А. ҚЫРАУБАЕВАНЫҢ «РАБҒУЗИ ҚИССАЛАРЫ» МЕН «МАХАББАТНАМА» ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРІ

КІРІСПЕ 3

1 А. ҚЫРАУБАЕВАНЫҢ «РАБҒУЗИ ҚИССАЛАРЫ» МЕН «МАХАББАТНАМА» ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРІ
1.1 Ғалым, ұстаздың шығармашылық ғұмырнамасы 9
1.2 Алтын Орда дәуірі әдебиеті мен «Рабғузи қиссалары»
А. Қыраубаева зерттеуінде 18
1.3 Хорезмидің «Махаббатнама» дастаны . түркі тілдес халықтардың
ортақ әдеби мұрасы 48

2 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ШЫҒЫСТЫҚ ҚИССА.ДАСТАНДАР
А. ҚЫРАУБАЕВАНЫҢ ЗЕРТТЕУІНДЕ
2.1 Қисса жанры: табиғаты мен даму сатылары 59
2.2 А.Қыраубаеваның ежелгі әдебиет үлгілерін аударудағы еңбегі 92
2.3 Ежелгі әдебиет: жаңашыл қөзқарастар мен пайымдаулар 105

ҚОРЫТЫНДЫ 121

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 128

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тоталитарлық жүйенің қыспағына қарамастан ежелгі дәуір әдебиетінің мәселелеріне терең бойлап, байыпты ғылыми пайымдаулар мен қорытындылар жасаған Халықаралық Жамбыл сыйлығының лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Алма Мүтәліпқызы Қыраубаева (1947-2001) – дүниеден ерте өтсе де, ұлттық әдебиеттану ғылымының дамуында өзіндік орны бар дарынды ғалым болды. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетінде оқып жүргенде-ақ, ғылымға деген қабілетін, ынтасын танытып, үлкен әдебиеттанушы ғалым Б. Кенжебаевтың ықыласын өзіне аударады. Жас ғалымның сол кездегі «жабық тақырып» ежелгі дәуір әдебиетіне, оның ішінде Алтын Орда дәуірі әдебиетінің жауһары саналған «Махаббатнама» дастанына, дау-дамайы мол, «діни қисса» атанған «Рабғузи қиссаларына» батыл баруы бір жағы ұстазы Б. Кенжебаевтың ғылыми концепциясын дәлелдеуге белсене қатысуы болса, сондай-ақ ғалым ретіндегі принциптілігі мен қажырлылығын, ізденгіштігі мен ұлтқа қызмет етудің үлгісін көрсетуі болды.
А. Қыраубаеваның ғылыми зерттеу арнасына бүгінгі күн биігінен көз салсақ, тың тақырыпқа баруынан қиыннан-қиынға құлаш ұрған шын ғалымға тән қайсар мінезін, мықты рухын байқаймыз. «Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы» деген тақырыпта докторлық диссертация жұмысын орындауы осының айғағы. Кең көлемді бұл зерттеудің ұшқыны ғалым көңілінде кандидаттық диссертация жұмысының арқауына айналған «Махаббатнама» дастаны мен «Рабғузи қиссаларын» зерттеп жүргенде-ақ оянғанын жазбай тануға болады. Қазақ қисса-дастандарының түп-төркінін ежелгі әлемдік мифтермен байланыстыра қарауы, нәзирашылдық дәстүрінің ХІІІ-ХІV ғасырларда түркі әдебиетіне келуін ғылыми тұрғыдан пайымдауы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында шығыстық желідегі қисса-дастандардың дамуын көрсетуі мен қалыптасқан сюжеттік арналар бойынша оларды топтастыра қарастыруы тың ғылыми қорытындылар мен жаңалықтарға құрылған байыпты зерттеу болды. Ежелгі дәуір әдебиетін Түркі қағанаты дәуіріндегі әдебиетпен (V-VІІІ ғасырлар) шектемей, біздің заманымыздан бұрынғы сақ, ғұн, үйсін дәуіріндегі жазу-сызулар, аңыз-жырлар деп қарастыруы да кейін ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуші ғалымдар тарапынан қолдау тауып өрістетілді.
А. Қыраубаеваның ғалымдығымен қатар үлкен жүректі ұстаз болғандығын да даралап айтып өту орынды. Әл-Фараби атындағы Ұлттық университетте, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде дәріс жүргізді, «Ежелгі дәуір әдебиетінен» оқу құралын жазды, хрестоматиялық оқу құралын құрастырды. Әсіресе, ғалымның ежелгі дәуір әдебиетінен хрестоматиялық оқу құралын құрастырып, студенттерге ұсынылуы уақыттың өзі талап еткен маңызды жаңалық болды. Ғалым М. Жолдасбековтың сөзімен айтқанда, соңғы жетпіс жылда қазақ баспасында мүлдем жарық көрмеген әдеби жәдігерлер транскрипциясымен және қазіргі қазақ тіліндегі аудармасымен тұңғыш рет көпшілік назарына ұсынылды. Мұнда ғалым Хорезмидің «Махаббатнамасын», Хұсам Кәтибтің «Жұмжұма сұлтан» мен Сәйф Сарайдың «Жәдігернама», «Түркіше «Гүлстан» туындыларының үзінділерін аударды. 90-жылдардың соңында ауыл балаларының білімін тереңдетіп, жоғары деңгейге көтеріп, ой-өрісін кеңейту мақсатында Қаскелеңде «Қазақ мәдениеті мектеп-лицейін» ашуы да жас ұрпақтың келешегіне бейтарап қарай алмайтын ұстаздық үлкен жүректің ұмтылысы болатын. Мектеп, лицей-гимназияға арналған «Ежелгі әдебиет» оқулығын жазып, жариялауы да ұлтын сүйген жүректің соңына қалдырған таза ниет-аманаты іспетті.

1 Кәкішев Т. Еңбегімен елеулі. Кіт. Алма апай. – Алматы: Нұрлы әлем, 2007. – 206 б.
2 Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін... Құрастырып, алғы сөзін жазған филология ғылымының докторы, профессор Қ. Ергөбек. – Алматы: Ана тілі, 2004. – 344 б.
3 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 167 б.
4 Кәкішев Т. Алма // Сыр бойы. – 2007. – 30 қараша.
5 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 404 б.
6 Қирабаев С. Шындық және шығарма. Сын мақалалар, зерттеулер, портреттер. – Алматы: Жалын, 1981. – 252 б.
7 Атымов М. Қажым Жұмалиев. Өмірі мен творчестволық қызметі. – Алматы: Ғылым, 1987. – 160 б.
8 Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 163 б.
9 Маллаев Н.М. История узбекской литературы с древнейших времен до ХҮІІ века. – Ташкент, 1963. – 180 б.
10 Мұқанов С. Халық мұрасы. Тарихтық және этнографиялық шолу. – Алматы: Қазақстан, 1974. – 236 б.
11 Ысмайлов Е. Әдебиет жайлы ойлар. Ақындық өнер мен ақындар туралы. – Алматы: Жазушы, 1968. – 320 б.
12 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Оқу құралы. – Алматы: Мектеп, 1974. – 320 б.
13 Бөжеев М. Абайдың ақындық айналасы. – Алматы: Жазушы, 1971. –
112 б.
14 Ғұмарова М. Бұрын зерттелмеген жырлар. Кіт. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1960. – 1 т. – 230 б.
15 Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. Оқу құралы. / Құраст., алғы сөзін жазған Т. Қоңыратбаев. – Алматы: Санат, 1994. – 312 б.
16 Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. – Алматы: Ғылым, 1973. – 180 б.
17 Бердібаев Р. Гүлстан бұлбұлдары. – Алматы: Жазушы, 1970. – 170 б.
18 Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. – Алматы: Білім, 1990. – 51 б.
19 Келімбетов Н. Шәді ақын. Алматы: Жазушы, 1974. – 100 б.
20 Күмісбаев Ө. Турмагамбет Изтлеуов и его Рустем-Дастан. – Алма-Ата: Наука, 1982. – 120 б.
21 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. –
272 б.
22 Азибаева Б. Казахские народные романические дастаны. Алма-Ата: Наука, 1990. – 220 б.
23 Қыраубаева А. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы: филол. ғыл. д-ры. дис. – Алматы, 1997. –
180 б.
24 Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. Жоғары оқу орындарының филология және журналистика фаукльтеттерінің студенттеріне арналған оқу құралы. – Астана: Елорда, 2001. – 224 б.
25 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Қазақ әдебиеті бастаулары. Оқулық. – Алматы: Атамұра, 2005. – 336 б.
26 Әбдіманұлы Ө. Ұлтын ұлықтаған ұстаз // Айқын. – 2007. – 16 мамыр.
27 Қыраубаева А. Қисса жанры // Қазақ әдебиеті. – 1981. – 20 қараша.
28 Қыраубаева А. «Жұмжұма сұлтан» // Парасат. – 1991. – №8. – 12-19 бб.
29 Қыраубаева А. Жазушы Сәйф Сараи // Парасат. – 1991. – №12. – 25-
29 бб.
30 Қыраубаева А. Қазақ мифологиясы және Авеста // Жұлдыз. – 1996. – №2. – 58-63 бб.
31 Қыраубаева А. «Жұмжұма сұлтан» хикаясы // Түркістан. – 1997. –
19 ақпан.
32 Қыраубаева А. Қорқыт Ата мифтері және Авеста // Жұлдыз. – 1997. – №2. – 45-52 бб.
33 Қыраубаева А. Тамыр жайған бәйтерек (Қ.А. Яссауи поэзиясындағы сопылық ағым туралы) // Егемен Қазақстан. – 2000. – 20 қазан.
34 Қыраубаева А. «Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім...» (Шәкәрімнің «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны. Кіт. Шәкәрімтану мәселелері.– Алматы: Раритет, 2007. – 2 т. – 240 б.
35 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Оқулық. – Алматы: Санат, 2006. – 904 б.
36 Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму: монография. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
37 Тебегенов Т. Асқаралы шыңның, ғылымдағы шынның айбыны. Кіт. Алма апай. – Алматы: Нұрлы әлем, 2007. – 206 б.
38 Ісімақова А. Асыл сөздің шырақшысы. Кіт. Алма апай. – Алматы: Нұрлы әлем, 2007. – 206 б.
39 Б. Кенжебаев және қазақ әдебиеті тарихының мәселелері // Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. 26-27 ақпан, 2004 жыл. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 283 б.
40 Қыраубаева А. Көкейкесті арман ғұмыр // Әзіреті Түркістан. – 2007. – 23 қазан.
41 Қыраубаева А. Әулиелі ел азбайды. Тілші ғалым Б. Сағындықов жайында сыр. // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – 1999. – №31. – 12-
15 бб.
42 Қыраубаева А. Ұстаз. Әдебиет сыншысы Р. Нұрғали туралы // Ана тілі. – 2000. – 1 маусым.
43 Қыраубаева А. Мың жылдық жолаушы. Кіт. Жүрегіне қаламын сүйеген. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Мырзатай Жолдасбеков жайлы ой-толғамдар. – Астана, 2007. – 180 б.
44 Салқынбаев З.Б. Кашафуддин Шахмарданұлының шығармашылығы: филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2002. – 28 б.
45 Дәрібаев С.Д. Сыр шайырлары поэзиясындағы ежелгі әдебиет дәстүрі: филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2002. – 23 б.
46 Сейітжанов Қ.Қ. Алтын орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы («Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын» поэмалары негізінде): филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Астана: 2003. – 28 б.
47 Асқарова Г.С. Рабғузидің «Қисас-ул анбийа» ескерткішіндегі «Жүсіп Сыддық» қиссасы: филол. ғыл. канд. дис. автореф. (Ғылыми жетекшісі Қыраубаева А., Нарымбетов Ә. Қ.). – Алматы, 2005. – 28 б.
48 Мәтбек Н.Қ. Сүлеймен Бақырғанидың (Хакім ата) әдеби мұрасы: филол. ғыл. канд. дис. автореф. (Ғылыми жетекшілері Қыраубаева А., Тілепов Ж.). – Алматы: 2005. – 26 б.
49 Қыраубайқызы А. Жаным садаға. Деректі әңгімелер. – Алматы: Жалын, 1995. – 192 б.
50 Қыраубаева А. Жекеменшік лицей. Алматы облысы Қаскелең ауданында ашылған қазақ мәдениеті мектеп-лицейінің директорымен сұхбат. Әңгімелескен Л. Орынбасарова // Жас Алаш. – 1994. – 3 наурыз.
51 Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. Мектеп, лицей-гимназияға арналған оқулық. – Алматы: Әл-Фараби, 1996. – 132 б.
52 Қыраубаева А. Баланы басқаша оқытпасақ... ҚазМҰУ-дің мұғалімінің сұхбаты. Әңгімелескен С. Жұмабекұлы // Егемен Қазақстан. – 1994. –
3 қыркүйек.
53 Қыраубаева А. Ұлттық мектеп қажет. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің ұстазымен жаңа мектеп үлгісі ұлттық мектеп төңірегіндегі сұхбат. Әңгімелескен Б. Қайратұлы. // Астана ақшамы. – 1999. – 27 шілде.
54 Қыраубаева А. Шәкірт мүмкіндігі шексіз... Алматы облысы Қаскелең ауданы Жандосов ауылындағы жекеменшік лицейдің басшысымен сұхбат. Әңгімелескен Ғ. Жүндібаев, Н. Мауытов. // Жас Алаш. – 1995. – 11 ақпан.
55 Қыраубаева А. «Ұстаз – ақиқаттың апостолы, шындықтың шырақшысы» // Мәдениет. – 2007. – №6/7. – 42-43; 80-81 бб.
56 Қыраубаева А. Сену тәрбиесі // Мәдениет. – 2007. – №8 / 9. – 27-29 бб.
57 Қыраубаева А. Қыз қылығымен // Ұлағат. – 1996. – №2-3. – 51-54 бб.
58 Қыраубаева А. Әже ашуы. Әңгіме // Қазақстан әйелдері. – 1966. – №8. – 12 б.
59 Қыраубаева А. Ақ әже. Әңгіме // Қазақ әдебиеті. – 1969. – 11 январь.
60 Қыраубаева А. Қайын ата. Әңгіме // Қазақстан әйелдері. – 1969. – №6. – 16-17 бб.
61 Жамбыл салған ән еді. Әндері мен күйлері / Құраст. А. Қыраубайқызы Жамбыл келіні. Нотаға түсірген Д. Шаштайұлы. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 88 б.
62 Әбдиманұлы Ө. Алма апай. ҚазГУ-де оқытушысы болған
А. Қыраубаева туралы естелік / Адам Ата – Хауа Ана. – 2002. – 3 наурыз. – 7 б.
63 Әбдіманұлы Ө. Алма апай // Жас Қазақ. – 2007. – 4 мамыр. – 7 б.
64 Бейсенова Ш., Әдуова Г. Алма Қыраубайқызы. Филология ғылымының докторы, профессор, ұстаз жайлы // Түркістан. – 2003. – 10 шілде. – 7 б.
65 Қалыбай Ж. Арбаған бізді бір сиқыр. Алматы қаласы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінің филология факультетінің доценті
А. Қыраубаева туралы // Егемен Қазақстан. – 1997. – 13 мамыр.
66 Әмиша Н. Алаштың Алмасы // Айқын. – 2007. – 4 желтоқсан. – 5 б.
67 Бектасова Г. Қыраубаеваның мектебі // Түркістан. – 24 мамыр. – 7 б.
68 Дәрібайұлы С. Ғұмыры қысқа болған мектеп // Бала тәрбиесі. – 2007. – 11-15 бб.
69 Жалғасова Г. Ежелгі дәуір әдебиетінің білгірі. Алма Қыраубаева – 60 // Сыр бойы. – 2007. – 1 желтоқсан. – 2 б.
70 Жеңісұлы Е. Алма апайдың әлемі. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің филология факультетіінің оқытушысы
А. Қыраубаева туралы // Жас Алаш. – 1998. – 29 қыркүйек.
71 Қамалқызы Ж. Ғалымның хаты өлмейді. Ғалым Алма Қыраубайқызы туралы естелік // Қазақ және әлем әдебиеті. – 2005. – №5. 8-11 бб.
72 Кенжебаева Г. «Сағындық Сізді, Алма апай!..» // Айқын. – 2007. –
16 мамыр.
73 Қырғызбай Ө. Бейсенбай Кенжебаевтың шәкірті Алма Қыраубаева ғылымға елеулі үлес қосқан еді // Алматы ақшамы. – 2007. – 19 мамыр.
74 Майғаранова Ш. Ұлттық мектеп үлгісін орнықтырсам деп еді. Ғалым, ұстаз Алма Қыраубаева туралы естелік // Егемен Қазақстан. – 2002. – 1 ақпан.
75 Майғаранова Ш. Ұлтымыздың аяулы қызы Алма Қыраубаева // Астана ақшамы. – 2002. – 31 қаңтар.
76 Мұсалы Л. Жаны садаға... // Әдебиет айдыны. – 2007. – 10 мамыр.
77 Шілдебайұлы З. Асыл арманынан айнымаған ардақты ана. Өлең // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2007. – №5. – 129 б.
78 Шайхыұлы Е. Ұлтын ұлықтаған ұстаз. Оның бойында тәуіптің көзі, ақынның жүрегі, суретшінің қиялы бар еді // Айқын. – 2007. – 16 мамыр.
79 Шайхыұлы Е. Алматану ғылымы бүгіннен басталады // Айқын. – 2007. – 16 мамыр.
80 Мәжитұлы Б. Қаламгерлерді қасиеттеген кеш. «Айдынның ақ толқындары» атты еске алу кеші туралы // Егемен Қазақстан. – 2003. – 4маусым.
81 Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары. – Алматы: Жазушы, 1964. – 87 б.
82 Марғұлан Ә. Ажалмен алысқан алып адам. Кіт. Сөзстан. Жас қаламгерлер кітапханасы. 7-ші кітап / Құраст. Б. Сарбалаев. – Алматы: Жалын, 1986. – 192 б.
83 Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар. – Алматы: Жазушы, 1974. – 216 б.
84 Жолдасбеков М. Асыл арналар. Әдеби мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1990. – 348 б.
85 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1959. – 556 б.
86 Қаратаев М. Революция рухымен. Жинақ. – Алматы: Жазушы, 1978. – 416 б.
87 Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 455 б.
88 Бердібай Р. Аңыздан Тәуратқа. Кіт. Бес томдық шығармалар жинағы. Эпос – ел қазынасы. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – 1 т. – 464 б.
89 Косидовский З. Библейские сказания. Изд. Политическая литература. – Москва, 1966. – 97 б.
90 Шахнович М. Мифы о сотворении мира. – Москва, 1968. – 120 б.
91 Ақназаров К. С. Ислам діні және оның реакциялық мәні. – Алматы, Қазақстан, 1964. – 93 б.
92 Донини А. Люди, идолы и боги. Госполитиздат. – Москва, 1962. – 320 б.
93 Климович Л. И. Ислам. – Москва: Наука, 1965. – 333 б.
94 Ғашық-наме. Шығыс хикаяларының желісіне құрылған қазақ дастандары. – Алматы: Жазушы, 1976. – 472 б.
95 Бертельс Е.А. Абу-л-Касим Фирдоуси и его творчество. – Л-М., 1935. –87 б.
96 Бердібай Р. Ғашықтық (романдық) дастан. Кіт. Бес томдық. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – 1 т. – 464 б.
97 Беляев Е. А. Арабы. Ислам и арабский халифат в ранее средневековье. Москва: Наука, 1965. – 280 б.
98 Соловьев А., Катанов Н. Ф. Каталог книг отпечатанных в типографии императорского университета с 1800 по 1896 года. – Казань. – 416 б.
99 «Қиссас-ұл әнбия», Рабғузи. – Қазан, 1873. – 130 б.
100 Құлмұхамбет Байғұлыұлының жинаған ауыз әдебиеті үлгілері. 1896-1910 жж. – П. 127. – 85 б.
101 Каскабасов С. Казахская волшебная сказка. – Алма-Ата: Наука, 1972. –207 б.
102 Ізтілеуұлы Т. Естеліктер, мақалалар, мұрағаттық құжаттар – Алматы: Жазушы, 2007. – 4 т. – 304 б.
103 Бердібаев Р. Шайырдың шырын сөздері // Еңбек туы. – 1973. –
5 декабрь.
104 Еңсегенов Т. Ақын талантының бір қыры // Коммунизм шамшырағы. – 1979. – 12 апрель.
105 Хорезми. Махаббатнама. Дастан / Алғы сөзін жазып, транскрипциясын қарастырған және ауд. А. Қыраубаева. – Алматы: Жалын, 1985. – 112 б.
106 Бартольд В.В. Новая рукопись уйгурским шрифтом в Британском музее. ДАН, 1924, Апр.-июнь. – Алматы: Новый мир, 1939. – №9. – 145 с.
107 Наджип Э. Н. Кыпчакско-огузский язык мамлюкского Египта ХІV в.: автореф. канд. филол. наук. – Москва, 1965. – 30 б.
108 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1939. – 87 б.
109 Бердібаев Р. Ежелгі жазба мұралар. Кіт. Ғасырлар толғауы. – Алматы, 1977. – 318 б.
110 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. Ерте дәуірден ХІХ ғ. аяғына дейін. – Алматы: Қазақстан, 1967. – 388 б.
111 Оғыз наме. Мұхаббат наме. Ауд. Ә. Дербісәлин, М. Жармұхамедов,
Ө. Күмісбаев. – Алматы: Ғылым, 1986. – 207 б.
112 Маковельский А.О. Авеста. – Бакы, 1960. – 270 с.
113 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. – Алматы: Ғылым, 1994. – 320 б.
114 Кеңесбаев І., Керімов Ә. «Мұхаббат-наме» ескерткішіндегі қазақ тіліне қатысты кей элементтер жайында / Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. – Алматы, Ғылым, 1981. – 198 б.
115 Құдайбердиев Шәкәрім. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер / Құраст. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов, [А. Құдайбердиев] – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
116 Короглы Х. К. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. – Москва: Наука, 1983. – 355 б.
117 Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары. Көркемдік дәстүр жалғастығы. Зерттеу. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 256 б.
118 Қыраубаева А. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы: филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 1997. – 55 б.
119 Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым акад. баспасы, 1960. – 1 т. – 760 б.
120 Бөжеев М., Ахметов З. Қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланысы. Кіт. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1961. – 2 т. –
581 б.
121 Ғұмарова М. Бұрын зерттелмеген жырлар. Кіт. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1960. – 1 т. – 760 б.
122 Бердібаев Р. Эпос – ел қазынасы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 240 б.
123 Сатбаева Ш. Казахская литература и Восток. – Алма-Ата: Наука, 1982. – 240 б.
124 Кумисбаев У. Проблемы арабо-персидских и казахских литературных связей /ХIХ-ХХ вв. – Алма-Ата: КазГУ, 1996. – 292 б.
125 Бөжеев М. Абайдың ақындық айналасы. – Алматы, 1971. – 112 б.
126 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі / Құраст. З. Ахметов, Т. Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
127 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
128 Мифы древней Индии. Литературное изложение В.Г. Эрмана и
Э.Н. Темкина. – Москва: Наука, 1975. – 240 б.
129 Еңсегенұлы Т. Қазақ әдебиеті тарихының арғы арналары. – Алматы, 2001. – 220 б.
130 Бойс М. Зороастрийцы: Верования и обычаи. – Москва: Наука, 1987. –301 б.
131 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар. Ғылыми зерттеулер, мақалалар / Құраст. Р. Бердібаев. – Алматы: Жазушы, 1985. – 367 б.
132 Дүйсенов М. Бір аспанның астында. – Алматы: Жалын, 1986. – 432 б.
133 Жұмабаев М. Шығармалары. Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер / Құраст. Х. Абдуллин, Б. Дәрімбетов, З. Жұмабаева. – Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б.
134 Көпеев М. Ел аузынан жинаған әдебиет үлгілері. – Алматы: Ғылым, 1992. – 224 б.
135 Машанов А. Әл-Фараби және Абай. – Алматы: Қазақстан, 1994. –
192 б.
136 Жәңгірұлы Ш. Назым Сияр Шәриф немесе Пайғамбардың ақ жолы туралы дастан / Құраст. баспаға әзірлеген О. Құдышұлы. – Алматы: Санат, 1995. – 128 б.
137 Қорқыт ата кітабы. Түрік тілінен ауд. Б. Ысқақов. – Алматы: Жазушы, 1994. – 160 б.
138 Бес ғасыр жырлайды. Үш томдық. / Жауапты шығарушы
М. Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1984. – 2 т. – 336 б.
139 Құран хикаялары. – Алматы: Жалын, 1992. – 222 б.
140 Бердібаев Р. Көне заман куәліктері. Кіт. Бес томдық шығармалар жинағы. Эпос – ел қазынасы. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – 1 т. – 464 б.
141 Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. – Алматы, 1992. – 240 б.
142 Маданов Х., Мусин Я. Ұлы дала тарихы. – Алматы, 1994. – 179 б.
143 Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995. – 240 б.
144 Ежелгі қазақ әдебиеті. Жоғары оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы / Құраст. және өмірбаяндық деректерді жазған А. Қыраубаева. – Алматы: Ана тілі, 1991. –
280 б.
145 Бердібаев Р. «Құтты білік» ғибраты. Кіт. Бес томдық шығ. жинағы. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – 4 т. – 448 б.
146 Данте. Құдіретте комедия. Ауд. М. Мақатаев. – Алматы: Жазушы, 1971. – 232 б.
147 Қубас. Ел қазынасы – ескі сөз. – Алматы: Ғылым, 1994. – 16 б.
148 Ибатов А. Құтбтың «Хұсрау уа Шырын» поэмасының сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1974. – 278 б.
149 Алиев Г.Ю. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока. –Москва: Наука, 1985. – 332 б.
150 Әуезов М. О. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1967. – 390 б.
151 Күмісбаев Ө. «Қиссалар және кітаби ақындар». ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Ғылым, 1994. – 220 б.
152 Герхардт М. Искусство повестования. – Москва: Наука, 1984. – 109б.
153 Арабская средневековая культура и литература. – Москва: Наука, 1978. – 154 б.
154 Мың бір түн. Төрт томдық. Ауд. Қ. Әбдіқадыров. – Алматы: Жалын, 1993. – 4 т. – 397 б.
155 Мың бір түн. Төрт томдық. Ауд. Қ. Әбдіқадыров. – Алматы: Жалын, 1993. – 2 т. – 464 б.
156 Қыраубаева А. «Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім». Кіт. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. Ғылыми мақалалар жинағы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 144 б.
157 Ғашықтық жырлар. – Алматы, 1994. – 244 б.
158 Келімбетов Н. Жақсы нышан, игі қадам. Хорезмидің «Махаббатнама» дастанына сын. Ауд. А. Қыраубаева // Қазақ әдебиеті. – 1986. – 15 август.
159 Аманжолов А. Түркі филологиясы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
160 Бейсенова Ш. Ғалымдық тұлғасы. Кіт. Алма апай. – Алматы: Нұрлы әлем, 2007. – 206 б.
161 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы, 1997. – 210 б.
162 Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. Ауд. А. Егеубай. – Алматы, Хант, 1997. – 1 т. – 591 б.
163 Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. Ауд. А. Егеубай. – Алматы, 2007. –
2 т. – 256 б.
164 Мырзахметұлы М. Түрік халықтарының ортақ әдеби мұрасы // Шәкәрім. Ғылыми-педагогикалық журнал. – 2006. – №2. – 23-28 бб.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3

1  А.  Қыраубаеваның  Рабғузи   қи ссалары   мен Махаббатнама туралы
зерттеулері
1.1 Ғалым, ұстаздың шығармашылық ғұмырнамасы 9
1.2  Алтын  Орда  дәуірі  әдебиеті мен  Рабғузи  қиссалары
А. Қыраубаева зерттеуінде 18
1.3  Хорезмидің  Махаббатнама  да станы  –  түркі  тілдес  халықтарды ң
ортақ әдеби мұрасы 48

2  Қазақ  әдебиетіндегі  шығыстық   қисса-дастандар
А. Қыраубаеваның зерттеуінде
2.1 Қисса жанры: табиғаты мен даму сатылары 59
2.2 А.Қыраубаеваның ежелгі әдебиет үлгілерін аударудағы еңбегі 92
2.3 Ежелгі әдебиет: жаңашыл қөзқарастар мен пайымдаулар 105

Қорытынды 121

Пайдаланылған әдебиеттер 128

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тоталитарлық жүйенің қыспағына қарамастан
ежелгі дәуір әдебиетінің мәселелеріне терең бойлап, байыпты ғылыми
пайымдаулар мен қорытындылар жасаған Халықаралық Жамбыл сыйлығының
лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Алма Мүтәліпқызы
Қыраубаева (1947-2001) – дүниеден ерте өтсе де, ұлттық әдебиеттану
ғылымының дамуында өзіндік орны бар дарынды ғалым болды. Әл-Фараби атындағы
Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетінде оқып жүргенде-ақ,
ғылымға деген қабілетін, ынтасын танытып, үлкен әдебиеттанушы ғалым Б.
Кенжебаевтың ықыласын өзіне аударады. Жас ғалымның сол кездегі жабық
тақырып ежелгі дәуір әдебиетіне, оның ішінде Алтын Орда дәуірі әдебиетінің
жауһары саналған Махаббатнама дастанына, дау-дамайы мол, діни қисса
атанған Рабғузи қиссаларына батыл баруы бір жағы ұстазы Б. Кенжебаевтың
ғылыми концепциясын дәлелдеуге белсене қатысуы болса, сондай-ақ ғалым
ретіндегі принциптілігі мен қажырлылығын, ізденгіштігі мен ұлтқа қызмет
етудің үлгісін көрсетуі болды.
А. Қыраубаеваның ғылыми зерттеу арнасына бүгінгі күн биігінен көз
салсақ, тың тақырыпқа баруынан қиыннан-қиынға құлаш ұрған шын ғалымға тән
қайсар мінезін, мықты рухын байқаймыз. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-
дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы деген тақырыпта докторлық
диссертация жұмысын орындауы осының айғағы. Кең көлемді бұл зерттеудің
ұшқыны ғалым көңілінде кандидаттық диссертация жұмысының арқауына айналған
Махаббатнама дастаны мен Рабғузи қиссаларын зерттеп жүргенде-ақ
оянғанын жазбай тануға болады. Қазақ қисса-дастандарының түп-төркінін
ежелгі әлемдік мифтермен байланыстыра қарауы, нәзирашылдық дәстүрінің ХІІІ-
ХІV ғасырларда түркі әдебиетіне келуін ғылыми тұрғыдан пайымдауы, ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында шығыстық желідегі қисса-
дастандардың дамуын көрсетуі мен қалыптасқан сюжеттік арналар бойынша
оларды топтастыра қарастыруы тың ғылыми қорытындылар мен жаңалықтарға
құрылған байыпты зерттеу болды. Ежелгі дәуір әдебиетін Түркі қағанаты
дәуіріндегі әдебиетпен (V-VІІІ ғасырлар) шектемей, біздің заманымыздан
бұрынғы сақ, ғұн, үйсін дәуіріндегі жазу-сызулар, аңыз-жырлар деп
қарастыруы да кейін ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуші ғалымдар тарапынан
қолдау тауып өрістетілді.
А. Қыраубаеваның ғалымдығымен қатар үлкен жүректі ұстаз болғандығын да
даралап айтып өту орынды. Әл-Фараби атындағы Ұлттық университетте, Л.Н.
Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде дәріс жүргізді, Ежелгі
дәуір әдебиетінен оқу құралын жазды, хрестоматиялық оқу құралын
құрастырды. Әсіресе, ғалымның ежелгі дәуір әдебиетінен хрестоматиялық оқу
құралын құрастырып, студенттерге ұсынылуы уақыттың өзі талап еткен маңызды
жаңалық болды. Ғалым М. Жолдасбековтың сөзімен айтқанда, соңғы жетпіс жылда
қазақ баспасында мүлдем жарық көрмеген әдеби жәдігерлер транскрипциясымен
және қазіргі қазақ тіліндегі аудармасымен тұңғыш рет көпшілік назарына
ұсынылды. Мұнда ғалым Хорезмидің Махаббатнамасын, Хұсам Кәтибтің Жұмжұма
сұлтан мен Сәйф Сарайдың Жәдігернама, Түркіше Гүлстан туындыларының
үзінділерін аударды. 90-жылдардың соңында ауыл балаларының білімін
тереңдетіп, жоғары деңгейге көтеріп, ой-өрісін кеңейту мақсатында
Қаскелеңде Қазақ мәдениеті мектеп-лицейін ашуы да жас ұрпақтың келешегіне
бейтарап қарай алмайтын ұстаздық үлкен жүректің ұмтылысы болатын. Мектеп,
лицей-гимназияға арналған Ежелгі әдебиет оқулығын жазып, жариялауы да
ұлтын сүйген жүректің соңына қалдырған таза ниет-аманаты іспетті.
А. Қыраубаева ұстаз ғалымдары, әріптестері туралы тебірене толғанып
мақалалар жазды, өзі де ежелгі дәуір әдебиеті мәселелерін өзек еткен жас
ғалымдардың ғылыми жұмыстарына жетекшілік жасады. Жасындай жарқ еткен
ғұмырдың ұлт ісіне, ұлттық ғылымға, ұлттық тәрбиеге арналғаны бүгіндері
алдын көрген шәкірттері, замандас әріптестері, аға буын ұстаздары тарапынан
жыр ғып, сыр ғып айтылуда.
Зерттеу жұмысында көрнекті ғалым, ұстаз А. Қыраубаеваның ғылыми
зерттеулерінің мәні ашылады, басты ғылыми бағыттары мен ұлттық әдебиеттану
ғылымына әкелген жаңалықтары зерделенеді, мағыналы ғұмырының тағлымы
таразыланады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірін зерттеу
ұлттық әдебиеттану ғылымында оңай қалыптасқан жоқ. Өзара күрес-тартысы,
қуғындауы мол, оның үстіне кеңестік цензураның қырағылы мықты жағдайды
бастан кешіруге тура келді. Алайда әлемдік түркология ғылымында, Кеңес
одағындағы өзге туыстас түркі халықтарында ежелгі мәдениет пен ежелгі
әдебиетке үңілу, оны тану және таныта білу үдерісі қызу жүріп жатқанда,
бұдан қазақ ғалымдары тыс қалмады. А. Қыраубаеваның ғылыми еңбектерін
зерттеу арқылы қазақ әдебиеті тарихындағы ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелу
тарихын, негізгі бағыттары мен ізденіс арналарын, әлі де зерттелуге тиісті
өзекті мәселелерін тануға болады. Ғалымның Алтын Орда дәуіріндегі
әдебиеттің дамуын аударма-нәзиралық шығармалар және тыңтума әдебиет деп
екіге бөліп, зерттеу жұмысында соған қатысты әдеби нұсқаларды жан-жақты
талдауы мен кейбір туындылардың аудармасын жасауы қазақ әдебиеті тарихының
орта ғасырлар кезеңімен, сол уақыттағы әлемдік әдебиетпен сабақтасып
жатқанын нақтылы дәйек-дерекпен орнықтыра түсті. Қайбір туындылардың
кеңестік идеология ықпалымен біржақты, теріс бағаланып келгені дәлелді
анықталды. Сондай-ақ қазақ әдебиетіндегі шығыстық желідегі қисса-дастандар
туралы іргелі зерттеу жұмысы да халықтық эстетиканың, таным-түсініктің
ешқашан томаға-тұйық болмайтынын, оның әлемдік көркемдік дүниетаныммен
тығыз ұштасып жататындығын, мұндай рухани байланыстың қалыптасуында белгілі
бір тарихи кезеңдердің, өзара қарым-қатынастардың, дарынды тұлғалардың орны
мен маңызы айрықша екендігін анықтауға құрылды. Қазақ әдебиетінің тарихы
біздің дәуірімізге дейінгі көне замандардан бастау алатыны бүгінде ғылыми
тұрғыдан дәйектелуде десек, осындай батыл ойлы көзқарастың туындауы мен
орнығуында А. Қыраубаева зерттеулері елеулі қызмет атқарды. Жалпы, А.
Қыраубаеваның ғылыми мұраларын зерттеу арқылы ғылымдағы дәстүр мен
жаңашылдық мәселесі, яғни Б. Кенжебаев тәрізді аға ұрпақ өкілдерінің ғылыми
ой-қорытындылары мен орта буын ғалымдарының ғылыми ізденістері,
сабақтастығы, тұжырымдары қалай ұштасты және ежелгі дәуір әдебиетіне
қатысты бүгінгі әдебиеттану ғылымының алдында қандай көкейкесті мәселелер
бар деген сұраққа жауап ізделінеді. Бұл әдебиеттану ғылымында өзекті
мәселе. Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін осымен байланыстырамыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғалым А. Қыраубаеваның ғылыми мұрасы
туралы жүйелі зерттеу жұмысы әлі қолға алынған жоқ. Ол туралы аға ғалымдар,
тұстастары мен шәкірттері тарапынан бірсыпыра естеліктер, мақалалар
жазылды, қазіргі уақытта да жазылу үстінде. Онда ғалымның еңбектеріне,
қарым-қабілетіне, ұстаздық-адамдық қадір-қасиетіне баға беріледі, ғылыми
бағыты мен ізденістеріне шолу жасалып, оң пікірлер айтылады. Ғалымның
жекелеген еңбектеріне баспасөз бетінде сын мақалалар жарияланған. Алайда,
бұл мақалалар тұтасымен алғанда А. Қыраубаеваның зерттеу жұмыстарының
маңызын тануда дерек көздерінің бірі ретінде саналғанмен, алғы шарт қана.
Ғалым еңбегінің ішкі мәні мен көкейкестілігін диалектикалық бірлікте ашуды
міндетіне алмайды. Ол үшін тұтас, жүйелі зерттеу қажет.
Зерттеу нысаны. Ғалымның жарияланған монографиялық зерттеулері мен әр
алуан жинақтарда, баспасөз бетінде басылған мақалалары, диссертация жұмысы
мен авторефераты, соған қатысты еңбектер зерттеу негізіне алынды.
Зерттеу пәні. Ежелгі дәуір әдебиетінің көкейкесті мәселелері, әлемдік
әдеби байланыстар көрінісі, халықтық әдебиеттің танымдық-эстетикалық
тағылымы.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диссертация жұмысының
негізгі мақсаты белгілі әдебиеттанушы А. Қыраубаеваның ежелгі дәуір
әдебиетін зерттеудегі негізгі ғылыми ұстанымдары мен ой-тұжырымдарын тану,
жүйелеу және бүгінгі әдебиеттану ғылымының дамуындағы маңызын айқындау мен
бағалау болып табылады. Осы мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді
орындау алға қойылды:
- ғалымның ізденіс арналарын, ғылымға келу жолындағы дәстүр жалғастығы
мен ежелгі дәуір әдебиетін зерттеудегі өзіндік дүниетанымы мен көзқарасының
қалыптасуын анықтау;
- ғалымның негізгі ғылыми бағыттарын айқындау және жүйелеу, оның
негізділігі мен өміршеңдігін таныту, сондай-ақ бүгінгі әдебиеттану
ғылымының дамуындағы орны мен маңызын көрсету;
- А. Қыраубаеваның ғылыми ой-тұжырымдарын өзге әдебиеттанушы
ғалымдардың еңбектерімен салыстыра тексеріп, сабақтастығы мен өзіндік
жаңалығын тану;
- Рабғузи қиссалары туралы зерттеудің монографиялық сыр-сипаты мен
ғылыми тереңдігін, жаңашылдық сипатын ашу;
- Хорезмидің Махаббатнама дастанына жан-жақты талдау жасаған, тың ой-
пікірлерін дәлелді ұсынған А. Қыраубаева еңбегінің мән-маңызын анықтау;
- қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен
қалыптасуы туралы кең көлемді зерттеулердің әдебиеттану ғылымындағы
жаңалығы мен негізгі қорытындыларын айқындау;
- тәуелсіздік алғаннан кейінгі еркін, азат ойлы ғалым зерттеулерін
саралау, түркі әдебиетінің жемісті бір бұтағы қазақ әдебиетінің тарихының
бастауы біздің заманымызға дейінгі уақыттардан басталады деген ғылыми
ізденісінің басқа ғалымдар еңбектерінде тереңдетілуін, жүйеленуін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Белгілі әдебиеттанушы ғалым А.
Қыраубаеваның ғылыми мұрасы алғашқы рет арнайы, жан-жақты зерттеу нысанына
айналып отыр;
- ғалымның ежелгі дәуір әдебиетін қарастырудағы маңызды ғылыми ой-
тұжырымдары зерттеу еңбектері негізінде айқындалып, қорытылып беріледі;
- ежелгі дәуір әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы мен оның әлем халықтары
әдебиетімен байланыстылығы, өзара ықпалы мен заман, ортаға орай өзгерісі
туралы А. Қыраубаеваның ғылыми талдауларының құндылығы көрсетіледі;
-   Рабғузи қиссалары туралы күрделі зерттеудің негізгі ғылыми
қорытындылары, оның маңызы мен жаңашылдық сипаты сараланады;
-  Хорезмидің Махаббатнама дастанының әлемдік көркемдік дүниетаныммен
қатысы және шығарманың стилі мен тілінің берідегі қазақ поэзиясымен
жақындығы анықталады;
- қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрінің көрінісі қисса-дастан жанры
ХІІІ-ХІҮ ғасырларда туып, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басында кеңінен дамыды деген А. Қыраубаеваның ғылыми қорытындысының негізі
сараланып көрсетіледі;
- қисса-дастандардың мифтік негізі, тұрақты сюжет желілері, оның шығыс,
әлем халықтары әдебиетімен байланысы, дәстүр жалғастығы А. Қыраубаева
зерттеуі негізінде анықталып, оның ғылыми негізділігі, жаңалығы мен маңызы
белгіленеді;
- қазақ әдебиетінің тарихы біздің заманымызға дейінгі дәуірден
басталады деген ғылыми концепциясының негізділігі мен өзге әдебиеттанушы
ғалымдар тарапынан өрістетілуі жүйеленеді;
- А. Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетінің нұсқаларын аударудағы
еңбегі бағаланады.
Зерттеу әдістері. А. Қыраубаеваның ғылыми мұрасын зерттеуде талдау,
жинақтау, салыстыру-салғастыру, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Жұмысты
орындауда ежелгі дәуір әдебиетінің өзекті мәселелерін, әдебиет тарихының
негізгі жайларын зерттеген танымал, білікті әдебиеттанушы ғалымдар:
М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Б. Кенжебаев, Ә. Қоңыратбаев, Қ. Жұмалиев,
Е. Ысмайылов, Ы. Дүйсенбаев, З. Қабдолов, Р. Бердібаев, М. Мырзахметұлы,
Х. Сүйіншәлиев, Ә. Дербісалин, Ш. Сәтбаева, Н. Келімбетов, М. Жолдасбеков,
С. Қасқабасов, М. Жармұхамедұлы, Т. Кәкішұлы, М. Мағауин, М. Бөжеев,
М. Ғұмарова, А. Сейдімбек, Б. Омарұлы, С. Негимов, Ө. Күмісбаев,
Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, Б. Майтанов, Н. Сағандықова, С. Әшімханова,
Т. Тебегенов, А. Жақсылықов, Қ. Мәдібай, Б. Жақып, З. Сейітжанов,
З-Ғ. Бисенғали, Ө. Әбдіманұлы, Ж. Тілепов, Д. Ысқақұлы, Б. Әзібаева,
Ш. Ыбыраев, А. Егеубай, Т. Еңсегенов, т.б. негізгі еңбектері басшылыққа
алынды. Сондай-ақ ежелгі, орта ғасыр әдебиеті мәселелерін қарастырған
шетел, түркі ғалымдарының сүбелі зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеуде белгілі әдебиеттанушы
ғалым А. Қыраубаеваның ғылыми мұрасы алғаш рет ғылыми тұрғыдан қорытылған.
Еңбектің ежелгі әдебиет мәселелері мен қисса жанрының тууы, қалыптасуы
жайларын тануда маңызы зор. Алдағы уақытта көне дәуір әдебиетінің өзекті
жайларын қарастыратын зерттеулерде ғалымның қорытылған ғылыми ой-
тұжырымдарын пайдаланудың теориялық-практикалық маңызы жоғары. Зерттеуді
ежелгі әдебиет тарихын оқытуда оқу құралы ретінде, арнайы курста
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- А. Қыраубаева – ежелгі дәуір әдебиетінің білікті зерттеушісі;
-  ғалым еңбегінде кеңестік идеологияның қыспағына қарамастан,
халықтық, ұлттық мүддеге айрықша мән берілді;
-  түркі әдебиетінің бір бұтағы қазақ әдебиетінің тарихы біздің
заманымызға дейінгі дәуірден басталады деген ғалым тұжырымының маңызы
айқындалды;
- Алтын Орда дәуірінде түркі халықтарының әдебиеті аударма-нәзиралық
шығармалар және тыңтума әдебиет үлгісінде және әлем, шығыс халықтары
әдебиетімен байланыста дамыды деген қорытындының ғылыми негізі көрсетілді;
-  Рабғузи қиссаларының діни сипатымен қатар ондағы аңыз-әңгімелердің
дүниетанымдық-тәрбиелік құндылығы анықталып, ондағы аңыз-әңгімелердің түп-
төркіні ертедегі шумер жазуларымен, көне араб-парсы әдебиетімен, Құран,
Библиямен, Фирдоуси дастанымен, басқа да әлемдік мәдениет-әдебиет
үлгілерімен байланыстығы дәлелденді;
-  Хорезмидің Махаббатнама дастанына Шығыс Қайта өрлеуі мен
А. Ясауидың сопылық поэзиясының әсері елеулі болды деген ғалым
қорытындысының мәні айқындалды;
- қисса-дастан жанры қазақтың шығыс елдерімен рухани байланысын, бай
мифологиясынан, діні, халық тарихы, адамдық мұраттарынан жан-жақты
мағлұматтар беретін көркем дүние екені А. Қыраубаева зерттеуі негізінде
анықталды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың
теориялық мәні мен мазмұнның тұжырымдарын құрайтын мәселелері бойынша ҚР
БҒМ Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті
белгілеген республикалық ғылыми басылымдарда және халықаралық,
республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинақтарында
баяндамалар жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, негізгі екі тарау мен
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1  А. ҚЫРАУБАЕВАНЫҢ РАБҒУЗИ ҚИССАЛАРЫ МЕН МАХАББАТНАМА ТУРАЛЫ
ЗЕРТТЕУЛЕРІ

1.1 Ғалым, ұстаздың шығармашылық ғұмырнамасы
Қызылорда облысы Сырдария ауданындағы Бірқазан станциясында дүниеге
келген Алма Мүтәліпқызы Қыраубаева әкесі мен шешесінің тоғыз жыл күткен
тұңғышы.Әкесі оны кішкентайынан Қара қызым! деп еркелетеді. Мүтәліптің
Алмадан кейінгі баласы Асылбектің еске алуында әкесі ақындық пен палуандық
қатар дарыған, жыр-қиссаларды, аңыз әңгімелерді бір естігеннен жаттап алу
қабілеті ерекше, жан дүниесі кең, ақылды, әзілқой адам болса керек.
Ақжарқын әке балаларымен де қалжыңдасып отыратын. Оның күш-қайратының
молдығы туралы мынандай дерек келтіріледі. Бірде Мүтәліп бір топ баланы
жиып алып, қармақ аулап отырса, үстеріне колхоздың белсендісі, ірі денелі
Базарымбет келіп, атымен суды кешіп тұрып айқай салады: Ей, Мүтәліп, қып-
қызыл қызметкерсің, балалармен қармақ аулайсың, жұмыс қайда?, – деп аузына
келгенін айтады. Сонда ол суды кешіп барып сүңгіп кетіп, кенет ат-матымен
Базарымбетті көтеріп алып, шалқасынан тастағанда, аттың төрт аяғы көктен
келіп, белсенді аттың астында қалып қоя жаздапты. Сөйткен Мүтәліп 51 жасына
дейін сабан тойларда күрескен, жаурыны жерге тимеген палуан болған. Ал оның
балажандылығы жайлы, бала тәрбиесіне көп мән беріп, әсіресе әдебиетке
баулудағы орны ерекше болғаны туралы да көп айтылады. Өзі айрықша зерек
болған, 80-100 бет жырды бір рет домбыраға салып айтып шығып, қайтадан
жатқа айта береді. Үйде отырып әуелетіп ән шырқап, кейде балаларынан
тақырып сұрап, ойдан өлең де құрастырады екен. Әр тақырыпқа жарты сағат, не
15 минут уақыт беріліп, кейде соған тоқтай алмай жатқанда, Жүріп келе
жатқан поезды қалай тоқтатасыңдар деп күлетін көрінеді. Әке балаларын
ойынан өлең шығаруға да жастайынан баулыса керек. Ұйқыға жатар алдында 1-2
сағат кітап, ертек, жыр дауыстап оқу бұл үйде әдетке айналады. Алманы
жасынан ер балаша өсіріп, шөп шабу, шөмеле үю сияқты жұмыстарға салған
көрінеді. Бұл нағыз ерлер істейтін жұмыс десе, намыстанып, қасындағы
балалардан қалыспай өршелене түсуші едім, – деп еске алады Алма балалық
шағын.
Бұдан ежелгі дәуір әдебиетін, кейін қисса жанрын зерттеуші
А. Қыраубаеваның бұл тақырыпқа батыл қадам жасауының түп төркінін ұғынуға
болады. Кішкентай кезінен халық әдебиетінің үлгілерін, оның ішінде батырлар
жыры мен қиссаларды үлкендердің ықпалымен еркін тыңдап өсуі болашақ ғылыми
тақырыпты таңдауда септігі тиген.
Студенттік жылдары да ол білімге деген құштарлығымен, ізденісімен
танылады. Жан-жақты өнер иесі болып танылған ол ғылымға бетбұрыс жасайды.
Алманың бір қасиеті бір нәрсені аяқтамай тынбайтын деп еске алады бірге
оқыған құрбылары. Студенттер каникул кезінде үйді-үйлеріне тарқағанда, ол
Москва, Ленинград кітапханаларына барады. Университетте оқып жүргенде М.
Әуезов атындағы атаулы стипендияның иегері болған ол 1968 жылы Ташкентте
өткен түркітану мәселелеріне байланысты ғылыми симпозиумға ҚазМУ
студенттері атынан қатысады.
Зерек студенттің университетте оқытушы болып жұмысқа қалуына Іліктіріп
жіберу керек, әйтпесе бұл қыз арқылы көне тарихтың бір кезеңі кетіп қалады
деп белсенді араласқан ұстаз-ғалым Б. Кенжебаевтың үлкен септігі тиеді. Ол
сол кездері кафедра меңгерушілігін уақытша атқарып жүрген ғалым Т.
Кәкішевті, А. Қыраубаеваны университетке енді басшылыққа келген ректор Ө.
Жолдасбековке ертіп барып, өтініш жасай отырып сағат бөлдіреді. Мұның
себебін Т.Кәкішев кейін былай түсіндіреді: Бейсекеңнің Алмашыл болатын
себебі қазақ әдебиетінің тарихын сонау Орхон-Енесей жазбаларынан тарату
жөнінде ғылыми концепция жасап, Қазақ университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасының күшімен 1967 жылы Ежелгі дәуірдегі әдебиет нұсқалары деген
хрестоматия шығарып, оның сүбелі шығармасы атақты Хорезмидің Мұхаббат
намасы болған еді. Оны қазақшалауға, яғни қазақтардың түсінуіне ғана емес,
Алтын Орда заманында жасалған ортақ мұраны зерттеуге Бейсекең жастарды көп
тартқан уақытта Алмаға да сенім артқан екен. Оны 1969 жылы жазған Мұхаббат
нама деген мақаласын Алма Қыраубаевамен бірлесіп жазғанын Әдебиет
белестері деген жинағында айрықша атап көрсеткені айқын дәлелдейді [1, 10
б.], – дейді ғалым.
Ғалым мен шәкірт арасындағы байланысты естелік мақалалары негізінде
осылай таратсақ, алдыңғы кезекте ұстаз ғалым Б. Кенжебаев туралы біршама
таратып айтуды қажет санаймыз. Әрине, шәкірттерін осылай баулуды мақсат
тұтқан үлкен ғалым әдебиеттану ғылымының кейін қалып бара жатқан бұл
арнасына келуінің, талай сыннан өтуінің өзіндік тарихы, тар жол, тайғақ
кешулі жолы бар болатын.
Б. Кенжебаев ұлттық әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің тарихын
түркі халықтарына ортақ кезеңнен бастау керектігі туралы күрделі мәселені
сонау 20-жылдары көтереді. Ол С. Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті атты
оқулығына жазған рецензиясында осы мәселені тұңғыш рет баспасөз бетінде
айтқанын жазады.
Қырқыншы жылдары Қазақ тілі мен әдебиеті жинағында, Социалистік
Қазақстан газетінде бұл мәселені тағы айтып қараланады. Бірақ ішкі
толқын бәрібір тыныштық бермей, соғыс жылдары Алматыға келген ірі түрколог
ғалым С.Е. Маловпен ақылдаса жүріп, ойын бекіте түседі. 1959 жылы Әдеби
мұра және оны зерттеу деп аталатын ғылыми конференцияда ғалым өз
бастамасымен баяндама жасап, тағы да сөзге, дауға қалады. Ойларын мақалаға
айналдырып, Қазақ әдебиеті газетіне ұсынады. М. Әуезовтің қолдауымен
мақала жарияланып, ғылыми ортада үлкен серпіліс туғызады. Қолдағандар да,
қарсы дау айтқандар да болды. Қажырлы ғалымға бұл жай үміт отын тұтатады.
Ұлттық әдебиеттанудағы сол кез үшін тың, әрі күрделі мәселені
практикалық тұрғыдан негіздеу мақсатында ғалым университеттің Қазақ
әдебиеті кафедрасының аспиранттары мен ізденушілерін әдебиеттің ерте
дәуірін зерттеуге жұмылдырады. Қиындықтарды жеңе жүріп, ғалымдар
диссертация қорғады, жаңа зерттеулер жазды. Қазақ әдебиеті тарихының ерте
дәуірі бірінде жинақтай зерттелсе, енді бірінде нақтылы бір әдеби мұраның
табиғаты ашылып, жан-жақты зерделеніп, қазақ тіліне аударылып, көпшілікке
ұсыну тәжірибесі осы тұста басталады. Еңбектер халықтың қолынан түспес асыл
қазынасына айналды. Ғалым осы батыл да игілікті жұмыстың жалғастығын: Атап
айту қажет болса, М. Жолдасбеков Орхон-Енесей ескерткіштерін, А.
Қыраубаева Махаббат наманы қазақ тіліне аударды,
М. Мағауин ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясын жинақтап, зерттеді. Х.
Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдерін, Ә. Қоңыратбаев ерте
дәуір әдебиеті мен қазақ фольклорының арақатынасын зерттеді [1, 52 б.], –
деп таратып көрсетеді.
Б. Кенжебаевтың өзі де кейін Қазақ әдебиетінің тарихының мәселелері
кітабына енген көптеген зерттеулерін осы кезде жүргізеді. Сөйтіп, қазақ
әдебиетінің ерте дәуірі алпысыншы жылдардың ортасында ғылыми тұрғыдан
негізделіп, жоғарғы оқу орындарында Ежелгі дәуір әдебиеті жеке пән
ретінде оқытыла бастады. Жоғарғы оқу орындары үшін оқу бағдарламалары мен
оқу құралдары жарық көрді. Студенттер әдебиет тарихының тамыры тереңде
екенін таныды. Халық өз тарихына енжар қарай алмайтынын байқатты дейді
ғалым кейін көп жылғы ізденіспен дәлелденген ғылыми концепциясы туралы.
Жоғарыда айтқанымыздай, университет қабырғасында өзінің ізденісімен,
алғырлығымен танылған А. Қыраубаева сол кезден бастап дауы да, қиындығы да
мол ғылыми ізденісте Б. Кенжебаевтың сенім артқан шәкірттерінің біріне
айналды.
А. Қыраубаева ХХ ғасырдың 60-жылдары ұлттық әдебиеттану ғылымында
қарқынды дами бастаған тың ғылыми концепцияға бар ғұмыры мен қажыр-
қайратын, тынымсыз ізденісін арнады. Ғылыми ұстанымын көп жылдық
зерттеуінің нәтижесінде дүниеге келген Ғасырлар мұрасы кітабына жазған
алғы сөзінде қысқа да нақты білдірді:
- ХІІІ-ХІҮ ғасырларда қазіргі Қазақстан, Орта Азия жерлерінде, Еділ
бойында түркі тілінде сөйлейтін көптеген ежелгі тайпалар аралас өмір сүрді.
Бұл кездерде түркі тайпалары әлі де жеке-жеке халық болып
қалыптаспағандықтан, сол кезде олар жазып қалдырған әдеби ескерткіштер
қазіргі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып есептеледі. ХІІІ-ХІҮ
ғасыр ескерткіштері түпкі бастаулары тереңде жатқан қазақ әдебиетіндегі
ежелгі дәуірлердің бір арналы бұлағы;
-  ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркілердің тарихи-әлеуметтік жағдайы,
әдебиетінің өзіндік сипаты, Рабғузи қиссалары, Махаббатнама
ескерткіштерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктері, ежелгі әдебиет дәстүрінің
ХІХ-ХХ ғасырлар басындағы қазақ әдебиетіндегі көрінісі – ұлттық әдебиеттану
ғылымының өзекті мәселелерінің бірі;
- ХІІІ-ХІҮ ғасырлар ескерткіштерінің әдеби сипатын айқындау шығыс
әдебиеттерін дәуірге бөлу саласында әдебиетшілерді көптен толғандырып
жүрген ғылыми ізденістермен үндес. Көне мұралардың кең ауқымда зерттеле
бастауы жер жүзі мәдениетіндегі бағдарластық қарым-қатынастардың жаңа
проблемаларының бетін ашып отыр. Соңғы уақыттарда Шығыс Ренессансы мәселесі
жан-жақты сөз болып талқылануда. ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі әдебиеті осы
көне шығыстан, жер жүзі мәдениетінің сол дәуірдегі дамуынан бөлек, тұйық
жатқан құбылыс емес, солармен тығыз байланыстағы дәстүрлі әдебиет;
- ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі әдебиеті Алтын орда мемлекеті туғызған,
сол территорияда ғана жасалған әдебиет емес, ХІІІ-ХІҮ ғасырларда, Алтын
орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмде, Каспий маңында, Египетте,
тағы басқа жерлерде тіршілік құрған түркі тілдес халықтар жазып қалдырған
әдеби ескерткіштері, қыпшақ, оғыз сияқты ру-ұлыс тайпаларының жасаған ортақ
әдебиеті [8, 3-4 бб.].
А. Қыраубаеваның бұл ғылыми концепциялары Қиссас-и Рабғузи мен
Махаббатнаманың идеялық-көркемдік ерекшеліктері атты кандидаттық
диссертациясына өзек болып, ғылыми тұрғыдан негізделіп, өз шешімін тапты.
Рабғузи қиссалары туралы, әсіресе сол тұста, бұл діни кітап, қажеті
шамалы деген пікір барынша үстем болып тұрғанда, белгілі ғалым Н.М.
Малаевтың бұл кітапта діни нанымға тікелей қатысы жоқ, жер бетіндегі
тірлікке бағытталған әңгімелер де бар, ондай туындылардың дидактикалық-
танымдық мәні зор деген ғылыми тұжырымын [9, 27 б.] басшылыққа нық ала
отырып, тыңғылықты зерттеу жұмысын жүргізіп, Рабғузи қиссалары ХІІІ-ХІҮ
ғасырдағы Алтын Орда дәуірі әдебиетінің жинағы, хрестоматиясы, әр түрлі
жанрдағы шығармалар қамтылған, өз дәуірі әдебиетінің негізгі ерекшеліктерін
аңғартатын құнды мұра [8, 18 б.] деген қорытынды жасауы – жеңіл айтыла
салған пікір емес, көп жылдық зерттеудің, салыстыра тексерудің дәлелденген
түйіні болатын. Шындығына келгенде, Рабғузи қиссаларын құнды әдеби мұра
деп дәлелдеу жоғарыда академик Р. Нұрғали айтқандай, ғылыми концепцияны
практикалық-ғылыми тұрғыдан негіздеуге ұмтылыс болатын.
А. Қыраубаева зерттеуіндегі өзіндік сипат – сабақтастық, жүйелілік.
Тоқтаусыз ізденіс сапары мен ғылым бастауында кезіккен, көзі жеткен шындық
іздері кейін арналы зерттеуге айналып жатуы заңдылық болып табылады.
А. Қыраубаеваның толысып, кемеліне келген шақтағы ғылымға құлаш ұруынан осы
жай аңғарылады. Бұл тағы да тың тақырыпқа беталыс еді. Үлкен арналы желіге
бағытталған күрделі зертттеуіндегі ғылыми тұжырымдардың алғашқы белгілері
кандидаттық диссертациясында-ақ көрініс берген. Ол ежелгі дәуір әдебиетінен
біздің бүгінгі әдебиетімізге ұласқан дәстүр жалғастығы, соның негізінде
қазақ дастан-қиссаларының қалыптасуы мен даму арналары, оның ХІХ ғасыр мен
ХХ ғасырдың басындағы көрінісі болатын.
Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп төркіні мен
қалыптасуы деген тақырыпта дайындаған докторлық диссертацияда
А. Қыраубаева шығыстық сюжеттегі қисса-дастандардың генезисі мен дамып-
қалыптасуын айқындау үшін сол уақытта ұлттық әдебиеттану ғылымында әлі
терең айтыла қоймаған, бірақ айтылуы қажетті мәселелерді жаңа көзқараспен
шешуді алдына мақсат етіп қояды. Бұл тақырып А. Қыраубаева зерттеуіне дейін
айтылмады, қарастырылмады десек дұрыс болмас еді. Шығыстық желідегі қисса-
дастандардың жалпы мәселелері М. Әуезов, С. Мұқанов [10],
Е. Ысмайлов [11], Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин [12], Б.
Шалабаев, Х. Сүйіншәлиевтердің еңбектерінде сөз болса, қисса-дастандарды
арнайы зерттеп, танып-білудің маңыздылығы мен қажеттілігін талдап көрсеткен

М. Бөжеев [13], З. Ахметов, М. Ғұмарова [14, 429-500 бб.], Ә. Қоңыратбаев
[15], Ы. Дүйсенбаев [16], Р. Бердібаев [17] еңбектері шыққан болатын. Бұл
кездері қисса-дастандарды әр қырынан қарастырған Ш.К. Сәтбаева [18], Н.
Келімбетов [19], Ө. Күмісбаев [20], С. Қасқабасов [21], Б. Әзібаевалардың
[22] маңызды зерттеулері жарияланды. Қисса-дастандарды көпшілік оқырманға
таныстыру мақсатында 70-жылдардың екінші жартысынан бастап, алғы сөзі мен
ғылыми түсініктері жазылып жинақтар (1976, 1986, 1990, 1994, 1995 жж.)
жариялана бастады. Кітаптардың шығуында ғалымдар Ү. Субханбердина, Б.
Әзібаева,
С. Қасқабасов, К. Матыжановтар елеулі еңбек сіңірді деп білеміз. Профессор
Т. Кәкішовтың жеке кітапханасынан алынып пайдаланылған Пекиндегі Ұлттар
баспасынан шыққан (1986) қазақ қиссаларының 12 томы да
А. Қыраубаеваның зерттеуіне тың мүмкіндіктер ашты. Осындай күрделі де
қомақты жұмыстардың бұған дейін атқарылуы А. Қыраубаева жұмысына ғылыми-
әдістемелік негіз болды. Ғалым зерттеуінің қамту аясы мен бағытын,
арналарын нақты сезіну үшін жұмыстың алдына қойған міндеттеріне шолу жасап
өтелік. Оны А. Қыраубаева былай таратады:
- Қисса-дастандардың мифтік негіздерін анықтау;
- Х-ХІҮ ғасырлардағы түрік әдебиетіндегі Оянушылық мәселесі және нәзира
дәстүрінің тууына тоқталу;
- ХІІІ-ХІҮ ғасыр әдебиетіндегі нәзира дәстүрінде жазылған қисса-
дастандарды талдау (Қисса Жүсіп, Жұмжұма, Хұсрау-Шырын);
- ХІІІ-ХІҮ ғасырдағы қисса-дастандарды кейінгі нәзиралық нұсқалармен
салыстырып, өзіндік ерекшеліктерін ашу;
- Қиссашыл ақындар шығармашылығын бағдарлау;
- ХІХ-ХХ ғасыр басындағы әдебиеттегі қисса-дастандарды сюжеттік
негіздеріне қарай жүйелеу;
- Мың бір түн – Тотынама желісіне жазылған қисса-дастандарды
айқындап, талдау;
-Шаһнама сюжеттерінің қазақ қисса-дастандарындағы жекелеген желілік
іздерін табу;
- Орта Азиялық сюжеттерді қарастыру;
- Бақтиярдың қырық бұтағына жататын дастандарды салыстыра талдау;
- Қисса-дастандардың өзіндік ерекшеліктерін түйіндей көрсету;
- Қисса-дастан жалғастығының кейбір мәселелеріне назар аудару [23].
Санамаланған мәселелерден зерттеу жұмысының тың бағыты мен тақырып
күрделілігі, екінің бірінің батылы жете бермейтін кең ауқымдылығы танылады.
Бұған жан-жақты тоқталу, талдау нысандары мен жолдарын көрсету, ғылыми
тұжырымдарының мән-маңызы мен құндылығын айқындау – алдағы тараулардың
жүгі. Біздің негізгі шолу жасаудағы мақсатымыз ғалымның ізденіс бағыттарын
анықтау, ғылыми концепцияларының негізгі көріністерін аңғартып өту болып
табылады.
Осы күрделі зерттеулердің құяр арнасы – бір: ежелгі әдебиетке жаңа
көзқараспен келу, оның бүгінгі қазақ әдебиетімен байланысын, түр төркінін
таныту екенін байқаймыз. Қисса-дастан жанрын зерттеу арқылы ғалым қазақтың
айнала шығыс елдерімен рухани байланысының бұрыннан болғанын, ондағы мифтік
желілер мен әр алуан мифтік кейіпкерлердің көне замандағы Гильгамеш,
Авеста туындыларымен, одан өзге де ежелгі мифтермен, ежелгі Вавилон-
Ассирия мәдениетімен байланысып жатқанын салыстыра-салғастыра тексерулер
арқылы дәлелді баяндайды.
Қазақ мәдениетінің тарихы біздің жыл санаумыздың арғы жағынан
басталады [24, 3 б.] деген ғылыми концепцияны дәлелдеу А. Қыраубаеваның
ғылым жолындағы басты мақсатының бірі болды. Мұндай үлкен мақсатты толық
жүзеге асыруға сұм ажал мүмкіндік бермеді. Бірақ мықты ішкі ұмтылыстың
белгілерін ғалымның Ежелгі әдебиет оқу құралынан анық байқаймыз. Мұнда ол
ежелгі әдебиетті дәуірлеу мәселесінде қазақ әдебиетінің бастау бұлағы
біздің заманымызға дейінгі ҮІІ ғасыр мен біздің заманымыздың ІҮ ғасыры
аралығындағы сақ, ғұн, үйсін дәуірі деп алып, бұл дәуірдегі әдебиетті
Заманымыздан бұрынғы жазу-сызулар, аңыз-жырлар деп қарастырады. Оның
негізіне біздің заманымызға дейінгі Ү ғасырда өмір сүрген грек тарихшысы
Герадоттың, қытай жылнамашысы Сыма-Цяньның жазбаларындағы, ХІ ғасырда өмір
сүрген М. Қашқаридың сөздігіндегі ертедегі сақтардың көсемі, ханзадасы,
батыры туралы аңыздарды, Алып Ер Тұңғаны жоқтау жырын негізге алады.
Бүгінгі ежелгі дәуір әдебиетін зерттеу жайы қазіргі уақытта тереңдеп
кеткенін көреміз. Мұндай ізденісте ғалымның шәкірті А. Қыраубаеваның
өзіндік орны, үлесі бар. Бүгінде түркі тілдес халықтардың ежелгі дәуір
әдебиетін біздің заманымызға дейінгі дәуірге бұру қадамы осы кезең
әдебиетін жан-жақты, жүйелі зерттеп жүрген белгілі әдебиеттанушы ғалым
Н. Келімбетовтың оқулығында [25] ғылыми тұрғыдан негізделе түсті.
Ғалымның кең тыныс ашып, тереңге құлаш ұрған ғылыми бағыты, арналы
зерттеулері туралы әріптесі, филология ғылымдарының докторы
Ө. Әбдиманұлы: ...Оның тынбай ізденуінің арқасында Түркі әдебиеті,
Қисса жанрының өзіндік ерекшеліктері, Ежелгі әдебиет, Ежелгі дәуір
әдебиеті сынды құнды еңбектері келді. Әсіресе Рабғузи хикаяларының өзі
неге тұрады?! Бұл – қазақ халқы үшін өте құнды кітап болып табылады [26],
– деп тебірене ой толғады.
А. Қыраубаева ғылыми еңбектерін, оқулықтарын шығарумен қатар, осы
зерттеулерден туындағын жеке танымдық-ғылыми мақалаларын көпшілік назарына
баспасөз, түрлі жинақтар арқылы ұсынып, насихат, оқу-ағарту жұмыстарын да
белсенді жүргізгенін атап өту қажет. Мәселен, Қисса жанры [27], Жұмжұма
сұлтан [28], Жазушы Сәйф Сарай [29], Қазақ мифологиясы және Авеста
[30], Жұмжұма сұлтан хикаясы [31], Қорқыт Ата мифтері және Авеста [32],
Тамыр жайған бәйтерек (Қ.А. Яссауи поэзиясындағы сопылық ағым туралы)
[33], Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім... (Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн
дастаны) [34] мақалалары кезінде көпшілікке арналған мерзімді басылым
беттерінде, энциклопедиялық жинақта жарияланған.
Тұтастай алғанда, осыншалықты күрес-тартысқа, әр жақтылыққа қарамастан,
А. Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетіне бірыңғай бетбұрыс жасап, ғылыми
зерттеу жұмыстарын жүргізуі өз нәтижесін берді. Бұл жөнінде әріптес
ғалымдар бүгінде оң бағаларын білдірді.
Аға ғалым Х. Сүйіншәлиев зерттеушінің Махаббат наманы арнайы зерттеп,
қазақ тіліне де аударуын, сондай-ақ Хиссас Рабғузидің зерттеуін, маңызы
анықталып, ғылыми бағасын алуын жоғары бағалайды [35, 169 б.]. Академик Р.
Нұрғали Б. Кенжебаевтың негізгі концепциясы мен басты тұжырымдары оның
шәкірттері жазған еңбектерде дамытыла түскенін, жаңа фактілер арқылы
айқындалып, соны пікірлермен толыға түскенін, сөйтіп ұлттық әдебиеттану
ғылымында Бейсенбай Кенжебаев қалыптастырған нақты-тарихи зерттеу
мектебінің орнығып, жаңа ғылыми бағыттың өріс алуын ғалымның зерттеуші
шәкірттерімен бірге А. Қыраубаева есімімен де байланыстыра атап көрсетеді
[36, 59 б.]. Профессор Т. Кәкішев ғалымның 2002 жылы екі томдық болып жарық
көрген Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихына жазып берген Ежелгі түрік
әдебиеті бөлімін айрықша бағалап, зерттеудің әрбір тақырыпшасының өзі
арнайы зерттеуді қажет ететінін, осы күнге дейін көптеген ғалымдардың мұны
індете зерттеуге бара алмай жүргеніне қынжылады [1, 12 б.].
Зерттеушінің ғылыми ізденістерін зерделеген ғалым Т. Тебегенов оның
зерттеулері қазақ әдебиетінің жаңашыл бағытын тереңдете негіздеуімен
ерекшеленеді [37, 22 б.] десе, әдебиеттанушы А. Ісімақова ежелгі әдебиет
нұсқаларын зерттеуін жоғары бағалай келіп, мәтінге сүйене отырып, теориялық
тұжырымдар жасауын қуаттайды [38, 37 б.] Әдебиеттанушы ғалым
Қ. Әбдезұлы ұлттық әдебиеттану ғылымының аса көрнекті өкілі, бүкіл саналы
ғұмырын ұстаздық пен ғылымға арнаған Б.Кенжебаев туралы тебірене ой қозғай
келіп, сенім артқан шәкірттерінің алдыңғы қатарында А. Қыраубаеваның да
болғанын, оның ұстаз сенімінен шығып, ғылыми концепциясының қанат жаюына
айрықша ат салысқанын, сөйтіп өзі мықты ғалымдардың қатарынан орын алғанын
айтады: Кеше ғана дүниеден өткен қазақтың дарынды қыздарының бірі, ежелгі
дәуір әдебиетін зерттеуші көрнекті ғалым Алма Қыраубаева да осы Бейсекеңнің
талантты шәкірті еді [39, 4 б.], – дейді. Ғалым Ө. Әбдиманұлы А.
Қыраубаева зерттеу жұмыстарының негізін бүкіл түркі тектес халықтар
әдебиетінің арғы бастау бұлағының бір екенін дәлелдеу дей келіп, түркі
әлеміне, түркі тектес халықтар әдебиетіне арналған сүбелі зерттеу еңбектері
оны ірі түрколог ретінде әлем жұртшылығына танытқанын айтады. Оның
дәлеліне ғалым зерттеулерінің Түркияда шыққан 30 томдық түркі тарихы мен
мәдениетіне арналған энциклопедиялық жинаққа енуін келтіреді [26, 71-
72 бб.].
Ежелгі дәуір әдебиетінің мәселелерін тереңдете қарастырған ғалымның
жұмыстары сан-салалы. Ол ежелгі дәуір әдебиеті мәселелері жөнінде күрделі
зерттеулер жүргізумен қатар жекелеген әріптес, аға-ұстаз ғалымдар туралы да
ғылыми-эссе мақалаларын жазды. Автордың бұл мақалалары терең талдауға,
әріптес ғалым ұстаздардың еңбектерін, адамдық қасиеттері мен қайраткерлігін
шынайы бағалауға құрылады. Бұл мақалаларынан А. Қыраубаеваның үлкен
азаматтық-ғалымдық тұлғасы көрінеді. Әріптестің жақсылығына қуану, оның
ғылыми табысын уақтылы бағалау бір жағынан ғылымның қия жолында көп
кедергі, қиындық көрген ғалымның ішкі тағылымы болса, екіншіден, адамдық
қасиетінің белгісі болып табылады.
Сондай еңбектердің бірі – көрнекті сыншы, әдебиетші, фольклоршы,
түркітанушы, академик Рахманқұл Бердібайға арналған Көкейкесті арман
ғұмыр мақаласы. Қазақ эпосының генезисін, даму жолдары мен жанрлық
ерекшеліктерін, түркі халықтарына ортақ сарындар мен көркемдік дәстүр
жалғастығын саралап, Дариға қыз, Зарқұм, Мұхамед-Ханафия сынды діни
қисса-дастандарды алғаш рет байыпты талдап, сындарлы пікір айтушы
Р. Бердібайдың зерттеулеріне А.Қыраубаеваның сергек қарауы, бір жағынан,
тақырыптық үндестікпен байланысты болса, екіншіден, ұлт ісіне деген
азаматтық-қайраткерлік мұратын биік бағалауынан еді.
Жалпы, ғылым, білім жолында өзіне ұстаз, аға тұтқан тұлғалар туралы
тебірене ой толғап, шынайы бағасын бере жазуы А. Қыраубаеваның ғалымдық-
азаматтығының бір қыры десе болғандай. Бұл танымдық ғылыми мәні зор
мақалалардан да ғалымның ғылымға деген сүйіспеншілігі, адалдық пен
еңбексүйгіштікті жоғары бағалауы, адамдық тұлғасы көрінеді. Көп жылдық
ізденістің жемісі Ғасырлар мұрасы кітабын ұстазы Б. Кенжебаевқа арнауының
өзі көп сырды аңғартқандай. Онда ол: Бұл еңбегімді кеңесші аға, кемел
ұстазым болған профессор Бейсембай Кенжебаевтың жадымда мәңгі сақталатын
жарқын бейнесіне арнаймын. Автор [8, 3 б.], – деп жазады. Бұл ғылым жолына
әкелген, үлкен сенім артқан асыл ағаның, ақылшы ұстаздың рухын қастер
тұтуының белгісі еді.
Үлкенге ізет көрсеткен оның өзінен кейінгіге қамқорлық жасауы ғылым
жолында шәкірттер тәрбиелеуінен байқалады. А. Қыраубаеваның кеңесін,
талабын тыңдағанмен, олардың қорғауында жетекшілерінің болуына тағдыр
жазбады. Бірақ тақырып таңдауынан, ғылымға келу жолынан, ізденісінен
жетекшілерінің қолтаңбасы айқын көрінетін еді. Ғалым-ұстаз оларды алысқа
жібермей, өзіне етене жақын зерттеген тақырыбын ғылыми-практикалық жағынан
негіздей, тереңдете түсуге баулыды. Оның ғылыми жетекшілігімен, тақырып
бекітуімен З.Б. Салқынбаев Кашафуддин Шахмарданұлының шығармашылығы [44],
С. Дәрібаев Сыр шайырлары поэзиясындағы ежелгі әдебиет дәстүрі [45], Қ.Қ.
Сейтжанов Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік
ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы (Мұхаббат-нама,
Хұсрау-Шырын поэмалары негізінде) [46], Г.С. Асқарова Рабғузидің Қисас-
ул анбийа ескерткішіндегі Жүсіп Сыддық қиссасы [47], Н.Қ. Мәтбек
Сүлеймен Бақырғанидың (Хакім ата) әдеби мұрасы [48] деген тақырыптарда
ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді.
А. Қыраубаева – ғалымдықты ұстаздықпен ұластырған үлкен жүректі тұлға.
Ғалым педагогикалық ой түюде жан дүниесіне, болашағына игі ықпал жасаған
өзінің ұстаздарының болмысына ойша үңіледі. Бүгінгі мен кешегіні салыстыра
қарайды. Адамдық қасиетінен айнымайтын үлкен жүректі ұстаз еш уақытта
студенттің арына тимейді. Мақтауменен бала өседі. Семинардағы бір ауыз
пікіріміз үшін көкке көтере мақтаған ұстаздың қанатты сөзінен кейін
биіктеп, қиялмен қалықтап, жұпыны жатақхананың алдына жеткенде ғана жерге
түсуші едік. Сол ұстаз берген кішкентай қанат таң атпай кітапханаға қарай
алып ұшатын. Қауырсын қалам беріп, небір ұлы ойды қағаз бетіне
шимайлататын.
Самайы күмістенген сол ұстаздардың айналасында өңшең бір талантты
балалар жүреді. Енді ойлап қарасам, талаптыдан талант ашқан ұстаздың өзі
екен [49, 71 б.], – дейді тебіреніп.
Мерзімді басылым беттерінде ұлттық тәрбие, уақыт талабына сай жаңа
үлгідегі мектептің қажеттігі, ұстаздың міндеті, халықтық тәрбие жөніндегі
мақалалары кезінде жиі жарияланды. Бұл көкейкесті мәселелерді қозғаған
еңбектердің бастылары Баланы басқаша оқытпасақ... [52], Ұлттық мектеп
қажет [53], Шәкірт мүмкіндігі шексіз... [54], Ұстаз – ақиқаттың
апостолы, шындықтың шырақшысы [55], Сену тәрбиесі [56], Қыз қылығымен
[57], Әже ашуы [58], Ақ әже [59], Қайын ата [60] болып жалғаса берер
еді. Мақалалардың аттарынан қандай мәселенің көтерілгенін, авторлық
ұстанымды аңғаруға болады.
Жан дүниесі әнге, өнерге құмар ол халық поэзиясының алыбы Жамбылдың
әндері мен күйлерін жинақ [61] етіп шығаруға атсалысты.
Дүниеден ерте өткен ол туралы аға ұстаздардың да, қатарлас
әріптестердің де, алдын көрген шәкірттердің де, кезінде аралас-құралас
болған замандас құрбы-құрдастардың да жүрекжарды, сағынышқа толы мақалалар,
естеліктер жазуы да А. Қыраубаеваның ғалымдық, ұстаздық, адамдық тұлғасын
таныта түседі. Ол туралы профессор Т. Кәкішев ыстық ықыласқа толы мақаласын
жазса, филология ғылымдарының докторы Ө. Әбдіманұлы 2002 жылы [62], 2007
жылы [63] бірнеше мақаласын жариялады. Ш. Бейсенова, Г. Әдуова Алма
Қыраубайқызы [64], Ж. Қалыбай Арбаған бізді бір сиқыр [65],
Н. Әмиша Алаштың Алмасы [66], Г. Бектасова Қыраубаеваның мектебі [67],
С. Дәрібайұлы Ғұмыры қысқа болған мектеп [68], Г. Жалғасова Ежелгі дәуір
әдебиетінің білгірі [69], Е. Жеңісұлы Алма апайдың әлемі [70],
Ж. Қамалқызы Ғалымның хаты өлмейді [71], Г. Кенжебаева Сағындық Сізді,
Алма апай!.. [72], Ө. Қырғызбай Бейсенбай Кенжебаевтың шәкірті Алма
Қыраубаева ғылымға елеулі үлес қосқан еді [73], Ш. Майғаранова Ұлттық
мектеп үлгісін орнықтырсам деп еді [74], Ш. Майғаранова Ұлтымыздың аяулы
ұстазы Алма Қыраубаева [75], Л. Мұсалы Жаны садаға... [76], Е. Шайхыұлы
Ұлтын ұлықтаған ұстаз [78], Е. Шайхыұлы Алматану ғылымы бүгіннен
басталады [79], Б. Мәжитұлдарының Қаламгерлерді қасиеттеген кеш [80]
деген мақалалары ғалым-ұстаздың әр алуан тамаша қасиеттерінен сыр шертеді.
Қорыта айтқанда, Халықаралық Жамбыл сыйлығының лауреаты, филология
ғылымдарының докторы, профессор Алма Мүтәліпқызы Қыраубаева: Ұлттық рухтағы
қажырлы, бірегей ғалым Б. Кенжебаевтың үміт артқан, сенімін ақтаған дарынды
шәкірттерінің бірі болды; Ұлттық танымды тереңдету, қазақ әдебиеті тарихын
ежелгі түркі халықтарының ортақ мұраларынан бастау және оны ғылыми негіздеу
– басты ғылыми ұстанымдарының біріне айналды; Ежелгі дәуір әдебиеті
нұсқаларының қазақша сөйлеуіне, бүгінгі білімгерлердің, ғалымдардың
қажеттілігіне асуына айрықша еңбек сіңірді; Ғылымды ұстаздықпен
сабақтастырған, ғылым жолында шәкірттер тәрбиелеп, ежелгі дәуір әдебиетінің
мәселелеріне жас ғалымдарды жұмылдыра білген принципшіл, ұлағатты жан; Бұл
ретте ол Б. Кенжебаев концепциясын жаңа ғылыми зерттеулермен тереңдете,
орнықтыра түскен көрнекті ғалым; Жоғарғы, орта мектептерге арнап терең
танымдық мәні бар, ежелгі дәуір әдебиетінің тылсым сырларын ашқан тамаша
оқу құралдарын жазды, хрестоматия құрастырды; Ұлттық мақсат-мүддедегі
ұлтжанды жаңашыл ұстаз болды, кемел ұрпақ тәрбиелеу басты арманына айналды,
осы бағытта 90-жылдары жаңа үлгідегі мектепті ұйымдастыруды қолға алды, жас
ұрпақтың жан дүниесіне үңіліп, ұстаздық жүрегінің шындығын жайып салған
Жаным садаға... кітабын жазды; Ұстаз ғалымдар, әріптестері туралы
танымдық-ғылыми мәні зор мақалаларын жазды, шәкірттер тәрбиеледі, ғылымға
баулыды.

1.2 Алтын Орда дәуірі әдебиеті мен Рабғузи қиссалары
А. Қыраубаева зерттеуінде
Қай кезеңнің болмасын әдебиетін зерттеуде, ең алдымен, сол заманның
әлеуметтік-саяси жағдайын, уақыттың басты белгілері мен уақиғаларын,
халықтың жайы мен ел-қоғам алдындағы басты мәселелерді саралау, тану
маңызды болып саналмақ. А. Қыраубаева да ХІІІ-ХІҮ ғасырдағы Алтын Орда
дәуірі әдебиетін зерттеуге алдыңғы кезекте осы принциппен келеді.
Көп жылдық зерттеудің нәтижесі Ғасырлар мұрасы кітабының бірінші
тарауы Уақыт бедері деп аталып, Орталық Азия, Оңтүстік Сібір, Орта Азия,
Каспий, төменгі Еділ жағалауында ежелден тіршілік кешкен түркі халықтарының
қоғамдық өмірі мен тарихында ХІІІ-ХІҮ ғасырда Шыңғысхан бастаған монғол-
татар шапқыншылығымен байланысты үлкен әлеуметтік өзгерістің болғаны Алтын
Орда мемлекетінің құрылуымен байланыстыра айтылады.
А. Қыраубаева зерттеуіндегі көзге түсетін бірінші жазу ерекшелігі –
нақтылық, баяндаудың маңызды, тың фактіге құрылуы дер едік. Ол сол тұстағы
кеңестік ғылымның бір жақты көзқарасына байланып қалмай, парсы, араб
тарихшыларының, саяхатшыларының деректеріне, Құпия шежіреге, сол кездері
екінің бірінің қолына түсе бермейтін 20-30-жылдардағы тарихи құнды
еңбектерге сүйенеді.
Сөйтіп сол материалдарды қорытып, екшеп тұжырымды да нақты түрде Алтын
орда мемлекетінің құрылуы, оның негізін қалаған Есүхей ұлы Темүжин
(Шыңғысхан) (1155-1227) туралы, оның жойқын шапқыншылығы мен билік жасаушы
ұлдары Шағатай, Тулуй, Үгедей, Дешті Қыпшаққа иелік етуші Шыңғыстың үлкен
ұлы Жошы жөнінде жазады.
Жоғарыда айтқанымыздай, бір жақты көзқарасқа телініп қалмай, әлемдік
тарихшылардың деректеріне негізделу, сол арқылы тарихи тұлғаның шындық
бейнесін жасауға жол ашылатынын ғалым жақсы сезінеді. Мәселен, Жошы хан
туралы мәліметті автор парсы тарихшысы Қази Ахмед Ибн Мұхаммед Ғафари
Казвини дерегіне негіздей таратады. Жошыхан шешесі – қоңырат тайпасының
қызы Бөрте-Күжин еді. Басында Меркіт руы Шыңғысханның ордасын талап, оны
(Бөртені) тұтқынға алып кеткен. Қайтып келе жатқанда жолда босанды, баланы
орайтын ештеңе болмаған соң, қамырға орап Шыңғысқа әкелді, атын Зочи қойды,
яғни Жаңа қонақ келді деген сөз. Ол Үгедей, Шағатаймен бір анадан туса
да, араларында іштей қастық болды, олар (Үгедей, Шағатай) далада туғанын
бетіне басты. Шыңғысхан тәжіктерге қарсы жорықта оған (Жошыға) Дешт-и-
Қыпшақ пен Солтүстік Хорезмді берді. Ол Тышқан жылының бірінші айында
әкесінен 6 ай бұрын өлді. Батухан – Жошының ұлы, лақап аты Сайнхан.
Үгедейдің бұйрығымен ол әкесінің орнына отырды...
Деректе Шыңғыстың үлкен ұлы Жошыхан, оның дүниеге келу жайы, Үгедей,
Шағатаймен қарым-қатысы, шешесі Бөрте туралы мәлімет беріледі. Ғалым бұл
деректі В.В. Тизенгаузеннің 1941 жылы Москва-Ленинград баспасынан жарыққа
шыққан жылы Сборник материалов относящихся к истроии Золотой Орды
кітабынан алады.
Деректің құндылығы, біріншіден, тарихи тұлға туралы нақты мәлімет
беруінде десек, А. Қыраубаеваның ғылыми еңбегі арқылы танымдық мәні жоғары
бұл деректің қазақ оқырманына, көпшілікке, студенттерге жетуін айтар едік.
Мұндай нақты деректерді ғалым Шыңғысхан шапқыншылығына ержүректілікпен
қарсылық білдірген Отырар қаласының қорғаушылары, Алтын Ордаға қараған жер
көлемі мен билік жасаған хандар, ХІҮ ғасырдың бас кезінде оның екіге – Көк
Орда, Ақ Ордаға бөлінуі туралы да келтіреді.
Дешті Қыпшақ хандары – Жошы өлген соң оның баласы Бату (1237-1256),
Батудың орнын басатын балалары Сартақ пен Улагчи ұзамай қайтыс болған соң
інісі Берке (1257-1266) хан тағына отырады. Берке ХІІІ ғасырдың 50-
жылдарында Иран ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.