улы заттардан қорғайтын ең тиімді әдіс болып саналады.
Қазіргі уақытта көміртекті сорбентті қолданудың негізгі бағыты газды және сұйық ортада концентрациялау, тарату, бөлу және адсорбциялық тазалау үрдісі технологиясымен байланысты. Экологиялық мәселелерді шешуде көміртекті сорбент рөлі үнемі өсуде: өндірістік және энергетикалық кәсіпорындарынан шығатын газды, ағынды, ауыз суды тазартуда. Көміртекті сорбентті медицина және фармацевтика саласында қолданылу кеңеюде. Мысалы, көміртекті гемосорбенттер аурулардың қанын тазартуда, ал энтеросорбенттер – ішкі организмді зиянды заттардан және микробтардан тазарту мақсатында қолданылады.
Кеуекті көміртекті материалын алғашқыда ағаштың термиялық өңдеуінен кейін тас көмірден алды. Қазір оларды құрамында көміртегісі бар барлық шикізаттан өндіреді: ағаш және целлюлоза, тас және қоңыр көмірден, торфтан, мұнайдың және таскөмірдің пісірінділерінен, синтетикалық полимер материалдан, сұйық және газ тәрізді көмірсутектен, әртүрлі органикалық қалдықтардан. Кеуекті көміртегі материалын (ККМ) шығаратын заманауи әлемдік өндіріс өнімі жылына бір миллион тоннаға жақындап келеді.
Көміртекті сорбент әртүрлі формада қолданылады: бөлшек мөлшері 0,8 мм болатын ұнтақ, ірі мөлшерде гранула, әртүрлі формалы және ұзындықты блок, қабыршақ және талшықты мата түрінде. Кеңінен тарағаны ұсақталған шикізаттан алынатын ұнтақ тәрізді сорбент.
Онкологиялық аурулар қауіпті және зиянды болып табылады. Қатерлі ісік жасушалары сау жасушалармен күреседі, олар жоғары мутациялық қабілетке ие болып келеді. Жалпыға мәлім, жасушалардың өмір тіршілігі өзінің ген бақылауында ағады және айқын реттелген. Көптеген ағза жасушалары өсірілген in vitro жасушаларындағыдай өмірдің шектелген мерзіміне ие және жасушалардың өлімі алдын ала болжанады. Бұл құбылысты апоптоз деп атайды. Жасушалардың өлімі оның өлшемінің кішірейтілуімен, хроматиннің конденсациясы және фрагментациясымен, сыртқы және цитоплазмалық жарғақшаның тығыздануымен көрсетіледі.
Қатерлі ісік жасушалары апоптоздық өлімнің орнына бақылаусыз бөлінеді, соның салдарынан ісік пайда болады. Қатерлі ісік жасушалары өзінің өсуін аутокриндік жолмен реттейді.
Қазіргі уақытта көміртекті сорбентті қолданудың негізгі бағыты газды және сұйық ортада концентрациялау, тарату, бөлу және адсорбциялық тазалау үрдісі технологиясымен байланысты. Экологиялық мәселелерді шешуде көміртекті сорбент рөлі үнемі өсуде: өндірістік және энергетикалық кәсіпорындарынан шығатын газды, ағынды, ауыз суды тазартуда. Көміртекті сорбентті медицина және фармацевтика саласында қолданылу кеңеюде. Мысалы, көміртекті гемосорбенттер аурулардың қанын тазартуда, ал энтеросорбенттер – ішкі организмді зиянды заттардан және микробтардан тазарту мақсатында қолданылады.
Кеуекті көміртекті материалын алғашқыда ағаштың термиялық өңдеуінен кейін тас көмірден алды. Қазір оларды құрамында көміртегісі бар барлық шикізаттан өндіреді: ағаш және целлюлоза, тас және қоңыр көмірден, торфтан, мұнайдың және таскөмірдің пісірінділерінен, синтетикалық полимер материалдан, сұйық және газ тәрізді көмірсутектен, әртүрлі органикалық қалдықтардан. Кеуекті көміртегі материалын (ККМ) шығаратын заманауи әлемдік өндіріс өнімі жылына бір миллион тоннаға жақындап келеді.
Көміртекті сорбент әртүрлі формада қолданылады: бөлшек мөлшері 0,8 мм болатын ұнтақ, ірі мөлшерде гранула, әртүрлі формалы және ұзындықты блок, қабыршақ және талшықты мата түрінде. Кеңінен тарағаны ұсақталған шикізаттан алынатын ұнтақ тәрізді сорбент.
Онкологиялық аурулар қауіпті және зиянды болып табылады. Қатерлі ісік жасушалары сау жасушалармен күреседі, олар жоғары мутациялық қабілетке ие болып келеді. Жалпыға мәлім, жасушалардың өмір тіршілігі өзінің ген бақылауында ағады және айқын реттелген. Көптеген ағза жасушалары өсірілген in vitro жасушаларындағыдай өмірдің шектелген мерзіміне ие және жасушалардың өлімі алдын ала болжанады. Бұл құбылысты апоптоз деп атайды. Жасушалардың өлімі оның өлшемінің кішірейтілуімен, хроматиннің конденсациясы және фрагментациясымен, сыртқы және цитоплазмалық жарғақшаның тығыздануымен көрсетіледі.
Қатерлі ісік жасушалары апоптоздық өлімнің орнына бақылаусыз бөлінеді, соның салдарынан ісік пайда болады. Қатерлі ісік жасушалары өзінің өсуін аутокриндік жолмен реттейді.
1. Leewen de Vries-van, Kortekaas-Thijssen C., Nzigou Mandouckou J., Kas S., Evidente A., Boer A. de Fusicoccin-A selectively induces apoptosis in tumor cells after interferonpriming //CancerLetters, Elsevier,2009.
2. Емуранов М.М., Бийсенбаев М.А., Мансуров З.А., Сабитов А.Н., Басыгараев Ж.М., Ибрагимова С.А., Гильманов М.К. Очистка фузикокцинового фитогормона хроматографией на новом наноструктурированном углерод-минеральном сорбенте //Известия НАН РК серия химическая.-2006.-№3(357).-С.76-80.
3. Kerimkulova A.R., Azat S., Mansurov Z.A., Gilmanov M.K., Ibragimova C.A, Adekenov S.M.,Rakhimova B.B., Mesoporous nano carbon sorbents for separating different biomolekules //Advanced Materials Research.-2012.-Vols.535-537.-P.284-288 Online available since 2012/Jun/14 at www.scientific.net
4. Фенелонов В.Б. Пористый углерод. Новосибирск: ИК СО РАН, 1995. 513 с.
5. Грег С., Синг К. Адсорбция, удельная поверхность, пористость. М.: Мир, 1984. 310 с.
6. Рощина Т.М. Адсорбционные явления и поверхность // Соросовский Образовательный Журнал. 1998. № 2. С. 89-94.
7. Кузнецов Б.Н., Щипко М.Л., Кузнецова С.А., Тарабанько В.Е. Новые подходы в переработке твердого органического сырья. Красноярск, 1991. 371 с.
8. Лихолобова В.А. Каталитический синтез углеродных материалов и их применение в катализе // Соросовский Образовательный Журнал. 1997. № 5. С. 35-42.
9. Золотухин И.В. Фуллерит - новая форма углерода // Там же. 1996. № 2. С. 51-56.
10. Сидоров Л.Н. Газовые кластеры и фулерены // Там же. 1998. № 3. С. 65-71.
11. Ваlliо А., Chain ЕВ., DeLeo P., ErlangerB.F., Mauri M., Tonolo A. Fusicoccin: a new wilting Toxin produced by Fusicoccum amygdali Del.// Nature. - 1964. - Vol. 203.- № 4942. - P. 297.
12. Муромцев Г.С., ЧканиковД.И., Кулаева О.Н., Гам¬бург К.З. Основы химической регуляции роста и продуктивности растений. - М.: ВО Агропромиздат.- 1987. - 80-133 c.
13. Бабаков А.В., Абрамычева Н.Ю., Билуши СВ., Шевченко В.П. Исследование заимодействия фу¬ зикокцина с плазматическими мембранами выс¬ших растений // Биол. мембраны. - 1990. - Т. 7. М 2. - С. 107-112.
14. Korthout H.J., Van Der Hoeven PCJ., Wagner M. J., Van Hunnik E., De Boer A. H. Purification of the Fusicoccin-Binding Protein from Oat Root Plasma Membrane by Affinity Chromatography with Biotinylated Fusicoccin //Plant Physiol. -1994. – Vol. 105.- №4. –P. 1281–1288.
15. Johansson F., Sommarin M., Larsson C. Fusicoccin activates the plasma membrane H+-ATPase by a mechanism involving the C-terminal inhibitory domain. //Plant Cell - 1993. – Vol.5. – P. 321-327.
16. Ваlliо А., Chain ЕВ., DeLeo P., ErlangerB.F., Mauri M., Tonolo A. Fusicoccin: a new wilting Toxin produced by Fusicoccum amygdali Del.// Nature. - 1964. - Vol. 203.- № 4942. - P. 297.
17. Lüthen H., Böttger M. Induction of elongation in maize coleoptiles by hexachloroiridate and its interrelation with auxin and fusicoccin action //Physiologia Plantarum – 1993. - V. 89.- Issue 1. – P. 77-86.
18. Olivari C., Albumi C., Pugliarello M. C., De Michelis M. I. Phenylarsine Oxide Inhibits the Fusicoccin-Induced Activation of Plasma Membrane H+-ATPase //Plant Physiol. – 2000. – Vol. 122.- №2 – P. 463–470.
19. Jhghjg
20. Гильманов М.К., Дильбарканова Р., Дарканбаев Т.Б. Латентная форма глютаматдегидрогеназы, локализованная в сферосомоподобных структурах зерна пшеницы//Доклады АН СССР.- 1982. – Т.264, №3. – С.737-739.
21. Skoog F., Hamzi H. Q., Szweykowska A. M. Cytokinins: structure-activity re¬lationships//Phytochemistry - 1967.- Vol. 6. -P. ll69.
22. Letham D. S., Shannon I. S., McDonald R. The structure of zeatin, a factor inducing cell division//Proc. Chem. Soc.-1968.- № 7.- P. 230.
23. Richmond A. A., Lang A. Effect of kinetin on protein content and survival of detached Xanthiun leaves//Science -1957.- Vol. 125 № 3249.- P. 650.
24. Хмельницкий И.К. Безопасность продуктов и процессов наноиндустрии// Учеб.-метод.комплекс.-2011.С. 74-76.
25. Kutics K., Kotsis L., Argyelan J., Szolcsanyi P. Production of activated carbon from walnut shell II. Pore structure investigations // Hungarian journal of Industrial Chemistry. – Veszprem. – 1986. – Vol.14. – P.353-362.
26. Kutics K., Kotsis L., Argyelan J. Production of activated carbon from walnut shell II. Pore structure investigations // Hungarian journal of Industrial Chemistry. – Veszprem. – 1984. – Vol.12. – P.319-327.
27. Helena Jankowska, Andrzej Swiatkowski, Jerzy Choma. Active Carbon // New York, 2000. – P.279.
28. Twyman R.M. / Principles of Proteomics //, BIOS Scientific Publishers. – 2004.217-234.
29. Patterson S.D. and Aebersold R.H.(2003) Proteomics: the first decade and beyond. Nature Genet 33 (Suppl): 311-323.
30. Мансурова Р.М. Физико-химические основы синтеза углеросодержащих композиции. // Монография, Алматы XXI век, 2001 г.С.180.
31. З.А. Мансуров. / Наноуглеродные материалы // Вестник КазНУ, серия химическая, 2003.-№ 2 (30). – С.29-31.
32. Захаров В.А., Мансуров З.А., Бессарабова И.М., Мансурова Р.М., Николаева А.Ф. Исследование сорбции золота на карбонизованных сорбентов // Вестник КазНУ. Серия химическая – 2003. – М23(31). – С.129-135.
33. Заявка №200 3//1195.1 РК, МПК7 В01J 20/20, C01 B 31/08. Способ получения карбонизованного сорбента для извлечения золота из растворов Мансуров З.А., Жылыбаева Н.К., Захаров В.А., Бессарабова И.М., Бийсенбаев М.А., Мансурова Р.М., Николаева А.Ф. – Заключение о выдаче предпатента от 12.01.2005 г.
34. Мансуров З.А., Шабанова Т.А., Мансурова Р.М. Морфология микронаночастиц карбонизованного растительного сырья // Вестник КазНУ.Сер.химическая. – 2004.- №2 (34). – С. 129-135
35. З. Дейла, К. Мацека, Я. Янака. Жидкостная колоночная хроматография. М.: Мир, 1972. – С.89.
36. Кузнецов Б.Н., Рудковский А.В., Щипко М.Л. и др. Влияние условий активации угля-сырца из древесины осины на микротекстуру и сорбционные свойства получаемых активных углей // Химия в интересах устойчивого развития. – 2000. - №8. С. 809-812.
37. Николаев В.Г., Стрелко В.В. Гемосорбция на активированных углях. Киев: Наукова думка. – 1979. – C.288.
38. Лопухин Ю.М., Молоденков М.Н. Гемосорбция. 2 изд. М.: Медицина.- 1985. – C288.
39. Лужников Е.А., Гольдфарб Ю.С., Марупов А.М. Рос. Хим. Ж. (Ж. Рос. хим. об-ва им. Д.И.Менделеева). -2004. – Т.48, № 2. С. 117-124.
40. Зорина Е.И. Активированные угли для водоподготовки // Водоснабжение и сан.техника. – 1998. - № 8. – С. 46-63.
41. Юдкевич Ю.Д., Васильев С.Н., Ягодин В.И. «Получение химических продуктов из древесных отходов». – Спб.- 2002.
42. A.G. Nasibulin et al., Nature Nanotechnology 2, 156 (2007)
43. Беляков Н.А. Энтеросорбция. Л.: Центр сорбционных технологий. – 1991. – С.301.
44. Филипенко П.С., Моисенкова Н.Н. Клиническая медицина. – 2004. - № 12. С.9-15.
45. Saniyam A. Ibragimova, Zhandos M. Basygaraev, Almagul R. Kerimkulova, E.A. Bukenova, Murat K. Gilmanov. The New Effective Biostimulator for Agroecological Engineering International Journal of biological and Life Sciences 2011; 7(2):60-64
46. J.M. Jandosov, Z.A. Mansurov, M.A. Biisenbayev, A.R. Kerimkulova, Z.R. Ismagulov, N.V.Shikina, I.Z. Ismagilov, I.P. Andrievskaya. Mesoporous composite materials from activated rice husk carbon and montmorillonite, «Carbon 2012», 17-22 June 2012, Krakow, Poland, CD-Author index # 874
47. А.Р. Керимкулова, Б.Б. Мансурова, М.К. Гильманов, З.А. Мансуров. Нанопористый углеродный сорбент для молекулярно-ситовой хроматографии белково-липидног комплекса.// Журнал физической химии, 2012, том 86, № 6, С. 1-5.
48. Skoog F., Strong F.M., Miller C. Cytokinins//Science.- 1965.-Vol.148, №3669.-P.532.
49. Meyer B.N., Ferrigni N.R., Putnam J.E., Jacobsen L.B., Nichols D.E. and McLaughlin J.L.. Brine Shrimp: A Convenient General Bioassay for Active Plant Constituents// Planta Medica.-1982.-Vol.45.-P.31-34
50. McLaughlin J.L. Crown Gall Tumors on Potato Discs and Brine Shrimp Lethality: Two Simple Bioassays for Higher Plant Screening and Fractionation// Methods in Plant Biochemistry.-1991.-Vol.6.-P.1-32.
2. Емуранов М.М., Бийсенбаев М.А., Мансуров З.А., Сабитов А.Н., Басыгараев Ж.М., Ибрагимова С.А., Гильманов М.К. Очистка фузикокцинового фитогормона хроматографией на новом наноструктурированном углерод-минеральном сорбенте //Известия НАН РК серия химическая.-2006.-№3(357).-С.76-80.
3. Kerimkulova A.R., Azat S., Mansurov Z.A., Gilmanov M.K., Ibragimova C.A, Adekenov S.M.,Rakhimova B.B., Mesoporous nano carbon sorbents for separating different biomolekules //Advanced Materials Research.-2012.-Vols.535-537.-P.284-288 Online available since 2012/Jun/14 at www.scientific.net
4. Фенелонов В.Б. Пористый углерод. Новосибирск: ИК СО РАН, 1995. 513 с.
5. Грег С., Синг К. Адсорбция, удельная поверхность, пористость. М.: Мир, 1984. 310 с.
6. Рощина Т.М. Адсорбционные явления и поверхность // Соросовский Образовательный Журнал. 1998. № 2. С. 89-94.
7. Кузнецов Б.Н., Щипко М.Л., Кузнецова С.А., Тарабанько В.Е. Новые подходы в переработке твердого органического сырья. Красноярск, 1991. 371 с.
8. Лихолобова В.А. Каталитический синтез углеродных материалов и их применение в катализе // Соросовский Образовательный Журнал. 1997. № 5. С. 35-42.
9. Золотухин И.В. Фуллерит - новая форма углерода // Там же. 1996. № 2. С. 51-56.
10. Сидоров Л.Н. Газовые кластеры и фулерены // Там же. 1998. № 3. С. 65-71.
11. Ваlliо А., Chain ЕВ., DeLeo P., ErlangerB.F., Mauri M., Tonolo A. Fusicoccin: a new wilting Toxin produced by Fusicoccum amygdali Del.// Nature. - 1964. - Vol. 203.- № 4942. - P. 297.
12. Муромцев Г.С., ЧканиковД.И., Кулаева О.Н., Гам¬бург К.З. Основы химической регуляции роста и продуктивности растений. - М.: ВО Агропромиздат.- 1987. - 80-133 c.
13. Бабаков А.В., Абрамычева Н.Ю., Билуши СВ., Шевченко В.П. Исследование заимодействия фу¬ зикокцина с плазматическими мембранами выс¬ших растений // Биол. мембраны. - 1990. - Т. 7. М 2. - С. 107-112.
14. Korthout H.J., Van Der Hoeven PCJ., Wagner M. J., Van Hunnik E., De Boer A. H. Purification of the Fusicoccin-Binding Protein from Oat Root Plasma Membrane by Affinity Chromatography with Biotinylated Fusicoccin //Plant Physiol. -1994. – Vol. 105.- №4. –P. 1281–1288.
15. Johansson F., Sommarin M., Larsson C. Fusicoccin activates the plasma membrane H+-ATPase by a mechanism involving the C-terminal inhibitory domain. //Plant Cell - 1993. – Vol.5. – P. 321-327.
16. Ваlliо А., Chain ЕВ., DeLeo P., ErlangerB.F., Mauri M., Tonolo A. Fusicoccin: a new wilting Toxin produced by Fusicoccum amygdali Del.// Nature. - 1964. - Vol. 203.- № 4942. - P. 297.
17. Lüthen H., Böttger M. Induction of elongation in maize coleoptiles by hexachloroiridate and its interrelation with auxin and fusicoccin action //Physiologia Plantarum – 1993. - V. 89.- Issue 1. – P. 77-86.
18. Olivari C., Albumi C., Pugliarello M. C., De Michelis M. I. Phenylarsine Oxide Inhibits the Fusicoccin-Induced Activation of Plasma Membrane H+-ATPase //Plant Physiol. – 2000. – Vol. 122.- №2 – P. 463–470.
19. Jhghjg
20. Гильманов М.К., Дильбарканова Р., Дарканбаев Т.Б. Латентная форма глютаматдегидрогеназы, локализованная в сферосомоподобных структурах зерна пшеницы//Доклады АН СССР.- 1982. – Т.264, №3. – С.737-739.
21. Skoog F., Hamzi H. Q., Szweykowska A. M. Cytokinins: structure-activity re¬lationships//Phytochemistry - 1967.- Vol. 6. -P. ll69.
22. Letham D. S., Shannon I. S., McDonald R. The structure of zeatin, a factor inducing cell division//Proc. Chem. Soc.-1968.- № 7.- P. 230.
23. Richmond A. A., Lang A. Effect of kinetin on protein content and survival of detached Xanthiun leaves//Science -1957.- Vol. 125 № 3249.- P. 650.
24. Хмельницкий И.К. Безопасность продуктов и процессов наноиндустрии// Учеб.-метод.комплекс.-2011.С. 74-76.
25. Kutics K., Kotsis L., Argyelan J., Szolcsanyi P. Production of activated carbon from walnut shell II. Pore structure investigations // Hungarian journal of Industrial Chemistry. – Veszprem. – 1986. – Vol.14. – P.353-362.
26. Kutics K., Kotsis L., Argyelan J. Production of activated carbon from walnut shell II. Pore structure investigations // Hungarian journal of Industrial Chemistry. – Veszprem. – 1984. – Vol.12. – P.319-327.
27. Helena Jankowska, Andrzej Swiatkowski, Jerzy Choma. Active Carbon // New York, 2000. – P.279.
28. Twyman R.M. / Principles of Proteomics //, BIOS Scientific Publishers. – 2004.217-234.
29. Patterson S.D. and Aebersold R.H.(2003) Proteomics: the first decade and beyond. Nature Genet 33 (Suppl): 311-323.
30. Мансурова Р.М. Физико-химические основы синтеза углеросодержащих композиции. // Монография, Алматы XXI век, 2001 г.С.180.
31. З.А. Мансуров. / Наноуглеродные материалы // Вестник КазНУ, серия химическая, 2003.-№ 2 (30). – С.29-31.
32. Захаров В.А., Мансуров З.А., Бессарабова И.М., Мансурова Р.М., Николаева А.Ф. Исследование сорбции золота на карбонизованных сорбентов // Вестник КазНУ. Серия химическая – 2003. – М23(31). – С.129-135.
33. Заявка №200 3//1195.1 РК, МПК7 В01J 20/20, C01 B 31/08. Способ получения карбонизованного сорбента для извлечения золота из растворов Мансуров З.А., Жылыбаева Н.К., Захаров В.А., Бессарабова И.М., Бийсенбаев М.А., Мансурова Р.М., Николаева А.Ф. – Заключение о выдаче предпатента от 12.01.2005 г.
34. Мансуров З.А., Шабанова Т.А., Мансурова Р.М. Морфология микронаночастиц карбонизованного растительного сырья // Вестник КазНУ.Сер.химическая. – 2004.- №2 (34). – С. 129-135
35. З. Дейла, К. Мацека, Я. Янака. Жидкостная колоночная хроматография. М.: Мир, 1972. – С.89.
36. Кузнецов Б.Н., Рудковский А.В., Щипко М.Л. и др. Влияние условий активации угля-сырца из древесины осины на микротекстуру и сорбционные свойства получаемых активных углей // Химия в интересах устойчивого развития. – 2000. - №8. С. 809-812.
37. Николаев В.Г., Стрелко В.В. Гемосорбция на активированных углях. Киев: Наукова думка. – 1979. – C.288.
38. Лопухин Ю.М., Молоденков М.Н. Гемосорбция. 2 изд. М.: Медицина.- 1985. – C288.
39. Лужников Е.А., Гольдфарб Ю.С., Марупов А.М. Рос. Хим. Ж. (Ж. Рос. хим. об-ва им. Д.И.Менделеева). -2004. – Т.48, № 2. С. 117-124.
40. Зорина Е.И. Активированные угли для водоподготовки // Водоснабжение и сан.техника. – 1998. - № 8. – С. 46-63.
41. Юдкевич Ю.Д., Васильев С.Н., Ягодин В.И. «Получение химических продуктов из древесных отходов». – Спб.- 2002.
42. A.G. Nasibulin et al., Nature Nanotechnology 2, 156 (2007)
43. Беляков Н.А. Энтеросорбция. Л.: Центр сорбционных технологий. – 1991. – С.301.
44. Филипенко П.С., Моисенкова Н.Н. Клиническая медицина. – 2004. - № 12. С.9-15.
45. Saniyam A. Ibragimova, Zhandos M. Basygaraev, Almagul R. Kerimkulova, E.A. Bukenova, Murat K. Gilmanov. The New Effective Biostimulator for Agroecological Engineering International Journal of biological and Life Sciences 2011; 7(2):60-64
46. J.M. Jandosov, Z.A. Mansurov, M.A. Biisenbayev, A.R. Kerimkulova, Z.R. Ismagulov, N.V.Shikina, I.Z. Ismagilov, I.P. Andrievskaya. Mesoporous composite materials from activated rice husk carbon and montmorillonite, «Carbon 2012», 17-22 June 2012, Krakow, Poland, CD-Author index # 874
47. А.Р. Керимкулова, Б.Б. Мансурова, М.К. Гильманов, З.А. Мансуров. Нанопористый углеродный сорбент для молекулярно-ситовой хроматографии белково-липидног комплекса.// Журнал физической химии, 2012, том 86, № 6, С. 1-5.
48. Skoog F., Strong F.M., Miller C. Cytokinins//Science.- 1965.-Vol.148, №3669.-P.532.
49. Meyer B.N., Ferrigni N.R., Putnam J.E., Jacobsen L.B., Nichols D.E. and McLaughlin J.L.. Brine Shrimp: A Convenient General Bioassay for Active Plant Constituents// Planta Medica.-1982.-Vol.45.-P.31-34
50. McLaughlin J.L. Crown Gall Tumors on Potato Discs and Brine Shrimp Lethality: Two Simple Bioassays for Higher Plant Screening and Fractionation// Methods in Plant Biochemistry.-1991.-Vol.6.-P.1-32.
Пән: ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности), Защита труда
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Химия және химиялық технология факультеті
Мамбетова М. Ж.
НАНОКӨМІРТЕКТІ СОРБЕНТ КӨМЕГІМЕН АЛЫНҒАН БИОРЕТТЕГІШТІҢ ЦИТОУЫТТЫЛЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН АНЫҚТАУ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
5В073100-Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігі қауіпсіздігі
мамандығы
Алматы 2013
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Химия және химиялық технология факультеті
Химиялық физика және материалтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________ 2013 ж
Химиялық физика және материалтану
кафедрасының меңгерушісі
х.ғ.к. ____________ Түлепов М.І.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырып: НАНОКӨМІРТЕКТІ СОРБЕНТ КӨМЕГІМЕН АЛЫНҒАН БИОРЕТТЕГІШТІҢ
ЦИТОУЫТТЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АНЫҚТАУ
5В073100-Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігі қауіпсіздігі
мамандығы
Орындаған:
М.Ж.Мамбетова
Ғылыми жетекші:
А.Р.Керімқұлова х.ғ.к.
Норма бақылаушы:
Б.У.Рахимова
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі: бітіру жұмысы 45 бетке жазылып, 7
суреттен, 5 кестеден және 50 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Түйін сөздер: КӨМІРТЕКТІ СОРБЕНТТЕР, БИОРЕТТЕГІШ, НАНОҚҰРЫЛЫМ,
КОЛОНКАЛЫ ХРОМАТОГРАФИЯ.
Зерттеу нысандары: биореттегішті бөліп алып, зерттеуге қажетті
материалдар: жұмсақ бидайдың (Triticumaestivum) Арай, Стекловидная-24,
Саратовская-29, Казахстанская-10, Надежда, Дауыл, күріштің Маржан
(Oryzae sativa) сорттарының дәні мен өскіндері алынды.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Нанокөміртекті сорбент көмегімен биореттегіш
алу, алынған биореттегіштің фузикокциндік белсенділігін және цитоуыттылығын
анықтау.
Зерттеудің практикалық маңызы: бидай өскінінен жаңа эффективті
биореттегішті тазарту үшін жаңа наноқұрылымы бар көміртегі сорбенті арқылы
тазарту әдісі ұсынылды. Сонымен қатар биореттегіш құрамындағы фузикокциннің
цитологиялық уыттылық көрсетуінің медициналық маңыздылығы зор.
РЕФЕРАТ
Объем и структура дипломной работы: дипломная работа изложена на 45
страницах, включает 5 таблиц, 7 рисунков, список используемой литературы
содержит 50 литературных источников.
Ключевые слова: УГЛЕРОДНЫЕ СОРБЕНТЫ, БИОСТИМУЛЯТОР, НАНОСТРУКТУРА,
КОЛОНОЧНАЯ ХРОМАТОГРАФИЯ.
Объекты исследования: мягкая пшеница (Triticumaestivum) Арай,
Стекловидная-24, Саратовская-29, Казахстанская-10, Надежда,
Дауыл, зерна и ростки риса сорта Маржан (Oryzae sativa).
Цель данного исследования: получение биостимулятора с применением
наноуглеродных сорбентов. Определение фузикокциновой активности полученного
биостимулятора и цитотоксической активности.
Актуальность темы исследования: для получения эффективного и чистого
биостимулятора из ростка пшеницы был предложен метод его очистки с помощью
нового наноструктурированного углеродного сорбента. Также цитотоксичность
фузикокцина, которое находится в составе биостимулятора играет важную роль
в медицине.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
БР – биореттегіш
ББ – бидай биореттегіші
6-БАП – 6-бензиламинопурин
ФК – фузикокцин
ККМ – кеуекті көміртекті материал
СЭФ – спирттік экстрактісі бар фузикокцин
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ӘДЕБИ ШОЛУ 9
1.1 Көміртекті материалдар туралы жалпы мәлімет және оларды алу
әдістері 9
1.2 Көміртекті материалдардың медицинада және өнеркәсіпте қолданылуы
12
1.3 Биореттегіштердің (фузикокциннің) ашылуы және химиялық
қасиеттері 14
1.4 Цитологиялық улылық сипаттамалары 21
1.5 Адсорбциялық, гидрофобты және гельді хроматографияның
физика-химиялық негіздері 22
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 28
2.1 Сорбенттерді карбонизациялау арқылы алу 28
2.2 Колонкалы хроматография әдісі 28
2.3 Биореттегіш алу әдісі 29
2.4 Фузикокциндік белсенділікті анықтау 31
2.5 Цитологиялық белсенділікті анықтау 31
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 32
3.1 Көміртекті сорбциялаушы материал көмегімен биореттегіш алу 32
3.2 Биореттегіштің фузикокциндік белсенділігін анықтау 33
3.3 Фузикокцинді биореттегіштің цитологиялық белсенділігін анықтау 38
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Адамзат кеуекті көміртекті материалды (сорбентті) жүздеген жылдардан
бері қолданып келеді. XVIII ғасырдың өзінде ағаш көмірінің әртүрлі
сұйықтарды тазалау және кейбір газдарды сору қабілеті белгілі болған. XX
ғасырға дейін көміртекті сорбент (негізінен ағаш және сүйектің белсенді
көмірлері) тамақ өндірісінде, сұйықты тазарту үшін және шарап жасауда
қолданылды. Бірінші дүниежүзілік соғысы кезінде пайда болған улайтын
заттарды зиянсыз ету қажеттілігі газдарды тазарту жұмысының дамуын
қалыптастырды. Орыс ғалымы Н.Д.Зелинский ашқан сорбент ретіндегі белсенді
көміртекті газға қарсы зат әлі күнге дейін ұшатын улы заттардан қорғайтын
ең тиімді әдіс болып саналады.
Қазіргі уақытта көміртекті сорбентті қолданудың негізгі бағыты газды
және сұйық ортада концентрациялау, тарату, бөлу және адсорбциялық тазалау
үрдісі технологиясымен байланысты. Экологиялық мәселелерді шешуде
көміртекті сорбент рөлі үнемі өсуде: өндірістік және энергетикалық
кәсіпорындарынан шығатын газды, ағынды, ауыз суды тазартуда. Көміртекті
сорбентті медицина және фармацевтика саласында қолданылу кеңеюде. Мысалы,
көміртекті гемосорбенттер аурулардың қанын тазартуда, ал энтеросорбенттер –
ішкі организмді зиянды заттардан және микробтардан тазарту мақсатында
қолданылады.
Кеуекті көміртекті материалын алғашқыда ағаштың термиялық өңдеуінен
кейін тас көмірден алды. Қазір оларды құрамында көміртегісі бар барлық
шикізаттан өндіреді: ағаш және целлюлоза, тас және қоңыр көмірден, торфтан,
мұнайдың және таскөмірдің пісірінділерінен, синтетикалық полимер
материалдан, сұйық және газ тәрізді көмірсутектен, әртүрлі органикалық
қалдықтардан. Кеуекті көміртегі материалын (ККМ) шығаратын заманауи әлемдік
өндіріс өнімі жылына бір миллион тоннаға жақындап келеді.
Көміртекті сорбент әртүрлі формада қолданылады: бөлшек мөлшері 0,8 мм
болатын ұнтақ, ірі мөлшерде гранула, әртүрлі формалы және ұзындықты блок,
қабыршақ және талшықты мата түрінде. Кеңінен тарағаны ұсақталған шикізаттан
алынатын ұнтақ тәрізді сорбент.
Онкологиялық аурулар қауіпті және зиянды болып табылады. Қатерлі ісік
жасушалары сау жасушалармен күреседі, олар жоғары мутациялық қабілетке ие
болып келеді. Жалпыға мәлім, жасушалардың өмір тіршілігі өзінің ген
бақылауында ағады және айқын реттелген. Көптеген ағза жасушалары өсірілген
in vitro жасушаларындағыдай өмірдің шектелген мерзіміне ие және
жасушалардың өлімі алдын ала болжанады. Бұл құбылысты апоптоз деп атайды.
Жасушалардың өлімі оның өлшемінің кішірейтілуімен, хроматиннің
конденсациясы және фрагментациясымен, сыртқы және цитоплазмалық жарғақшаның
тығыздануымен көрсетіледі.
Қатерлі ісік жасушалары апоптоздық өлімнің орнына бақылаусыз бөлінеді,
соның салдарынан ісік пайда болады. Қатерлі ісік жасушалары өзінің өсуін
аутокриндік жолмен реттейді.
Қатерлі ісік жасушаларында генетикалық программаның (апоптоз) басқа
негізде, яғни жасушалар өлмейтін ауыстырылым болады. Қатерлі ісік
жасушаларындағы үлкен әртүрлілік олардың пролиферацияға деген жоғары
қабілеттілікті біріктіреді. Бұл қабілеттілік әдетте екі компоненттен
құралады: белгілі жағдайдағы өсу қабілетінен және анықталмаған ұзақ уақыт
өсу қабілетінен (пролиферацияға қабілеттілік).
Жақында өсімдік фитогормондарын – фузикокцинді нанограмды
концентрацияда қатерлі ісік жасушаларын апоптоз жағдайына ауыстырылатыны
байқалды [1].
М.А.Айтхожин атындағы молекулалық биология және биохимия институтының
және жану мәселелері институтының ғалымдары бидайдың өскен дәндерінің
экстрактісінен фузикокцинді алу әдістерін жасап шығарды. Бұл әдіс
наноқұрылымдық көміртекті сорбентті фузикокциннің іріктеуші сорбциясына
негізделіп жану мәселелері институтының зерттеушілерімен жасап шығарылды [2-
3].
Қорыта келгенде, сорбенттермен жұмыс жасай отырып, қатерлі ісік
ауруларына қарсы тиімді препараттарды жасауға мүмкіндік ашылды.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1. Көміртекті материалдар туралы жалпы мәлімет және оларды алу әдістері.
Кеуекті көміртекті материал (ККМ) құрылымы графит құрылымы секілді
тұрғызылған, алайда онда гексагон – көміртекті сақиналардың реттелген және
реттелмеген ауданы кезектесе орналасқан [4]. ККМ графиттен ерекшелігі
әртүрлі мөлшерлі және формалы кеңею және сығылумен өзара байланысқан
үшөлшемді лабиринт түріндегі бос кеуекті кеңістікке ие. Микрокеуектер
(мөлшері 2 нм), мезокеуектер (мөлшерінің диапазоны 2 ден 50 нм дейін) және
макрокеуектер мөлшері 50 нм жоғары деп ажыратылады. Микрокеуектердің
ішінде супермикрокеуектер мөлшері 0,7-2 нм және ультрамикрокеуектер
мөлшері 0,6-0,7 нм деп бөлінеді. ККМ кеуек әсерінен жоғары меншікті бетке
ие және сұйық пен газдан әртүрлі заттарды соруға (сіңіруге) қабілетті.
Адсорбция түсінігі фазаға жақын бөлікте заттар концентрациясының
жоғарылауы дегенді білдіреді. Адсорбция құбылысы [5] және [6] әдебиеттерде
суреттелген.
ККМ-дың әртүрлі молекулалар адсорбциясы қабілеті оның беткі қабатының
түзілуімен, беттік реакцияға қабілетті топтар концентрациясы және
табиғатымен анықталады. Беттік реакцияға қабілетті топтар концентрациясы
ретінде көміртекті материалдың беткі қабатында тотығу өңдеуі нәтижесінде
түзілетін, оттегіден құралатын функционалды топтар қолданылады: фенол (су),
карбонил (хиноид), карбоксил, эфирлі, фенолді, лактонды. ККМ өңдеу және
синтездеу шартына сәйкес оның беткі қабатында азот, күкірт, галоген және
фосфор құрамды функционалды топтар алынуы мүмкін.
Алынатын көміртекті сорбенттің әртүрлілігін бірнеше шарттармен
топтастыруға болады: шикізаттың бастапқы табиғатына (қатты, сұйық,газ
күйінде), структуралық және құрылымдық алу әдісіне (кеуектілік, беттік,
мөлшері және кеуектерге бөлінуі), сипаттамасы және қолдану саласына
байланысты.
ККМ қатты органикалық шикізаттан алу. ККМ карбидтің, целлюлозаның,
ағаштың, торфтың, қазып алынған көмірдің пиролизі (ауада оттек жоқ болғанда
жылынудан) кезінде топохимиялық реакцияның ағуы нәтижесінде түзіледі.
Қазіргі таңда ағаштан 36% жуық, тас көмірден -28%, қоңыр көмірден -14%,
торфтан -10%, кокос жаңғақтары қабығынан -10% жуық көміртекті сорбент
дайындалады. Қатты органикалық шикізаттің 650-10000 С температура
интервалында термиялық күйге өтуінде гетероатомдары жойылады, көміртектің
жартысы sp3 тен sp2 күйге өтеді, жартысы сұйық және газ түріндегі
қосындылармен жойылады. Қатты материал көлемінде көміртек атомдарының екі
өлшемді реттілігімен, жазық жартыядролы хош иісті молекуладан тұратын
графендер түзіледі. Температура жоғарылауынан параллель орнатылған
графендерден, температуралық өңдеуде мөлшері және реттелу құрылымының
деңгейі жоғарылайтын кластерлер түзіледі: алдымен графен кластерлерінен
реттелмеген қабаттар бумасы, сосын графиттің реттелген құрылымы түзіледі.
Қазіргі уақытқа дейін қатты органикалық шикізаттан ККМ алудың бірнеше
технологиясы жасалған және оларды екі топқа бөлеміз. Олардың бірінде
пиролиз үрдісінде аллотермиялық принципі қолданылады. Пиролиз үрдісін
жүзеге асыруға қажетті жылуды бір аппараттан алады және шикізат термиялық
өңдеуден өтетін басқа аппаратта қолданады. Ұсақталған шикізат пиролизінің
кейбір заманауи технологиясында үрдісті жүзеге асыру үшін автотермиялық
принцип қолданылады: жылудың бөлінуі және шикізатты термиялық өңдеуден
өткізу бір аппаратта орындалады.
Соңғы жағдайда аппараттар саны мен көлемін азайтуға, меншікті
энергетикалық шығынды төмендетуге және үрдіс ұзықтығын қысқартуға болады.
Түзілетін кеуек саны мен мөлшері шикізат түріне және термиялық өңдеу
үрдісінің параметр режиміне қатысты анықталады. Шикізатты жылыту жылдамдығы
үлкен маңызға ие. Кеуектің жалпы көлемі және де ірі кеуектер (макрокеуек)
саны шикізатті жылыту жылдамдығының өсуіне байланысты өседі. Шикізаттың
қозғалмайтын қабатты реакторының пиролиз технологиясында жылытудың баяу
жылдамдығы қалыптасады. Осындай жолмен ағаш көмірі алынады. Пиролиздің
біраз өндірістік технологиясы ұсақталған шикізатты және реакторды нашар
сұйытылған немесе қайнаған қабатты деп аталатындарда қолдануға негізделген:
газдың қажетті ағынымен шикізаттың ұсақ бөлшектері қайнаған жағдайда
болады. Реактордың қайнаған қабаттан ерекшелігі - шикізаттың қозғалмайтын
қабатты пиролиз технологиясымен салыстырғанда пиролиз үрдісінің
жоғарылатылған қарқындылығын қамтамасыз ететін, масса және жылуалмасудың
жоғары жылдамдығы болып табылады. Кеуек көлемі мен таралуын радуиспен және
пиролиз үрдісінің созылуын өзгерту жолымен реттеуге болады. Нашар
сұйытылған қабатты реакторда ұсақталған шикізат бөлшегінің болу ұзақтығы
пиролиз зонасында секундтың ондық бөлігінен бірнеше минутты құрайды.
Автордың қатысуымен орындалған жұмыста [7] көрсетілгендей, қатты
шикізаттың пиролиз үрдісінің жоғары көрсеткіштеріне тотықтыру
катализаторының нашар сұйытылған қабатты реакторын қолданғанда қол жеткізе
аламыз. Ұсақталған шикізат бөлшегін аз су буы және оттегісі бар азот ағынды
катализатордың ірілеу бөлшегінің нашар сұйытылған қабаты арқылы үрлеу
жолымен шикізаттың пиролиз үрдісін сәйкестендіруге, түзілетін көміртекті
өнімдердің активациясын және кеуекті көміртекті сорбентті алудың
кеңейтілген ассортиментін қамтамасыз ете аламыз. Катализатор бөлшегінің
маңызы нашар сұйытылған қабатында шикізаттың жылытылған бөлшегінен
бөлінетін, ұшатын органикалық өнімдердің тотығу реакциясының
жылдамдатылуымен сәйкес келеді. Осыдан бөлінетін жылу үрдістің
автотермиялық режимін қамтамасыз етеді. Катализатор бенз(а)пирен сияқты
зиянды қосымша байланыстарды H2O және CO2 дейін тотықтырады, сонын
негізінде пиролиз үрдісінің экологиялық қауіпін жоғарылатады.
Көміртекті өнімде алынатын кеуек таратылуына, реакторда шикізат
бөлшегінің болу ұзақтығының әсері көрсетілген. Қатты шикізат пиролизімен
алынған көміртекті материал кеуекті құрылымы әлсіз дамыған және жоғары емес
адсорбциялық қабілетке ие. Көміртекті сорбент сапасын жоғарылату үшін
оларды қосымша жоғарылатылған температуралы су буы және CO2 ұшыратады
(активация кезеңі деп аталатын). Бұл шартта көміртегінің жартысы келесі
реакциямен газдандырылады
C+H2O CO+H2; C+CO2 2CO
Активация үрдісінде кеуек көлемі мен сорбенттің меншікті беткі қабаты
жоғарылайды және микро, мезо, макрокеуектер көлемі арасындағы қатынас
өзгереді. Активация үрдісіндегі көміртегінің беткі қабатының газдандырылу
жылдамдығы көміртекті материалдың реттелген құрылымдық деңгейіне
байланысты. Көбінесе көміртегінің беткі қабатының реттелмеген көміртекті
аумағы тез және оңай газдандырылады.
Өсімдік целлюлозасы және синтетикалық полимерлі талшық пиролизінен
кеуекті көміртекті талшық алады. Белсендірілген көміртекті талшықтар жақсы
дамыған микрокеуекке және жоғары меншікті беткі қабатқа ие белсендірілген
көміртекті талшықты материалдар сипаттамасы келтірілген.
Белсендірілген талшық Carbosieve өте жақсы көміртекті молекулярлы
елеуіштерге жатады, ал AX-21 максималды микрокеуек көлеміне ие. Тәжірибеде
көміртекті сорбентті қолданғанда олардың гидравликалық кедергісін төмендету
үшін оларды көбінесі түрлі формалы өнім ретінде қолданады: гранула, блок,
сақина, пластина. Пиролиз және ағаш шикізаты мен қатты жанатын қазбалар
активациясымен алынатын арзан ұнтақ тәрізді сорбент ретінде әртүрлі формалы
және әртүрлі мөлшерде формалы көміртекті сорбенттер алынады.
Байланыстырушы материалдар ретінде таскөмір және мұнай пісірулері мен
шайырлар, фенолформальдегидті, эпоксидті түрдегі оңай полимерленетін
композициялар қолданылады.
ККМ газ күйіндегі көмірсутек пиролизімен алу. Газ фазасындағы
көмірсутектің пиролизі - көптеген химиялық реакцияларды қосатын күрделі
үрдіс. Метан пиролизін оқуда негізгі өнімдер атом аралық көміртегі, сутегі
және ацетилен деп қабылданған. Пирокөміртегі (күйелер) түзілуі келесі
этаптардан өтеді: ацетиленнен жартылай хош иісті байланыстар түзілуі,
олардың кластердегі агрегациясы – күйелердің біріншілік бөлшегінің ядросы,
ірілеу бөлшектердің кластерлер агрегациясы, беткі қабатта түзілген
бөлшектерде пиролиз өнімдерінің шөгуі.
Пирокөміртекті материалдардың қасиеті мен түзілуі пиролиз шартымен
анықталады. Пиролиз барысында оттегі жоқ болғанда өте төмен ретті термиялық
күйе түзіледі. Оттегі бар болған жағдайда жоғары меншікті беткі қабат және
микрокеуектің үлкен көлемі бар каналдық күйесі түзіледі.
Кеуекті матрицада пирокөміртектің шөгуі композициялық материалдарды
алуда кеңінен қолданылады. Осындай жолмен материалдың кеуекті құрылымын
басқаруға және модифицирлеуге болады.
Гранулирленген көміртекті сорбентті алудың соңғы уақытта жаңа бағыты –
гранулирленген күйеде пирокөміртегі шөгуін алу дамуда. [8] жұмысында
кеуекті композициялық материалдың жаңа түрін алуда каталитиялық матрикалық
синтезді қолдану мүмкіндері көрсетілген. Көрсетілген жолдар көміртекті
материалдың жаңа екі түрін құруда қолданылды: сибунит (сібір көміртекті
сақтаушысы) және КТК (каталитиялық талшықты көміртек).
Көміртегі химиясында фуллерендер мен көміртекті нанотүтіктердің ашылуы
маңызды саналады. Фуллерен гексагондар (6-мүшелі көміртекті сақиналар) және
пентагондар (5- мүшелі көміртекті сақиналар) тізбегімен түзілген, тұйық
жарты сфера түрінде болады. Фуллерендердің түзілуі мен синдезделуінің
әдістері [9,10] мақалаларда баяндалған. Қазірге дейін Cn құрамды фуллерен
синтезделген, мұндағы, n=60,70,76,78 және т.б. n=240,560,960 және т.б.
дейін, тағы да “пияз текті” құрылымды фуллерен зерттелген. Фуллерендерді
алу барысында қуысты көміртекті нанотүтіктер түзіледі. Цилиндрлік қуыстың
диаметрі 1-6 нм, түтік ұзындығы – бірнеше мкм дейін болады. Түтіктің
цилиндрлік беті C6 сақинасымен түзілген. Фуллерендер, нанотүтіктер және
олардың әртүрлі комбинациясы негізінде оларды әртүрлі салада қолдану үшін
бірегей қасиеттермен кеуекті көміртек құрылымының синтездеу мүмкіндігі
болады деп айтуға болады.
2. Көміртекті материалдардың медицинада және өнеркәсіпте қолданылуы
Сорбенттер және энтеросорбенттер әртүрлі ауруларды емдеуде және
профилактикада қолданылады. Атеросклероз және жүректің ишемия ауруларын
ескертеді. Беткі қабатына өт қышқылдарын байланыстырып, майлардың мылжалап
пісіруіне кедергі келтіреді және оларды жоюға мүмкіндік туғызады –
ашығусыз ашығу әсеріне. Тамақтан қатты уланғанда, әртүрлі умен, дәрілік
және есірткі заттарымен уланғанда, алкогольдың – азық түліктің артық
салмағында, нашақорлық және алкогольмен байланысқан абстинентті синдромда,
бүйрек, бауыр, асқазан асты безі, асқазан-ішек жолдарының өткір және
созылмалы ауруларында, аллергиялық және иммунға тәуелді ауруларында (тыныс
алу демікпесі, ревтатизм, азық-түлік аллергиясы, алаңғасар склероз,
псориаз) емдеуге тиімді.
Алкогольді қабылдағанға дейін немесе қабылдағаннан кейін бірдестен
сорбент этанолдық байланыстыру есебінен және алкогольдік токсинді қабылдау
нәтижесінде бөлінетін мас қылатын синдромды жоюға қабілетті. Мас болғанды,
бас жазуды сорбент тәсілімен жеңілдетуге болады.
Онкологиялық ауруларды хирургиялық емес емдеуде ісік пайда болған
жасушаға біртіндеп десорбирленетін цитостатикалық препаратқа толы адсорбент
– полимерден тұратын микросфералы трансартериалды химиоэмболизация
қолданылады.
Сорбенттер (лат. sorbens – сорып алушы) – қоршаған ортадан газдарды,
буларды немесе еріген заттарды таңдап сіңіретін (соратын) қатты дене немесе
сұйықтар.
Сорбция сипаттамасына байланысты: абсорбенттер – сорылғын заттардан
түзілетін қатты немесе сұйық қоспа және дене; адсорбенттер –өзінің беткі
қабатында затты сорушы (қоюлататын), және олармен химиялық әсерге түсе
отырып сорылатын заттарды байланыстыратын химиялық сіңіргіштер және дене.
Ион алмасу сорбенттері (иониттер) өздігінен жеке топ құрады. Олар
ерітіндіден бір типті ионды ерітіндідегі басқа типті иондардың эквивалентті
сандарынан бөліп сорып алады. Белсендірілген көмір, силикагель, алюминий
оксиді, кремний диоксиді, әртүрлі ион алмасу шайырлары, дибутилфталат және
т.б. кеңінен қолданылады.
Қатты сорбенттер гранулирленген және талшықты деп ажыратылады. Талшықты
сорбенттер жоғары меншікті беткі қабаты және функционалдық топ мүмкіндігіне
байланысты сорбцияның өте жоғары кинетикасына ие. Сонымен қатар, талшықты
сорбенттер өндірістік сферада мұнай, мұнай өнімдері басқа да агрессивті
заттардың жайылу апатын жою үшін кеңінен қолданылатын, регенеративті
қабілеттілігі бойынша қайта қолдану мүмкіндігі көрсеткіштеріне ие.
Талшықты сорбент жанғыш,яғни өртке қауіпті екенін ескеруіміз қажет.
Мұнайөнімдерін, мазутты, дизель жанармайларды, майды жинау үшін нарықта
сорбенттің саны жеткілікті, алайда олардың барлығы талап етілетін
қауіпсіздікті және қолданудағы қолайлылық пен сапаны қамтамасыз етпейді.
Мысалы, мазут, дизель жанармайлары, май сорбенті жалындау температурасын
төмендете отырып өздігінен жанбауы тиіс, сол үшін мүк, үгінділер,
синтепон, пенопласт, резеңке ретінде қолданылытын сорбент өрт жағдайын
тудырады. Кейбір токсикалық сұйықтар сорбент құрылымын шіріте бастайды.
Сорбенттің маңызды емес қасиеті оның кейінгі утилизациясы болып табылады.
Ереже ретінде, утилизация арнайы полигондарда көму, жағу немесе орналастыру
арқылы жүргізіледі. Мұнайөнімін өзіне сіңіріп алып үгілгіш болып қалған
және түйіртпектер түзбеген сорбенттер ғана жағылады. Полимерлі,
синтетикалық, көмірлі талшық, полипропилен, пенопласт негізіндегі
сорбенттер мұндай қасиеттерге ие емес. Жылыту кезінде олар еріп, утилизация
орындалмайтын жағу жабдығына беру жүйесін жауып түйіртпектер түзеді.
Сорбенттер мұнай әсерінен ластануларды жою үшін қолданылады.
Технологияда апат нәтижесіндегі аяйтын әсерлерін жою үшін талшықты
сорбенттер көмегімен экологияға кері әсерін төмендетуге мүмкіндік береді.
Талшықты сорбенттерді қолдану қоршаған ортаға зиянының тура және жанама
деңгейінің төлем құнын төмендетуге әкеледі. Сонымен қатар, сорбенттер
штатты зат ретінде АЗС да экологиялық қауіпсіздік үшін және өндірісте
қолданылатын техникалық суды тазарту үшін қолданылады.
Талшық негізіндегі сорбент нөсер канализациясында қолданылатын тиімді
сүзгілеуші компонент болып табылады. Әлемдік мәселелерді ескере отырып тұщы
сутағандар мен техникалық және ағын сулар шығуларын тазалау үшін
инновациялық сорбенттерді қолдану технологиясы аса тиімді екенін көрсетті.
Тұщы сутағандардың заманауи экожүйесі, таза су көзіне қол жеткізу
мәселелері, нөсер жүйесінің модификациясы үшін оң шарт тудыруда.
Полипропиленді талшық негізіндегі сорбент көбінесе АҚШ мен Европада
қарқынды қолданылуда. Ресейде полипропиленді талшық негізіндегі сорбентті
қолдану енді айналымға шығуда. Қазірдің өзінде әлемдік дағдарыс шартымен
бизнес экономикалық тұтастық пен тиімділік жайлы ойлануда. Талшықты
сорбентті қолдану екі мақсатқа да қол жеткізуге мүмкіндік береді. Себеп
химиялық аморфтылықтың жоғары деңгейлілігінде, КПД күрделілігі және
регенеративті қабілеттілік бойынша өте жоғары шамада. Мұнайбитумы
компоненті есебінде қолданылатын талшықты синтетикалық сорбент
утилизациясының әдістемесі маңызды емес фактор болып саналады. Қорыта
айтқанда, инновациялық сорбенттердің соңғы түрлері әлемнің экологиялық және
экономикалық амандығының маңызды қадамы.
3. Биореттегіштердің (фузикокциннің) ашылуы және химиялық қасиеттері
Фузикокцинді (ФК) 1964 жылы италияндық ғалым Рим университетінің
профессоры Alessandro Ballio Fusicoccum amygdale [11] фитопатогенді
саңырауқұлағының фитотоксині ретінде ашты. Бұл фитоксин жас миндаль
ағаштарын төмендегідей жағдайда өлтіруге қабілетті: бұл токсин
жапырақтардың саңылауларын ашқан да, осыдан соң олар жабылмаған. Артық
транспирация және тамыр жүйесінің әлсіздігінің нәтижесінде жас ағаштар тез
кеуіп кетеді, яғни фузикокцин табиғи десикант болып табылады.
Профессор A.Ballio лабораториясында осы фитотоксиннің құрылысы
анықталынды (сурет 1-де көрсетілген) [11,34 б.].
Фузикокциннің гибберлиндер сияқты табиғи терпеноидтарға жататындығын
Grovenald авторларымен бірге ескере отырып, гибберлиндер мен фузикокциннің
туыстығы туралы гипотезаны шығарды. Бұл екеуі де ауру саңырауқұлақтардың
дитерпеноидтары, метаболиттері. 1960-1980 жылдардан бері сол сияқты
фузикокциндердің де 15-ке жуық топтары белгілі болды. Олар А,В,С
символдарымен ажыратылады. Жоғары сатылы өсімдіктерде фузикокцин
тұқымдасына жататын заттардың бар болуы туралы алғашқы мәліметтерді 1980
жылы Муромцев қызметкерлерімен бірге тұңғыш рет баспадан басып шығарды
[12]. Кейін фузикокцинді табу үшін жоғары қысымды сұйық хроматографта
материалды алдын ала фракциялай алатын хроматоспектрометрия қолданылды.
Өсімдіктегі экзогенді А фузикокциннің мөлшері 10-10-1012 М құрады, бұл
эндогенді гибберлиндердің құрамынан 2-3 есе төмен. Бұл жерден жоғары сатылы
өсімдіктерден табиғи фузикокциндердің препаратты мөлшерін бөліп алу
мәселесі күрделі екендігі анық болып отыр.
Алғашқы және негізгі идентифицирленген фузикокциндердің бірі А
фузикокцині болып табылады [13]. Ол өз алдына гликозидті үш корбооксилді
дитерпендер, молекулалық салмағы 680 кДж және формуласы С36Н5О12. ФК
молекуласының агликонды бөлігі үш циклді жүйе болып табылады. Бұл жүйе
сегіз бұрышты және бес бұрышты сақинаны біріктіреді, сонымен қатар ФК-нің
молекуласының агликонды бөлігі тотығу кезінде ацетилді топпен байланысады.
ФК-нің 10 шақты түрі моно, ди, үш ацетаттар. ФК басқа қатары өзгеше
құрылысты болып келеді. Олардың 20-шы көміртегі атомы тотықпаған [14].
Мұндай құбылыстар саңырауқұлақтарда, балдырларда, кейбір жоғары сатыдағы
өсімдіктерде, тіпті жануарларда (жәндіктерде) байқалған. Фузикокциндердің
көптеген түрлері әртүрлі организмдерден бөлініп алынған, мысалы:
фузикоплагин С, анаденсин, эпоксидилтимен, т.б. Циклопентанды, циклооканды
байланыстары бар терпеноидтар номенклатурасы бойынша фузикоккандар қатарына
кіреді. Фузикоккандар фузикокциннің туысына жатады. Мұндай фузикоккандардың
байланысы транс – син – транс С20 – көмірсутек ретінде белгілі болған.
Сурет 1 – Fusicoccum amygdali Del. Фитопатогенді саңырауқұлағының
фузикокцин – фитотоксин формуласы (1964 жылы Ballio et all сипаттаған)
Фузикокцинді ары қарай зерттеу олардың физиологиялық, биохимиялық
қасиеттерінің алуан түрлі екенін көрсетеді. Бұл жағдай көптеген
өсімдіктердің өсуінде табиғи реттеуші екендігіне мүмкіндік береді. Көптеген
жоғары сатыдағы өсімдіктердің клеткалары, мүшелері, ұлпалары ФК көлемінің
ұлғаюына жауап беруге байланысы бар, сол сияқты саңылаулардың ашылуы,
ұрықтың өсуінің қарқыны, көбеюі, т.б. процестерге байланысы бар. ФК және ФК
тәрізді заттар тұқымның өсуіндегі маңызды эндогенді реттегіш болып табылады
деген мәліметтер бар. Г.С.Муромцев лабораториясында ең бірінші рет
фузикокциндердің тұқымның ризогенезіне активті әсер ететіні анықталған
[12,37 б.]. Фузикокцин асбұршақ тұқымының өсуіне өте қызықты әсер көрсетті.
Осылайша ол котилидон клеткаларының өнуін реттеп отырады да бір жағынан
осьтің ұрықтарының өсуін тежеп отырды, бұл фузикокциннің полярлы әсері бар
екендігін көрсетеді. Фузикокцин бұршақ тұқымдастардың бастапқы ерте
кезеңінде Rhizobiumspp. Тамырлануына маңызды роль атқарады, яғни фузикокцин
бұршақ тұқымдастарда түйнектердің түзілуін активтейтіні анықталды.
Фузикокцин жапырақтың бағаналы клеткаларымен көмірқышқыл газын меңгеруін
активтейді. Сондай-ақ фузикокцин Vigna angularis калеоптилінің клеткалар
апопластарындағы аскорбат концентрациясын реттейді.
Муромцев қызметкерлерімен бірге мынаны көрсетті: өсуге қолайсыз
жағдайда тұқымдардың ұқсастығын фузикокцин арттыруға қабілетті, мысалы:
жоғары және төмен температураларда, артық ылғалдануда, тұздануда. РҒА
өсімдіктер физиологиясы институтының қызметкерлері тұқымдарды малу (0,68
мгл фузикокцин), қыстық бидай, арпа, сұлыға шашырату (0,34 мгл
фузикокцин) арқылы өсімдіктердің аязға төзімділігін арттыратындығын
көрсетті. Аязға төзімділіктің артуы фотосинтетикалық аппараттың даму
деңгейімен қанттың жиналуымен жақсы коррелирленеді, сондай-ақ клеткада
эндоплазматикалық ретикулумның дамуын жылдамдатумен де ерекшеленеді.
Фузикокцин күрішті тұзданудан қорғайтындығы, әртүрлі ауруларға картоп
түйнектерінің тұрақтылығын арттыратындығы көрсетілді. Фузикокцин өсімдік
үшін ең күшті әсер ететін антистресті қосылыстардың бірі болып
есептелінеді. Фузикокциннің осмотикалық стреске бейімделу кезіндегі жағымды
ролі анықталды [15].
Біз үшін фузикокциннің биохимиялық активтілігін зерттеу бойынша
деректер қажет.
Тұңғыш рет 1977 жылы Alessandro Ballio қызметкерлерімен бірге жүгері
өскіндерінің ұштарынан бөліп алынған плазматикалық мембранада фузикокцинді
рецепторларды тапты [16].
Олар бөлініп алынған фузикокцинді рецепторы қосылған протеолипоспен
құрылымы орындалды. Сондай-ақ осы жасанды жүйенің қасиеттерін зерттеді.
De Boer қызметкерлерімен бірге ФК байланыстыратын белоктарды тазалауда
арнайы аффинді сорбентте тазалау әдісін ойлап тапты, бұл жерде активті топ
ретінде биотинилирленген фузикокцин тігілген [14].
Осы авторлар фузикокцин байланыстырушы белоктарды бөліп алуда жұмыстар
жүргізді. Richard G.Stout және Robert E. Cleland фузикокцинді рецепторды
зерттеу үшін фузикокцинге қарсы моноклональды антиденелерді алды.
Фузикокцин үшін мүмкін рецепторлар берілген, олар – фузикокцин
байланыстырушы белоктардың (ФКББ) екі типі. Бірінші типі – константты
диссоциациясы (Kg) шамамен 10-11 М (жоғары афинді ВА) болатын фузикокцинге
жоғары ұқсастығы бар және екінші типі (Kg) шамамен 10-7 М (төмен афинді НА)
болатын төмен ұқсастығы бар рецепторлар. Тұңғыш рет олар жүгері
калеоптилінің плазматикалық мембранасы бар функциялардан табылды. Жұмыста
белгіленген мембраналарда рецептордың жоғары афинді сайттары мөлшерінің
төмен афиндыларға қатынасы –[BA][HA] шамамен 1-ң 2-ге қатынасын
құрайтындығы көрсетілген [17]. Авторлар фузикокцин әсерінде тек жоғары
афиндік сайттың байланысуы қатысады деген тұжырымға келді. Мұндай
көзқарастар кейінгі жылдары басымдылық таныта бастады.
Фузикокцин рецепторы ретінде жоғары аффинді сайттың қатысуы
фузикокцинді байланыстырушы белоктан және Н+АТФ – азадан құралатын invitro
жүйесінің реконструкциясы бойынша жұмыс істеген авторлармен болжамдалады.
Көптеген оқшауланған мембраналарда төмен афинді сайттардың аз ғана мөлшері
немесе жоқтығы бөліну процесінде олардың инактивациясымен байланысты болуы
мүмкін. Бұл жоғары афинді сайтпен салыстырғанда төмен афинді сайттар
байланысының үлкен лабильділігімен түсіндіріледі. Қазіргі уақытта жоғары
және төмен афинді сайттардың қызметтік ролі туралы сұрақтар зерттеу
объектісі болып отыр.
Жоғары афинді фузикокцин байланыстырушы белоктарды зерттеуде жақсы
нәтижелерге жетті: олар бөлініп алынып сипатталынды. Бір жағынан, бұл
белоктар гетеродимерлер болып табылатындығы көрсетілді (әрбір мономердің
молекулалық массасы 30 кДа жақын). Бұл полипептидтердің сиквенс бойынша
мәліметтері сұлының тамырының, Commelina communis жапырақтарының және
жүгерінің калеоптилінің ФКББ құрылымы бойынша жақын және белоктардың 14-3-3
класына жататын эукариоттардың көпфункциональды реттегіш белоктарымен
гомологты болып келетіндігі көрсетілді [18]. Фузикокцин байланыстырушы
белоктар 14-3-3 белоктар тұқымдасына жататындығы туралы De Boer- дің
жұмысында көрсетілген [14]. 14-3-3 белоктар редуктазанитратын
ингибирлейтіндігі көрсетілді, алайда бұл белоктардың фузикокцинмен
байланысуынан кейін редуктаза нитратының активациясы байқалды. ФК Н+АТФ –
азаның бірден-бір активаторы болып саналады. Ол 14-3-3 белок регуляторымен
байланысқан. Сондықтан да Н+АТФ – аза фузикокциндердің үш құрылымды 14-3-3
белогымен байланысты болып келеді. Бұл белоктар эукариотты организмдердің
барлығында, ашытқы саңырауқұлақтардан бастап жоғары сатыдағы өсімдіктерден
және жануарларға дейін табылған. Бұл белоктардың қызметі ДНҚ мен
байланысқан транскрипция факторындағы протеинкиназаның активтенуіне
қатысады.
14-3-3 белогының рецепторлық қызметі әлі де белгілі емес. Басқа жағынан
қарағанда, ФКББ мембранада молекулалық массасы 90 кД болатын полипептид
ретінде, ал комплексте молекулалық массасы 30 кДа болатын полипептид
екендігі туралы мәліметтер бар [19]. Фузикокциннің мембраналық эффектілері
тез жауаптарға жатады, әдетте протондар шығуының стимуляциясы фузикокцинді
қоса салысымен басталады және лаг фазасы жоқ.
Мембраналық эффектілермен қатар фузикокцин өсімдіктерде
пролингирленуші, генерализдеуші болып әсер ете алады, ал бұл оның
гормональды қасиеттері үшін ұтымды. Басқа фитогормондар мен өсуші
реттегіштерге қарағанда (гибберлин) үшін де фузикокциннің 2-3 қатарға төмен
дозасы (10-20 мгга) назар аудартады. Бабаков жұмысында ФК протеинкиназа
активациясындағы ролі қарастырылуда [13].
Фузикокциннің клеткаларға әсері қызығушылық тудырады. Ең алдымен ФК
әсерінен клетка құрамының қышқылдануына қатысты.
Фузикокцин сұлы калеоптилінің клеткасында протондардың шығуын реттейді
деген дерек жұмыста тұңғыш рет көрсетілді. Аталған процестер Н+АТФ – азаның
қызметінің реттелуі кезінде немесе плазмалемманың ионды каналдары арқылы
иондар ағуының төмендеуі кезінде активтеледі. Шынында да кейінгі
мәліметтерге жүгінсек, ФК Н+АТФ – азаның активтілігіне деплазмалемманың
калий каналдарының өткізгіштігіне де әсер етеді.
Claudio Olivari қызметкерлерімен тұңғыш рет Н+АТФ – азаның ФК мен
активтенуі үшін тағы да басқа белоктың болуын қажет ететіндігін бекітті.
Claudio Olivari жұмысында фениарасин оксид Н+АТФ – азаның фузикокцинмен
активациясында спецификалық ингибитор болып есептелінеді. Фузикокцин 14-3-3
реттеуші белокпен байланысу арқылы плазматикалық мембрананың Н+АТФ – азаның
активаторы екендігі анықталды, осылайша Н+АТФ – азаның активациясы тек
үштік комплекстің фузикокцин 14-3-3 белок Н+АТФ – азаның түзілуінде ғана
мүмкін болады [20].
Фузикокцинмен активтенетін Н+АТФ – аза кальций ионына спецификалық
болады да кальций ионының цитоплазмаға тасымалдануын жүзеге асырады. Бұл
басқа жағдайлар үшін өте маңызды.
Зерттеуге алынған биореттегіштің фузикокциндік қасиетті көрсететіндігін
қойылған зерттеулер мен алынған нәтижелер барысында көз жеткіздік.
Цитокинин 1955 жылы АҚШ-тың Висконский университетінде Миллер және Скуг
ашқан. Цитокининді ашылуы келесідей жағдайда болған. Авторлар, темекінің
өзекшесінен алынған, каллуспен жұмыс істей отырып, оның бойы бір фактордың
болмауынан тез бітетінін орнатқан. Сондықтан ғалымдар каллустың бойына
жетпейтін затты ашытқы экстрактасынан алуды ұйғарды. Сонымен қатар, активті
зат пурина қасиетіне ие болатынын анықтады [21].
Әртүрлі синтетикалық цитокининнің активтілігі салыстырмалы зерттеулер
жүргізілді, олардың ішіндегі ең активтісі ол 6-бензиламинопурин (6-БАП)
болып анықталынды, ал 6-бутил-, 6-амил- және 6-гексиламинопуриндар
активтілігі бойынша 6-БАП жақынырақ болып шықты [22]. Бірінші рет табиғи
цитокинин 1964 жылы Лезамом қаласында алынған болатын, оны алу үшін сүттік
жетілдіру сатысындағы жүгері тұқымынан көп сатылы спирттік экстракт
тазартуды қолданды. Бұл цитокинин жүгеріден алынғандықтан , оны зеатин деп
атады. Табиғи цитокининнің формуласы 2-суретте көрстетілген [23].
Сурет 2 - Табиғи цитокининнің формуласы – зеатин
Цитокининнің ең бір физиологиялық көрсеткіші ол жапырақтың тез қартаюын
болдырмауын ұстап тұруда болып табылады, оны ең бірінші рет Richmond және
Lang жұмыстарында көрсеткен болатын, онда кесілген дурнишник жапырағының
ақуызының ыдырауын және сарғайуын кинетин көмегімен тоқтату мүмкін болды
дурнишника (XanthiumpensylvanicumWallr). Бұл тәжірибелерде дурнишниктің
кесілген, толығымен өскен жапырақтарын кинетин сұйықтығына салынды.
Бақыланған жапырақтарда хлорафилл мен ақуыздың азайуы интенсивті жүрді,
сондықтан 12 күндік тәжірибеде оның жоғалуы бастапқыдан қарағанда 60%
болды. Кинетин сұйығындағы жапырақ жасыл болып қала берді және тек 15%
ақуызын жоғалтқан, осы уақыттағы ол өсімдіктердің жапырақтарының
жоғалтуларына сәйкес келді. Осылай, үзіліп алынған жапырақтардың сарғайуын
ұстап тұру эффективті жолы табылды және цитокининдар метаболимз тамырының
түлігі болуы мүмкін екені айтылды, ол жапырақтың қалыпты жағдайда өмір
сүруі үшін қажет. Үзіліп алынған жапырақтарға кинетиннің әсер етуі Mothes
зертханасында зерттелінді. Mothes жұмыстарында кинетин әсері оның
жапырағының бетіне жаққан кезде жағылған жерде ғана қалатынын қызметкерлері
көрсеткен. Сондықтан, егер кинетин сұйықтығымен үзіліп алынған жапырақтың
бір жағын ғана шашыратсақ, онда ол көп уақыт жасыл және жанды болып қалады,
бірақ келесі жартысы сарғайады және жансызданады.
Цитокинин жер бетіндегі өсімдік бөлігін құруды реттеуде өте маңызды рөл
атқарады.
Цитокинин бұтақтағы өтетін элементтердің дамуына әсер ететіні
көрсетілген. Барлығы бұтақтың өсуінде және құрылуында қатысады.
Темекінің бұтақты каллусының дифференциалданбаған органогенезда
цитокининнің көмегімен индукция бірінші рет және қызметкерлері көрсеткен
болатын, олар кинетин көмегімен каллуста тамырдың құрылуына әкелді және осы
әр бір органдарға өзінің арнайы фитогормоа концентрациясы қажет екенін
орнатты. Нәрлі ортада фитогормонның құрамын өзгерте отырып, органогенезді
тамырдың және жас бұтақытың құрылуына бағыттауға болатын еді.
Мысалы, нәрлі ортада 0,02 мгл кинетиннің болуы темекі бұтағының
өзегінде жасушаның қарқынды бөлінуіне және тамырдың дифференциясына әкелді.
Кинетининің концентрациясы 0,5-1 мгл дейін өсуі тамыр құрылуын бәчеідетті,
бірақ бұтақтардың құрылуын жақсартты. Ары қарай кинетиннің концентрациясын
дейін өсіру каллустың бойының өсуіне және органның құрылуына әсер етті.
Цитокининдер жасушаның әртүрлі жағымсыз әсерлерге төзімділігін
арттырады, мысалы, жоғарғы және төменгі температура, саңырауқұлықты және
вирусты инфекция, әртүрлі химиялық әсерлер және механикалық әсердер.
Mothes және Engelbrecht тәжірибелерінде көрсеткендей, жартылай үзіліп
алынған жапырақты кинетинмен өңделген соң NicotianarusticaL оның
жасушасының жылынуының тұрақтылығын кинетин арттырады және келесі
репарационды процеске көмектеседі. Бұл Mothes цитокининнің әсері
қозғалмалы метаболиттің түсінің тұрақтылығын арттырумен және сырт әсерден
нәрлі заттардың ағыуымен тура байланыстырады. Жасушаның бұл қасиеті — ұстап
тұру, қозғалмалы метаболитті Mothes тартуы органның әсер ету қасиетін деп
аталады. Mothes және Engelbrecht мәліметтері бойынша, жапырақтың жылынуы
кезінде органның әсер еті қасиеті тез төмендейді, ал цитокинин жылынуды
болдырмайды.
Электронды-микроскопиялық зерттеулер көрсеткендей, цитокининдер
жапырақтың жасушасындағы әр түрлі мембранды құрылымының төмендеуін
бәсеңдетеді, оның ішіне мыналар кіреді: ламеллалар және хлоропласт
стромдары, митохондрийдің мембранды құрылымы және эндоплазмалық ретикулум.
Цитокинин көмегімен үзіліп алынған жапырақтағы лизосомның мембранды
қабыршағының бұзылуын болдырмайды, лизосомда гидролитикалық ферменттер бар,
осылай ақуыздың, нуклеинді қышқылдың және жасуша мембранасының бұзылуынан
қорғайды. Жасушаның мембранды аппаратына цитокининннің әсері өсімдіктің зат
алмасуына әсер етуі маңызды болып табылады, сонымен қатар ол әр түрлі
жағымсыз әсерлерден цитокининнің қорғауға әсер етуіне байланысты болуы
мүмкін.
Сондықтан, цитокининді белсенділігі жоғарғы фузикокцин
канцеростатикалық белсенділігін көрсетуі мүмкін және ісікке қарсы тұратын
организм күштерінің активациясына әкеледі. Жоғарыда көрсетілген ғылыми
әдебиеттер көрсеткендей, әр түрлі өсімдіктердің бөлігін қолдану арқылы аса
қиын емес тәжірибелер көмегімен фузикокциннің және цитокининнің құрамына
анализ жүргізуге биотесттер мүмкіндік береді.
Ары қарай фузикокцинді және цитокининді табу үшін сезімтал
биотесттердің мазмұны келтірілген.
1.4 Цитологиялық улылық сипаттамалары
Наноматериалдардың денсаулыққа потенциалды қауіптілігін ескергенде,
нанобөлшек пен наноматериалдың жасушамен байланысы негізгі фактор болып
саналады. Оның құрамына кіретін көрсеткіштер келесілер.
Құбылатын белсенділіктің бар болуы, яғни наноматериалдың жасушада
қатерлітрансформацияны (малигнизация) шақыру қабілеті маңызды фактор болып
табылады.
Цитоулылық – наноматериалдың жасушаны өлтіре білу (некроз немесе
апоптоз механизмімен) қабілеті немесе оларды тұрақты морфологиялық
өзгертуге ұшыратуы, маңызды фактор болып есептеледі [24].
Құрылымын өзгертпей жасушаға жинақталу қабілеті наноматериалдың көп
қаралатын түрлері үшін оның қауіптілігі организмде түзілуі кезінде
байқалады. Бірақ ол цитоулылық және трансформалау қабілеттерімен
салыстырғанда аз.
Протеомды және метаболомды профил әсерлері нанобөлшекте гендер
экспрессиясы, ақуыз биосинтезі және заттар алмасу үрдістеріне әсер етеді.
Жасуша деңгейінде тіркелетін, организм деңгейіне өтуде адаптивті сипаттама
ретінде қарастырылады және бұл қауіптілік бағалануына қатысты үлкен емес.
Улылық сипаттамасы
Бұл блок келесі белгілерді қосады.
Өткір улылық. Наноматериалдың өткір улылығы жануарлар организміне
енгізуде қауіптілікті анықтайтын белгі болып саналады.
Хроникалық улылық. Бұл да маңызды белгісі. Хроникалық улылығын
мүмкіндігінше жоюды бағалауда, градиясы белгілерімен адамнан сәйкесінше
тест жүйе эволюционды жоспарда әдісті қолдану: жылықанды омыртқалылар үшін
улылық (сүрқоректілер, құстар), салқын қанды омыртқалылар үшін улылық
(балықтар, амфибиялар), омыртқалысыздар, микроорганизмдер және өсімдіктер
үшін улылық.
Улылықтың арнайы және алыстатылған эффектілері. Канцерогенді,
мутагенді, эмброулылықты, тератогенді, гонадоулылықты, аллергенді немесе
иммуноулылықты әрекет, немесе осы эффектілердің кез келген комбинациясы
наноматериалдар қауіптілігін бағалауда маңызды.
Орган және жасушада жинақталу. Орган және жасушада наноматериалдың
жинақталуы немесе аялдауы нәтижесінде, улылық әрекеті ықтималдығын
жоғарлататын, нанобөлшектің жасушамен түйісу уақытын жоғарылатады. Алайда,
кейбір тәжірибелік маңызды наноматериалдар үшін бұл эффект кері әсерін
тигізбейді, сондықтан бұл белгінің орны алдыңғы үшеуімен салыстырғанда
азырақ.
Улылықтар үшін организмде бөгеулерді алуды күшейту. Белгі
наноматериалдың жоғары адсорбциялық белсенділікпен организм бөгеулерін өту
қасиетімен анықталады. Белгінің түзілу шарты үшін наноматериалға такты
ретінде қосымша дисперсия деңгейіндегі улы заттар керек. Наноматериалдың
улылық сипаттамасы үшін белгі маңызды емес.
Организм бөгеулері арқылы өту. Нанобөлшек түрлері үшін асқазан - ішек
тракті бөгеулері, тері қабаты, өкпе және гематоэнцефаликалық бөгеулер
арқылы өту. Бұл фактордың қауіпті (улылық) қасиеттері көрсетілмеген.
Корпускулярлы материалдың эпителиалды бөгеу арқылы парацеллюлярлы енуі,
организмнің бейімделу реакцияларымен байланысқан қалыпты физиологиялық
үрдіс екені анық көрсетілмеген. Соған қатысты фактордың улылық сипаттамасы
көп емес.
1.5 Адсорбциялық, гидрофобты және гельді хроматографияның физика-
химиялық негіздері
ХРОМАТОГРАФИЯ (грекше chromos – түс және grafos – жазамын), бөліну
әдісі және қоспа анализі жылжымайтын және жылжымалы екі фаза аралық
компоненттердің әр түрлі бөлінулеріне негізделген. Бұл әдісті орыс ботанигі
М.С.Цвет ашты. Ол 1900 жылы өсімдік жапырақтарынан этанол экстрактарымен
тәжірибе жүргізді. Ол экстракттарды бор кесектеріне тамызды және бірнеше
уақыттан кейін бор кесектерінің бетінде түрлі түсті ашық жасыл, сарғыш
жасыл және қызғылт сары түстер пайда болды. Жапырақ пигменттерінің –
хлорофил және ксантофил бөлінуіне себепші болған [25]. Автор бұл суретті
көріп әдісті хроматография деп атады. Ол бұл әдіске өзінің фамилиясын -
енгізіп жазды. Ол 1900-1906 жылдары әдісті жетілдірді және жапырақ
пигменттерінің бөлінуіне колондық хроматографияны ойлап шығарды [26].
Қазіргі уақытта хроматография әр түрлі өнеркәсіп салаларында жетекші орын
алады.
Хроматография сорбентпен байланысқан заттардың қасиеттерінің
ерекшеліктеріне негізделген. Сол сияқты сорбентпен байланыстардың әр түрлі
типтері қолданылады. Бұл Лондонның дисперстік күштері (адсорбционды
хроматография), электростатикалық күштер (ионалмасу хроматографиясы) немесе
молекула өлшемдерінің ерекшеліктері (молекулалық хроматография) болуы
мүмкін. Элюенттің агрегаттық күйіне байланысты газды және сұйықтық деп
бөледі. Хроматографиялық бөлінулер сорбентке толтырылған түтікшелерде
(колондық хроматография), бірнеше ондық метр ұзындықтағы түтікшелерде
(түтікшелі хроматография), қағазда (қағазды хроматография) [27-30].
Хроматографияны зертханаларда және өндірістік және жеке заттардың бөлінуін
бақылау үшін өнеркәсіптерде кең қолданылады.
Хроматографиялық бөлінулерде қолданылатын негізгі молекула аралық
күштерді қарастырамыз. Адсорбционды хроматография негізінде Лондонның
дисперстік күштері жатады [31]. Лондон күштерін бір жарым ғасыр бұрын
голландиялық физик Ван-дер-Ваальс алғаш байқаған. Екі қолалы пластинкаларды
ұзақ және мұқият өңдеу келесі нәтижеге әкеледі. Бұл екі пластинкалардың
қосылысы олардың берік жабысуына алып келеді және бұл пластинкаларды
ажырату қиынға соғады. Қола магниттік қасиетке ие болмағандықтан ол 2-5
ангстремға тең Ван-дер-Ваальс радиусы туралы түсінік енгізді. Ван-дер-
Ваальс мұндай қашықтықта біріккен екі дененің арасында тартылыс күші пайда
болады деп болжады [32].
Бұл құбылыстың ғылыми негізін ағылшын физигі Лондон ашты. Лондон
бойынша әр түрлі екі молекулалы атомдардың Ван-дер-Ваальс радиусына дейінгі
жанасуы электрон қозғалыстарының сәйкес келуіне әкеледі, әр түрлі
молекулалардың электрондары бір-біріне жақын бола алмайды және сондықтан да
олар бір-бірінен максималды қашықтықта орналасқандықтан бірдей айналуға
тура келеді. Егер А атомды электрондардың бірі Ван-дер-Ваальс радиусында
орналасқан болса, ал В атом ядросы басқа молекулада, онда олардың арасында
тартылыс күші пайда болады. Секундтың миллиардты бөліктерінде В атомының
электрондары А атом ядросынан Ван-дер-Ваальс радиусында орналасады. Тағы да
лездік тартылыс күші пайда болады. Кезек – кезек пайда болған лездік
күштерді Лондон дисперстік күштер деп атады [33].
Лондонның дисперстік күш мысалдарында жиі кездесетіні гидрофобты
әрекеттесу. Лондон дисперстік күштің теориясын ашқан кезде ол молекулаларды
Ван-дер-Ваальс радиусына өздігінен тартылуына мәжбүрлі екенін айтпады.
Гидрофобты өзара әрекеттесу жағдайында біз молекулалардың Ван-дер-Ваальс
радиусына дейін жанасу механизмін бақылаймыз. Бұл механизм судың полярлы
молекуласының зарядталмаған гидрофобты молекулалармен антагонизмімен
түсіндіріледі. Броундық қозғалысының нәтижесінде судың молекулалары
гидрофобты молекулалардың қозғалуына мәжбүрлейді. Гидрофобты молекулалардың
арасында орналасқан судың молекулалары сулы ортаға оңай ығыстырылады.
Нәтижесінде гидрофобты молекулалар Ван-дер-Ваальс радиусына жақындайды және
олардың арасында Лондонның дисперстік күші пайда болады. Осылайша
гидрофобты өзара әрекеттесу температураға тікелей байланысты, бірақ бұл
тәуелділік 70°C төмен температурада сақталады. Неғұрлым көп атомдар Ван-дер-
Ваальс радиусына жақындаса, соғұрлым гидрофобты өзара әрекеттесу жоғары
болады [34].
Гидрофобты өзара әрекеттесу қағидаттарында хроматографияның жеке түрі –
гидрофобты хроматография шығарылды. Швециялық Фармация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Химия және химиялық технология факультеті
Мамбетова М. Ж.
НАНОКӨМІРТЕКТІ СОРБЕНТ КӨМЕГІМЕН АЛЫНҒАН БИОРЕТТЕГІШТІҢ ЦИТОУЫТТЫЛЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН АНЫҚТАУ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
5В073100-Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігі қауіпсіздігі
мамандығы
Алматы 2013
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Химия және химиялық технология факультеті
Химиялық физика және материалтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________ 2013 ж
Химиялық физика және материалтану
кафедрасының меңгерушісі
х.ғ.к. ____________ Түлепов М.І.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырып: НАНОКӨМІРТЕКТІ СОРБЕНТ КӨМЕГІМЕН АЛЫНҒАН БИОРЕТТЕГІШТІҢ
ЦИТОУЫТТЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АНЫҚТАУ
5В073100-Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігі қауіпсіздігі
мамандығы
Орындаған:
М.Ж.Мамбетова
Ғылыми жетекші:
А.Р.Керімқұлова х.ғ.к.
Норма бақылаушы:
Б.У.Рахимова
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі: бітіру жұмысы 45 бетке жазылып, 7
суреттен, 5 кестеден және 50 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Түйін сөздер: КӨМІРТЕКТІ СОРБЕНТТЕР, БИОРЕТТЕГІШ, НАНОҚҰРЫЛЫМ,
КОЛОНКАЛЫ ХРОМАТОГРАФИЯ.
Зерттеу нысандары: биореттегішті бөліп алып, зерттеуге қажетті
материалдар: жұмсақ бидайдың (Triticumaestivum) Арай, Стекловидная-24,
Саратовская-29, Казахстанская-10, Надежда, Дауыл, күріштің Маржан
(Oryzae sativa) сорттарының дәні мен өскіндері алынды.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Нанокөміртекті сорбент көмегімен биореттегіш
алу, алынған биореттегіштің фузикокциндік белсенділігін және цитоуыттылығын
анықтау.
Зерттеудің практикалық маңызы: бидай өскінінен жаңа эффективті
биореттегішті тазарту үшін жаңа наноқұрылымы бар көміртегі сорбенті арқылы
тазарту әдісі ұсынылды. Сонымен қатар биореттегіш құрамындағы фузикокциннің
цитологиялық уыттылық көрсетуінің медициналық маңыздылығы зор.
РЕФЕРАТ
Объем и структура дипломной работы: дипломная работа изложена на 45
страницах, включает 5 таблиц, 7 рисунков, список используемой литературы
содержит 50 литературных источников.
Ключевые слова: УГЛЕРОДНЫЕ СОРБЕНТЫ, БИОСТИМУЛЯТОР, НАНОСТРУКТУРА,
КОЛОНОЧНАЯ ХРОМАТОГРАФИЯ.
Объекты исследования: мягкая пшеница (Triticumaestivum) Арай,
Стекловидная-24, Саратовская-29, Казахстанская-10, Надежда,
Дауыл, зерна и ростки риса сорта Маржан (Oryzae sativa).
Цель данного исследования: получение биостимулятора с применением
наноуглеродных сорбентов. Определение фузикокциновой активности полученного
биостимулятора и цитотоксической активности.
Актуальность темы исследования: для получения эффективного и чистого
биостимулятора из ростка пшеницы был предложен метод его очистки с помощью
нового наноструктурированного углеродного сорбента. Также цитотоксичность
фузикокцина, которое находится в составе биостимулятора играет важную роль
в медицине.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
БР – биореттегіш
ББ – бидай биореттегіші
6-БАП – 6-бензиламинопурин
ФК – фузикокцин
ККМ – кеуекті көміртекті материал
СЭФ – спирттік экстрактісі бар фузикокцин
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ӘДЕБИ ШОЛУ 9
1.1 Көміртекті материалдар туралы жалпы мәлімет және оларды алу
әдістері 9
1.2 Көміртекті материалдардың медицинада және өнеркәсіпте қолданылуы
12
1.3 Биореттегіштердің (фузикокциннің) ашылуы және химиялық
қасиеттері 14
1.4 Цитологиялық улылық сипаттамалары 21
1.5 Адсорбциялық, гидрофобты және гельді хроматографияның
физика-химиялық негіздері 22
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 28
2.1 Сорбенттерді карбонизациялау арқылы алу 28
2.2 Колонкалы хроматография әдісі 28
2.3 Биореттегіш алу әдісі 29
2.4 Фузикокциндік белсенділікті анықтау 31
2.5 Цитологиялық белсенділікті анықтау 31
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 32
3.1 Көміртекті сорбциялаушы материал көмегімен биореттегіш алу 32
3.2 Биореттегіштің фузикокциндік белсенділігін анықтау 33
3.3 Фузикокцинді биореттегіштің цитологиялық белсенділігін анықтау 38
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Адамзат кеуекті көміртекті материалды (сорбентті) жүздеген жылдардан
бері қолданып келеді. XVIII ғасырдың өзінде ағаш көмірінің әртүрлі
сұйықтарды тазалау және кейбір газдарды сору қабілеті белгілі болған. XX
ғасырға дейін көміртекті сорбент (негізінен ағаш және сүйектің белсенді
көмірлері) тамақ өндірісінде, сұйықты тазарту үшін және шарап жасауда
қолданылды. Бірінші дүниежүзілік соғысы кезінде пайда болған улайтын
заттарды зиянсыз ету қажеттілігі газдарды тазарту жұмысының дамуын
қалыптастырды. Орыс ғалымы Н.Д.Зелинский ашқан сорбент ретіндегі белсенді
көміртекті газға қарсы зат әлі күнге дейін ұшатын улы заттардан қорғайтын
ең тиімді әдіс болып саналады.
Қазіргі уақытта көміртекті сорбентті қолданудың негізгі бағыты газды
және сұйық ортада концентрациялау, тарату, бөлу және адсорбциялық тазалау
үрдісі технологиясымен байланысты. Экологиялық мәселелерді шешуде
көміртекті сорбент рөлі үнемі өсуде: өндірістік және энергетикалық
кәсіпорындарынан шығатын газды, ағынды, ауыз суды тазартуда. Көміртекті
сорбентті медицина және фармацевтика саласында қолданылу кеңеюде. Мысалы,
көміртекті гемосорбенттер аурулардың қанын тазартуда, ал энтеросорбенттер –
ішкі организмді зиянды заттардан және микробтардан тазарту мақсатында
қолданылады.
Кеуекті көміртекті материалын алғашқыда ағаштың термиялық өңдеуінен
кейін тас көмірден алды. Қазір оларды құрамында көміртегісі бар барлық
шикізаттан өндіреді: ағаш және целлюлоза, тас және қоңыр көмірден, торфтан,
мұнайдың және таскөмірдің пісірінділерінен, синтетикалық полимер
материалдан, сұйық және газ тәрізді көмірсутектен, әртүрлі органикалық
қалдықтардан. Кеуекті көміртегі материалын (ККМ) шығаратын заманауи әлемдік
өндіріс өнімі жылына бір миллион тоннаға жақындап келеді.
Көміртекті сорбент әртүрлі формада қолданылады: бөлшек мөлшері 0,8 мм
болатын ұнтақ, ірі мөлшерде гранула, әртүрлі формалы және ұзындықты блок,
қабыршақ және талшықты мата түрінде. Кеңінен тарағаны ұсақталған шикізаттан
алынатын ұнтақ тәрізді сорбент.
Онкологиялық аурулар қауіпті және зиянды болып табылады. Қатерлі ісік
жасушалары сау жасушалармен күреседі, олар жоғары мутациялық қабілетке ие
болып келеді. Жалпыға мәлім, жасушалардың өмір тіршілігі өзінің ген
бақылауында ағады және айқын реттелген. Көптеген ағза жасушалары өсірілген
in vitro жасушаларындағыдай өмірдің шектелген мерзіміне ие және
жасушалардың өлімі алдын ала болжанады. Бұл құбылысты апоптоз деп атайды.
Жасушалардың өлімі оның өлшемінің кішірейтілуімен, хроматиннің
конденсациясы және фрагментациясымен, сыртқы және цитоплазмалық жарғақшаның
тығыздануымен көрсетіледі.
Қатерлі ісік жасушалары апоптоздық өлімнің орнына бақылаусыз бөлінеді,
соның салдарынан ісік пайда болады. Қатерлі ісік жасушалары өзінің өсуін
аутокриндік жолмен реттейді.
Қатерлі ісік жасушаларында генетикалық программаның (апоптоз) басқа
негізде, яғни жасушалар өлмейтін ауыстырылым болады. Қатерлі ісік
жасушаларындағы үлкен әртүрлілік олардың пролиферацияға деген жоғары
қабілеттілікті біріктіреді. Бұл қабілеттілік әдетте екі компоненттен
құралады: белгілі жағдайдағы өсу қабілетінен және анықталмаған ұзақ уақыт
өсу қабілетінен (пролиферацияға қабілеттілік).
Жақында өсімдік фитогормондарын – фузикокцинді нанограмды
концентрацияда қатерлі ісік жасушаларын апоптоз жағдайына ауыстырылатыны
байқалды [1].
М.А.Айтхожин атындағы молекулалық биология және биохимия институтының
және жану мәселелері институтының ғалымдары бидайдың өскен дәндерінің
экстрактісінен фузикокцинді алу әдістерін жасап шығарды. Бұл әдіс
наноқұрылымдық көміртекті сорбентті фузикокциннің іріктеуші сорбциясына
негізделіп жану мәселелері институтының зерттеушілерімен жасап шығарылды [2-
3].
Қорыта келгенде, сорбенттермен жұмыс жасай отырып, қатерлі ісік
ауруларына қарсы тиімді препараттарды жасауға мүмкіндік ашылды.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1. Көміртекті материалдар туралы жалпы мәлімет және оларды алу әдістері.
Кеуекті көміртекті материал (ККМ) құрылымы графит құрылымы секілді
тұрғызылған, алайда онда гексагон – көміртекті сақиналардың реттелген және
реттелмеген ауданы кезектесе орналасқан [4]. ККМ графиттен ерекшелігі
әртүрлі мөлшерлі және формалы кеңею және сығылумен өзара байланысқан
үшөлшемді лабиринт түріндегі бос кеуекті кеңістікке ие. Микрокеуектер
(мөлшері 2 нм), мезокеуектер (мөлшерінің диапазоны 2 ден 50 нм дейін) және
макрокеуектер мөлшері 50 нм жоғары деп ажыратылады. Микрокеуектердің
ішінде супермикрокеуектер мөлшері 0,7-2 нм және ультрамикрокеуектер
мөлшері 0,6-0,7 нм деп бөлінеді. ККМ кеуек әсерінен жоғары меншікті бетке
ие және сұйық пен газдан әртүрлі заттарды соруға (сіңіруге) қабілетті.
Адсорбция түсінігі фазаға жақын бөлікте заттар концентрациясының
жоғарылауы дегенді білдіреді. Адсорбция құбылысы [5] және [6] әдебиеттерде
суреттелген.
ККМ-дың әртүрлі молекулалар адсорбциясы қабілеті оның беткі қабатының
түзілуімен, беттік реакцияға қабілетті топтар концентрациясы және
табиғатымен анықталады. Беттік реакцияға қабілетті топтар концентрациясы
ретінде көміртекті материалдың беткі қабатында тотығу өңдеуі нәтижесінде
түзілетін, оттегіден құралатын функционалды топтар қолданылады: фенол (су),
карбонил (хиноид), карбоксил, эфирлі, фенолді, лактонды. ККМ өңдеу және
синтездеу шартына сәйкес оның беткі қабатында азот, күкірт, галоген және
фосфор құрамды функционалды топтар алынуы мүмкін.
Алынатын көміртекті сорбенттің әртүрлілігін бірнеше шарттармен
топтастыруға болады: шикізаттың бастапқы табиғатына (қатты, сұйық,газ
күйінде), структуралық және құрылымдық алу әдісіне (кеуектілік, беттік,
мөлшері және кеуектерге бөлінуі), сипаттамасы және қолдану саласына
байланысты.
ККМ қатты органикалық шикізаттан алу. ККМ карбидтің, целлюлозаның,
ағаштың, торфтың, қазып алынған көмірдің пиролизі (ауада оттек жоқ болғанда
жылынудан) кезінде топохимиялық реакцияның ағуы нәтижесінде түзіледі.
Қазіргі таңда ағаштан 36% жуық, тас көмірден -28%, қоңыр көмірден -14%,
торфтан -10%, кокос жаңғақтары қабығынан -10% жуық көміртекті сорбент
дайындалады. Қатты органикалық шикізаттің 650-10000 С температура
интервалында термиялық күйге өтуінде гетероатомдары жойылады, көміртектің
жартысы sp3 тен sp2 күйге өтеді, жартысы сұйық және газ түріндегі
қосындылармен жойылады. Қатты материал көлемінде көміртек атомдарының екі
өлшемді реттілігімен, жазық жартыядролы хош иісті молекуладан тұратын
графендер түзіледі. Температура жоғарылауынан параллель орнатылған
графендерден, температуралық өңдеуде мөлшері және реттелу құрылымының
деңгейі жоғарылайтын кластерлер түзіледі: алдымен графен кластерлерінен
реттелмеген қабаттар бумасы, сосын графиттің реттелген құрылымы түзіледі.
Қазіргі уақытқа дейін қатты органикалық шикізаттан ККМ алудың бірнеше
технологиясы жасалған және оларды екі топқа бөлеміз. Олардың бірінде
пиролиз үрдісінде аллотермиялық принципі қолданылады. Пиролиз үрдісін
жүзеге асыруға қажетті жылуды бір аппараттан алады және шикізат термиялық
өңдеуден өтетін басқа аппаратта қолданады. Ұсақталған шикізат пиролизінің
кейбір заманауи технологиясында үрдісті жүзеге асыру үшін автотермиялық
принцип қолданылады: жылудың бөлінуі және шикізатты термиялық өңдеуден
өткізу бір аппаратта орындалады.
Соңғы жағдайда аппараттар саны мен көлемін азайтуға, меншікті
энергетикалық шығынды төмендетуге және үрдіс ұзықтығын қысқартуға болады.
Түзілетін кеуек саны мен мөлшері шикізат түріне және термиялық өңдеу
үрдісінің параметр режиміне қатысты анықталады. Шикізатты жылыту жылдамдығы
үлкен маңызға ие. Кеуектің жалпы көлемі және де ірі кеуектер (макрокеуек)
саны шикізатті жылыту жылдамдығының өсуіне байланысты өседі. Шикізаттың
қозғалмайтын қабатты реакторының пиролиз технологиясында жылытудың баяу
жылдамдығы қалыптасады. Осындай жолмен ағаш көмірі алынады. Пиролиздің
біраз өндірістік технологиясы ұсақталған шикізатты және реакторды нашар
сұйытылған немесе қайнаған қабатты деп аталатындарда қолдануға негізделген:
газдың қажетті ағынымен шикізаттың ұсақ бөлшектері қайнаған жағдайда
болады. Реактордың қайнаған қабаттан ерекшелігі - шикізаттың қозғалмайтын
қабатты пиролиз технологиясымен салыстырғанда пиролиз үрдісінің
жоғарылатылған қарқындылығын қамтамасыз ететін, масса және жылуалмасудың
жоғары жылдамдығы болып табылады. Кеуек көлемі мен таралуын радуиспен және
пиролиз үрдісінің созылуын өзгерту жолымен реттеуге болады. Нашар
сұйытылған қабатты реакторда ұсақталған шикізат бөлшегінің болу ұзақтығы
пиролиз зонасында секундтың ондық бөлігінен бірнеше минутты құрайды.
Автордың қатысуымен орындалған жұмыста [7] көрсетілгендей, қатты
шикізаттың пиролиз үрдісінің жоғары көрсеткіштеріне тотықтыру
катализаторының нашар сұйытылған қабатты реакторын қолданғанда қол жеткізе
аламыз. Ұсақталған шикізат бөлшегін аз су буы және оттегісі бар азот ағынды
катализатордың ірілеу бөлшегінің нашар сұйытылған қабаты арқылы үрлеу
жолымен шикізаттың пиролиз үрдісін сәйкестендіруге, түзілетін көміртекті
өнімдердің активациясын және кеуекті көміртекті сорбентті алудың
кеңейтілген ассортиментін қамтамасыз ете аламыз. Катализатор бөлшегінің
маңызы нашар сұйытылған қабатында шикізаттың жылытылған бөлшегінен
бөлінетін, ұшатын органикалық өнімдердің тотығу реакциясының
жылдамдатылуымен сәйкес келеді. Осыдан бөлінетін жылу үрдістің
автотермиялық режимін қамтамасыз етеді. Катализатор бенз(а)пирен сияқты
зиянды қосымша байланыстарды H2O және CO2 дейін тотықтырады, сонын
негізінде пиролиз үрдісінің экологиялық қауіпін жоғарылатады.
Көміртекті өнімде алынатын кеуек таратылуына, реакторда шикізат
бөлшегінің болу ұзақтығының әсері көрсетілген. Қатты шикізат пиролизімен
алынған көміртекті материал кеуекті құрылымы әлсіз дамыған және жоғары емес
адсорбциялық қабілетке ие. Көміртекті сорбент сапасын жоғарылату үшін
оларды қосымша жоғарылатылған температуралы су буы және CO2 ұшыратады
(активация кезеңі деп аталатын). Бұл шартта көміртегінің жартысы келесі
реакциямен газдандырылады
C+H2O CO+H2; C+CO2 2CO
Активация үрдісінде кеуек көлемі мен сорбенттің меншікті беткі қабаты
жоғарылайды және микро, мезо, макрокеуектер көлемі арасындағы қатынас
өзгереді. Активация үрдісіндегі көміртегінің беткі қабатының газдандырылу
жылдамдығы көміртекті материалдың реттелген құрылымдық деңгейіне
байланысты. Көбінесе көміртегінің беткі қабатының реттелмеген көміртекті
аумағы тез және оңай газдандырылады.
Өсімдік целлюлозасы және синтетикалық полимерлі талшық пиролизінен
кеуекті көміртекті талшық алады. Белсендірілген көміртекті талшықтар жақсы
дамыған микрокеуекке және жоғары меншікті беткі қабатқа ие белсендірілген
көміртекті талшықты материалдар сипаттамасы келтірілген.
Белсендірілген талшық Carbosieve өте жақсы көміртекті молекулярлы
елеуіштерге жатады, ал AX-21 максималды микрокеуек көлеміне ие. Тәжірибеде
көміртекті сорбентті қолданғанда олардың гидравликалық кедергісін төмендету
үшін оларды көбінесі түрлі формалы өнім ретінде қолданады: гранула, блок,
сақина, пластина. Пиролиз және ағаш шикізаты мен қатты жанатын қазбалар
активациясымен алынатын арзан ұнтақ тәрізді сорбент ретінде әртүрлі формалы
және әртүрлі мөлшерде формалы көміртекті сорбенттер алынады.
Байланыстырушы материалдар ретінде таскөмір және мұнай пісірулері мен
шайырлар, фенолформальдегидті, эпоксидті түрдегі оңай полимерленетін
композициялар қолданылады.
ККМ газ күйіндегі көмірсутек пиролизімен алу. Газ фазасындағы
көмірсутектің пиролизі - көптеген химиялық реакцияларды қосатын күрделі
үрдіс. Метан пиролизін оқуда негізгі өнімдер атом аралық көміртегі, сутегі
және ацетилен деп қабылданған. Пирокөміртегі (күйелер) түзілуі келесі
этаптардан өтеді: ацетиленнен жартылай хош иісті байланыстар түзілуі,
олардың кластердегі агрегациясы – күйелердің біріншілік бөлшегінің ядросы,
ірілеу бөлшектердің кластерлер агрегациясы, беткі қабатта түзілген
бөлшектерде пиролиз өнімдерінің шөгуі.
Пирокөміртекті материалдардың қасиеті мен түзілуі пиролиз шартымен
анықталады. Пиролиз барысында оттегі жоқ болғанда өте төмен ретті термиялық
күйе түзіледі. Оттегі бар болған жағдайда жоғары меншікті беткі қабат және
микрокеуектің үлкен көлемі бар каналдық күйесі түзіледі.
Кеуекті матрицада пирокөміртектің шөгуі композициялық материалдарды
алуда кеңінен қолданылады. Осындай жолмен материалдың кеуекті құрылымын
басқаруға және модифицирлеуге болады.
Гранулирленген көміртекті сорбентті алудың соңғы уақытта жаңа бағыты –
гранулирленген күйеде пирокөміртегі шөгуін алу дамуда. [8] жұмысында
кеуекті композициялық материалдың жаңа түрін алуда каталитиялық матрикалық
синтезді қолдану мүмкіндері көрсетілген. Көрсетілген жолдар көміртекті
материалдың жаңа екі түрін құруда қолданылды: сибунит (сібір көміртекті
сақтаушысы) және КТК (каталитиялық талшықты көміртек).
Көміртегі химиясында фуллерендер мен көміртекті нанотүтіктердің ашылуы
маңызды саналады. Фуллерен гексагондар (6-мүшелі көміртекті сақиналар) және
пентагондар (5- мүшелі көміртекті сақиналар) тізбегімен түзілген, тұйық
жарты сфера түрінде болады. Фуллерендердің түзілуі мен синдезделуінің
әдістері [9,10] мақалаларда баяндалған. Қазірге дейін Cn құрамды фуллерен
синтезделген, мұндағы, n=60,70,76,78 және т.б. n=240,560,960 және т.б.
дейін, тағы да “пияз текті” құрылымды фуллерен зерттелген. Фуллерендерді
алу барысында қуысты көміртекті нанотүтіктер түзіледі. Цилиндрлік қуыстың
диаметрі 1-6 нм, түтік ұзындығы – бірнеше мкм дейін болады. Түтіктің
цилиндрлік беті C6 сақинасымен түзілген. Фуллерендер, нанотүтіктер және
олардың әртүрлі комбинациясы негізінде оларды әртүрлі салада қолдану үшін
бірегей қасиеттермен кеуекті көміртек құрылымының синтездеу мүмкіндігі
болады деп айтуға болады.
2. Көміртекті материалдардың медицинада және өнеркәсіпте қолданылуы
Сорбенттер және энтеросорбенттер әртүрлі ауруларды емдеуде және
профилактикада қолданылады. Атеросклероз және жүректің ишемия ауруларын
ескертеді. Беткі қабатына өт қышқылдарын байланыстырып, майлардың мылжалап
пісіруіне кедергі келтіреді және оларды жоюға мүмкіндік туғызады –
ашығусыз ашығу әсеріне. Тамақтан қатты уланғанда, әртүрлі умен, дәрілік
және есірткі заттарымен уланғанда, алкогольдың – азық түліктің артық
салмағында, нашақорлық және алкогольмен байланысқан абстинентті синдромда,
бүйрек, бауыр, асқазан асты безі, асқазан-ішек жолдарының өткір және
созылмалы ауруларында, аллергиялық және иммунға тәуелді ауруларында (тыныс
алу демікпесі, ревтатизм, азық-түлік аллергиясы, алаңғасар склероз,
псориаз) емдеуге тиімді.
Алкогольді қабылдағанға дейін немесе қабылдағаннан кейін бірдестен
сорбент этанолдық байланыстыру есебінен және алкогольдік токсинді қабылдау
нәтижесінде бөлінетін мас қылатын синдромды жоюға қабілетті. Мас болғанды,
бас жазуды сорбент тәсілімен жеңілдетуге болады.
Онкологиялық ауруларды хирургиялық емес емдеуде ісік пайда болған
жасушаға біртіндеп десорбирленетін цитостатикалық препаратқа толы адсорбент
– полимерден тұратын микросфералы трансартериалды химиоэмболизация
қолданылады.
Сорбенттер (лат. sorbens – сорып алушы) – қоршаған ортадан газдарды,
буларды немесе еріген заттарды таңдап сіңіретін (соратын) қатты дене немесе
сұйықтар.
Сорбция сипаттамасына байланысты: абсорбенттер – сорылғын заттардан
түзілетін қатты немесе сұйық қоспа және дене; адсорбенттер –өзінің беткі
қабатында затты сорушы (қоюлататын), және олармен химиялық әсерге түсе
отырып сорылатын заттарды байланыстыратын химиялық сіңіргіштер және дене.
Ион алмасу сорбенттері (иониттер) өздігінен жеке топ құрады. Олар
ерітіндіден бір типті ионды ерітіндідегі басқа типті иондардың эквивалентті
сандарынан бөліп сорып алады. Белсендірілген көмір, силикагель, алюминий
оксиді, кремний диоксиді, әртүрлі ион алмасу шайырлары, дибутилфталат және
т.б. кеңінен қолданылады.
Қатты сорбенттер гранулирленген және талшықты деп ажыратылады. Талшықты
сорбенттер жоғары меншікті беткі қабаты және функционалдық топ мүмкіндігіне
байланысты сорбцияның өте жоғары кинетикасына ие. Сонымен қатар, талшықты
сорбенттер өндірістік сферада мұнай, мұнай өнімдері басқа да агрессивті
заттардың жайылу апатын жою үшін кеңінен қолданылатын, регенеративті
қабілеттілігі бойынша қайта қолдану мүмкіндігі көрсеткіштеріне ие.
Талшықты сорбент жанғыш,яғни өртке қауіпті екенін ескеруіміз қажет.
Мұнайөнімдерін, мазутты, дизель жанармайларды, майды жинау үшін нарықта
сорбенттің саны жеткілікті, алайда олардың барлығы талап етілетін
қауіпсіздікті және қолданудағы қолайлылық пен сапаны қамтамасыз етпейді.
Мысалы, мазут, дизель жанармайлары, май сорбенті жалындау температурасын
төмендете отырып өздігінен жанбауы тиіс, сол үшін мүк, үгінділер,
синтепон, пенопласт, резеңке ретінде қолданылытын сорбент өрт жағдайын
тудырады. Кейбір токсикалық сұйықтар сорбент құрылымын шіріте бастайды.
Сорбенттің маңызды емес қасиеті оның кейінгі утилизациясы болып табылады.
Ереже ретінде, утилизация арнайы полигондарда көму, жағу немесе орналастыру
арқылы жүргізіледі. Мұнайөнімін өзіне сіңіріп алып үгілгіш болып қалған
және түйіртпектер түзбеген сорбенттер ғана жағылады. Полимерлі,
синтетикалық, көмірлі талшық, полипропилен, пенопласт негізіндегі
сорбенттер мұндай қасиеттерге ие емес. Жылыту кезінде олар еріп, утилизация
орындалмайтын жағу жабдығына беру жүйесін жауып түйіртпектер түзеді.
Сорбенттер мұнай әсерінен ластануларды жою үшін қолданылады.
Технологияда апат нәтижесіндегі аяйтын әсерлерін жою үшін талшықты
сорбенттер көмегімен экологияға кері әсерін төмендетуге мүмкіндік береді.
Талшықты сорбенттерді қолдану қоршаған ортаға зиянының тура және жанама
деңгейінің төлем құнын төмендетуге әкеледі. Сонымен қатар, сорбенттер
штатты зат ретінде АЗС да экологиялық қауіпсіздік үшін және өндірісте
қолданылатын техникалық суды тазарту үшін қолданылады.
Талшық негізіндегі сорбент нөсер канализациясында қолданылатын тиімді
сүзгілеуші компонент болып табылады. Әлемдік мәселелерді ескере отырып тұщы
сутағандар мен техникалық және ағын сулар шығуларын тазалау үшін
инновациялық сорбенттерді қолдану технологиясы аса тиімді екенін көрсетті.
Тұщы сутағандардың заманауи экожүйесі, таза су көзіне қол жеткізу
мәселелері, нөсер жүйесінің модификациясы үшін оң шарт тудыруда.
Полипропиленді талшық негізіндегі сорбент көбінесе АҚШ мен Европада
қарқынды қолданылуда. Ресейде полипропиленді талшық негізіндегі сорбентті
қолдану енді айналымға шығуда. Қазірдің өзінде әлемдік дағдарыс шартымен
бизнес экономикалық тұтастық пен тиімділік жайлы ойлануда. Талшықты
сорбентті қолдану екі мақсатқа да қол жеткізуге мүмкіндік береді. Себеп
химиялық аморфтылықтың жоғары деңгейлілігінде, КПД күрделілігі және
регенеративті қабілеттілік бойынша өте жоғары шамада. Мұнайбитумы
компоненті есебінде қолданылатын талшықты синтетикалық сорбент
утилизациясының әдістемесі маңызды емес фактор болып саналады. Қорыта
айтқанда, инновациялық сорбенттердің соңғы түрлері әлемнің экологиялық және
экономикалық амандығының маңызды қадамы.
3. Биореттегіштердің (фузикокциннің) ашылуы және химиялық қасиеттері
Фузикокцинді (ФК) 1964 жылы италияндық ғалым Рим университетінің
профессоры Alessandro Ballio Fusicoccum amygdale [11] фитопатогенді
саңырауқұлағының фитотоксині ретінде ашты. Бұл фитоксин жас миндаль
ағаштарын төмендегідей жағдайда өлтіруге қабілетті: бұл токсин
жапырақтардың саңылауларын ашқан да, осыдан соң олар жабылмаған. Артық
транспирация және тамыр жүйесінің әлсіздігінің нәтижесінде жас ағаштар тез
кеуіп кетеді, яғни фузикокцин табиғи десикант болып табылады.
Профессор A.Ballio лабораториясында осы фитотоксиннің құрылысы
анықталынды (сурет 1-де көрсетілген) [11,34 б.].
Фузикокциннің гибберлиндер сияқты табиғи терпеноидтарға жататындығын
Grovenald авторларымен бірге ескере отырып, гибберлиндер мен фузикокциннің
туыстығы туралы гипотезаны шығарды. Бұл екеуі де ауру саңырауқұлақтардың
дитерпеноидтары, метаболиттері. 1960-1980 жылдардан бері сол сияқты
фузикокциндердің де 15-ке жуық топтары белгілі болды. Олар А,В,С
символдарымен ажыратылады. Жоғары сатылы өсімдіктерде фузикокцин
тұқымдасына жататын заттардың бар болуы туралы алғашқы мәліметтерді 1980
жылы Муромцев қызметкерлерімен бірге тұңғыш рет баспадан басып шығарды
[12]. Кейін фузикокцинді табу үшін жоғары қысымды сұйық хроматографта
материалды алдын ала фракциялай алатын хроматоспектрометрия қолданылды.
Өсімдіктегі экзогенді А фузикокциннің мөлшері 10-10-1012 М құрады, бұл
эндогенді гибберлиндердің құрамынан 2-3 есе төмен. Бұл жерден жоғары сатылы
өсімдіктерден табиғи фузикокциндердің препаратты мөлшерін бөліп алу
мәселесі күрделі екендігі анық болып отыр.
Алғашқы және негізгі идентифицирленген фузикокциндердің бірі А
фузикокцині болып табылады [13]. Ол өз алдына гликозидті үш корбооксилді
дитерпендер, молекулалық салмағы 680 кДж және формуласы С36Н5О12. ФК
молекуласының агликонды бөлігі үш циклді жүйе болып табылады. Бұл жүйе
сегіз бұрышты және бес бұрышты сақинаны біріктіреді, сонымен қатар ФК-нің
молекуласының агликонды бөлігі тотығу кезінде ацетилді топпен байланысады.
ФК-нің 10 шақты түрі моно, ди, үш ацетаттар. ФК басқа қатары өзгеше
құрылысты болып келеді. Олардың 20-шы көміртегі атомы тотықпаған [14].
Мұндай құбылыстар саңырауқұлақтарда, балдырларда, кейбір жоғары сатыдағы
өсімдіктерде, тіпті жануарларда (жәндіктерде) байқалған. Фузикокциндердің
көптеген түрлері әртүрлі организмдерден бөлініп алынған, мысалы:
фузикоплагин С, анаденсин, эпоксидилтимен, т.б. Циклопентанды, циклооканды
байланыстары бар терпеноидтар номенклатурасы бойынша фузикоккандар қатарына
кіреді. Фузикоккандар фузикокциннің туысына жатады. Мұндай фузикоккандардың
байланысы транс – син – транс С20 – көмірсутек ретінде белгілі болған.
Сурет 1 – Fusicoccum amygdali Del. Фитопатогенді саңырауқұлағының
фузикокцин – фитотоксин формуласы (1964 жылы Ballio et all сипаттаған)
Фузикокцинді ары қарай зерттеу олардың физиологиялық, биохимиялық
қасиеттерінің алуан түрлі екенін көрсетеді. Бұл жағдай көптеген
өсімдіктердің өсуінде табиғи реттеуші екендігіне мүмкіндік береді. Көптеген
жоғары сатыдағы өсімдіктердің клеткалары, мүшелері, ұлпалары ФК көлемінің
ұлғаюына жауап беруге байланысы бар, сол сияқты саңылаулардың ашылуы,
ұрықтың өсуінің қарқыны, көбеюі, т.б. процестерге байланысы бар. ФК және ФК
тәрізді заттар тұқымның өсуіндегі маңызды эндогенді реттегіш болып табылады
деген мәліметтер бар. Г.С.Муромцев лабораториясында ең бірінші рет
фузикокциндердің тұқымның ризогенезіне активті әсер ететіні анықталған
[12,37 б.]. Фузикокцин асбұршақ тұқымының өсуіне өте қызықты әсер көрсетті.
Осылайша ол котилидон клеткаларының өнуін реттеп отырады да бір жағынан
осьтің ұрықтарының өсуін тежеп отырды, бұл фузикокциннің полярлы әсері бар
екендігін көрсетеді. Фузикокцин бұршақ тұқымдастардың бастапқы ерте
кезеңінде Rhizobiumspp. Тамырлануына маңызды роль атқарады, яғни фузикокцин
бұршақ тұқымдастарда түйнектердің түзілуін активтейтіні анықталды.
Фузикокцин жапырақтың бағаналы клеткаларымен көмірқышқыл газын меңгеруін
активтейді. Сондай-ақ фузикокцин Vigna angularis калеоптилінің клеткалар
апопластарындағы аскорбат концентрациясын реттейді.
Муромцев қызметкерлерімен бірге мынаны көрсетті: өсуге қолайсыз
жағдайда тұқымдардың ұқсастығын фузикокцин арттыруға қабілетті, мысалы:
жоғары және төмен температураларда, артық ылғалдануда, тұздануда. РҒА
өсімдіктер физиологиясы институтының қызметкерлері тұқымдарды малу (0,68
мгл фузикокцин), қыстық бидай, арпа, сұлыға шашырату (0,34 мгл
фузикокцин) арқылы өсімдіктердің аязға төзімділігін арттыратындығын
көрсетті. Аязға төзімділіктің артуы фотосинтетикалық аппараттың даму
деңгейімен қанттың жиналуымен жақсы коррелирленеді, сондай-ақ клеткада
эндоплазматикалық ретикулумның дамуын жылдамдатумен де ерекшеленеді.
Фузикокцин күрішті тұзданудан қорғайтындығы, әртүрлі ауруларға картоп
түйнектерінің тұрақтылығын арттыратындығы көрсетілді. Фузикокцин өсімдік
үшін ең күшті әсер ететін антистресті қосылыстардың бірі болып
есептелінеді. Фузикокциннің осмотикалық стреске бейімделу кезіндегі жағымды
ролі анықталды [15].
Біз үшін фузикокциннің биохимиялық активтілігін зерттеу бойынша
деректер қажет.
Тұңғыш рет 1977 жылы Alessandro Ballio қызметкерлерімен бірге жүгері
өскіндерінің ұштарынан бөліп алынған плазматикалық мембранада фузикокцинді
рецепторларды тапты [16].
Олар бөлініп алынған фузикокцинді рецепторы қосылған протеолипоспен
құрылымы орындалды. Сондай-ақ осы жасанды жүйенің қасиеттерін зерттеді.
De Boer қызметкерлерімен бірге ФК байланыстыратын белоктарды тазалауда
арнайы аффинді сорбентте тазалау әдісін ойлап тапты, бұл жерде активті топ
ретінде биотинилирленген фузикокцин тігілген [14].
Осы авторлар фузикокцин байланыстырушы белоктарды бөліп алуда жұмыстар
жүргізді. Richard G.Stout және Robert E. Cleland фузикокцинді рецепторды
зерттеу үшін фузикокцинге қарсы моноклональды антиденелерді алды.
Фузикокцин үшін мүмкін рецепторлар берілген, олар – фузикокцин
байланыстырушы белоктардың (ФКББ) екі типі. Бірінші типі – константты
диссоциациясы (Kg) шамамен 10-11 М (жоғары афинді ВА) болатын фузикокцинге
жоғары ұқсастығы бар және екінші типі (Kg) шамамен 10-7 М (төмен афинді НА)
болатын төмен ұқсастығы бар рецепторлар. Тұңғыш рет олар жүгері
калеоптилінің плазматикалық мембранасы бар функциялардан табылды. Жұмыста
белгіленген мембраналарда рецептордың жоғары афинді сайттары мөлшерінің
төмен афиндыларға қатынасы –[BA][HA] шамамен 1-ң 2-ге қатынасын
құрайтындығы көрсетілген [17]. Авторлар фузикокцин әсерінде тек жоғары
афиндік сайттың байланысуы қатысады деген тұжырымға келді. Мұндай
көзқарастар кейінгі жылдары басымдылық таныта бастады.
Фузикокцин рецепторы ретінде жоғары аффинді сайттың қатысуы
фузикокцинді байланыстырушы белоктан және Н+АТФ – азадан құралатын invitro
жүйесінің реконструкциясы бойынша жұмыс істеген авторлармен болжамдалады.
Көптеген оқшауланған мембраналарда төмен афинді сайттардың аз ғана мөлшері
немесе жоқтығы бөліну процесінде олардың инактивациясымен байланысты болуы
мүмкін. Бұл жоғары афинді сайтпен салыстырғанда төмен афинді сайттар
байланысының үлкен лабильділігімен түсіндіріледі. Қазіргі уақытта жоғары
және төмен афинді сайттардың қызметтік ролі туралы сұрақтар зерттеу
объектісі болып отыр.
Жоғары афинді фузикокцин байланыстырушы белоктарды зерттеуде жақсы
нәтижелерге жетті: олар бөлініп алынып сипатталынды. Бір жағынан, бұл
белоктар гетеродимерлер болып табылатындығы көрсетілді (әрбір мономердің
молекулалық массасы 30 кДа жақын). Бұл полипептидтердің сиквенс бойынша
мәліметтері сұлының тамырының, Commelina communis жапырақтарының және
жүгерінің калеоптилінің ФКББ құрылымы бойынша жақын және белоктардың 14-3-3
класына жататын эукариоттардың көпфункциональды реттегіш белоктарымен
гомологты болып келетіндігі көрсетілді [18]. Фузикокцин байланыстырушы
белоктар 14-3-3 белоктар тұқымдасына жататындығы туралы De Boer- дің
жұмысында көрсетілген [14]. 14-3-3 белоктар редуктазанитратын
ингибирлейтіндігі көрсетілді, алайда бұл белоктардың фузикокцинмен
байланысуынан кейін редуктаза нитратының активациясы байқалды. ФК Н+АТФ –
азаның бірден-бір активаторы болып саналады. Ол 14-3-3 белок регуляторымен
байланысқан. Сондықтан да Н+АТФ – аза фузикокциндердің үш құрылымды 14-3-3
белогымен байланысты болып келеді. Бұл белоктар эукариотты организмдердің
барлығында, ашытқы саңырауқұлақтардан бастап жоғары сатыдағы өсімдіктерден
және жануарларға дейін табылған. Бұл белоктардың қызметі ДНҚ мен
байланысқан транскрипция факторындағы протеинкиназаның активтенуіне
қатысады.
14-3-3 белогының рецепторлық қызметі әлі де белгілі емес. Басқа жағынан
қарағанда, ФКББ мембранада молекулалық массасы 90 кД болатын полипептид
ретінде, ал комплексте молекулалық массасы 30 кДа болатын полипептид
екендігі туралы мәліметтер бар [19]. Фузикокциннің мембраналық эффектілері
тез жауаптарға жатады, әдетте протондар шығуының стимуляциясы фузикокцинді
қоса салысымен басталады және лаг фазасы жоқ.
Мембраналық эффектілермен қатар фузикокцин өсімдіктерде
пролингирленуші, генерализдеуші болып әсер ете алады, ал бұл оның
гормональды қасиеттері үшін ұтымды. Басқа фитогормондар мен өсуші
реттегіштерге қарағанда (гибберлин) үшін де фузикокциннің 2-3 қатарға төмен
дозасы (10-20 мгга) назар аудартады. Бабаков жұмысында ФК протеинкиназа
активациясындағы ролі қарастырылуда [13].
Фузикокциннің клеткаларға әсері қызығушылық тудырады. Ең алдымен ФК
әсерінен клетка құрамының қышқылдануына қатысты.
Фузикокцин сұлы калеоптилінің клеткасында протондардың шығуын реттейді
деген дерек жұмыста тұңғыш рет көрсетілді. Аталған процестер Н+АТФ – азаның
қызметінің реттелуі кезінде немесе плазмалемманың ионды каналдары арқылы
иондар ағуының төмендеуі кезінде активтеледі. Шынында да кейінгі
мәліметтерге жүгінсек, ФК Н+АТФ – азаның активтілігіне деплазмалемманың
калий каналдарының өткізгіштігіне де әсер етеді.
Claudio Olivari қызметкерлерімен тұңғыш рет Н+АТФ – азаның ФК мен
активтенуі үшін тағы да басқа белоктың болуын қажет ететіндігін бекітті.
Claudio Olivari жұмысында фениарасин оксид Н+АТФ – азаның фузикокцинмен
активациясында спецификалық ингибитор болып есептелінеді. Фузикокцин 14-3-3
реттеуші белокпен байланысу арқылы плазматикалық мембрананың Н+АТФ – азаның
активаторы екендігі анықталды, осылайша Н+АТФ – азаның активациясы тек
үштік комплекстің фузикокцин 14-3-3 белок Н+АТФ – азаның түзілуінде ғана
мүмкін болады [20].
Фузикокцинмен активтенетін Н+АТФ – аза кальций ионына спецификалық
болады да кальций ионының цитоплазмаға тасымалдануын жүзеге асырады. Бұл
басқа жағдайлар үшін өте маңызды.
Зерттеуге алынған биореттегіштің фузикокциндік қасиетті көрсететіндігін
қойылған зерттеулер мен алынған нәтижелер барысында көз жеткіздік.
Цитокинин 1955 жылы АҚШ-тың Висконский университетінде Миллер және Скуг
ашқан. Цитокининді ашылуы келесідей жағдайда болған. Авторлар, темекінің
өзекшесінен алынған, каллуспен жұмыс істей отырып, оның бойы бір фактордың
болмауынан тез бітетінін орнатқан. Сондықтан ғалымдар каллустың бойына
жетпейтін затты ашытқы экстрактасынан алуды ұйғарды. Сонымен қатар, активті
зат пурина қасиетіне ие болатынын анықтады [21].
Әртүрлі синтетикалық цитокининнің активтілігі салыстырмалы зерттеулер
жүргізілді, олардың ішіндегі ең активтісі ол 6-бензиламинопурин (6-БАП)
болып анықталынды, ал 6-бутил-, 6-амил- және 6-гексиламинопуриндар
активтілігі бойынша 6-БАП жақынырақ болып шықты [22]. Бірінші рет табиғи
цитокинин 1964 жылы Лезамом қаласында алынған болатын, оны алу үшін сүттік
жетілдіру сатысындағы жүгері тұқымынан көп сатылы спирттік экстракт
тазартуды қолданды. Бұл цитокинин жүгеріден алынғандықтан , оны зеатин деп
атады. Табиғи цитокининнің формуласы 2-суретте көрстетілген [23].
Сурет 2 - Табиғи цитокининнің формуласы – зеатин
Цитокининнің ең бір физиологиялық көрсеткіші ол жапырақтың тез қартаюын
болдырмауын ұстап тұруда болып табылады, оны ең бірінші рет Richmond және
Lang жұмыстарында көрсеткен болатын, онда кесілген дурнишник жапырағының
ақуызының ыдырауын және сарғайуын кинетин көмегімен тоқтату мүмкін болды
дурнишника (XanthiumpensylvanicumWallr). Бұл тәжірибелерде дурнишниктің
кесілген, толығымен өскен жапырақтарын кинетин сұйықтығына салынды.
Бақыланған жапырақтарда хлорафилл мен ақуыздың азайуы интенсивті жүрді,
сондықтан 12 күндік тәжірибеде оның жоғалуы бастапқыдан қарағанда 60%
болды. Кинетин сұйығындағы жапырақ жасыл болып қала берді және тек 15%
ақуызын жоғалтқан, осы уақыттағы ол өсімдіктердің жапырақтарының
жоғалтуларына сәйкес келді. Осылай, үзіліп алынған жапырақтардың сарғайуын
ұстап тұру эффективті жолы табылды және цитокининдар метаболимз тамырының
түлігі болуы мүмкін екені айтылды, ол жапырақтың қалыпты жағдайда өмір
сүруі үшін қажет. Үзіліп алынған жапырақтарға кинетиннің әсер етуі Mothes
зертханасында зерттелінді. Mothes жұмыстарында кинетин әсері оның
жапырағының бетіне жаққан кезде жағылған жерде ғана қалатынын қызметкерлері
көрсеткен. Сондықтан, егер кинетин сұйықтығымен үзіліп алынған жапырақтың
бір жағын ғана шашыратсақ, онда ол көп уақыт жасыл және жанды болып қалады,
бірақ келесі жартысы сарғайады және жансызданады.
Цитокинин жер бетіндегі өсімдік бөлігін құруды реттеуде өте маңызды рөл
атқарады.
Цитокинин бұтақтағы өтетін элементтердің дамуына әсер ететіні
көрсетілген. Барлығы бұтақтың өсуінде және құрылуында қатысады.
Темекінің бұтақты каллусының дифференциалданбаған органогенезда
цитокининнің көмегімен индукция бірінші рет және қызметкерлері көрсеткен
болатын, олар кинетин көмегімен каллуста тамырдың құрылуына әкелді және осы
әр бір органдарға өзінің арнайы фитогормоа концентрациясы қажет екенін
орнатты. Нәрлі ортада фитогормонның құрамын өзгерте отырып, органогенезді
тамырдың және жас бұтақытың құрылуына бағыттауға болатын еді.
Мысалы, нәрлі ортада 0,02 мгл кинетиннің болуы темекі бұтағының
өзегінде жасушаның қарқынды бөлінуіне және тамырдың дифференциясына әкелді.
Кинетининің концентрациясы 0,5-1 мгл дейін өсуі тамыр құрылуын бәчеідетті,
бірақ бұтақтардың құрылуын жақсартты. Ары қарай кинетиннің концентрациясын
дейін өсіру каллустың бойының өсуіне және органның құрылуына әсер етті.
Цитокининдер жасушаның әртүрлі жағымсыз әсерлерге төзімділігін
арттырады, мысалы, жоғарғы және төменгі температура, саңырауқұлықты және
вирусты инфекция, әртүрлі химиялық әсерлер және механикалық әсердер.
Mothes және Engelbrecht тәжірибелерінде көрсеткендей, жартылай үзіліп
алынған жапырақты кинетинмен өңделген соң NicotianarusticaL оның
жасушасының жылынуының тұрақтылығын кинетин арттырады және келесі
репарационды процеске көмектеседі. Бұл Mothes цитокининнің әсері
қозғалмалы метаболиттің түсінің тұрақтылығын арттырумен және сырт әсерден
нәрлі заттардың ағыуымен тура байланыстырады. Жасушаның бұл қасиеті — ұстап
тұру, қозғалмалы метаболитті Mothes тартуы органның әсер ету қасиетін деп
аталады. Mothes және Engelbrecht мәліметтері бойынша, жапырақтың жылынуы
кезінде органның әсер еті қасиеті тез төмендейді, ал цитокинин жылынуды
болдырмайды.
Электронды-микроскопиялық зерттеулер көрсеткендей, цитокининдер
жапырақтың жасушасындағы әр түрлі мембранды құрылымының төмендеуін
бәсеңдетеді, оның ішіне мыналар кіреді: ламеллалар және хлоропласт
стромдары, митохондрийдің мембранды құрылымы және эндоплазмалық ретикулум.
Цитокинин көмегімен үзіліп алынған жапырақтағы лизосомның мембранды
қабыршағының бұзылуын болдырмайды, лизосомда гидролитикалық ферменттер бар,
осылай ақуыздың, нуклеинді қышқылдың және жасуша мембранасының бұзылуынан
қорғайды. Жасушаның мембранды аппаратына цитокининннің әсері өсімдіктің зат
алмасуына әсер етуі маңызды болып табылады, сонымен қатар ол әр түрлі
жағымсыз әсерлерден цитокининнің қорғауға әсер етуіне байланысты болуы
мүмкін.
Сондықтан, цитокининді белсенділігі жоғарғы фузикокцин
канцеростатикалық белсенділігін көрсетуі мүмкін және ісікке қарсы тұратын
организм күштерінің активациясына әкеледі. Жоғарыда көрсетілген ғылыми
әдебиеттер көрсеткендей, әр түрлі өсімдіктердің бөлігін қолдану арқылы аса
қиын емес тәжірибелер көмегімен фузикокциннің және цитокининнің құрамына
анализ жүргізуге биотесттер мүмкіндік береді.
Ары қарай фузикокцинді және цитокининді табу үшін сезімтал
биотесттердің мазмұны келтірілген.
1.4 Цитологиялық улылық сипаттамалары
Наноматериалдардың денсаулыққа потенциалды қауіптілігін ескергенде,
нанобөлшек пен наноматериалдың жасушамен байланысы негізгі фактор болып
саналады. Оның құрамына кіретін көрсеткіштер келесілер.
Құбылатын белсенділіктің бар болуы, яғни наноматериалдың жасушада
қатерлітрансформацияны (малигнизация) шақыру қабілеті маңызды фактор болып
табылады.
Цитоулылық – наноматериалдың жасушаны өлтіре білу (некроз немесе
апоптоз механизмімен) қабілеті немесе оларды тұрақты морфологиялық
өзгертуге ұшыратуы, маңызды фактор болып есептеледі [24].
Құрылымын өзгертпей жасушаға жинақталу қабілеті наноматериалдың көп
қаралатын түрлері үшін оның қауіптілігі организмде түзілуі кезінде
байқалады. Бірақ ол цитоулылық және трансформалау қабілеттерімен
салыстырғанда аз.
Протеомды және метаболомды профил әсерлері нанобөлшекте гендер
экспрессиясы, ақуыз биосинтезі және заттар алмасу үрдістеріне әсер етеді.
Жасуша деңгейінде тіркелетін, организм деңгейіне өтуде адаптивті сипаттама
ретінде қарастырылады және бұл қауіптілік бағалануына қатысты үлкен емес.
Улылық сипаттамасы
Бұл блок келесі белгілерді қосады.
Өткір улылық. Наноматериалдың өткір улылығы жануарлар организміне
енгізуде қауіптілікті анықтайтын белгі болып саналады.
Хроникалық улылық. Бұл да маңызды белгісі. Хроникалық улылығын
мүмкіндігінше жоюды бағалауда, градиясы белгілерімен адамнан сәйкесінше
тест жүйе эволюционды жоспарда әдісті қолдану: жылықанды омыртқалылар үшін
улылық (сүрқоректілер, құстар), салқын қанды омыртқалылар үшін улылық
(балықтар, амфибиялар), омыртқалысыздар, микроорганизмдер және өсімдіктер
үшін улылық.
Улылықтың арнайы және алыстатылған эффектілері. Канцерогенді,
мутагенді, эмброулылықты, тератогенді, гонадоулылықты, аллергенді немесе
иммуноулылықты әрекет, немесе осы эффектілердің кез келген комбинациясы
наноматериалдар қауіптілігін бағалауда маңызды.
Орган және жасушада жинақталу. Орган және жасушада наноматериалдың
жинақталуы немесе аялдауы нәтижесінде, улылық әрекеті ықтималдығын
жоғарлататын, нанобөлшектің жасушамен түйісу уақытын жоғарылатады. Алайда,
кейбір тәжірибелік маңызды наноматериалдар үшін бұл эффект кері әсерін
тигізбейді, сондықтан бұл белгінің орны алдыңғы үшеуімен салыстырғанда
азырақ.
Улылықтар үшін организмде бөгеулерді алуды күшейту. Белгі
наноматериалдың жоғары адсорбциялық белсенділікпен организм бөгеулерін өту
қасиетімен анықталады. Белгінің түзілу шарты үшін наноматериалға такты
ретінде қосымша дисперсия деңгейіндегі улы заттар керек. Наноматериалдың
улылық сипаттамасы үшін белгі маңызды емес.
Организм бөгеулері арқылы өту. Нанобөлшек түрлері үшін асқазан - ішек
тракті бөгеулері, тері қабаты, өкпе және гематоэнцефаликалық бөгеулер
арқылы өту. Бұл фактордың қауіпті (улылық) қасиеттері көрсетілмеген.
Корпускулярлы материалдың эпителиалды бөгеу арқылы парацеллюлярлы енуі,
организмнің бейімделу реакцияларымен байланысқан қалыпты физиологиялық
үрдіс екені анық көрсетілмеген. Соған қатысты фактордың улылық сипаттамасы
көп емес.
1.5 Адсорбциялық, гидрофобты және гельді хроматографияның физика-
химиялық негіздері
ХРОМАТОГРАФИЯ (грекше chromos – түс және grafos – жазамын), бөліну
әдісі және қоспа анализі жылжымайтын және жылжымалы екі фаза аралық
компоненттердің әр түрлі бөлінулеріне негізделген. Бұл әдісті орыс ботанигі
М.С.Цвет ашты. Ол 1900 жылы өсімдік жапырақтарынан этанол экстрактарымен
тәжірибе жүргізді. Ол экстракттарды бор кесектеріне тамызды және бірнеше
уақыттан кейін бор кесектерінің бетінде түрлі түсті ашық жасыл, сарғыш
жасыл және қызғылт сары түстер пайда болды. Жапырақ пигменттерінің –
хлорофил және ксантофил бөлінуіне себепші болған [25]. Автор бұл суретті
көріп әдісті хроматография деп атады. Ол бұл әдіске өзінің фамилиясын -
енгізіп жазды. Ол 1900-1906 жылдары әдісті жетілдірді және жапырақ
пигменттерінің бөлінуіне колондық хроматографияны ойлап шығарды [26].
Қазіргі уақытта хроматография әр түрлі өнеркәсіп салаларында жетекші орын
алады.
Хроматография сорбентпен байланысқан заттардың қасиеттерінің
ерекшеліктеріне негізделген. Сол сияқты сорбентпен байланыстардың әр түрлі
типтері қолданылады. Бұл Лондонның дисперстік күштері (адсорбционды
хроматография), электростатикалық күштер (ионалмасу хроматографиясы) немесе
молекула өлшемдерінің ерекшеліктері (молекулалық хроматография) болуы
мүмкін. Элюенттің агрегаттық күйіне байланысты газды және сұйықтық деп
бөледі. Хроматографиялық бөлінулер сорбентке толтырылған түтікшелерде
(колондық хроматография), бірнеше ондық метр ұзындықтағы түтікшелерде
(түтікшелі хроматография), қағазда (қағазды хроматография) [27-30].
Хроматографияны зертханаларда және өндірістік және жеке заттардың бөлінуін
бақылау үшін өнеркәсіптерде кең қолданылады.
Хроматографиялық бөлінулерде қолданылатын негізгі молекула аралық
күштерді қарастырамыз. Адсорбционды хроматография негізінде Лондонның
дисперстік күштері жатады [31]. Лондон күштерін бір жарым ғасыр бұрын
голландиялық физик Ван-дер-Ваальс алғаш байқаған. Екі қолалы пластинкаларды
ұзақ және мұқият өңдеу келесі нәтижеге әкеледі. Бұл екі пластинкалардың
қосылысы олардың берік жабысуына алып келеді және бұл пластинкаларды
ажырату қиынға соғады. Қола магниттік қасиетке ие болмағандықтан ол 2-5
ангстремға тең Ван-дер-Ваальс радиусы туралы түсінік енгізді. Ван-дер-
Ваальс мұндай қашықтықта біріккен екі дененің арасында тартылыс күші пайда
болады деп болжады [32].
Бұл құбылыстың ғылыми негізін ағылшын физигі Лондон ашты. Лондон
бойынша әр түрлі екі молекулалы атомдардың Ван-дер-Ваальс радиусына дейінгі
жанасуы электрон қозғалыстарының сәйкес келуіне әкеледі, әр түрлі
молекулалардың электрондары бір-біріне жақын бола алмайды және сондықтан да
олар бір-бірінен максималды қашықтықта орналасқандықтан бірдей айналуға
тура келеді. Егер А атомды электрондардың бірі Ван-дер-Ваальс радиусында
орналасқан болса, ал В атом ядросы басқа молекулада, онда олардың арасында
тартылыс күші пайда болады. Секундтың миллиардты бөліктерінде В атомының
электрондары А атом ядросынан Ван-дер-Ваальс радиусында орналасады. Тағы да
лездік тартылыс күші пайда болады. Кезек – кезек пайда болған лездік
күштерді Лондон дисперстік күштер деп атады [33].
Лондонның дисперстік күш мысалдарында жиі кездесетіні гидрофобты
әрекеттесу. Лондон дисперстік күштің теориясын ашқан кезде ол молекулаларды
Ван-дер-Ваальс радиусына өздігінен тартылуына мәжбүрлі екенін айтпады.
Гидрофобты өзара әрекеттесу жағдайында біз молекулалардың Ван-дер-Ваальс
радиусына дейін жанасу механизмін бақылаймыз. Бұл механизм судың полярлы
молекуласының зарядталмаған гидрофобты молекулалармен антагонизмімен
түсіндіріледі. Броундық қозғалысының нәтижесінде судың молекулалары
гидрофобты молекулалардың қозғалуына мәжбүрлейді. Гидрофобты молекулалардың
арасында орналасқан судың молекулалары сулы ортаға оңай ығыстырылады.
Нәтижесінде гидрофобты молекулалар Ван-дер-Ваальс радиусына жақындайды және
олардың арасында Лондонның дисперстік күші пайда болады. Осылайша
гидрофобты өзара әрекеттесу температураға тікелей байланысты, бірақ бұл
тәуелділік 70°C төмен температурада сақталады. Неғұрлым көп атомдар Ван-дер-
Ваальс радиусына жақындаса, соғұрлым гидрофобты өзара әрекеттесу жоғары
болады [34].
Гидрофобты өзара әрекеттесу қағидаттарында хроматографияның жеке түрі –
гидрофобты хроматография шығарылды. Швециялық Фармация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz