Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ХАЛЫҚТЫ
ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ
1.1. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің мәні мен маңыздылығы ... ..6
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік тәжірибелері ... ... ... ..9
1.3. Зейнетақымен қамсыздандырудың Чили моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН
ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы реформасы ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2. «ҰларҮміт» жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік
қоғамының үлгісімен жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылымы
мен қызметін ұйымдастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Жинақтаушы зейнетақы қорлары қызметінің негізгі көрсеткіштерін
және зейнетақы активтерін пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ
ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ХАЛЫҚТЫ
ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ
1.1. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің мәні мен маңыздылығы ... ..6
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік тәжірибелері ... ... ... ..9
1.3. Зейнетақымен қамсыздандырудың Чили моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН
ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы реформасы ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2. «ҰларҮміт» жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік
қоғамының үлгісімен жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылымы
мен қызметін ұйымдастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Жинақтаушы зейнетақы қорлары қызметінің негізгі көрсеткіштерін
және зейнетақы активтерін пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ
ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы үлкен мүмкіншіліктер мен ауқымды экономикалық өзгерістер кезеңінде тұр. Бірақ экономикалық өсудің жоғарғы қарқынына жету саяси тұрақтылықты, мықты және мақсатты реформаларды қажет етеді.
Осындай маңызды реформалардың бірі – зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің реформасы. 1998 жылы Қазақстан ТМД аймағындағы зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесіне жоспарлы түрде көшуді бастаған алғашқы ел болғаны белгілі. Қазіргі күні Қазақстанда “ынтымақтастық” (қазіргі зейнеткерлер мен 1998 жылдың 1 қаңтарында 6 айдан кем емес еңбек жолын өткен адамдарға арналған) және “жинақтаушы” (1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы қорларына өз еңбекақысынан 10% міндетті зейнетақы жарналарын аудара бастаған адамдарға арналған) зейнетақы жүйелері қызмет етеді.
Қазақстанда демографиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты, яғни алпыс жастан асқан адамдардың саны күрт артып, ал халықтың жұмыс істейтін бөлігінің төмендеп кетті, бір зейнеткерге 1,8 жұмыскер келетіндей жағдай қалыптасқан, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш бірге 3 адам болатын. Бұл жағдай одан ары да нашарлауына байланысты мемлекет үш миллионға жуық зейнеткерлерді ескі жүйе бойынша қамтамасыз ете алмады. Сондықтан да, зейнетақы реформасы өте актуалды болып отыр.
Шетел мамандары мен алыс-жақын шет мемлекеттері Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіне аса назар аударып отыр. Батыс сарапшыларының жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген зейнетақы реформасын өткізудегі әлемдік төжірибені қорытындылаған зерттеулерінде Қазақстанның бұл бағыттағы қызметі жоғары бағаланған. Егер Қазақстандағы реформа оңтайлы нәтиже берсе, Ресей, Қырғызстан мен Өзбекстан зейнетақы жүйесін реформалауға ниет білдірген.
Реформа басталғалы бес жыл ішінде бұл жүйе айтарлықтай жақсы нәтижелерге қол жеткізіп, жоғарғы көрсеткіштерге ие болды. Сөйтіп, Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесі сәтті жүзеге асты деуге болады. Бірақ, зейнетақы реформасына қатысушылардың алдында туындаған проблемалар жетерлік, заңның әлсіздігі мен кайшылықтары, үлкен қаржылық шығындар, тәжірибе мен кәсіби мамандардың жоқтығынан бастап, қазақстандықтардың көп бөлігінің жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі өз орны туралы толық білмеуі және бұрын болған қаржылық эксперименттердің нәтижесінде халықтың зейнетақы жүйесіне сенімсіздік танытуы. Сұрақтар көп.
Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кіріп, халықаралық стандарттарға көшуіне байланысты бұл мәселенің актуалдылығы артып отыр. Сол себептен қазақстандық жағдайда қолдану аспектісінде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің халықаралық тәжірибесін зертеу қажет екені айқын.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты жалпы “Зейнетақы жүйесі” және “Зейнетақы қоры” нарық инфраструктурасының маңызды элементтерінің бірі ретінде мазмұнын ашу, бұл түсініктерге анықтама беру, олардың қызмет етуінің механизмін, нарықтың басқа қатысушыларымен ара-қатынасын көрсету, даму тенденциялары мен нарық экономикасындаға ролін анықтау болып табылады. Сондай-ақ, әлемдік тәжірибемен салыстырмалық талдау жасай отырып, Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық негізін зерттеп, проблемалық сұрақтарды анықтап оларды шешу амалдарын қарастыру және зейнетақы жүйесін одан ары кемелдендіру ұсыныстарын таңдау.
Дипломдық жұмыстың осы мақсаттарына сәйкес зерттеу объектісі ретінде халықаралық тәжірибе мен “ҰларҮміт” Жинақтаушы зейнетақы қорының қызметі және қаржы көршеткіштері басшылыққа алынған. Дипломдық жұмыста реформаның нәтижелері, жетістіктері мен кемшіліктері зерттелініп, талдау жасалынды. Ең өзекті деген мәселелер қарастырылып, халық негізінен қойятын сүрақтар мен оларға жауаптар келтірілген.
Қазақстан Республикасы үлкен мүмкіншіліктер мен ауқымды экономикалық өзгерістер кезеңінде тұр. Бірақ экономикалық өсудің жоғарғы қарқынына жету саяси тұрақтылықты, мықты және мақсатты реформаларды қажет етеді.
Осындай маңызды реформалардың бірі – зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің реформасы. 1998 жылы Қазақстан ТМД аймағындағы зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесіне жоспарлы түрде көшуді бастаған алғашқы ел болғаны белгілі. Қазіргі күні Қазақстанда “ынтымақтастық” (қазіргі зейнеткерлер мен 1998 жылдың 1 қаңтарында 6 айдан кем емес еңбек жолын өткен адамдарға арналған) және “жинақтаушы” (1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы қорларына өз еңбекақысынан 10% міндетті зейнетақы жарналарын аудара бастаған адамдарға арналған) зейнетақы жүйелері қызмет етеді.
Қазақстанда демографиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты, яғни алпыс жастан асқан адамдардың саны күрт артып, ал халықтың жұмыс істейтін бөлігінің төмендеп кетті, бір зейнеткерге 1,8 жұмыскер келетіндей жағдай қалыптасқан, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш бірге 3 адам болатын. Бұл жағдай одан ары да нашарлауына байланысты мемлекет үш миллионға жуық зейнеткерлерді ескі жүйе бойынша қамтамасыз ете алмады. Сондықтан да, зейнетақы реформасы өте актуалды болып отыр.
Шетел мамандары мен алыс-жақын шет мемлекеттері Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіне аса назар аударып отыр. Батыс сарапшыларының жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген зейнетақы реформасын өткізудегі әлемдік төжірибені қорытындылаған зерттеулерінде Қазақстанның бұл бағыттағы қызметі жоғары бағаланған. Егер Қазақстандағы реформа оңтайлы нәтиже берсе, Ресей, Қырғызстан мен Өзбекстан зейнетақы жүйесін реформалауға ниет білдірген.
Реформа басталғалы бес жыл ішінде бұл жүйе айтарлықтай жақсы нәтижелерге қол жеткізіп, жоғарғы көрсеткіштерге ие болды. Сөйтіп, Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесі сәтті жүзеге асты деуге болады. Бірақ, зейнетақы реформасына қатысушылардың алдында туындаған проблемалар жетерлік, заңның әлсіздігі мен кайшылықтары, үлкен қаржылық шығындар, тәжірибе мен кәсіби мамандардың жоқтығынан бастап, қазақстандықтардың көп бөлігінің жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі өз орны туралы толық білмеуі және бұрын болған қаржылық эксперименттердің нәтижесінде халықтың зейнетақы жүйесіне сенімсіздік танытуы. Сұрақтар көп.
Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кіріп, халықаралық стандарттарға көшуіне байланысты бұл мәселенің актуалдылығы артып отыр. Сол себептен қазақстандық жағдайда қолдану аспектісінде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің халықаралық тәжірибесін зертеу қажет екені айқын.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты жалпы “Зейнетақы жүйесі” және “Зейнетақы қоры” нарық инфраструктурасының маңызды элементтерінің бірі ретінде мазмұнын ашу, бұл түсініктерге анықтама беру, олардың қызмет етуінің механизмін, нарықтың басқа қатысушыларымен ара-қатынасын көрсету, даму тенденциялары мен нарық экономикасындаға ролін анықтау болып табылады. Сондай-ақ, әлемдік тәжірибемен салыстырмалық талдау жасай отырып, Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық негізін зерттеп, проблемалық сұрақтарды анықтап оларды шешу амалдарын қарастыру және зейнетақы жүйесін одан ары кемелдендіру ұсыныстарын таңдау.
Дипломдық жұмыстың осы мақсаттарына сәйкес зерттеу объектісі ретінде халықаралық тәжірибе мен “ҰларҮміт” Жинақтаушы зейнетақы қорының қызметі және қаржы көршеткіштері басшылыққа алынған. Дипломдық жұмыста реформаның нәтижелері, жетістіктері мен кемшіліктері зерттелініп, талдау жасалынды. Ең өзекті деген мәселелер қарастырылып, халық негізінен қойятын сүрақтар мен оларға жауаптар келтірілген.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Қазақстан Республикасындағы Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» ҚР-ның заңы, 20.06.1997 ж. № 136-1;
2. «Қазақстан Республикасындағы Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңына өзгертулер мен толықтырулар еңгізу туралы» ҚР-ның заңы, 22.12.1998 ж. №328-1, 05.04.1999 ж. № 364-1 және 29.12.2002 ж. № 369-2;
3. «Міндетті зейнетақы жарналарын ұстау және ЖЗҚ-ға төлеу ережелері» ҚР-ның Укіметінің жарғысы, 15.03.1999 ж. № 245, толықтырулары мен өзгертулері 29.12.1999 ж. № 2010;
4. «ЖЗҚ-дан зейнетақы төлеу ережелері» ҚР-ның Укіметінің жарғысы, 21.09.1999ж. № 1355, толықтырулары мен өзгертулері 14.07.1999 ж. № 969;
5. «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» ҚР-ның заңы // Казахстанская правда - 27 тамыз 1996 ж.;
6. Абенова Ж. «Под соусом Чили: Пенсионные фонды идут по южно американскому пути» // Известия, №29, 27.07.2001 ж.;
7. Алибаев А. «Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі», Алматы, 2000 ж.;
8. Алибаев А. «О некоторых моментах первого года пенсионной реформы» // Рынок ценных бумаг Казахстана – 1999-№ 3;
9. Аманжолов С. «Чилийская модель» пустила корни на казахстанской земле. // Заң газеті – 24 ақпан 1999 ж.;
10. Аскаров Т. «Для будущих вкладчиков выгоден экономический спад» // Республика, №9, 01.03.2002 ж.;
11. ЖЗҚ мен ЗАБҰ-ның 2002 жылдың IV тоқсанына есеп беруі // Деловая неделя, №4(532), 31 қаңтар 2003 ж.;
12. Зайцев С. «Вправе ли государство отказывать гражданам в гарантировании сохранности их пенсионных вкладов?» //Начнем с понедельника, 25.01.2002 ж;
13. Карибджанова А.С. «Социальная защита населения», А.: Экономика, 1999 ж.;
14. ҚР-ның еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 01.01.2001 ж. жағдайына Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша баяндамасы, Алматы, 2001 ж.;
15. Латыпова Е., Алибаев А. Ассоциация пенсионных фондов «Процесс перехода вкладчиков из ГНПФ в ННПФ вселяет оптимизм» // Панорама – 05.03.2002 ж.;
16. Марченко Г. - председатель НБРК «Пенсионная реформа: итоги первой пятилетки» // Аргументы и Факты - Казахстан, №10(510), 5-11 наурыз 2003 ж.;
17. Накопительная система пенсионного обеспечения Республики Казахстан по состоянию на 1 января 2003 года // Рынок ценных бумаг, №1(81), 01. 2003 ж.;
18. О налогообложении пенсионных выплат из НПФ. // Бюллетень бухгалтера – 1999-№ 19, 3 б.;
19. Обзор результатов деятельности КУПА в 2001 г. // Рынок ценных бумаг Казахстана – 2002 - № 3;
20. Раушан Н. «Глава Нацбанка Казахстана считает укрепление тенге нормальным» // REUTERS, Астана, 26.02.2003 ж.;
21. Светлана Г. «Хочешь жить - умей копить» // Новое поколение, №5(245), 7 ақпан 2003 ж.;
22. Тулеген А. «Диалектика пенсионной истории» // Assandi-Times (Алматы), №8(19), 28 ақпан 2003 ж.;
23. Четыркин Е. М. «Пенсионные фонды: зарубежный опыт для отечественных предприятий, актуарные расчеты», Мәскеу, 1993 ж.;
24. «ИРБИС» ақпарат агенттігінің мәліметтері;
25. 2002 жылға арналған «ҰларҮміт» ЖЗҚ-ның жылдық есеп беруі;
26. «ҰларҮміт» ЖЗҚ-ның ережелері мен нұсқаулары;
27. Интернет сайты - www: ularumit.kz;
28. Интернет сайты - www: pension.almaty.kz.
1. «Қазақстан Республикасындағы Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» ҚР-ның заңы, 20.06.1997 ж. № 136-1;
2. «Қазақстан Республикасындағы Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңына өзгертулер мен толықтырулар еңгізу туралы» ҚР-ның заңы, 22.12.1998 ж. №328-1, 05.04.1999 ж. № 364-1 және 29.12.2002 ж. № 369-2;
3. «Міндетті зейнетақы жарналарын ұстау және ЖЗҚ-ға төлеу ережелері» ҚР-ның Укіметінің жарғысы, 15.03.1999 ж. № 245, толықтырулары мен өзгертулері 29.12.1999 ж. № 2010;
4. «ЖЗҚ-дан зейнетақы төлеу ережелері» ҚР-ның Укіметінің жарғысы, 21.09.1999ж. № 1355, толықтырулары мен өзгертулері 14.07.1999 ж. № 969;
5. «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» ҚР-ның заңы // Казахстанская правда - 27 тамыз 1996 ж.;
6. Абенова Ж. «Под соусом Чили: Пенсионные фонды идут по южно американскому пути» // Известия, №29, 27.07.2001 ж.;
7. Алибаев А. «Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі», Алматы, 2000 ж.;
8. Алибаев А. «О некоторых моментах первого года пенсионной реформы» // Рынок ценных бумаг Казахстана – 1999-№ 3;
9. Аманжолов С. «Чилийская модель» пустила корни на казахстанской земле. // Заң газеті – 24 ақпан 1999 ж.;
10. Аскаров Т. «Для будущих вкладчиков выгоден экономический спад» // Республика, №9, 01.03.2002 ж.;
11. ЖЗҚ мен ЗАБҰ-ның 2002 жылдың IV тоқсанына есеп беруі // Деловая неделя, №4(532), 31 қаңтар 2003 ж.;
12. Зайцев С. «Вправе ли государство отказывать гражданам в гарантировании сохранности их пенсионных вкладов?» //Начнем с понедельника, 25.01.2002 ж;
13. Карибджанова А.С. «Социальная защита населения», А.: Экономика, 1999 ж.;
14. ҚР-ның еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 01.01.2001 ж. жағдайына Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша баяндамасы, Алматы, 2001 ж.;
15. Латыпова Е., Алибаев А. Ассоциация пенсионных фондов «Процесс перехода вкладчиков из ГНПФ в ННПФ вселяет оптимизм» // Панорама – 05.03.2002 ж.;
16. Марченко Г. - председатель НБРК «Пенсионная реформа: итоги первой пятилетки» // Аргументы и Факты - Казахстан, №10(510), 5-11 наурыз 2003 ж.;
17. Накопительная система пенсионного обеспечения Республики Казахстан по состоянию на 1 января 2003 года // Рынок ценных бумаг, №1(81), 01. 2003 ж.;
18. О налогообложении пенсионных выплат из НПФ. // Бюллетень бухгалтера – 1999-№ 19, 3 б.;
19. Обзор результатов деятельности КУПА в 2001 г. // Рынок ценных бумаг Казахстана – 2002 - № 3;
20. Раушан Н. «Глава Нацбанка Казахстана считает укрепление тенге нормальным» // REUTERS, Астана, 26.02.2003 ж.;
21. Светлана Г. «Хочешь жить - умей копить» // Новое поколение, №5(245), 7 ақпан 2003 ж.;
22. Тулеген А. «Диалектика пенсионной истории» // Assandi-Times (Алматы), №8(19), 28 ақпан 2003 ж.;
23. Четыркин Е. М. «Пенсионные фонды: зарубежный опыт для отечественных предприятий, актуарные расчеты», Мәскеу, 1993 ж.;
24. «ИРБИС» ақпарат агенттігінің мәліметтері;
25. 2002 жылға арналған «ҰларҮміт» ЖЗҚ-ның жылдық есеп беруі;
26. «ҰларҮміт» ЖЗҚ-ның ережелері мен нұсқаулары;
27. Интернет сайты - www: ularumit.kz;
28. Интернет сайты - www: pension.almaty.kz.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ХАЛЫҚТЫ
ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ
1.1. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің мәні мен маңыздылығы ... ..6
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ..9
1.3. Зейнетақымен қамсыздандырудың Чили
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .18
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН
ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... .22
2.2. ҰларҮміт жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік
қоғамының үлгісімен жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылымы
мен қызметін
ұйымдастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..27
2.3. Жинақтаушы зейнетақы қорлары қызметінің негізгі көрсеткіштерін
және зейнетақы активтерін пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..35
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ
ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы үлкен мүмкіншіліктер мен ауқымды экономикалық
өзгерістер кезеңінде тұр. Бірақ экономикалық өсудің жоғарғы қарқынына жету
саяси тұрақтылықты, мықты және мақсатты реформаларды қажет етеді.
Осындай маңызды реформалардың бірі – зейнетақымен қамсыздандыру
жүйесінің реформасы. 1998 жылы Қазақстан ТМД аймағындағы зейнетақымен
қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесіне жоспарлы түрде көшуді бастаған алғашқы
ел болғаны белгілі. Қазіргі күні Қазақстанда “ынтымақтастық” (қазіргі
зейнеткерлер мен 1998 жылдың 1 қаңтарында 6 айдан кем емес еңбек жолын
өткен адамдарға арналған) және “жинақтаушы” (1998 жылдың 1 қаңтарынан
бастап жинақтаушы зейнетақы қорларына өз еңбекақысынан 10% міндетті
зейнетақы жарналарын аудара бастаған адамдарға арналған) зейнетақы жүйелері
қызмет етеді.
Қазақстанда демографиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты, яғни алпыс
жастан асқан адамдардың саны күрт артып, ал халықтың жұмыс істейтін
бөлігінің төмендеп кетті, бір зейнеткерге 1,8 жұмыскер келетіндей жағдай
қалыптасқан, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш бірге 3 адам болатын. Бұл жағдай
одан ары да нашарлауына байланысты мемлекет үш миллионға жуық
зейнеткерлерді ескі жүйе бойынша қамтамасыз ете алмады. Сондықтан да,
зейнетақы реформасы өте актуалды болып отыр.
Шетел мамандары мен алыс-жақын шет мемлекеттері Қазақстанның
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне аса назар аударып отыр. Батыс сарапшыларының
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген зейнетақы реформасын өткізудегі
әлемдік төжірибені қорытындылаған зерттеулерінде Қазақстанның бұл бағыттағы
қызметі жоғары бағаланған. Егер Қазақстандағы реформа оңтайлы нәтиже берсе,
Ресей, Қырғызстан мен Өзбекстан зейнетақы жүйесін реформалауға ниет
білдірген.
Реформа басталғалы бес жыл ішінде бұл жүйе айтарлықтай жақсы
нәтижелерге қол жеткізіп, жоғарғы көрсеткіштерге ие болды. Сөйтіп,
Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесі сәтті жүзеге асты деуге болады.
Бірақ, зейнетақы реформасына қатысушылардың алдында туындаған проблемалар
жетерлік, заңның әлсіздігі мен кайшылықтары, үлкен қаржылық шығындар,
тәжірибе мен кәсіби мамандардың жоқтығынан бастап, қазақстандықтардың көп
бөлігінің жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі өз орны туралы толық білмеуі
және бұрын болған қаржылық эксперименттердің нәтижесінде халықтың зейнетақы
жүйесіне сенімсіздік танытуы. Сұрақтар көп.
Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кіріп, халықаралық стандарттарға
көшуіне байланысты бұл мәселенің актуалдылығы артып отыр. Сол себептен
қазақстандық жағдайда қолдану аспектісінде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
халықаралық тәжірибесін зертеу қажет екені айқын.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты жалпы “Зейнетақы жүйесі” және
“Зейнетақы қоры” нарық инфраструктурасының маңызды элементтерінің бірі
ретінде мазмұнын ашу, бұл түсініктерге анықтама беру, олардың қызмет
етуінің механизмін, нарықтың басқа қатысушыларымен ара-қатынасын көрсету,
даму тенденциялары мен нарық экономикасындаға ролін анықтау болып табылады.
Сондай-ақ, әлемдік тәжірибемен салыстырмалық талдау жасай отырып,
Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық негізін зерттеп,
проблемалық сұрақтарды анықтап оларды шешу амалдарын қарастыру және
зейнетақы жүйесін одан ары кемелдендіру ұсыныстарын таңдау.
Дипломдық жұмыстың осы мақсаттарына сәйкес зерттеу объектісі ретінде
халықаралық тәжірибе мен “ҰларҮміт” Жинақтаушы зейнетақы қорының қызметі
және қаржы көршеткіштері басшылыққа алынған. Дипломдық жұмыста реформаның
нәтижелері, жетістіктері мен кемшіліктері зерттелініп, талдау жасалынды. Ең
өзекті деген мәселелер қарастырылып, халық негізінен қойятын сүрақтар мен
оларға жауаптар келтірілген.
І ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің мәні мен
маңыздылығы
Зейнетақы - бұл жұмысшының тапқан табысының бір бөлігін арнайы құрылған
қорға зейнетақы жасына келгенде жұмысшының өзіне зейнетақы төлемі ретінде
қайтарылып берілетін жарна түрі. Зейнетақыны зейнет жасына келген
адамдардың қартайған шағында дұрыс өмір сүруінің кепілдік полюсы деп атауға
да болады. Сондықтан әрбір азамат зейнетақы жүйесінің дұрыс жұмыс істеуіне,
оған ай сайынғы жарналарының уақытында төленілуіне өздері мүдделі.
Зейнетақыға әсер етуші негізгі екі факторды ерекше бөліп қарастыруға
болады, осы екі фактор елдің қандай зейнетақы жүйесін таңдау керек
екендігіне көп әсер етеді, олар:
1. Экономикалық - экономиканың даму деңгейі, жұмысшылар мен
жұмыссыздар ара қатынасы, жаңа жұмыс орынының пайда болу
жылдамдығы көрсеткіштеріне көп көңіл бөлу керек.
2. Демографиялық - халықтың өсу карқыны, болашақ жұмысшылар мен
бүгінгі жұмысшылардың сандық қатынастарына көңіл бөлінеді.
Әр бір мемлекетте халықты әлеуметтік қамсыздандыру программалары бар.
Олар әртүрлі институттарды қолданады, әртүрлі инструменттер, тәсілдер мен
әдістерді пайдаланады. Бірақ, осы шаралардың барлығы бір ғана мақсатқа
бағытталған - халықты әлеуметтік қорғау, осы программаның маңызды бөлігі
болып табылады. Әсіресе бір экономикалық жүйеден екінші экономикалық жүйеге
өту кезеңінде зейнетақы жүйесін тиімді, әрі дүрыс қызметі мемлекет
экономикасының тығырыққа тірелмей, экономикалық дағдарыстан кейін
экономиканы тез оңалдыруға көп жағдай жасайды. Егер экономикалық дағдарыс
ұзақ уақытқа созылса, халық қатты күйзеліске ұшырайды. Осыны болдырмау
әрбір мемлекеттің ең басты мақсаты. Бұл зейнетақы жүйесінің қажеттілігінің
бір жағын ғана көрсетеді. Зейнетақы жүйесінің басты мәні халықты әлеуметтік
қорғау, қоғамның басты байлығы - адамның өмірін жеңілдетіп, игілігі мен
ынтымақтастығына жұмыс жасау [1].
Қазіргі кездегі әлемдік практикада өртүрлі мемлекеттерде олардың
экономикалық жағдайына, демографиялық барысына, тарихи алғы шарттарын және
басқа да факторларына сүйеніп, қолданылатын зейнетақымен
қамтамасыздандырудың көптеген жүйелері бар. Осындай жүйелердің бірі өткен
ғасырдың соңында Бисмарк енгізген "ынтымақтастық" жүйесі, бұл жүйе тек
бұрынғы КСРО мен Орта және Шығыс Еуропа елдерінде ғана емес, сонымен қатар
жоғарғы дамыған елдерде де пайдаланылады.
"Ынтымақтастық" жүйесі мынадай принципке негізделген: ең алдымен, осы
жылы жұмысшылардан бөлінетін қаржы зейнетақы болып осы жылы теленуі керек.
Бұл принцип бойынша мемлекеттік зейнетақылық бағдарламалар жасалынады.
Экономисттер мен әлеуметтанушылардың айтуы бойынша жақын болашақта
"ынтымақтастық" жүйесі тіркелген зейнеткерлердің зейнетақымен толық
қамтамасыздандыру мәселесін шеше алмайтын болады, өйткені, дамыған елдерде
және ауыспалы шақтағы мемлекеттерде зейнеткерлер саны күрт өсуде. Егер бұл
мемлекеттер болашақта да "ынтымақтастық" жүйесіне сүйенетін болса, онда ол
зейнеткерлер санының өсуін қадағалай алмай қалады. Оған қоса, бүкіл халыққа
қатысты үлкен адамдар, яғни қарттардың үлесінің өсуі ретінде бұл жүйе
мемлекеттік бюджетке қымбат түседі. Саяси факторды да атап өткеніміз жөн,
әртүрлі себептерге байланысты болатын (сайлау, халықтың қарсылық акциялары
және т.б.) саяси қысым болғанда, мемлекет ешқандай экономикалық негізсіз-
ақ, тек қана саяси сахнадан ұпай жинауға талпынып, зейнетақыны көбейтеді.
Шын мәнінде ол әлеуметтік мұқтаждықты шешпейді [2].
"Ынтымақтастық" жүйесі еңбек стажына және бір мезгілдегі пайда мөлшерін
есепке алып, ал жұмысшының барлық еңбек жолында жинаған пайда мөлшерін
санамай, экономика дамуына әр зеинеткердің қосқан үлесін ескермейді. Бұл
жағдай зейнеткерлердің еңбек стажы бірдей болса да, олардың барлық
зейнетақысы бір деңгейде болмайтындығын көрсетеді. Алайда бір жұмысшы
өзінің кәсібімен бүкіл еңбек жолында экономикаға елеулі үлес қосса, келесі
жұмысшы тек зейнетақы белгілеу жылдарында ғана үлкен табыс табады.
"Ынтымақтастық" зейнетақы жүйесінде зейнетақы тағайындау үшін жұмысшының
экономикаға келтірген пайдасына берген бағасы ішінара қажетін таба алмайды.
Бұл жүйе, сонымен қатар, ұлттық пайданың көлемін елеулі түрде азайтуы
мүмкін, экономикалық дағдарыстарға себеп болады, өйткені жұмысшылардың
еңбекақысынан бөлінетін қордың көлемінің азаюы зейнетақының уақтылы
төленбеуіне өкеліп тірейді, содан соң еңбекақыдан бөлінетін қордың
мөлшерінің өсуі көлеңкелі экономиканың өріс алуына әсерін тигізеді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде жұмысшы өзі еңбекақысынан және ерікті
жарна телеу арқылы арнайы қор жинайды. Жұмысшы зейнеткерлікке шығысымен бұл
қорды жинақтаушы зейнетақы қорынан ала алады немесе сақтандыру
компаниясынан аннуитетке аудару арқылы өмірлік зейнетақысын қамтамасыз ете
алады. Мұндай зейнетақылық бағдарламалар еңбек жолында жеке жинақ және
сақтандыру полисін (аннуитет) жасайды. Бұл принцип көптеген жеке зейнетақы
бағдарламаларының негізінде жатыр. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
бірнеше түрлері бар:
1) Алдын-ала төленетін жарналар жүйесі: бұл жүйедегі жеке жұмысшының
зейнетақысы өзінің еңбекақысынан бөлініп жиналған қордың мөлшеріне
байланысты болады. Зейнетақы активтерінен түсетін пайда нормасынының
тұрақсыздығымен байланысты қауіп, және қорға енген жарналардың
құнсыздануымен байланысты қауіп болашақ зейнеткердің қорына енеді.
2) Алдын-ала белгіленген телем жүйесі: бұл жүйе компаниялар мен салалар
деңгейінде құрылған, жеке зейнетақы, ең алдымен өндіріс немесе берілген
салалардағы еңбек стажына байланысты және зейнеткерлікке шығар алдында
тапқан еңбекақысының мөлшеріне қарай белгіленеді. Бұл бағдарламадағы
жұмысшы зейнеткерлікке шыққаннан кейін төлемнің мөлшерін және төлену
мерзімін анықтайды. Бұл жүйедегі қор зейнетақы активтеріне түсетін пайда
нормасының түрақсыздығымен байланысты қауіптің бір бөлігін өз мойнына
алады.
3) Жеке жинақтаушы зейнетақы қорларының бағдарламаларына төмендегі
факторлар жатады:
а) олар мемлекеттік зейнетақылық бағдарламалардың орнына зейнетақы
төлеміне қажетті бюджет шығынының азаюына өсер етеді, бірақ мемлекеттік
зейнетақы бағдарламаларының жекеменшікге ауысу барысында бір мезгілде
бюджеттің шығынына көбейеді.
б) қор жинақтаушы зейнетақылық бағдарламалар елдің жинақ деңгейін
өсіреді, бұрын мемлекеттің деңгейін өсіретін, яғни халықтың зейнетақысының
немесе зейнетақымен қамсыздандырудың дамуына жол ашатын экономикалық жоғары
көрсеткіштер болады.
в) жеке зейнетақы бағдарламалары нарық капиталының дамуына және
жекеменшіклендіру процесінің ілгері жылжуына мүмкіндік береді;
г) бұл бағдарламалар мемлекетті саяси қысымнан қорғайды, өйткені, қор
жинақтаушы зейнетақы жүйесі, зейнетақы төлемінің өсуі болашақта қазіргі
уақыттағы еңбекақыдан бөлінетін төлем мөлшерінің өсуімн байланысты болады.
Ұрпақтар ынттымақтастығы жүйесіне сәйкес тіркелген зейнеткерлерге
зейнетақыны көбейту қажеттілігі төңірегінде туындайтын талас пен шарттар
жұмысшылардың еңбекақысынан белінетін төлемін бекітумен байланысты салаға
көшеді. Қор жинақтаушы зейнетақы жүйесі арқылы пайда болатын негізгі
проблемалар темендегідей:
1) жинақтың жалпы соммасынан емес, қор қызметіне есер ететін әртүрлі
факторлар есебімен алғанда өзінің қордағы жинағы жайлы
тұтынушылардың жеткіліксіз хабардар болуы (нарықтағы жағдай,
қорға түсетін пайда, құнсыздану есебінен бөлінетін жинақ
мөлшерінің жалпы құны).
2) құнсызданудың салдары және бюджетке жеке зейнетақы
бағдарламалырының әсері, жинақ пен экономика өсімінің деңгейі.
Зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі зейнетақы төлемін индексикациялау
жинақтаушы зейнетақы бағдарламаларына қиындық туғызады. Жалпылай алғанда,
жеке сектордың активтері жоқ. Батыстағы жеке зейнетақы бағдарламалары
құнсыздану мәселесіне ұшырады. Кептеген елдерде "ынтымақтастық" жүйесінде
құнсыздануға байланысты қиындықтар туындайды. Дегенмен, бұл жүйедегі ең
басты мәселе құнсыздану емес, өйткені, зейнетақының мөлшерін кез-келген
уақытта көбейтуге болады, мұндағы ең басты мәселе - уәделі зейнетақы
төлемін көбейтуге берілген артық уәде мен қазіргі уақыттағы бюджеттік
дефицит құнсыздану елеулі болған сайын (энергетикалық дағдарыс) оған
"жинақтаушы зейнетақы" бағдарламалары да қарсы тұра алмайды.
Жоғарыда айтылғандай, "жинақтаушы зейнетақы" жүйесі мемлекеттік бюджетке
қатты өсер етеді. Егер "жинақтаушы зейнетақы" жүйесінің бағытында елеулі
қозғалыс болса, бюджеттік шығын күрт өседі, мұның себебі ұрпақтар
ынтымақтастығы жүйесіндегі жұмысшыларының тіркелген жарналары
зейнеткерлердің зейнетақысы ретінде төленеді, сондықтан да
"жинақтаушы зейнетақы" жүйесінің ауысымында пайда болуы мүмкін жүйе
жұмысшылардың зейнетақы қорын құрай алмайды. Бұл тіркелген зейнеткерлерге
зейнетақысын қамтамасыз етумен қатар, жұмысшылардың өздерінің
жеке қорын құруға көмек беретін қосымша жарналар төлеуді қажет етеді.
Қазіргі жұмысшы қауымын саяси түрде еңбекақысынан екі бірдей мөлшерде жарна
телеуге бағындыру мүмкін еместігінен (жалпы және өз қорына), қайта құрудың
алғашқы жылдарында мындаған бюджеттік трансферттер қажет. Мемлкет
аз мөлшердегі зейнетақы немесе құнсыздану мен басқа да қауіптерге
кепілдік беретін болғандықтан, бюджеттік шығын деңгейі қандай
жағдайда да төмен болмайды[3].
"Ынтымақтастық" және жинақтаушы зейнетақы жүйелері бір ғана мәселені
шешеді, яғни жұмысшылар мен зейнеткерлер арасында ұлттық пайданы бөлісу
мәселесін шешеді. Мемлекеттік "ынтымақтастық" жүйесі үлкен шығын шығара
отырып, көпшілікке мүлдем аз зейнетақы төлейді. Ал жинақтаушы зейнетақы
жүйесінде құнсыздану зейнетақы бөлігінің қаржы саласын жоққа шығарып,
зейнетақы қорының капиталын төмендетеді. Бұл мәселеге Латын Америкасының
кейбір елдері тап болған.
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік тәжірибелері
Зейнетақымен қамсыздандырудың қазақстандық моделі ашық және түсінікті
болуы үшін, оны басқа елдердегі жүйелермен салыстыру қажет, себебі әр
мемлекет, оның зейнетақы жүйесі бірегей болып табылады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың деңгейі мен сапасы – бұл ел халқының
экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады. Әр мемлекет өзінеде қалыптасқан экономикалық, саяси, моральдық,
діни сенімдік және тағы басқа да, қоғамының даму ерекшеліктеріне байланысты
өз азаматтарын әлеуметтік қорғаудың өзіндік жолдары мен тәсілдерін
таңдайды. Мұндай тәсілдер мен әдістер әртүрлі себептерге байланысты әр
мемлекетте өзгеше, бірақ жалпы бір мақсатты көздейді - өз азаматтарын
барынша әлеуметтік қорғау мен өмір сүру деңгеінің лайықты болуын қамтамасыз
ету.
Дамыған мемлекеттердің көбінде әдеуметтік және зейнетақымен
қамсыздандырудың негізгі үш қайнар көзі бар[i]:
1. Мемлекеттік зейнетақы жүйесі (әлеуметтік сақтандыру шеңберінде);
2. Зейнетақы қорлары;
3. Сақтандыру компаниялары және басқа да қаржы ұйымдары.
Мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі елдің барлық халқына
немесе тек мемлекеттік жұмыскерлерге, қарулы күштерге, ал кейде теміржол
қызметкерлеріне қызмет көрсетеді. Көптеген елдерде жасына, жұмыс қабілетін
жоғалтуына байланысты халықтың басым бөлігін зейнетақымен қамсыздандыру
компаниялардың, фирмалардың, кәсіп орындардың, халықаралық ұйымдардың
зейнетақы қорларына жүктелген. Мұндай қорларды жекеменшік немесе
өндірістік деп атайды. Сақтандыру компаниялары өз қызметтерінің бір түрі
ретінде жеке және топтық зейнетақыны сақтандырумен айналысады.
Бір елдегі жекеменшік зейнетақы қорлары мен зейнетақыны сақтандырудың
даму деңгейі, мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің халық
мұқтаждығына қаншалықты жауап беретіндігімен тікелей байланысты. Жекеменшік
зейнетақы қорлары негізінен АҚШ-та кең тараған, керісіншне, мемлекеттік
жүйе жақсы дамыған елдерде аз кездеседі, мысалы, Скандинавия мен Австрияда
[4].
Қазіргі уақытта зейнетақымен қамсыздандыру жүйелерін реформаландыру тек
қана дамушы елдерге ғана емес тіпті жоғары дамыған елдерге де қажет. Барлық
өндірістік дамыған елдерде зейнетақымен қамтамасыздандырудағы мемлекеттік
шығын айтарлықтай үлкен қаржыны қажет етеді, мемлекеттік бағдарламалар
жалақы деңгейіне байланысты әлеуметтік сақтандыруға бөлінетін ішкі өнімнің
жалпы төлемімен қаржыландырылады.
Кесте 1
Зейнетақы төлеміне бөлінетін ЖІӨ үлесі, 2005 жыл
№ Елдер ЖІӨ үлесі, %
1 Австрия 15,0
2 Бельгия 9,7
3 Дания 8,1
4 Италия 15,8
5 Жаңа Зеландия 6,7
6 Испания 7,9
7 Үлыбритания 10,3
8 АҚШ 5,8
9 Жапония 5,0
*көзі: www: pension.almaty.kz
Дамыған елдердегі зейнетақы төлеміне бөлінетін қаржының мөлшері орта
есеппен алғанда жалпы ішкі өнімнің үлесі 10 пайызын құрайды. Өндірістік
дамыған елдерде жеке түрде қаржыландырылатын зейнетақымен
қамтамасыздандырудың бағдарламаларын мемлекеттік бағдарламалар толықтырады,
олар көбінесе алдын-ала төленетін жарналардың жүйесіне негізделеді.
Латын Америкасының Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі. Қазіргі таңда
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген реформалар Латвияда, Польшада,
Венгрияда, Ресейде (ерікті түрі), Испанияда және Латын Америкасының 16
мемлекетінде жүріп жатыр. Ең алғашқылардың бірі және мінездемелі
болғандықтан Латын Америкасының тәжірибесіне кеңінен тоқталайық.
Латын Америкасынынң ескі зейнетақы жүйелеріннің мынандай ортақ
сипаттамалары болған:
• Зейнетақы бағдарламалары тарату режимінде қызмет етті;
• Жүйелердің принципті әмбебаптығына қарамастан, зейнетақы бағдарламалары
географиялық орналасуы мен халықтың деңгейіне байланысты бірдеййболмады
(Перу, Чили, Уругвай т.б.);
• Мемелекеттік реттеу көптеген ведомстволар мен субжүйелер арқылы жүзеге
асты. Олардың әрқайсысына арналған заңдар болды және өздерінің
басқармасы, қаржыландыру жүйесі мен қамсыздандыру бағдарламалары болды.
Нәтижесінде зейнетақы жүйесін мемлекеттік басқару пирамида тәріздес
болып, оның таңдаулы, бай топтар үшін арнайы субжүйелері мен халықтың
көпшілігі үшін кедей субжүйелері болды;
• Сексенінші жылдардағы экономикалық дағдарыс нәтижесінде жұмыссыздық пен
ресми емес еңбек нарығының өсуі;
• Активті және пассивті еңбек етушілердің қатынасының күрт азаюы
(жұмыскерлерзейнеткерлерлер), нашар демографиялық жағдай;
• Салық түсімдері азайып, үкіметтің әлеуметтік міндеттемелері көбейді;
• Зейнетақы төмен болды;
• Төленген жарналар мен зейнетақының сәкес болмауы;
• Әкімшілік басқарудың әсерсіздігі мен қабілетсіздігі, бюрократизмнің өсуі,
қызмет көрсетудің сапасыздығы;
• Әлеуметтік жүйнесінің қаржылық перспективасының болмауы.
Осы және басқа да факторлардың нәтижесінде Латын Америкасының көп
елдерінде әлеуметтік жүйе мен зейнетақы жүйесінде дефицит өсті. Мысалы,
1982 жылы Уругвайда әлейметтік сақтандыру жүйесінің тапшылығы елдің барлық
табысының 81%-на дейін жетті. Жалпы тапшылықтың 79% зейнетақы
бағдарламасына тиесілі болды. Инфлияцияға байланысты зейнетақы автоматты
түрде қайта есептелінбегендіктен төмендеді. Зейнетақы жарналарының
мөлшерлемесі үнемі өсіп отырды. Жеке жағдайларда ол жалақының 50% (Чилиде)
және 65% (Уругвайда) құрады.
Зейнетақы реформасы барлық елдерде бір уақытта басталған жоқ. Бұл
елдер бірінің тәжірибесін бірі ескере отырып, жаңа жүйеге күдікпен қарады.
Алғашқы болып, 1981 жылы Чили бастаса, қалған елдер 90-шы жылдары жаппай
зейнетақы жүйесін реформалауға бет бұрды. Сондықтан да, олар ерекше
сипаттамаларға ие, мемлекеттің қатысуы да әртүрлі және көрсеткіштері де
өзгеше[5].
Кесте 2
Латын Америкасы елдеріндегі зейнетақы жүйесінің негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер Чили Перу КолумбияАргентиБоливия Мексика Сальвад
на ор
Зейнетақы 9 5 8 15 2 14 5
қорларының саны
Салымшылардың 5,97 1,98 2,91 7,07 0,47 13,83 0,57
саны(млн. адам)
Қорлардың жалпы 31,14 1,74 2,11 11,53 0,33 5,80 0,57
капиталы, млрд.USD
Қорлар 11,3 5,14 - 12,30 - 5,62 -
рентабельділігі 40 5,52 1,61 3,5 0,01 1,53 -
(%) ЖҰӨ (%)
Қызмет ету мерзімі22 10 9 9 6 6 5
(жыл)
*Алибаев А. Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі, Алматы, 2005 ж
Зейнетақы қорларының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің
бірі елдің барлық қорларының зейнетақы активтерінің соммасының жалпы ұлттық
өнімге қатынасы болып табылады. Келесі кестеде бұл көрсеткіштің өзгеру
динамикасы мен 2015 жылға дейінгі перспективасы берілген.
Кесте 3
Зейнетақы активтері ЖҰӨ (%)
Ел 1997 ж 2005 ж 2015 ж
1 2 3 4
Аргентина 2,8 6,0 26,1
Боливия 39,8 43,8 32,0
Бразилия 10,0 11,5 24,4
Колумбия 1,5 3,6 26,3
Мексика 0,2 6,2 28,5
Перу 2,3 4,1 18,5
Уругвай 0,7 2,3 7,8
Чили 41,8 44,3 52,9
*Алибаев А. Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі, Алматы, 2005 ж
Инвестициялық саясат зейнетақы қорларының қызметінде өте маңызды мәселе
болып табылады. Қазақстандық зейнетақы активтерін басқаратын ұйымдардың
және зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінің үрейлі жағдайын
ескерсек, менің ойымша, Латын Америкасындағы қорлар зейнетақы активтерін
қайда және қандай мөлшерде инвестициялайтынын талдау өте қажет. Бұл елдерде
қорлар жинақталған активтерді мемлекеттік құнды қағаздарға, мерзімді
депозиттерге, бондарға, ипотекалық вексельдерге, акцияларға, сондай-ақ,
шетелге инвестициялауға мүмкіндіктері бар. Мемлекет тарапынан заңды түрде
белгіленген инвестициялаудың нормативтері, яғни шектеулері аймақтағы барлық
елдерде бірдей емес. Мысалға Боливияда зейнетақы активтері 100 пайыз
мемлекеттік құнды қағаздарға салынуы тиіс. Әрине, мемлекеттік құнды
қағаздар бойынша табыс аз болса да, олардың мемлекеттік кепілдемесі болады.
Сондықтан да, бұл елдердің көбінде мемлекеттік құнды қағаздарға деген
сұраныс та, норматив те жоғары. Чили мен Бразилияда ипотекалық вексельдерге
көп көңіл бөлу арқылы, тұрғын үй мәселесін жақсы шешуде. Перудің зейнетақы
қорлары керісінше акциялар мен бондарға, сәкесінше 34,9 % және 37,6% салып,
мемлекеттік құнды қағаздар мен ипотекалық вексельдерге тек 0,4%-дан
инвестициялаған[6].
Қорыта айтқанда, Латын Америкасындағы зейнетақы реформасы нәтижесінде,
сол елдерде инвестициялық жобаларды қаржыландырудың және жұмыс орындарының
жаңа қайнар көздері пайда болды. Олар капитал нарығының дамуына, халық
жинақтарының көбеюіне, жұмыссыздықтың азаюына және жалпы экономиканың нақты
секторының өсуіне игі әсер етті. Бұл салымшылардың қартайғанда бүткіл еңбек
өміріне сәйкес әділетті зейнетақы алуына мүмкндік жасайды.
Европа елдерінің зейнетақы жүйесі. Зейнетақының абсолюттік шамасы
евромен көрсетілген, 1 евро($0.6.
Австрия
ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы
барлар - барлық жұмысшылар, кәсіпкерлер. Сонымен қатар мемлекет жүйесінде
ерікті түрде зейнетақымен сақтандыру бар. Қаржы көздері:
-жұмысшылардан - 10.25% салыққа дейін;
-жұмыс берушіден - 12.55% салыққа дейін.
Зейнетке шығу жасы – 65, минималды зейнетақы (айына)-жалғыз бастыларға
1100 ЕВРО, жанұясы барларға 1565 ЕВРО, қосымша әрбір балаға 120 ЕВРО.
Зейнетақыға салық салынады.
Бельгия
ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы барлар
- барлық жұмысшылар. Каржы көздері:
-жұмысшылардан - 7.7% салыққа дейін;
-жұмыс берушілерден - 8.86% салыққа дейін;
-мемлекеттен - 20% зейнетақы сақтандыру қоры.
Зейнетке шығу жасы – 60 – 65. Минималды зейнетақы (айына) -жалғыз
бастыларға 1510 ЕВРО, жанұясы барларға 1640 ЕВРО. Зейнетке ерте шығу
карастырылмаған. Зейнетақыға салық салынды.
Германия
ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы барлар
- барлық жұмысшылар. Каржы көздері:
-жұмысшылардан - 9.6% салыққа дейін;
-жұмыс берушілерден - 9.6% салыққа дейін;
-зейнетақының 20 пайызын мемлекет жабады.
Зейнетке шығу - 65 жаста. Минималды зейнетақы – бекітілмеген. Зейнетке
ерте шығу 63 - 60 жаста, ол үшін соңғы жылда жұмыссыз ретінде тіркеліп,
жұмыс стажы 15 жылдан кем болмауы керек. Зейнетақыға салық салынады.
Греция
ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы барлар
- барлық жұмысшылар. Қаржы көздері:
- жұмысшы 6,67% салыққа дейін;
- жұмыскер үшін 13,13% салыққа дейін.
Зейнетке шығу әйелдерге - 60 жас, ерлерге - 65 жас. Зейнетақы қорының
дефицитін мемлекет жабады. Минималды зейнетақы (айына) - 55 ЕВРО. Зейнетке
ерте шығу - еңбек стажы мен жұмыс түрлеріне байланысты әйелдерге - 53 жас,
ерлерге -56 жас. Зейнетақыға салық салынады.
Дания
ЖЗҚ түрі - мемлекеттік зейнетақы + қосымша зейнетақы. Зейнетақыға
құқығы барлар - мемлекеттегі барлық тұрғындар, ал қосымша зейнетақыға
барлық жұмысшылар. Каржы көздері:
Мемлекеттік зейнетақы бюджеттен, ал қосымша зейнетақы жұмысшы
төлемдерінен қаржыландырылады.
- жұмысшы 17 ЕВРО айына;
- жұмыс беруші 34 ЕВРО айына.
Зейнетке шығу - 67 жаста. Минималды зейнетақы (айына) - мемлекеттік 950
ЕВРО, қосымша 290 ЕВРО. Қосымша зейнетақыға салық салынады.
Тұтынушы өз салымының құнсызданбауына көзі жететіндей (құнсыздану қаупі
төмен) және аздаған құнсыздану сйяқты ерекшеліктерін есепке алын, дамыған
елдердің жекеменшік зейнетақылық бағдарламаларын жалпылай жене бүтіндей
сипаттайтын төрт негізгі белгілерін керсетуге болады:
1. Халықтың жекеменшік зейнетақы бағдарламаларына өз бетімен
қатысуы (жеке адам мемлекеттік зейнетақы бағдарламасының шегінде қалып,
жекеменшік бағдарламаларға кірмеуге де мүмкіндігі бар).
2. Жекеменшік зейнетақы бағдарламалары мемлекеттік зейнетақының тек бір
бөлігін ғана игеріп, көмекші рөлді атқарады.
3. Жекеменшік зейнетақы бағдарламасы екі фактормен ғана шектеледі:
тұтынушының жеке тандауының шегі болады (жарнаның белгілі бір пайызынан
артық емес); зейнетақы компанияларының қызметін тұтынушылардың сенімін
қорғау мақсатымен мемлекет қадағалайды.
4. Барлық жекеменшік зейнетақы бағдарламалары маңызды салық
жеңілдіктері арқылы жөрдем береді. Құнсыздану қаупі болған жағдайда
мемлекет тұтынушылардың жекеменшік зейнетақы қорындағы жинақтарымен
сәйкесетін индексті мемлекеттік облигациялар шығарады.
Европалық экономикалық одақтың кейбір елдеріндегі 65 жастан үлкендердің
15 жастан 64 жасқа дейнгі халықтағы үлесі мен мемлекеттің зейнетақымен
қамсыздандыруға жұмсайтын шығынының ЖІӨ-дегі үлесі келесі кестеде
көрсетілген[7.
Кесте 4
Мемлекеттің зейнетақылық шығынының ЖІӨ-дегі үлесі
Ел 1995 ж. 2005 ж. 2030 ж. Мемлекеттің зейнетақылық
болжам шығынының ЖІӨ-дегі үлесі
Ұлыбритания 24 25,8 38,7 14,5
Германия 21,7 30,3 49,2 11,1
Испания 19,8 25,9 41,0 10,0
Италия 21,6 31,6 48,3 13,3
Франция 20,8 24,6 39,1 10,6
Орташа ЕЭО 21,7 27,5 43,3 11,9
бойынша
* Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі, Алматы, 2005 ж
Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесі. Енді Қазақстан сияқты
экономиканы қайта жаңартуға, социализмнен қалған жүйеге әлеуметтік жағдай
жасауға межбүр Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесіне тоқталайық.
Шығыс Еуропа елдерінің ішінде Польша, Венгрия, Чехия, Словакия
елдерінің зейнетақы жүйелері ерекше көғіл бөлуді қажет етеді. Бұл елдердің
зейнетақы реформасының басты ерекшелігі - мемлекеттік модельді игеру. Бұл
елдердің халқы қартаю тенденциясына үшыраған, сонымен бірге әлеуметтік
бағыну пропорциясы деп аталатын өсім бар: еңбекке жарамсыз халықтың
(зейнеткерлер, мүгедектер, балалар) еңбекке жарамдыларға қатынасы. Шығыс
Еуропа елдерінің зейнетақы жүйесі қартайғанда міндетті түрде төленетін
елеулі құн, орташа зейнетақының орташа еңбекақыларға байланысты жоғары
пайызы мен зейнеткерлікке уақтылы шықпау қиындығын көрсетеді. Бұл
жүйелердің айырмашылығы - қай мемлекет бұл мәселелерді қалай
шешетіндігінде.
Келесі кестеде Шығыс Еуропа елдерінің зейнетақы жүйесіне сипаттама
берілген. Бұл кестені талдай келе мынандай қорытынды жасауға болады: Шығыс
Европаға зейнетақы реформасының қажеттілігі жылдан-жылға өсіп отырғандығын
байқаймыз.
Сөз болып отырған төрт ел зейнеткерлерді қоғам тарапынан
қамтамасыздандыру мәселесін шеше алмауда, олардың бәрінің алдында еңбекке
жарамсыз халықтың үлесінің өсу проблемасы тұр. Сондықтан да, зейнеткерлерді
зейнетақымен қаматамасыз ету мемлекеттік бюджет үшін өте қымбатқа түсіп
отыр.
Бұл елдердің үкіметі мемлекеттік зейнетақы жүйесі күндердің күнінде
жаңа демографиялық және экономикалық құрылымға сәйкес қызмет істеуін
тоқтатады, сондықтан жинақ қорларына негізделген жинақтаушы зейнетақы
моделі өмірге ауадай қажет деп отыр.
Кесте 5
Шығыс Еуропаның кейбір елдеріндегі зейнетақы жүйесі
Польша Венгрия Чехия Словакия
1.Ерлердің зейнеткерлікке 65 60 60 60
шығу жасы
2. Әйелдердің зейнеткерлікке 60 55 53-57 53-57
шығу жасы
3. Жалпы елдегі 60-жастан 12,5% 19% 17,5% 14,8%
жоғарылардың үлесі
4. Еңбекке жарамды халықтың 49% 59% 49% 53%
санына байланысты
зейнеткерлер саны
5. Орташа еңбекақы мөлшеріне 71% 60% 44% 48%
байланысты орташа зейнетақы
мөлшері
6. Жалпы еңбекақыға қатысты 45% 30,5% 26% 27,8%
зейнетақы бөлімінің жалпы
мөлшері
7. ЖІӨ зейнетақы үлесі 15,8% 11,5% 9% 9,4%
*Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі, Алматы, 2005 ж
Алайда, тек Венгрия мен Чехия ғана осы бағытта елеулі күш көрсетті.
Венгрия 1994 жылы зейнетақы реформасы үшін заң шығару саласын құрды.
Қазіргі кезде бұл елде еңбекке жарамды халықтың 5 пайызын иемденген және өз
активтерімен ЖІӨ-нің бірнеше пайызын жинаған 18-ге жуық қор жұмыс істейді.
Қорлардың әлі дұрыс дамымағандығы өздерінің қол жетерлік пайдасынан тыс
инвестициялық табыс бағдарламасын тиімді пайдаланбайды. Салымшылардың саны
да көп емес.
Чехия Шығыс Еуропа елдерінің ішінде алғашқы болып зейнетақы жүйесінің
реформасын қолға алған. Чехтық реформаның ерекшеліктеріне тоқталайық. Чехия
мемлекеті алғашқы кезеңде зейнеткерлікке шығару талаптарын қатаң түрде
жүргізді, тіпті ескі жүйеде бәрінен төмен зейнетақы алатын зейнеткерлер
үлесіне жәрдемақы қосты. Зейнеткерлікке шығу жасы біртіндеп көтерілуде және
2007 жылға дейін ер адамдар 60 жаста, ал әйел адамдар 57-61 жас аралығында
зейнеткерлікке шығатын болады. Нәтижесінде зейнеткерлер саны мейлінше жәй
өсуде (жыл бойы 3 пайыз жуық). Осылайша, ЖІӨ-де зейнетақы үлесі айтарлықтай
өзгеріссіз қалады[8].
Чехияда жекеменшік зейнетақы қорлары 1994 мемлекеттік жүйенің бір
бөлімі ретінде кұрылған. Үкімет және жекеменшік зейнетақы қорлары адамдарға
жәрдемақы төледі. Салымшы алатын жәрдемақының (субсидия) мөлшері қорға ай
сайын төленетін жарнаның мөлшеріне байланысты болады. Чехияда 4 жекеменшік
зейнетақы қорлары жұмыс істейді. Жарамды халық 5 млн. жуық деп есептегенде,
саны 2-3 миллионға бағаланатын салымшылардың потенциальнды әсері үшін
қордың саны артық. Салымшылардың көпшілігі 4 бірдей ірі жекеменшік қорларды
иемденген. Он мыңға жуық салымшылары бар жиырма қор не ірі қорлардың
қарамағына алынады, не болмаса жұмысын тоқтатады, өйткені олардың көлемі
клиенттердің жинағын тиімді ассигнациялауға жетпейді.
Жекеменшік қорларға салынған ақшалар мемлекеттік зейнетақы жүйесі
жағынан түскен қысымды жоя алмайды, зейнетақы қорларының бүгінгі тандағы
жүйесі зейнеткерлер санының күрт өсуімен байланысты жағдайдан өзін
сақтандыра алмайды. Адамдар мемлекеттік зейнетақыға сүйеніп, еркін
зейнетақылық сақтандыруға сенім артпайды, ал жекеменшік қорлар мұны
жинақтық суррогатты формасы ретінде карастырады.
Чехтық жүйенің кемшіліктері де аз емес. Мемлекет ақпарат алу
мүмкіндігін шектейтіндіктен, бұл жекеменшік қорлар қызметі жайлы ақпарат
алу үшін проблема. Мысалы, жеке зейнетақы қорларының пайдасын салыстыру
мүмкін емес, өйткені, олар салым және пайда мөлшері жайлы ешқандай мәлімет
бермейді. Зейнетақы қорларының қызметін реттейтін заң шығару саласының өзі
әлсіз жұмыс істейді. Кейбір қорлар кейін зейнетақы төлеу үшін емес,
қорларға берілетін басым, мүмкіншілік алу үшін және мемлекет жәрдемі арқылы
инвестицияларды пайдасымен және кепілдемемен қайтарып алуды көздеп отыр.
Арнайы салық салымдары мұндай қорларды акция мен облигация девидендтерінен
түсетін табысты салықтан босатады. Қорды мемлекеттік тұрғыдан реттеу
салымның пайдасы мен сақталуына негізделмеген[9].
Зейнетақымен қамсыздандырудың чехтық жүйесі шығыс Еуропа елдерінің
ішінде алғашқылардың бірі болып, реформаны қолға алса да, болашақ
зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандыру мәселесін осы күнге дейін
толығымен шеше алған жоқ. Оның үстіне зейнеткерлер қатары жылдан-жылға
көбеюде. Мемлекеттік жүйеге көмекші ретінде құрылған жекеменшік зейнетақы
қорлары зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде маңызды рөл атқармайтын болды.
Зейнетақы жүйесінің болашақта реформалануына кедергілер -жекеменшік
зейнетақылық сақтандыруға халықтың сенім артпауы. Мүның екі факторы бар:
қарапайым халықтың ұақ мерзімді қаржы институттарына сенбеуі және мемлекет
пен оның зейнетақысына халықтың үміт артуы. Чехиядағы зейнетақы жүйесінің
екеуі де: мемлекеттік зейнетақы төлемі мен жекеменшік зейнетақы қорлары
экономикадағы зейнетақы төлемдерін қаржыландыра алмайды. Бұл жүйенің ең
басты тиімсіз кемшілігі - жекеменшік зейнетақы қорларының еркін жүйесін
жасай тұра, мемлекет өзінің зейнетақы төлемлерінің жүйесін мүлдем
өзгертпеуінде. Қазіргі чехтық зейнетақы жүйесінде елеулі өзгеріс болмаса,
2020 жылы ЖІӨ-нің 40% көлемінде зейнетақылық қарызға батады деген болжамдар
бар.
Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесі. Азия елдерінде зейнетақы жүйесі
мүлдем басқаша. Гонконгте кімнің пайдасы бекітілген күнелту минимумынан
төмен болса, соған бюджеттен жәрдем ақша төленеді. 1988 ж кәсіпкерлер үшін
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бір түрі бойынша персональды жүйе
енгізілген, бірақ бұл жүйе бойынша төлем әлі жүргізілмнген. Мемлекет
күнелту минимумынан жоғары қарт адамдарға әлеуметтік көмек береді.
Сингапурда бір ғана қор бар, ол - Орталық сақтау (резервный) қоры,
мұнда жұмысшылар мен жеке көсіпкерлер өзінің еңбекақы қорынан 25,5%, ал
жұмыс беруші 17,5% қаржысын бөледі, кейін осы қор жұмысшы зейнеткерлікке
шыққаннан кейін өзінің еңбек жолында төлеген жарналарының мөлшеріне сай
ай сайын белгілі бір мөлшерде зейнетақысын төлейді. Қор мемлекет
бақылауында болады, бірақ оның әлемдегі, қор нарықтарының операцияларына
қатысуға өзіндік құқығы бар. Зейнетақы төлемінен басқа қор әртүрлі
себептермен алынған ауруларға байланысты жәрдемақы төлейді. Сингапурлық
жүйе "жинақтаушы зейнетақы" жүйесіне ұқсас, дегенмен мұнда тек бір ғана
орталық қор бар.
Осылайша, Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесінің ерекшелігі сол, мемлекет
уақтылы зейнетақы төлемін бекітпей-ақ, тек қартайғандарға аз ғана мөлшерде
жөрдемақы төлеуге кепілдік береді, сондықтан да Азия елдеріндегі қарт
адамдардың кедейленуі - шешімі жоқ меселелердің бірі болып отыр.
Қазақстан ағымдағы түсімдерді қаржыландыру жүйесін ұстанған ел ретінде
елеулі мәселелерге кезігіп отырды. Осы тұрғыдан алғанда, ағымдағы
түсімдерді қаржыландыру жүйесінен толық қаржыландыру жүйесіне көшкен Чили
мемлекетінің тәжірибесін танып білудің маңызы өте зор. Бұл жүйеге сәйкес
жұмыскерлер бұткіл жұмыс істеу мерзімі бойынша қор жинап, зейнеткерлікке
шыққан уақытында оны алады.
Чили жүйесінде табысты қайта бөлудің екі мемлекеттік бағдарламасы бар –
жәрдемақы мен минималды зейнетақы. Олар толығымен мелекеттік бюджеттің
жалпы табысынан қаржыландырылады және 65 жастан асқандар мен 18 жастан
асқан мүгедектерге төленеді. Минималды зейнетақы 1952 жылдан бастап
төленіп, жаңа жүйеде де сақталған.
Зейнетақымен қамсыздандырудың басқа институты ретінде Зейнетақы
қорларын басқаратын компанияларындағы міндетті жинақтар қарастырыларды.
Чили реформасы – өндіріс жұмысшылары бекітілген зейнетақы
бағдарламаларының біріне өз еркімен өту керек - деп зейнетақы қорлары
ұсынғаннан бері, яғни 1980 жылдың басынан бастап есеп беріп келеді (ең
алдымен, әрбір азамат жаңа жүйеге көшу немесе ескі жүйеде қалу құқығын
сақтау мүмкіншідігі бар болған кездегі бес жылдық ауыспалы кезең
қарастырылды). Қорлар ұсыған барлық зейнетақылық бағдарламалар "жинақтаушы
зейнетақы" жүйесі және алдын-ала төленетін жарна түрлерінің жүйесі
негізінде кұрылған[10].
Зейнетақы қорына бөлінетін жұмысшылар жарнасы олардың еңбекақысының 10
пайызын кұрайды. Бұл бағдарлама мемлекеттік төлемдер бөлігі мен жұмыс
берушінің жекеменшік қорларға бөлген төлемін қарастырмаған.
Жұмысшыларға зейнетақы бағдарламасын өзі таңдауға мүмкіндік берілген
және бір жекеменшік зейнетақы қорынан екінші қорға өту құқығына шек
қойылмаған.
Зейнетақы қорын басқаратын әрбір компания түскен зейнетақылық жарналар
мен инвестициялық табысты салымшылардың жинақтарының мөлшерлеріне қарай
олардың жеке есеп шоттарына аударады. Зейнеткердің зейнеткерлікке шығысымен
өз есеп шотында жинақталған сомманы біртіндеп, бірнеше бөліктермен алуға
немесе рента сатып алуға құқы бар. Кейде екеуін де қолдануға болады.
Сонымен катар, ескі жүйеден жаңа жүйеге өткен адамдарға мемлекет
тарапынан қолдау көрсетіледі (жаңа жүйеге өтер алдында 5 жыл көлемінде
жұмысшыларға ескі жүйеде төлеген жарнасын көрсететін "сынақ облигациясы"
беріледі. Бұл облигацияның мерзімі жұмысшы зейнет жасына жеткен соң
өтелінеді және осы облигация бойынша ауысқан мерзіммен облигация мерзімнің
өтелу күні аралығында түскен пайданың 4% бөлінеді). Мемлекет мемлекеттік
зейнетақының құнының инфляциясына катысты индексикацияның мүмкіндігін, ең
алдымен, мемлекеттік, облигациялардың негізінен қарастырады (бұл тіркелген
зейнеткерлерге белгілі бір кепілдік береді және олардың материалдық
жағдайын қамтамасыз етеді).
Чилидегі зейнетақы қорлары қарамағындағы компаниялар меншік сипатына
қарай 4 класқа бөлінеді:
1) банк немесе сақтандыру компаниялары құрған компаниялар;
2) кәсіпкерлік топ құрған компаниялар;
3) жұмыс беруші ассоциациялары құрған компаниялар;
4) кәсіподақтар құрған компаниялар.
Чилиде реформа қолға алынған екі жылдың соңында зейнетақы қорларының
баскаруымен 12 компания болды. Реформа жүзінде тек бір ғана компания ЖІӨ
14,3%-ке қысқарған кезде дағдарысқа ұшырады. Басқа компаниялар ірі
компаниялардың қарамағына алынды, бірақ бұл процесс олардың қызметі мен
қаржылық тұрақтылығына ешқандай зияндық келтірген жоқ.
Чили зейнетақы реформасының негізгі сипаттамалары:
- Алдын ала жарна төлеу принципі және минималды зейнетақы көлемін
өсіретін қауіптер бағдарламаға катысушы жұмысшыларға байланысты
болады;
- Жекеменшік жарна немесе жекеменшік қор есебіндегі жинақтарды
жекешелендіру;
- Зейнетақы бағдарламасына қатысушылардың жарнаны үнемі төлемеуі
және жекеменшік қорлардың халықты толық игермеуі (еңбекке жарамды
халықтың 56% жуығы);
- Бағдарламаны реформаландыруға берілетін уақыт (1981 жылдан бастап
өзінің еңбек карьерасымен жарна салған жұмысшы 2026 жылы ғана
қордан зейнетақы алады, яғни казіргі уақытта белгіленген
мерзімнің жартысы өткен);
- Ұзақ мерзімді зейнетақы институтын кұру. Зейнетақы бағдарламасы
бойынша жеке есеп шотындағы ақша білгіленген уақытта алуға
жеткілікті деп дәлелдеуге шамасы бар қатысушы зейнеткерлікке
уақытылы шыққан деп есептеледі;
- Мемлекет жаңа жүйеге өтпеген адамдарға зейнетақы беруге кепілдік
береді;
- Индекстік облигациялардың шығуы - зейнетақының құнсыздануынан
қорғау механизмі болды;
- Барлық зейнеткерлерге минималды зейнетақы төлеуге кепілдік
бірілді;
- Жекеменшік қордағы жұмысшылардың мезгілсіз өлім немесе еңбекке
жарамай қалуына байланысты сақтандыру полисі болуы керек;
сақтандыру - жеке жинақ есебін толықтыратын бір мезгілдік төлем.
Үкімет сақтандыру соммасының міндетті мөлшерін бекітеді; ал жинақ
мөлшері қор, деңгейіне байланысты анықталады осылайша, жекеменшік
қорлар салымшы еңбекке жарамсыз болған жағдайда және асыраушысы
қайтыс болғандарға зейнетақы төлейді.
Чилидің зейнетақы реформасы ел экономикасының дамуына айтарлықтай игі
әсер етті. Бұл оң әсерлерді үш аспетіден қарастыруға болады:
1) Жинақтар көлемінің өсуі.
Жұмыскерлердің сенімі, қызығушылығы, зейнетақы жүйесіне қатысу
құштарлығы нәтижесінде реформаның алғашқы жылдары салымшылардың саны тез
өсті. Өз кезегінде бұл зейнетақы активтерінің өсуіне әкелді. Чилиде 1985 –
1996 жылдар аралығында зейнетақы активтерінің абсолютті жылдық өсімі 35%,
яғни орта есеппен 2,3 млрд. АҚШ долларын құрады. Зейнетақы жинақтарының
жалпы мөлшері 1996 жылы 26 млрд. АҚШ долларына жетті, ол ЖҰӨ-нің 45%, ал
банктік активтер соммасының 52% құайды. Ал қазір бұл көрсеткіш 32 млрд.
доллардан асып кетті.
2) Жұмыспен қамтылғандардың өсуі.
Жаңа зейнетақы жүйесі салық төлеуден қащқақтау ынтасын төмендетіп,
жалпы жұмыссыздықты азайтты. Бұл жұмыс күшінің көлеңкелі бизнестен ресми
түрге ағылуына әкеп соқты. Зейнетақы қорлары активтердің 40%-н отандық
кәсіпорындардың құнды қағаздарына салу арқылы олардың қуатын арттырып, жаңа
жұмыс орындарының пайда болуына мүмкіндіктер жасады. Мысалы, бон шығару
арқылы жаңа телекоммуникация жүйесі, тұрғын үй салу, электроцтанциялар,
өңдеуші өнкекәсіп зауыттары мен фабрикалары, инфрақұрылым салалары
қаржыландырылды. Осылайша, жекеменшік зейнетақы жүйесі мемлекеттің
әлуеметтік саласының ғана емес, сонымен қатар, экономикалық дамуына әсер
етті[11].
3) Капитал нарығының дамуы.
Зейнетақы реформасы Чилидегі капитал нарығының тиімділігін арттырды.
Зейнетақылық қор акционерлік капиталдар мен жеке өнеркәсіптердің ұзақ
мерзімді қаржыландыруының қайнар көзі болды және басқа да инвесторлардың
өсуіне ықпал жасады, нарықтың бірнеше түрін дамытуға жол ашылды (жер
катынастарының нарығы бүтіндей жекеменшік зейнетақы қорларының есебінен
салынған). Қор нарығының капиталмен қамтылуы 1980 жылдан бастап үш есеге
өсіп, 90-шы жылдардың басында 72,2% құрады. Жекеменшік зейнетақы қорларының
инвестицияларының ЖҰӨ-дегі үлесі 90-шы жылдардың басында 31,1%-ға жетсе,
1994 жылы 40%-дан асқан.
Капитал нарығының дамуы елдегі экономикалық өсімнің үлкен қарқынмен
дамуына әсер етті. 1989 жылы ЖІӨ 9,5%, ал 1992 жылы 10%-ке өсті. Реформа
қолға алынғаннан бастап іске кіріскен 22 қордан қазір 9-і қалған. Әрбір 3
қорға 65% жарнадан айналады. Бай қорлар бай салалар мен жоғары жалақылы
алатын жұмыскерлерге қызмет көрсетеді. Зейнетақы активтерінің басқаруымен 4
компания шет елдік корпорациялардың бақылауында. Бұл мемлекеттік бақылау
органдары жағынан катаң тәртіпті қажет етеді.
1981 жылдан кейін Чили ресми еңбек нарығының күшеюінде, капитал
нарығының дамуында, жекеменшік салымдардың артуында және экономикалық өсу
қарқынында үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Бірақ олардың барлығы тек
зейнетақы реформасының нәжінде деу қате болар еді. Бұл басқа салаларда
жүргізілген реформалармен сабқтастығының нәтижесі екенін ескеру қажет.
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіндегі реформа бірнеше макроэкономикалық
аспектілердің және жалпы мемлекеттің нарық жағдайының жақсаруына оң әсер
етті.
Чили тәжірибесінің қорытынды нәтижелеріне жету үшін бірнеше жылдар
қажет. Дегенмен әлеуметтік қамсыздандыруды жекешелендіруге бел байлаған
елдер үшін бұл модельдің артықшылықтары мен кемшіліктерін зерттеп,
қателерін қайталамау және жақсы жақтарын игеру әбден қажет – бұл
халықаралық қатынастардағы әдеттегі тәжірибе[12].
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН
ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы реформасы
Қазақстанда 1998 жылға дейін жұмыс істеп келген жалғыз “ынтымақтастық”
зейнетақы жүйесі тұсында, зейнетақылар кәсіпорындарды өз қызметкерлеріне
төлеген зейнетақы жарнасы есебінен төленді. Мұндай жүйе кезінде төленген
жарна көлемі мемлекетке зейнетақы төлеуге қажет қаржыдан кем болуы да
мүмкін еді. Қазақстан Республикасының "ынтымақтастық" жүйесі дағдарысқа
үшырады, екі-үш жылдап зейнетақы зейнеткерлерге төленбеді, жүйе
механизімдері реттеушілік қабілетінен мүлдем айрылды. Экономикалық
дағдарыстың ел экономикасын құлдыратып жіберуі, жұмыс істеушілер мен
жұмыссыздар арақатынасы 3:1 ден 1,8:1 дей төмендеуіне байланысты келешекте
зейнеткерлерді зейнетақымен камтамассыз етуге мемлекеттің жағдайы жетпеуі
мүмкін деген қауіп туды. Экономикамызда орын алған осы жағдайлар ел
мамандарын зейнетақы жүйесін реформалауға итермеледі.
Жүйені өзгертудің тағы да басқа маңызды себебі, Қазақстанда жыл сайын
жұмыс істеуші тұрғындардың санының азаюы байқалуда; оның үстіне, бүдан
былай туу деңгейі төмендейді деп күтілуде. Бүл зейнетақы алуға құқығы бар
адамдар саны өсе түседі, өздері үшін жарна төлейтін жұмыс істеушілер саны
азая түседі дегенді білдіреді. "Ынтымақтастық" жүйе мұндай жағдайда
зейнетақыны үздіксіз төлеуді қамтамасыз ете алмайды.
Көптеген зейнетақы жүйелерінің ішінде Чилидің зейнетақы моделі біздің
экономикамыздағы қалыптасқан проблемаларды шешудің оптималды моделі деп
алынды. Осы жүйе негізінде 1997 жылы бүкілхалықтық талқылауға болашақ
зейнетақы жүйесінің концепциясы жарияланды. Концепцияда реформаның
себептері негізделді және болашақ жүйенің негізгі қаңқалары бейнеленді.
Концецияны талқылау өте белсенді өтті. Осының нәтижесінде едәуір өзгерулер
жасалынды: концецияныи бірінші нұсқасы көрсетілеген мемлекеттік жинақтауша
зейнетақы қоры енгізілді, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметін мемлекет тарапынан бақылаудың күшеюі, зейнетақы қорлары үшін
белгілі бір компания мен банктердін бағалы қағаздарына актив салымдарының
шектелуі және бірен-саран өзгертулер. Жаңа зейнетақы жүйесін кұрған
концепцияның негізгі мақсаттары одан әрі бөлшектеп талқыланатын
зейнетақымен қамтамассыз ету туралы заң негіздеріне кірді[13].
1997 жылы 20 маусым айында қабылданған "Казақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ХАЛЫҚТЫ
ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ
1.1. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің мәні мен маңыздылығы ... ..6
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ..9
1.3. Зейнетақымен қамсыздандырудың Чили
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .18
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН
ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... .22
2.2. ҰларҮміт жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік
қоғамының үлгісімен жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылымы
мен қызметін
ұйымдастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..27
2.3. Жинақтаушы зейнетақы қорлары қызметінің негізгі көрсеткіштерін
және зейнетақы активтерін пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..35
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ
ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы үлкен мүмкіншіліктер мен ауқымды экономикалық
өзгерістер кезеңінде тұр. Бірақ экономикалық өсудің жоғарғы қарқынына жету
саяси тұрақтылықты, мықты және мақсатты реформаларды қажет етеді.
Осындай маңызды реформалардың бірі – зейнетақымен қамсыздандыру
жүйесінің реформасы. 1998 жылы Қазақстан ТМД аймағындағы зейнетақымен
қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесіне жоспарлы түрде көшуді бастаған алғашқы
ел болғаны белгілі. Қазіргі күні Қазақстанда “ынтымақтастық” (қазіргі
зейнеткерлер мен 1998 жылдың 1 қаңтарында 6 айдан кем емес еңбек жолын
өткен адамдарға арналған) және “жинақтаушы” (1998 жылдың 1 қаңтарынан
бастап жинақтаушы зейнетақы қорларына өз еңбекақысынан 10% міндетті
зейнетақы жарналарын аудара бастаған адамдарға арналған) зейнетақы жүйелері
қызмет етеді.
Қазақстанда демографиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты, яғни алпыс
жастан асқан адамдардың саны күрт артып, ал халықтың жұмыс істейтін
бөлігінің төмендеп кетті, бір зейнеткерге 1,8 жұмыскер келетіндей жағдай
қалыптасқан, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш бірге 3 адам болатын. Бұл жағдай
одан ары да нашарлауына байланысты мемлекет үш миллионға жуық
зейнеткерлерді ескі жүйе бойынша қамтамасыз ете алмады. Сондықтан да,
зейнетақы реформасы өте актуалды болып отыр.
Шетел мамандары мен алыс-жақын шет мемлекеттері Қазақстанның
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне аса назар аударып отыр. Батыс сарапшыларының
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген зейнетақы реформасын өткізудегі
әлемдік төжірибені қорытындылаған зерттеулерінде Қазақстанның бұл бағыттағы
қызметі жоғары бағаланған. Егер Қазақстандағы реформа оңтайлы нәтиже берсе,
Ресей, Қырғызстан мен Өзбекстан зейнетақы жүйесін реформалауға ниет
білдірген.
Реформа басталғалы бес жыл ішінде бұл жүйе айтарлықтай жақсы
нәтижелерге қол жеткізіп, жоғарғы көрсеткіштерге ие болды. Сөйтіп,
Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесі сәтті жүзеге асты деуге болады.
Бірақ, зейнетақы реформасына қатысушылардың алдында туындаған проблемалар
жетерлік, заңның әлсіздігі мен кайшылықтары, үлкен қаржылық шығындар,
тәжірибе мен кәсіби мамандардың жоқтығынан бастап, қазақстандықтардың көп
бөлігінің жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі өз орны туралы толық білмеуі
және бұрын болған қаржылық эксперименттердің нәтижесінде халықтың зейнетақы
жүйесіне сенімсіздік танытуы. Сұрақтар көп.
Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кіріп, халықаралық стандарттарға
көшуіне байланысты бұл мәселенің актуалдылығы артып отыр. Сол себептен
қазақстандық жағдайда қолдану аспектісінде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
халықаралық тәжірибесін зертеу қажет екені айқын.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты жалпы “Зейнетақы жүйесі” және
“Зейнетақы қоры” нарық инфраструктурасының маңызды элементтерінің бірі
ретінде мазмұнын ашу, бұл түсініктерге анықтама беру, олардың қызмет
етуінің механизмін, нарықтың басқа қатысушыларымен ара-қатынасын көрсету,
даму тенденциялары мен нарық экономикасындаға ролін анықтау болып табылады.
Сондай-ақ, әлемдік тәжірибемен салыстырмалық талдау жасай отырып,
Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық негізін зерттеп,
проблемалық сұрақтарды анықтап оларды шешу амалдарын қарастыру және
зейнетақы жүйесін одан ары кемелдендіру ұсыныстарын таңдау.
Дипломдық жұмыстың осы мақсаттарына сәйкес зерттеу объектісі ретінде
халықаралық тәжірибе мен “ҰларҮміт” Жинақтаушы зейнетақы қорының қызметі
және қаржы көршеткіштері басшылыққа алынған. Дипломдық жұмыста реформаның
нәтижелері, жетістіктері мен кемшіліктері зерттелініп, талдау жасалынды. Ең
өзекті деген мәселелер қарастырылып, халық негізінен қойятын сүрақтар мен
оларға жауаптар келтірілген.
І ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің мәні мен
маңыздылығы
Зейнетақы - бұл жұмысшының тапқан табысының бір бөлігін арнайы құрылған
қорға зейнетақы жасына келгенде жұмысшының өзіне зейнетақы төлемі ретінде
қайтарылып берілетін жарна түрі. Зейнетақыны зейнет жасына келген
адамдардың қартайған шағында дұрыс өмір сүруінің кепілдік полюсы деп атауға
да болады. Сондықтан әрбір азамат зейнетақы жүйесінің дұрыс жұмыс істеуіне,
оған ай сайынғы жарналарының уақытында төленілуіне өздері мүдделі.
Зейнетақыға әсер етуші негізгі екі факторды ерекше бөліп қарастыруға
болады, осы екі фактор елдің қандай зейнетақы жүйесін таңдау керек
екендігіне көп әсер етеді, олар:
1. Экономикалық - экономиканың даму деңгейі, жұмысшылар мен
жұмыссыздар ара қатынасы, жаңа жұмыс орынының пайда болу
жылдамдығы көрсеткіштеріне көп көңіл бөлу керек.
2. Демографиялық - халықтың өсу карқыны, болашақ жұмысшылар мен
бүгінгі жұмысшылардың сандық қатынастарына көңіл бөлінеді.
Әр бір мемлекетте халықты әлеуметтік қамсыздандыру программалары бар.
Олар әртүрлі институттарды қолданады, әртүрлі инструменттер, тәсілдер мен
әдістерді пайдаланады. Бірақ, осы шаралардың барлығы бір ғана мақсатқа
бағытталған - халықты әлеуметтік қорғау, осы программаның маңызды бөлігі
болып табылады. Әсіресе бір экономикалық жүйеден екінші экономикалық жүйеге
өту кезеңінде зейнетақы жүйесін тиімді, әрі дүрыс қызметі мемлекет
экономикасының тығырыққа тірелмей, экономикалық дағдарыстан кейін
экономиканы тез оңалдыруға көп жағдай жасайды. Егер экономикалық дағдарыс
ұзақ уақытқа созылса, халық қатты күйзеліске ұшырайды. Осыны болдырмау
әрбір мемлекеттің ең басты мақсаты. Бұл зейнетақы жүйесінің қажеттілігінің
бір жағын ғана көрсетеді. Зейнетақы жүйесінің басты мәні халықты әлеуметтік
қорғау, қоғамның басты байлығы - адамның өмірін жеңілдетіп, игілігі мен
ынтымақтастығына жұмыс жасау [1].
Қазіргі кездегі әлемдік практикада өртүрлі мемлекеттерде олардың
экономикалық жағдайына, демографиялық барысына, тарихи алғы шарттарын және
басқа да факторларына сүйеніп, қолданылатын зейнетақымен
қамтамасыздандырудың көптеген жүйелері бар. Осындай жүйелердің бірі өткен
ғасырдың соңында Бисмарк енгізген "ынтымақтастық" жүйесі, бұл жүйе тек
бұрынғы КСРО мен Орта және Шығыс Еуропа елдерінде ғана емес, сонымен қатар
жоғарғы дамыған елдерде де пайдаланылады.
"Ынтымақтастық" жүйесі мынадай принципке негізделген: ең алдымен, осы
жылы жұмысшылардан бөлінетін қаржы зейнетақы болып осы жылы теленуі керек.
Бұл принцип бойынша мемлекеттік зейнетақылық бағдарламалар жасалынады.
Экономисттер мен әлеуметтанушылардың айтуы бойынша жақын болашақта
"ынтымақтастық" жүйесі тіркелген зейнеткерлердің зейнетақымен толық
қамтамасыздандыру мәселесін шеше алмайтын болады, өйткені, дамыған елдерде
және ауыспалы шақтағы мемлекеттерде зейнеткерлер саны күрт өсуде. Егер бұл
мемлекеттер болашақта да "ынтымақтастық" жүйесіне сүйенетін болса, онда ол
зейнеткерлер санының өсуін қадағалай алмай қалады. Оған қоса, бүкіл халыққа
қатысты үлкен адамдар, яғни қарттардың үлесінің өсуі ретінде бұл жүйе
мемлекеттік бюджетке қымбат түседі. Саяси факторды да атап өткеніміз жөн,
әртүрлі себептерге байланысты болатын (сайлау, халықтың қарсылық акциялары
және т.б.) саяси қысым болғанда, мемлекет ешқандай экономикалық негізсіз-
ақ, тек қана саяси сахнадан ұпай жинауға талпынып, зейнетақыны көбейтеді.
Шын мәнінде ол әлеуметтік мұқтаждықты шешпейді [2].
"Ынтымақтастық" жүйесі еңбек стажына және бір мезгілдегі пайда мөлшерін
есепке алып, ал жұмысшының барлық еңбек жолында жинаған пайда мөлшерін
санамай, экономика дамуына әр зеинеткердің қосқан үлесін ескермейді. Бұл
жағдай зейнеткерлердің еңбек стажы бірдей болса да, олардың барлық
зейнетақысы бір деңгейде болмайтындығын көрсетеді. Алайда бір жұмысшы
өзінің кәсібімен бүкіл еңбек жолында экономикаға елеулі үлес қосса, келесі
жұмысшы тек зейнетақы белгілеу жылдарында ғана үлкен табыс табады.
"Ынтымақтастық" зейнетақы жүйесінде зейнетақы тағайындау үшін жұмысшының
экономикаға келтірген пайдасына берген бағасы ішінара қажетін таба алмайды.
Бұл жүйе, сонымен қатар, ұлттық пайданың көлемін елеулі түрде азайтуы
мүмкін, экономикалық дағдарыстарға себеп болады, өйткені жұмысшылардың
еңбекақысынан бөлінетін қордың көлемінің азаюы зейнетақының уақтылы
төленбеуіне өкеліп тірейді, содан соң еңбекақыдан бөлінетін қордың
мөлшерінің өсуі көлеңкелі экономиканың өріс алуына әсерін тигізеді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде жұмысшы өзі еңбекақысынан және ерікті
жарна телеу арқылы арнайы қор жинайды. Жұмысшы зейнеткерлікке шығысымен бұл
қорды жинақтаушы зейнетақы қорынан ала алады немесе сақтандыру
компаниясынан аннуитетке аудару арқылы өмірлік зейнетақысын қамтамасыз ете
алады. Мұндай зейнетақылық бағдарламалар еңбек жолында жеке жинақ және
сақтандыру полисін (аннуитет) жасайды. Бұл принцип көптеген жеке зейнетақы
бағдарламаларының негізінде жатыр. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
бірнеше түрлері бар:
1) Алдын-ала төленетін жарналар жүйесі: бұл жүйедегі жеке жұмысшының
зейнетақысы өзінің еңбекақысынан бөлініп жиналған қордың мөлшеріне
байланысты болады. Зейнетақы активтерінен түсетін пайда нормасынының
тұрақсыздығымен байланысты қауіп, және қорға енген жарналардың
құнсыздануымен байланысты қауіп болашақ зейнеткердің қорына енеді.
2) Алдын-ала белгіленген телем жүйесі: бұл жүйе компаниялар мен салалар
деңгейінде құрылған, жеке зейнетақы, ең алдымен өндіріс немесе берілген
салалардағы еңбек стажына байланысты және зейнеткерлікке шығар алдында
тапқан еңбекақысының мөлшеріне қарай белгіленеді. Бұл бағдарламадағы
жұмысшы зейнеткерлікке шыққаннан кейін төлемнің мөлшерін және төлену
мерзімін анықтайды. Бұл жүйедегі қор зейнетақы активтеріне түсетін пайда
нормасының түрақсыздығымен байланысты қауіптің бір бөлігін өз мойнына
алады.
3) Жеке жинақтаушы зейнетақы қорларының бағдарламаларына төмендегі
факторлар жатады:
а) олар мемлекеттік зейнетақылық бағдарламалардың орнына зейнетақы
төлеміне қажетті бюджет шығынының азаюына өсер етеді, бірақ мемлекеттік
зейнетақы бағдарламаларының жекеменшікге ауысу барысында бір мезгілде
бюджеттің шығынына көбейеді.
б) қор жинақтаушы зейнетақылық бағдарламалар елдің жинақ деңгейін
өсіреді, бұрын мемлекеттің деңгейін өсіретін, яғни халықтың зейнетақысының
немесе зейнетақымен қамсыздандырудың дамуына жол ашатын экономикалық жоғары
көрсеткіштер болады.
в) жеке зейнетақы бағдарламалары нарық капиталының дамуына және
жекеменшіклендіру процесінің ілгері жылжуына мүмкіндік береді;
г) бұл бағдарламалар мемлекетті саяси қысымнан қорғайды, өйткені, қор
жинақтаушы зейнетақы жүйесі, зейнетақы төлемінің өсуі болашақта қазіргі
уақыттағы еңбекақыдан бөлінетін төлем мөлшерінің өсуімн байланысты болады.
Ұрпақтар ынттымақтастығы жүйесіне сәйкес тіркелген зейнеткерлерге
зейнетақыны көбейту қажеттілігі төңірегінде туындайтын талас пен шарттар
жұмысшылардың еңбекақысынан белінетін төлемін бекітумен байланысты салаға
көшеді. Қор жинақтаушы зейнетақы жүйесі арқылы пайда болатын негізгі
проблемалар темендегідей:
1) жинақтың жалпы соммасынан емес, қор қызметіне есер ететін әртүрлі
факторлар есебімен алғанда өзінің қордағы жинағы жайлы
тұтынушылардың жеткіліксіз хабардар болуы (нарықтағы жағдай,
қорға түсетін пайда, құнсыздану есебінен бөлінетін жинақ
мөлшерінің жалпы құны).
2) құнсызданудың салдары және бюджетке жеке зейнетақы
бағдарламалырының әсері, жинақ пен экономика өсімінің деңгейі.
Зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі зейнетақы төлемін индексикациялау
жинақтаушы зейнетақы бағдарламаларына қиындық туғызады. Жалпылай алғанда,
жеке сектордың активтері жоқ. Батыстағы жеке зейнетақы бағдарламалары
құнсыздану мәселесіне ұшырады. Кептеген елдерде "ынтымақтастық" жүйесінде
құнсыздануға байланысты қиындықтар туындайды. Дегенмен, бұл жүйедегі ең
басты мәселе құнсыздану емес, өйткені, зейнетақының мөлшерін кез-келген
уақытта көбейтуге болады, мұндағы ең басты мәселе - уәделі зейнетақы
төлемін көбейтуге берілген артық уәде мен қазіргі уақыттағы бюджеттік
дефицит құнсыздану елеулі болған сайын (энергетикалық дағдарыс) оған
"жинақтаушы зейнетақы" бағдарламалары да қарсы тұра алмайды.
Жоғарыда айтылғандай, "жинақтаушы зейнетақы" жүйесі мемлекеттік бюджетке
қатты өсер етеді. Егер "жинақтаушы зейнетақы" жүйесінің бағытында елеулі
қозғалыс болса, бюджеттік шығын күрт өседі, мұның себебі ұрпақтар
ынтымақтастығы жүйесіндегі жұмысшыларының тіркелген жарналары
зейнеткерлердің зейнетақысы ретінде төленеді, сондықтан да
"жинақтаушы зейнетақы" жүйесінің ауысымында пайда болуы мүмкін жүйе
жұмысшылардың зейнетақы қорын құрай алмайды. Бұл тіркелген зейнеткерлерге
зейнетақысын қамтамасыз етумен қатар, жұмысшылардың өздерінің
жеке қорын құруға көмек беретін қосымша жарналар төлеуді қажет етеді.
Қазіргі жұмысшы қауымын саяси түрде еңбекақысынан екі бірдей мөлшерде жарна
телеуге бағындыру мүмкін еместігінен (жалпы және өз қорына), қайта құрудың
алғашқы жылдарында мындаған бюджеттік трансферттер қажет. Мемлкет
аз мөлшердегі зейнетақы немесе құнсыздану мен басқа да қауіптерге
кепілдік беретін болғандықтан, бюджеттік шығын деңгейі қандай
жағдайда да төмен болмайды[3].
"Ынтымақтастық" және жинақтаушы зейнетақы жүйелері бір ғана мәселені
шешеді, яғни жұмысшылар мен зейнеткерлер арасында ұлттық пайданы бөлісу
мәселесін шешеді. Мемлекеттік "ынтымақтастық" жүйесі үлкен шығын шығара
отырып, көпшілікке мүлдем аз зейнетақы төлейді. Ал жинақтаушы зейнетақы
жүйесінде құнсыздану зейнетақы бөлігінің қаржы саласын жоққа шығарып,
зейнетақы қорының капиталын төмендетеді. Бұл мәселеге Латын Америкасының
кейбір елдері тап болған.
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің шетелдік тәжірибелері
Зейнетақымен қамсыздандырудың қазақстандық моделі ашық және түсінікті
болуы үшін, оны басқа елдердегі жүйелермен салыстыру қажет, себебі әр
мемлекет, оның зейнетақы жүйесі бірегей болып табылады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың деңгейі мен сапасы – бұл ел халқының
экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады. Әр мемлекет өзінеде қалыптасқан экономикалық, саяси, моральдық,
діни сенімдік және тағы басқа да, қоғамының даму ерекшеліктеріне байланысты
өз азаматтарын әлеуметтік қорғаудың өзіндік жолдары мен тәсілдерін
таңдайды. Мұндай тәсілдер мен әдістер әртүрлі себептерге байланысты әр
мемлекетте өзгеше, бірақ жалпы бір мақсатты көздейді - өз азаматтарын
барынша әлеуметтік қорғау мен өмір сүру деңгеінің лайықты болуын қамтамасыз
ету.
Дамыған мемлекеттердің көбінде әдеуметтік және зейнетақымен
қамсыздандырудың негізгі үш қайнар көзі бар[i]:
1. Мемлекеттік зейнетақы жүйесі (әлеуметтік сақтандыру шеңберінде);
2. Зейнетақы қорлары;
3. Сақтандыру компаниялары және басқа да қаржы ұйымдары.
Мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі елдің барлық халқына
немесе тек мемлекеттік жұмыскерлерге, қарулы күштерге, ал кейде теміржол
қызметкерлеріне қызмет көрсетеді. Көптеген елдерде жасына, жұмыс қабілетін
жоғалтуына байланысты халықтың басым бөлігін зейнетақымен қамсыздандыру
компаниялардың, фирмалардың, кәсіп орындардың, халықаралық ұйымдардың
зейнетақы қорларына жүктелген. Мұндай қорларды жекеменшік немесе
өндірістік деп атайды. Сақтандыру компаниялары өз қызметтерінің бір түрі
ретінде жеке және топтық зейнетақыны сақтандырумен айналысады.
Бір елдегі жекеменшік зейнетақы қорлары мен зейнетақыны сақтандырудың
даму деңгейі, мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің халық
мұқтаждығына қаншалықты жауап беретіндігімен тікелей байланысты. Жекеменшік
зейнетақы қорлары негізінен АҚШ-та кең тараған, керісіншне, мемлекеттік
жүйе жақсы дамыған елдерде аз кездеседі, мысалы, Скандинавия мен Австрияда
[4].
Қазіргі уақытта зейнетақымен қамсыздандыру жүйелерін реформаландыру тек
қана дамушы елдерге ғана емес тіпті жоғары дамыған елдерге де қажет. Барлық
өндірістік дамыған елдерде зейнетақымен қамтамасыздандырудағы мемлекеттік
шығын айтарлықтай үлкен қаржыны қажет етеді, мемлекеттік бағдарламалар
жалақы деңгейіне байланысты әлеуметтік сақтандыруға бөлінетін ішкі өнімнің
жалпы төлемімен қаржыландырылады.
Кесте 1
Зейнетақы төлеміне бөлінетін ЖІӨ үлесі, 2005 жыл
№ Елдер ЖІӨ үлесі, %
1 Австрия 15,0
2 Бельгия 9,7
3 Дания 8,1
4 Италия 15,8
5 Жаңа Зеландия 6,7
6 Испания 7,9
7 Үлыбритания 10,3
8 АҚШ 5,8
9 Жапония 5,0
*көзі: www: pension.almaty.kz
Дамыған елдердегі зейнетақы төлеміне бөлінетін қаржының мөлшері орта
есеппен алғанда жалпы ішкі өнімнің үлесі 10 пайызын құрайды. Өндірістік
дамыған елдерде жеке түрде қаржыландырылатын зейнетақымен
қамтамасыздандырудың бағдарламаларын мемлекеттік бағдарламалар толықтырады,
олар көбінесе алдын-ала төленетін жарналардың жүйесіне негізделеді.
Латын Америкасының Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі. Қазіргі таңда
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген реформалар Латвияда, Польшада,
Венгрияда, Ресейде (ерікті түрі), Испанияда және Латын Америкасының 16
мемлекетінде жүріп жатыр. Ең алғашқылардың бірі және мінездемелі
болғандықтан Латын Америкасының тәжірибесіне кеңінен тоқталайық.
Латын Америкасынынң ескі зейнетақы жүйелеріннің мынандай ортақ
сипаттамалары болған:
• Зейнетақы бағдарламалары тарату режимінде қызмет етті;
• Жүйелердің принципті әмбебаптығына қарамастан, зейнетақы бағдарламалары
географиялық орналасуы мен халықтың деңгейіне байланысты бірдеййболмады
(Перу, Чили, Уругвай т.б.);
• Мемелекеттік реттеу көптеген ведомстволар мен субжүйелер арқылы жүзеге
асты. Олардың әрқайсысына арналған заңдар болды және өздерінің
басқармасы, қаржыландыру жүйесі мен қамсыздандыру бағдарламалары болды.
Нәтижесінде зейнетақы жүйесін мемлекеттік басқару пирамида тәріздес
болып, оның таңдаулы, бай топтар үшін арнайы субжүйелері мен халықтың
көпшілігі үшін кедей субжүйелері болды;
• Сексенінші жылдардағы экономикалық дағдарыс нәтижесінде жұмыссыздық пен
ресми емес еңбек нарығының өсуі;
• Активті және пассивті еңбек етушілердің қатынасының күрт азаюы
(жұмыскерлерзейнеткерлерлер), нашар демографиялық жағдай;
• Салық түсімдері азайып, үкіметтің әлеуметтік міндеттемелері көбейді;
• Зейнетақы төмен болды;
• Төленген жарналар мен зейнетақының сәкес болмауы;
• Әкімшілік басқарудың әсерсіздігі мен қабілетсіздігі, бюрократизмнің өсуі,
қызмет көрсетудің сапасыздығы;
• Әлеуметтік жүйнесінің қаржылық перспективасының болмауы.
Осы және басқа да факторлардың нәтижесінде Латын Америкасының көп
елдерінде әлеуметтік жүйе мен зейнетақы жүйесінде дефицит өсті. Мысалы,
1982 жылы Уругвайда әлейметтік сақтандыру жүйесінің тапшылығы елдің барлық
табысының 81%-на дейін жетті. Жалпы тапшылықтың 79% зейнетақы
бағдарламасына тиесілі болды. Инфлияцияға байланысты зейнетақы автоматты
түрде қайта есептелінбегендіктен төмендеді. Зейнетақы жарналарының
мөлшерлемесі үнемі өсіп отырды. Жеке жағдайларда ол жалақының 50% (Чилиде)
және 65% (Уругвайда) құрады.
Зейнетақы реформасы барлық елдерде бір уақытта басталған жоқ. Бұл
елдер бірінің тәжірибесін бірі ескере отырып, жаңа жүйеге күдікпен қарады.
Алғашқы болып, 1981 жылы Чили бастаса, қалған елдер 90-шы жылдары жаппай
зейнетақы жүйесін реформалауға бет бұрды. Сондықтан да, олар ерекше
сипаттамаларға ие, мемлекеттің қатысуы да әртүрлі және көрсеткіштері де
өзгеше[5].
Кесте 2
Латын Америкасы елдеріндегі зейнетақы жүйесінің негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер Чили Перу КолумбияАргентиБоливия Мексика Сальвад
на ор
Зейнетақы 9 5 8 15 2 14 5
қорларының саны
Салымшылардың 5,97 1,98 2,91 7,07 0,47 13,83 0,57
саны(млн. адам)
Қорлардың жалпы 31,14 1,74 2,11 11,53 0,33 5,80 0,57
капиталы, млрд.USD
Қорлар 11,3 5,14 - 12,30 - 5,62 -
рентабельділігі 40 5,52 1,61 3,5 0,01 1,53 -
(%) ЖҰӨ (%)
Қызмет ету мерзімі22 10 9 9 6 6 5
(жыл)
*Алибаев А. Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі, Алматы, 2005 ж
Зейнетақы қорларының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің
бірі елдің барлық қорларының зейнетақы активтерінің соммасының жалпы ұлттық
өнімге қатынасы болып табылады. Келесі кестеде бұл көрсеткіштің өзгеру
динамикасы мен 2015 жылға дейінгі перспективасы берілген.
Кесте 3
Зейнетақы активтері ЖҰӨ (%)
Ел 1997 ж 2005 ж 2015 ж
1 2 3 4
Аргентина 2,8 6,0 26,1
Боливия 39,8 43,8 32,0
Бразилия 10,0 11,5 24,4
Колумбия 1,5 3,6 26,3
Мексика 0,2 6,2 28,5
Перу 2,3 4,1 18,5
Уругвай 0,7 2,3 7,8
Чили 41,8 44,3 52,9
*Алибаев А. Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі, Алматы, 2005 ж
Инвестициялық саясат зейнетақы қорларының қызметінде өте маңызды мәселе
болып табылады. Қазақстандық зейнетақы активтерін басқаратын ұйымдардың
және зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінің үрейлі жағдайын
ескерсек, менің ойымша, Латын Америкасындағы қорлар зейнетақы активтерін
қайда және қандай мөлшерде инвестициялайтынын талдау өте қажет. Бұл елдерде
қорлар жинақталған активтерді мемлекеттік құнды қағаздарға, мерзімді
депозиттерге, бондарға, ипотекалық вексельдерге, акцияларға, сондай-ақ,
шетелге инвестициялауға мүмкіндіктері бар. Мемлекет тарапынан заңды түрде
белгіленген инвестициялаудың нормативтері, яғни шектеулері аймақтағы барлық
елдерде бірдей емес. Мысалға Боливияда зейнетақы активтері 100 пайыз
мемлекеттік құнды қағаздарға салынуы тиіс. Әрине, мемлекеттік құнды
қағаздар бойынша табыс аз болса да, олардың мемлекеттік кепілдемесі болады.
Сондықтан да, бұл елдердің көбінде мемлекеттік құнды қағаздарға деген
сұраныс та, норматив те жоғары. Чили мен Бразилияда ипотекалық вексельдерге
көп көңіл бөлу арқылы, тұрғын үй мәселесін жақсы шешуде. Перудің зейнетақы
қорлары керісінше акциялар мен бондарға, сәкесінше 34,9 % және 37,6% салып,
мемлекеттік құнды қағаздар мен ипотекалық вексельдерге тек 0,4%-дан
инвестициялаған[6].
Қорыта айтқанда, Латын Америкасындағы зейнетақы реформасы нәтижесінде,
сол елдерде инвестициялық жобаларды қаржыландырудың және жұмыс орындарының
жаңа қайнар көздері пайда болды. Олар капитал нарығының дамуына, халық
жинақтарының көбеюіне, жұмыссыздықтың азаюына және жалпы экономиканың нақты
секторының өсуіне игі әсер етті. Бұл салымшылардың қартайғанда бүткіл еңбек
өміріне сәйкес әділетті зейнетақы алуына мүмкндік жасайды.
Европа елдерінің зейнетақы жүйесі. Зейнетақының абсолюттік шамасы
евромен көрсетілген, 1 евро($0.6.
Австрия
ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы
барлар - барлық жұмысшылар, кәсіпкерлер. Сонымен қатар мемлекет жүйесінде
ерікті түрде зейнетақымен сақтандыру бар. Қаржы көздері:
-жұмысшылардан - 10.25% салыққа дейін;
-жұмыс берушіден - 12.55% салыққа дейін.
Зейнетке шығу жасы – 65, минималды зейнетақы (айына)-жалғыз бастыларға
1100 ЕВРО, жанұясы барларға 1565 ЕВРО, қосымша әрбір балаға 120 ЕВРО.
Зейнетақыға салық салынады.
Бельгия
ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы барлар
- барлық жұмысшылар. Каржы көздері:
-жұмысшылардан - 7.7% салыққа дейін;
-жұмыс берушілерден - 8.86% салыққа дейін;
-мемлекеттен - 20% зейнетақы сақтандыру қоры.
Зейнетке шығу жасы – 60 – 65. Минималды зейнетақы (айына) -жалғыз
бастыларға 1510 ЕВРО, жанұясы барларға 1640 ЕВРО. Зейнетке ерте шығу
карастырылмаған. Зейнетақыға салық салынды.
Германия
ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы барлар
- барлық жұмысшылар. Каржы көздері:
-жұмысшылардан - 9.6% салыққа дейін;
-жұмыс берушілерден - 9.6% салыққа дейін;
-зейнетақының 20 пайызын мемлекет жабады.
Зейнетке шығу - 65 жаста. Минималды зейнетақы – бекітілмеген. Зейнетке
ерте шығу 63 - 60 жаста, ол үшін соңғы жылда жұмыссыз ретінде тіркеліп,
жұмыс стажы 15 жылдан кем болмауы керек. Зейнетақыға салық салынады.
Греция
ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы барлар
- барлық жұмысшылар. Қаржы көздері:
- жұмысшы 6,67% салыққа дейін;
- жұмыскер үшін 13,13% салыққа дейін.
Зейнетке шығу әйелдерге - 60 жас, ерлерге - 65 жас. Зейнетақы қорының
дефицитін мемлекет жабады. Минималды зейнетақы (айына) - 55 ЕВРО. Зейнетке
ерте шығу - еңбек стажы мен жұмыс түрлеріне байланысты әйелдерге - 53 жас,
ерлерге -56 жас. Зейнетақыға салық салынады.
Дания
ЖЗҚ түрі - мемлекеттік зейнетақы + қосымша зейнетақы. Зейнетақыға
құқығы барлар - мемлекеттегі барлық тұрғындар, ал қосымша зейнетақыға
барлық жұмысшылар. Каржы көздері:
Мемлекеттік зейнетақы бюджеттен, ал қосымша зейнетақы жұмысшы
төлемдерінен қаржыландырылады.
- жұмысшы 17 ЕВРО айына;
- жұмыс беруші 34 ЕВРО айына.
Зейнетке шығу - 67 жаста. Минималды зейнетақы (айына) - мемлекеттік 950
ЕВРО, қосымша 290 ЕВРО. Қосымша зейнетақыға салық салынады.
Тұтынушы өз салымының құнсызданбауына көзі жететіндей (құнсыздану қаупі
төмен) және аздаған құнсыздану сйяқты ерекшеліктерін есепке алын, дамыған
елдердің жекеменшік зейнетақылық бағдарламаларын жалпылай жене бүтіндей
сипаттайтын төрт негізгі белгілерін керсетуге болады:
1. Халықтың жекеменшік зейнетақы бағдарламаларына өз бетімен
қатысуы (жеке адам мемлекеттік зейнетақы бағдарламасының шегінде қалып,
жекеменшік бағдарламаларға кірмеуге де мүмкіндігі бар).
2. Жекеменшік зейнетақы бағдарламалары мемлекеттік зейнетақының тек бір
бөлігін ғана игеріп, көмекші рөлді атқарады.
3. Жекеменшік зейнетақы бағдарламасы екі фактормен ғана шектеледі:
тұтынушының жеке тандауының шегі болады (жарнаның белгілі бір пайызынан
артық емес); зейнетақы компанияларының қызметін тұтынушылардың сенімін
қорғау мақсатымен мемлекет қадағалайды.
4. Барлық жекеменшік зейнетақы бағдарламалары маңызды салық
жеңілдіктері арқылы жөрдем береді. Құнсыздану қаупі болған жағдайда
мемлекет тұтынушылардың жекеменшік зейнетақы қорындағы жинақтарымен
сәйкесетін индексті мемлекеттік облигациялар шығарады.
Европалық экономикалық одақтың кейбір елдеріндегі 65 жастан үлкендердің
15 жастан 64 жасқа дейнгі халықтағы үлесі мен мемлекеттің зейнетақымен
қамсыздандыруға жұмсайтын шығынының ЖІӨ-дегі үлесі келесі кестеде
көрсетілген[7.
Кесте 4
Мемлекеттің зейнетақылық шығынының ЖІӨ-дегі үлесі
Ел 1995 ж. 2005 ж. 2030 ж. Мемлекеттің зейнетақылық
болжам шығынының ЖІӨ-дегі үлесі
Ұлыбритания 24 25,8 38,7 14,5
Германия 21,7 30,3 49,2 11,1
Испания 19,8 25,9 41,0 10,0
Италия 21,6 31,6 48,3 13,3
Франция 20,8 24,6 39,1 10,6
Орташа ЕЭО 21,7 27,5 43,3 11,9
бойынша
* Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі, Алматы, 2005 ж
Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесі. Енді Қазақстан сияқты
экономиканы қайта жаңартуға, социализмнен қалған жүйеге әлеуметтік жағдай
жасауға межбүр Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесіне тоқталайық.
Шығыс Еуропа елдерінің ішінде Польша, Венгрия, Чехия, Словакия
елдерінің зейнетақы жүйелері ерекше көғіл бөлуді қажет етеді. Бұл елдердің
зейнетақы реформасының басты ерекшелігі - мемлекеттік модельді игеру. Бұл
елдердің халқы қартаю тенденциясына үшыраған, сонымен бірге әлеуметтік
бағыну пропорциясы деп аталатын өсім бар: еңбекке жарамсыз халықтың
(зейнеткерлер, мүгедектер, балалар) еңбекке жарамдыларға қатынасы. Шығыс
Еуропа елдерінің зейнетақы жүйесі қартайғанда міндетті түрде төленетін
елеулі құн, орташа зейнетақының орташа еңбекақыларға байланысты жоғары
пайызы мен зейнеткерлікке уақтылы шықпау қиындығын көрсетеді. Бұл
жүйелердің айырмашылығы - қай мемлекет бұл мәселелерді қалай
шешетіндігінде.
Келесі кестеде Шығыс Еуропа елдерінің зейнетақы жүйесіне сипаттама
берілген. Бұл кестені талдай келе мынандай қорытынды жасауға болады: Шығыс
Европаға зейнетақы реформасының қажеттілігі жылдан-жылға өсіп отырғандығын
байқаймыз.
Сөз болып отырған төрт ел зейнеткерлерді қоғам тарапынан
қамтамасыздандыру мәселесін шеше алмауда, олардың бәрінің алдында еңбекке
жарамсыз халықтың үлесінің өсу проблемасы тұр. Сондықтан да, зейнеткерлерді
зейнетақымен қаматамасыз ету мемлекеттік бюджет үшін өте қымбатқа түсіп
отыр.
Бұл елдердің үкіметі мемлекеттік зейнетақы жүйесі күндердің күнінде
жаңа демографиялық және экономикалық құрылымға сәйкес қызмет істеуін
тоқтатады, сондықтан жинақ қорларына негізделген жинақтаушы зейнетақы
моделі өмірге ауадай қажет деп отыр.
Кесте 5
Шығыс Еуропаның кейбір елдеріндегі зейнетақы жүйесі
Польша Венгрия Чехия Словакия
1.Ерлердің зейнеткерлікке 65 60 60 60
шығу жасы
2. Әйелдердің зейнеткерлікке 60 55 53-57 53-57
шығу жасы
3. Жалпы елдегі 60-жастан 12,5% 19% 17,5% 14,8%
жоғарылардың үлесі
4. Еңбекке жарамды халықтың 49% 59% 49% 53%
санына байланысты
зейнеткерлер саны
5. Орташа еңбекақы мөлшеріне 71% 60% 44% 48%
байланысты орташа зейнетақы
мөлшері
6. Жалпы еңбекақыға қатысты 45% 30,5% 26% 27,8%
зейнетақы бөлімінің жалпы
мөлшері
7. ЖІӨ зейнетақы үлесі 15,8% 11,5% 9% 9,4%
*Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі, Алматы, 2005 ж
Алайда, тек Венгрия мен Чехия ғана осы бағытта елеулі күш көрсетті.
Венгрия 1994 жылы зейнетақы реформасы үшін заң шығару саласын құрды.
Қазіргі кезде бұл елде еңбекке жарамды халықтың 5 пайызын иемденген және өз
активтерімен ЖІӨ-нің бірнеше пайызын жинаған 18-ге жуық қор жұмыс істейді.
Қорлардың әлі дұрыс дамымағандығы өздерінің қол жетерлік пайдасынан тыс
инвестициялық табыс бағдарламасын тиімді пайдаланбайды. Салымшылардың саны
да көп емес.
Чехия Шығыс Еуропа елдерінің ішінде алғашқы болып зейнетақы жүйесінің
реформасын қолға алған. Чехтық реформаның ерекшеліктеріне тоқталайық. Чехия
мемлекеті алғашқы кезеңде зейнеткерлікке шығару талаптарын қатаң түрде
жүргізді, тіпті ескі жүйеде бәрінен төмен зейнетақы алатын зейнеткерлер
үлесіне жәрдемақы қосты. Зейнеткерлікке шығу жасы біртіндеп көтерілуде және
2007 жылға дейін ер адамдар 60 жаста, ал әйел адамдар 57-61 жас аралығында
зейнеткерлікке шығатын болады. Нәтижесінде зейнеткерлер саны мейлінше жәй
өсуде (жыл бойы 3 пайыз жуық). Осылайша, ЖІӨ-де зейнетақы үлесі айтарлықтай
өзгеріссіз қалады[8].
Чехияда жекеменшік зейнетақы қорлары 1994 мемлекеттік жүйенің бір
бөлімі ретінде кұрылған. Үкімет және жекеменшік зейнетақы қорлары адамдарға
жәрдемақы төледі. Салымшы алатын жәрдемақының (субсидия) мөлшері қорға ай
сайын төленетін жарнаның мөлшеріне байланысты болады. Чехияда 4 жекеменшік
зейнетақы қорлары жұмыс істейді. Жарамды халық 5 млн. жуық деп есептегенде,
саны 2-3 миллионға бағаланатын салымшылардың потенциальнды әсері үшін
қордың саны артық. Салымшылардың көпшілігі 4 бірдей ірі жекеменшік қорларды
иемденген. Он мыңға жуық салымшылары бар жиырма қор не ірі қорлардың
қарамағына алынады, не болмаса жұмысын тоқтатады, өйткені олардың көлемі
клиенттердің жинағын тиімді ассигнациялауға жетпейді.
Жекеменшік қорларға салынған ақшалар мемлекеттік зейнетақы жүйесі
жағынан түскен қысымды жоя алмайды, зейнетақы қорларының бүгінгі тандағы
жүйесі зейнеткерлер санының күрт өсуімен байланысты жағдайдан өзін
сақтандыра алмайды. Адамдар мемлекеттік зейнетақыға сүйеніп, еркін
зейнетақылық сақтандыруға сенім артпайды, ал жекеменшік қорлар мұны
жинақтық суррогатты формасы ретінде карастырады.
Чехтық жүйенің кемшіліктері де аз емес. Мемлекет ақпарат алу
мүмкіндігін шектейтіндіктен, бұл жекеменшік қорлар қызметі жайлы ақпарат
алу үшін проблема. Мысалы, жеке зейнетақы қорларының пайдасын салыстыру
мүмкін емес, өйткені, олар салым және пайда мөлшері жайлы ешқандай мәлімет
бермейді. Зейнетақы қорларының қызметін реттейтін заң шығару саласының өзі
әлсіз жұмыс істейді. Кейбір қорлар кейін зейнетақы төлеу үшін емес,
қорларға берілетін басым, мүмкіншілік алу үшін және мемлекет жәрдемі арқылы
инвестицияларды пайдасымен және кепілдемемен қайтарып алуды көздеп отыр.
Арнайы салық салымдары мұндай қорларды акция мен облигация девидендтерінен
түсетін табысты салықтан босатады. Қорды мемлекеттік тұрғыдан реттеу
салымның пайдасы мен сақталуына негізделмеген[9].
Зейнетақымен қамсыздандырудың чехтық жүйесі шығыс Еуропа елдерінің
ішінде алғашқылардың бірі болып, реформаны қолға алса да, болашақ
зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандыру мәселесін осы күнге дейін
толығымен шеше алған жоқ. Оның үстіне зейнеткерлер қатары жылдан-жылға
көбеюде. Мемлекеттік жүйеге көмекші ретінде құрылған жекеменшік зейнетақы
қорлары зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде маңызды рөл атқармайтын болды.
Зейнетақы жүйесінің болашақта реформалануына кедергілер -жекеменшік
зейнетақылық сақтандыруға халықтың сенім артпауы. Мүның екі факторы бар:
қарапайым халықтың ұақ мерзімді қаржы институттарына сенбеуі және мемлекет
пен оның зейнетақысына халықтың үміт артуы. Чехиядағы зейнетақы жүйесінің
екеуі де: мемлекеттік зейнетақы төлемі мен жекеменшік зейнетақы қорлары
экономикадағы зейнетақы төлемдерін қаржыландыра алмайды. Бұл жүйенің ең
басты тиімсіз кемшілігі - жекеменшік зейнетақы қорларының еркін жүйесін
жасай тұра, мемлекет өзінің зейнетақы төлемлерінің жүйесін мүлдем
өзгертпеуінде. Қазіргі чехтық зейнетақы жүйесінде елеулі өзгеріс болмаса,
2020 жылы ЖІӨ-нің 40% көлемінде зейнетақылық қарызға батады деген болжамдар
бар.
Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесі. Азия елдерінде зейнетақы жүйесі
мүлдем басқаша. Гонконгте кімнің пайдасы бекітілген күнелту минимумынан
төмен болса, соған бюджеттен жәрдем ақша төленеді. 1988 ж кәсіпкерлер үшін
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бір түрі бойынша персональды жүйе
енгізілген, бірақ бұл жүйе бойынша төлем әлі жүргізілмнген. Мемлекет
күнелту минимумынан жоғары қарт адамдарға әлеуметтік көмек береді.
Сингапурда бір ғана қор бар, ол - Орталық сақтау (резервный) қоры,
мұнда жұмысшылар мен жеке көсіпкерлер өзінің еңбекақы қорынан 25,5%, ал
жұмыс беруші 17,5% қаржысын бөледі, кейін осы қор жұмысшы зейнеткерлікке
шыққаннан кейін өзінің еңбек жолында төлеген жарналарының мөлшеріне сай
ай сайын белгілі бір мөлшерде зейнетақысын төлейді. Қор мемлекет
бақылауында болады, бірақ оның әлемдегі, қор нарықтарының операцияларына
қатысуға өзіндік құқығы бар. Зейнетақы төлемінен басқа қор әртүрлі
себептермен алынған ауруларға байланысты жәрдемақы төлейді. Сингапурлық
жүйе "жинақтаушы зейнетақы" жүйесіне ұқсас, дегенмен мұнда тек бір ғана
орталық қор бар.
Осылайша, Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесінің ерекшелігі сол, мемлекет
уақтылы зейнетақы төлемін бекітпей-ақ, тек қартайғандарға аз ғана мөлшерде
жөрдемақы төлеуге кепілдік береді, сондықтан да Азия елдеріндегі қарт
адамдардың кедейленуі - шешімі жоқ меселелердің бірі болып отыр.
Қазақстан ағымдағы түсімдерді қаржыландыру жүйесін ұстанған ел ретінде
елеулі мәселелерге кезігіп отырды. Осы тұрғыдан алғанда, ағымдағы
түсімдерді қаржыландыру жүйесінен толық қаржыландыру жүйесіне көшкен Чили
мемлекетінің тәжірибесін танып білудің маңызы өте зор. Бұл жүйеге сәйкес
жұмыскерлер бұткіл жұмыс істеу мерзімі бойынша қор жинап, зейнеткерлікке
шыққан уақытында оны алады.
Чили жүйесінде табысты қайта бөлудің екі мемлекеттік бағдарламасы бар –
жәрдемақы мен минималды зейнетақы. Олар толығымен мелекеттік бюджеттің
жалпы табысынан қаржыландырылады және 65 жастан асқандар мен 18 жастан
асқан мүгедектерге төленеді. Минималды зейнетақы 1952 жылдан бастап
төленіп, жаңа жүйеде де сақталған.
Зейнетақымен қамсыздандырудың басқа институты ретінде Зейнетақы
қорларын басқаратын компанияларындағы міндетті жинақтар қарастырыларды.
Чили реформасы – өндіріс жұмысшылары бекітілген зейнетақы
бағдарламаларының біріне өз еркімен өту керек - деп зейнетақы қорлары
ұсынғаннан бері, яғни 1980 жылдың басынан бастап есеп беріп келеді (ең
алдымен, әрбір азамат жаңа жүйеге көшу немесе ескі жүйеде қалу құқығын
сақтау мүмкіншідігі бар болған кездегі бес жылдық ауыспалы кезең
қарастырылды). Қорлар ұсыған барлық зейнетақылық бағдарламалар "жинақтаушы
зейнетақы" жүйесі және алдын-ала төленетін жарна түрлерінің жүйесі
негізінде кұрылған[10].
Зейнетақы қорына бөлінетін жұмысшылар жарнасы олардың еңбекақысының 10
пайызын кұрайды. Бұл бағдарлама мемлекеттік төлемдер бөлігі мен жұмыс
берушінің жекеменшік қорларға бөлген төлемін қарастырмаған.
Жұмысшыларға зейнетақы бағдарламасын өзі таңдауға мүмкіндік берілген
және бір жекеменшік зейнетақы қорынан екінші қорға өту құқығына шек
қойылмаған.
Зейнетақы қорын басқаратын әрбір компания түскен зейнетақылық жарналар
мен инвестициялық табысты салымшылардың жинақтарының мөлшерлеріне қарай
олардың жеке есеп шоттарына аударады. Зейнеткердің зейнеткерлікке шығысымен
өз есеп шотында жинақталған сомманы біртіндеп, бірнеше бөліктермен алуға
немесе рента сатып алуға құқы бар. Кейде екеуін де қолдануға болады.
Сонымен катар, ескі жүйеден жаңа жүйеге өткен адамдарға мемлекет
тарапынан қолдау көрсетіледі (жаңа жүйеге өтер алдында 5 жыл көлемінде
жұмысшыларға ескі жүйеде төлеген жарнасын көрсететін "сынақ облигациясы"
беріледі. Бұл облигацияның мерзімі жұмысшы зейнет жасына жеткен соң
өтелінеді және осы облигация бойынша ауысқан мерзіммен облигация мерзімнің
өтелу күні аралығында түскен пайданың 4% бөлінеді). Мемлекет мемлекеттік
зейнетақының құнының инфляциясына катысты индексикацияның мүмкіндігін, ең
алдымен, мемлекеттік, облигациялардың негізінен қарастырады (бұл тіркелген
зейнеткерлерге белгілі бір кепілдік береді және олардың материалдық
жағдайын қамтамасыз етеді).
Чилидегі зейнетақы қорлары қарамағындағы компаниялар меншік сипатына
қарай 4 класқа бөлінеді:
1) банк немесе сақтандыру компаниялары құрған компаниялар;
2) кәсіпкерлік топ құрған компаниялар;
3) жұмыс беруші ассоциациялары құрған компаниялар;
4) кәсіподақтар құрған компаниялар.
Чилиде реформа қолға алынған екі жылдың соңында зейнетақы қорларының
баскаруымен 12 компания болды. Реформа жүзінде тек бір ғана компания ЖІӨ
14,3%-ке қысқарған кезде дағдарысқа ұшырады. Басқа компаниялар ірі
компаниялардың қарамағына алынды, бірақ бұл процесс олардың қызметі мен
қаржылық тұрақтылығына ешқандай зияндық келтірген жоқ.
Чили зейнетақы реформасының негізгі сипаттамалары:
- Алдын ала жарна төлеу принципі және минималды зейнетақы көлемін
өсіретін қауіптер бағдарламаға катысушы жұмысшыларға байланысты
болады;
- Жекеменшік жарна немесе жекеменшік қор есебіндегі жинақтарды
жекешелендіру;
- Зейнетақы бағдарламасына қатысушылардың жарнаны үнемі төлемеуі
және жекеменшік қорлардың халықты толық игермеуі (еңбекке жарамды
халықтың 56% жуығы);
- Бағдарламаны реформаландыруға берілетін уақыт (1981 жылдан бастап
өзінің еңбек карьерасымен жарна салған жұмысшы 2026 жылы ғана
қордан зейнетақы алады, яғни казіргі уақытта белгіленген
мерзімнің жартысы өткен);
- Ұзақ мерзімді зейнетақы институтын кұру. Зейнетақы бағдарламасы
бойынша жеке есеп шотындағы ақша білгіленген уақытта алуға
жеткілікті деп дәлелдеуге шамасы бар қатысушы зейнеткерлікке
уақытылы шыққан деп есептеледі;
- Мемлекет жаңа жүйеге өтпеген адамдарға зейнетақы беруге кепілдік
береді;
- Индекстік облигациялардың шығуы - зейнетақының құнсыздануынан
қорғау механизмі болды;
- Барлық зейнеткерлерге минималды зейнетақы төлеуге кепілдік
бірілді;
- Жекеменшік қордағы жұмысшылардың мезгілсіз өлім немесе еңбекке
жарамай қалуына байланысты сақтандыру полисі болуы керек;
сақтандыру - жеке жинақ есебін толықтыратын бір мезгілдік төлем.
Үкімет сақтандыру соммасының міндетті мөлшерін бекітеді; ал жинақ
мөлшері қор, деңгейіне байланысты анықталады осылайша, жекеменшік
қорлар салымшы еңбекке жарамсыз болған жағдайда және асыраушысы
қайтыс болғандарға зейнетақы төлейді.
Чилидің зейнетақы реформасы ел экономикасының дамуына айтарлықтай игі
әсер етті. Бұл оң әсерлерді үш аспетіден қарастыруға болады:
1) Жинақтар көлемінің өсуі.
Жұмыскерлердің сенімі, қызығушылығы, зейнетақы жүйесіне қатысу
құштарлығы нәтижесінде реформаның алғашқы жылдары салымшылардың саны тез
өсті. Өз кезегінде бұл зейнетақы активтерінің өсуіне әкелді. Чилиде 1985 –
1996 жылдар аралығында зейнетақы активтерінің абсолютті жылдық өсімі 35%,
яғни орта есеппен 2,3 млрд. АҚШ долларын құрады. Зейнетақы жинақтарының
жалпы мөлшері 1996 жылы 26 млрд. АҚШ долларына жетті, ол ЖҰӨ-нің 45%, ал
банктік активтер соммасының 52% құайды. Ал қазір бұл көрсеткіш 32 млрд.
доллардан асып кетті.
2) Жұмыспен қамтылғандардың өсуі.
Жаңа зейнетақы жүйесі салық төлеуден қащқақтау ынтасын төмендетіп,
жалпы жұмыссыздықты азайтты. Бұл жұмыс күшінің көлеңкелі бизнестен ресми
түрге ағылуына әкеп соқты. Зейнетақы қорлары активтердің 40%-н отандық
кәсіпорындардың құнды қағаздарына салу арқылы олардың қуатын арттырып, жаңа
жұмыс орындарының пайда болуына мүмкіндіктер жасады. Мысалы, бон шығару
арқылы жаңа телекоммуникация жүйесі, тұрғын үй салу, электроцтанциялар,
өңдеуші өнкекәсіп зауыттары мен фабрикалары, инфрақұрылым салалары
қаржыландырылды. Осылайша, жекеменшік зейнетақы жүйесі мемлекеттің
әлуеметтік саласының ғана емес, сонымен қатар, экономикалық дамуына әсер
етті[11].
3) Капитал нарығының дамуы.
Зейнетақы реформасы Чилидегі капитал нарығының тиімділігін арттырды.
Зейнетақылық қор акционерлік капиталдар мен жеке өнеркәсіптердің ұзақ
мерзімді қаржыландыруының қайнар көзі болды және басқа да инвесторлардың
өсуіне ықпал жасады, нарықтың бірнеше түрін дамытуға жол ашылды (жер
катынастарының нарығы бүтіндей жекеменшік зейнетақы қорларының есебінен
салынған). Қор нарығының капиталмен қамтылуы 1980 жылдан бастап үш есеге
өсіп, 90-шы жылдардың басында 72,2% құрады. Жекеменшік зейнетақы қорларының
инвестицияларының ЖҰӨ-дегі үлесі 90-шы жылдардың басында 31,1%-ға жетсе,
1994 жылы 40%-дан асқан.
Капитал нарығының дамуы елдегі экономикалық өсімнің үлкен қарқынмен
дамуына әсер етті. 1989 жылы ЖІӨ 9,5%, ал 1992 жылы 10%-ке өсті. Реформа
қолға алынғаннан бастап іске кіріскен 22 қордан қазір 9-і қалған. Әрбір 3
қорға 65% жарнадан айналады. Бай қорлар бай салалар мен жоғары жалақылы
алатын жұмыскерлерге қызмет көрсетеді. Зейнетақы активтерінің басқаруымен 4
компания шет елдік корпорациялардың бақылауында. Бұл мемлекеттік бақылау
органдары жағынан катаң тәртіпті қажет етеді.
1981 жылдан кейін Чили ресми еңбек нарығының күшеюінде, капитал
нарығының дамуында, жекеменшік салымдардың артуында және экономикалық өсу
қарқынында үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Бірақ олардың барлығы тек
зейнетақы реформасының нәжінде деу қате болар еді. Бұл басқа салаларда
жүргізілген реформалармен сабқтастығының нәтижесі екенін ескеру қажет.
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіндегі реформа бірнеше макроэкономикалық
аспектілердің және жалпы мемлекеттің нарық жағдайының жақсаруына оң әсер
етті.
Чили тәжірибесінің қорытынды нәтижелеріне жету үшін бірнеше жылдар
қажет. Дегенмен әлеуметтік қамсыздандыруды жекешелендіруге бел байлаған
елдер үшін бұл модельдің артықшылықтары мен кемшіліктерін зерттеп,
қателерін қайталамау және жақсы жақтарын игеру әбден қажет – бұл
халықаралық қатынастардағы әдеттегі тәжірибе[12].
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН
ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы реформасы
Қазақстанда 1998 жылға дейін жұмыс істеп келген жалғыз “ынтымақтастық”
зейнетақы жүйесі тұсында, зейнетақылар кәсіпорындарды өз қызметкерлеріне
төлеген зейнетақы жарнасы есебінен төленді. Мұндай жүйе кезінде төленген
жарна көлемі мемлекетке зейнетақы төлеуге қажет қаржыдан кем болуы да
мүмкін еді. Қазақстан Республикасының "ынтымақтастық" жүйесі дағдарысқа
үшырады, екі-үш жылдап зейнетақы зейнеткерлерге төленбеді, жүйе
механизімдері реттеушілік қабілетінен мүлдем айрылды. Экономикалық
дағдарыстың ел экономикасын құлдыратып жіберуі, жұмыс істеушілер мен
жұмыссыздар арақатынасы 3:1 ден 1,8:1 дей төмендеуіне байланысты келешекте
зейнеткерлерді зейнетақымен камтамассыз етуге мемлекеттің жағдайы жетпеуі
мүмкін деген қауіп туды. Экономикамызда орын алған осы жағдайлар ел
мамандарын зейнетақы жүйесін реформалауға итермеледі.
Жүйені өзгертудің тағы да басқа маңызды себебі, Қазақстанда жыл сайын
жұмыс істеуші тұрғындардың санының азаюы байқалуда; оның үстіне, бүдан
былай туу деңгейі төмендейді деп күтілуде. Бүл зейнетақы алуға құқығы бар
адамдар саны өсе түседі, өздері үшін жарна төлейтін жұмыс істеушілер саны
азая түседі дегенді білдіреді. "Ынтымақтастық" жүйе мұндай жағдайда
зейнетақыны үздіксіз төлеуді қамтамасыз ете алмайды.
Көптеген зейнетақы жүйелерінің ішінде Чилидің зейнетақы моделі біздің
экономикамыздағы қалыптасқан проблемаларды шешудің оптималды моделі деп
алынды. Осы жүйе негізінде 1997 жылы бүкілхалықтық талқылауға болашақ
зейнетақы жүйесінің концепциясы жарияланды. Концепцияда реформаның
себептері негізделді және болашақ жүйенің негізгі қаңқалары бейнеленді.
Концецияны талқылау өте белсенді өтті. Осының нәтижесінде едәуір өзгерулер
жасалынды: концецияныи бірінші нұсқасы көрсетілеген мемлекеттік жинақтауша
зейнетақы қоры енгізілді, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметін мемлекет тарапынан бақылаудың күшеюі, зейнетақы қорлары үшін
белгілі бір компания мен банктердін бағалы қағаздарына актив салымдарының
шектелуі және бірен-саран өзгертулер. Жаңа зейнетақы жүйесін кұрған
концепцияның негізгі мақсаттары одан әрі бөлшектеп талқыланатын
зейнетақымен қамтамассыз ету туралы заң негіздеріне кірді[13].
1997 жылы 20 маусым айында қабылданған "Казақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz