Д. А. Қонаевтың өмірі мен қызметі туралы ақпарат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.ТАРАУ. Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қайраткер ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ.ТАРАУ. РЕСПУБЛИКА БАСШЫСЫ.Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ 1960.1980жж. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ
2.1 Республикада қалыптасқан саяси жағдай (Д.А.Қонаевтың мемлекеттік саяси қызметі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Республиканың әлеуметтік.экономикалық және мәдени өміріндегі жетістіктер (Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қоғамдық қызметі) ... ... ... ... ... .36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
І.ТАРАУ. Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қайраткер ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ.ТАРАУ. РЕСПУБЛИКА БАСШЫСЫ.Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ 1960.1980жж. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ
2.1 Республикада қалыптасқан саяси жағдай (Д.А.Қонаевтың мемлекеттік саяси қызметі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Республиканың әлеуметтік.экономикалық және мәдени өміріндегі жетістіктер (Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қоғамдық қызметі) ... ... ... ... ... .36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Тақырыптың өзектілігі: «Біздің Республикамыз қандай үлкен. Шіркін, өз алдымызға дербес мемлекет болсақ қой /1/.
Тоталитарлық диктат үстемдігі жылдарында, соған қарамастан 26 жылдан астам ел басқарған алып тұлға Д.А.Қонаевтың арманы осындай болатын. Қазақ халқының тарихында өмірі өзіндік бір кезең болған Д.А.Қонаев өте бір күрделі шақта еңсесі түскен елін айбынды да, ауқатты жасау үшін барлық күш жігерін салды. Және осы мақсатта тоталитарлық билік-қызыл империя күшейіп тұрғанда қолынан келгенінше жүзеге асырды. Көрнекті мемлекет қайраткерінің дүние салғанына он екі жыл өтті. Осы уақыт аралығында «Д.А.Қонаевтануң мәселесі республиканың барлық саласындағы мамандар мен азаматтарының назарынан қалмай келеді. Түрлі көзқарастар оның ішінде басым көпшілігі мемлекет қайраткеріне деген құрметпен қараушылық көзқарасының қалыптасып, мерзімді басылым, баспа, ғылыми-зерттеу еңбектерінен орын алды.
Әлі де өз алдына жұмбағы мен шешімі көп бұл мәселе қарастырыла берері сөзсіз. Әсіресе, аталмыш тақырыпты жан-жақты талдап, нақты кешенді қорытынды жасау-тарихшылар алдына қойылар үлкен міндет деп білеміз. Сондықтан да, тарихи тамыры ұлы тұлға ғұмырымен шырмалып жатқан заманға өз бағасын беріп, қиуы қиын кезеңде ғұмыр кешкен ардақты аға қызметіне әділ бағасын беру-бұл мәселенің өте өзекті екенін көрсетеді. Тақырыпты таңдап алуымыздың себебі, толық шешімін қажет етіп отырған мәселеге аз да болса өз үлесімді қосу болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Аталмыш мәселенің зерттелу деңгейіне келер болсақ Д.А.Қонаевтың өз еңбектерінен бастап, ол туралы түрлі саладағы маман иелерінің еңбектерінен тұратындығын көруге болады. Бірақ баса көрсетіп айтатын жағдай ол бұл еңбектердің басым көпшілігі естелік-эссе, қысқаша өмірбаяндық ақпараттар, мақала, тезистік мәліметтерден тұрады. Тарихи тұрғыдан қарастыру саласы әлі пісіп жетілмеген десе де болады. Себебі, тарихи монография жазу, арнайы зерттеу тақырыбы ретінде қолға алынбаған. Ал тарихи тұрғыдан жазылған кейбір мақалалар Д.А.Қонаев заманының тек мәдени өміріне ғана арналған.
Ал енді біз тарихнамалық шолу жасайтын болса, барлық жиналған материалдарды екі салаға бөліп қарастырамыз. Біріншісі-Д.А.Қонаевтың жеке еңбектеріне арналады. Екіншісі-ол туралы тарихи естелік-эссе, жазбалар мен публицистикалық шығармалар.
Д.А.Қонаев шығармашылығы 70-80-ші жылдардан басталады. «Избранные речи и статьиң/2/, «КПСС пен ұлт саясатың/3/, «Советский Казахстанң/4/ деп аталатын т.б. еңбектерде автор өз заманы жөнінде, сол заманға сай тілде атқарылған мемлекеттік қызметін баяндаған.
Тоталитарлық диктат үстемдігі жылдарында, соған қарамастан 26 жылдан астам ел басқарған алып тұлға Д.А.Қонаевтың арманы осындай болатын. Қазақ халқының тарихында өмірі өзіндік бір кезең болған Д.А.Қонаев өте бір күрделі шақта еңсесі түскен елін айбынды да, ауқатты жасау үшін барлық күш жігерін салды. Және осы мақсатта тоталитарлық билік-қызыл империя күшейіп тұрғанда қолынан келгенінше жүзеге асырды. Көрнекті мемлекет қайраткерінің дүние салғанына он екі жыл өтті. Осы уақыт аралығында «Д.А.Қонаевтануң мәселесі республиканың барлық саласындағы мамандар мен азаматтарының назарынан қалмай келеді. Түрлі көзқарастар оның ішінде басым көпшілігі мемлекет қайраткеріне деген құрметпен қараушылық көзқарасының қалыптасып, мерзімді басылым, баспа, ғылыми-зерттеу еңбектерінен орын алды.
Әлі де өз алдына жұмбағы мен шешімі көп бұл мәселе қарастырыла берері сөзсіз. Әсіресе, аталмыш тақырыпты жан-жақты талдап, нақты кешенді қорытынды жасау-тарихшылар алдына қойылар үлкен міндет деп білеміз. Сондықтан да, тарихи тамыры ұлы тұлға ғұмырымен шырмалып жатқан заманға өз бағасын беріп, қиуы қиын кезеңде ғұмыр кешкен ардақты аға қызметіне әділ бағасын беру-бұл мәселенің өте өзекті екенін көрсетеді. Тақырыпты таңдап алуымыздың себебі, толық шешімін қажет етіп отырған мәселеге аз да болса өз үлесімді қосу болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Аталмыш мәселенің зерттелу деңгейіне келер болсақ Д.А.Қонаевтың өз еңбектерінен бастап, ол туралы түрлі саладағы маман иелерінің еңбектерінен тұратындығын көруге болады. Бірақ баса көрсетіп айтатын жағдай ол бұл еңбектердің басым көпшілігі естелік-эссе, қысқаша өмірбаяндық ақпараттар, мақала, тезистік мәліметтерден тұрады. Тарихи тұрғыдан қарастыру саласы әлі пісіп жетілмеген десе де болады. Себебі, тарихи монография жазу, арнайы зерттеу тақырыбы ретінде қолға алынбаған. Ал тарихи тұрғыдан жазылған кейбір мақалалар Д.А.Қонаев заманының тек мәдени өміріне ғана арналған.
Ал енді біз тарихнамалық шолу жасайтын болса, барлық жиналған материалдарды екі салаға бөліп қарастырамыз. Біріншісі-Д.А.Қонаевтың жеке еңбектеріне арналады. Екіншісі-ол туралы тарихи естелік-эссе, жазбалар мен публицистикалық шығармалар.
Д.А.Қонаев шығармашылығы 70-80-ші жылдардан басталады. «Избранные речи и статьиң/2/, «КПСС пен ұлт саясатың/3/, «Советский Казахстанң/4/ деп аталатын т.б. еңбектерде автор өз заманы жөнінде, сол заманға сай тілде атқарылған мемлекеттік қызметін баяндаған.
1. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996. 47 б.
2. Кунаев Д.А. Избранные речи и статьи. М., 1978. 551 с.
3. Қонаев Д.А. КПСС пен ұлт саясаты. А-А, 1981.
4. Кунаев Д.А. Советский Казахстан. А-А, 1980 240 с.
5. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. Естелік-эссе. Алматы, 1992
6. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. Алматы, 1994. 346 с.
7. Қонаев Д.А. Ақиқаттан аттауға болмайды. Алматы, 1994. 512б.
8. Казахстанская правда. 1986. декабрь.
9. Жәмиұлы Б. Ұлы адам кім? //Алтын Орда. 2001. №6
10. Байдосов З. Дүниеден өтті бір алып //Егемен Қазақстан. 2001. 18.05.
11. Толмачев Г. Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт. Аударған С.Мұратбеков. Алматы, 1998. 160 б.
12. Елу жыл ел ағасы. Алматы: Санат, 2002. 184 б.
13. Әбдірайымов С. Қонаев қоры қалай құралды?: (Қоғам қайраткері Д.А.Қонаев атындағы қор туралы) //Халық кеңесі. –1994. 20 тамыз. Соныкі, Дара тұлға және дарын: Д.А.Қонаев туралы күнделіктің алғашқы беті //Егемен Қазақстан. 1995. 12 қаңтар.
14. Акуев М. Пірдің қасында жүрдім… : (Қазақстанның көрнекті қоғам қайраткері Д.А.Қонаев туралы естелік) //Жас Алаш. 1995. 5 мамыр.
15. Қасымов А. Ұлттың рухани ұстазы. // Елу жыл ел ағасы. Алматы., 2002ж.
16. Асқаров А. Ұлтымыздың мақтанышы. //Дидар 2002 12 қаңтар.
17. Шекей Г. //Казахстанская правда. Динмухамед Кунаев //Взеркале казахской государственности. 2003 февраль.
18. Хасанаев М.Ж. //Лениншіл жас. 1990 21 қараша.
19. Жданов С.Г. Зигзаги судьбы. А., 2001.
20. Балтабайұлы А. Мырзашөл үшін жүз шайысып еді. // Оңтүстік Қазақстан. 2001.29.05.
21. Олкотт М.Б. Қазақстан және Қазақстан Компартиясы. //Ақиқат. 1997. 1. 38-42бб.
22. Әшімов Б. Ұлтымыздың мақтанышы //Елу жыл ел ағасы. А., 2002.
23. Сағымбеков Р. Қонаевтың қамқорлығы //Түркістан. 2000 10-16 қараша.
24. Еркімбеков.Ж. Қазақ мәдениетінің жанашыры // Жетісу 2002 12 ақпан.
25. Иманбай Ұ. Ұлтымыздың мақтанышы // Елу жыл ел ағасы. А., 2002ж.
26. Тулепбаева К. Д.А Кунаев и развитие образование культуры // Бекмаханов тағылымы. -2004. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. А., 2004. 18-19мамыр. 135.б.
2. Кунаев Д.А. Избранные речи и статьи. М., 1978. 551 с.
3. Қонаев Д.А. КПСС пен ұлт саясаты. А-А, 1981.
4. Кунаев Д.А. Советский Казахстан. А-А, 1980 240 с.
5. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. Естелік-эссе. Алматы, 1992
6. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. Алматы, 1994. 346 с.
7. Қонаев Д.А. Ақиқаттан аттауға болмайды. Алматы, 1994. 512б.
8. Казахстанская правда. 1986. декабрь.
9. Жәмиұлы Б. Ұлы адам кім? //Алтын Орда. 2001. №6
10. Байдосов З. Дүниеден өтті бір алып //Егемен Қазақстан. 2001. 18.05.
11. Толмачев Г. Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт. Аударған С.Мұратбеков. Алматы, 1998. 160 б.
12. Елу жыл ел ағасы. Алматы: Санат, 2002. 184 б.
13. Әбдірайымов С. Қонаев қоры қалай құралды?: (Қоғам қайраткері Д.А.Қонаев атындағы қор туралы) //Халық кеңесі. –1994. 20 тамыз. Соныкі, Дара тұлға және дарын: Д.А.Қонаев туралы күнделіктің алғашқы беті //Егемен Қазақстан. 1995. 12 қаңтар.
14. Акуев М. Пірдің қасында жүрдім… : (Қазақстанның көрнекті қоғам қайраткері Д.А.Қонаев туралы естелік) //Жас Алаш. 1995. 5 мамыр.
15. Қасымов А. Ұлттың рухани ұстазы. // Елу жыл ел ағасы. Алматы., 2002ж.
16. Асқаров А. Ұлтымыздың мақтанышы. //Дидар 2002 12 қаңтар.
17. Шекей Г. //Казахстанская правда. Динмухамед Кунаев //Взеркале казахской государственности. 2003 февраль.
18. Хасанаев М.Ж. //Лениншіл жас. 1990 21 қараша.
19. Жданов С.Г. Зигзаги судьбы. А., 2001.
20. Балтабайұлы А. Мырзашөл үшін жүз шайысып еді. // Оңтүстік Қазақстан. 2001.29.05.
21. Олкотт М.Б. Қазақстан және Қазақстан Компартиясы. //Ақиқат. 1997. 1. 38-42бб.
22. Әшімов Б. Ұлтымыздың мақтанышы //Елу жыл ел ағасы. А., 2002.
23. Сағымбеков Р. Қонаевтың қамқорлығы //Түркістан. 2000 10-16 қараша.
24. Еркімбеков.Ж. Қазақ мәдениетінің жанашыры // Жетісу 2002 12 ақпан.
25. Иманбай Ұ. Ұлтымыздың мақтанышы // Елу жыл ел ағасы. А., 2002ж.
26. Тулепбаева К. Д.А Кунаев и развитие образование культуры // Бекмаханов тағылымы. -2004. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. А., 2004. 18-19мамыр. 135.б.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-ТАРАУ. Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1. Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қайраткер ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ-ТАРАУ. РЕСПУБЛИКА БАСШЫСЫ-Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ 1960-1980жж. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ
2.1 Республикада қалыптасқан саяси жағдай (Д.А.Қонаевтың мемлекеттік саяси
қызметі)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .27
2.2 Республиканың әлеуметтік-экономикалық және мәдени өміріндегі
жетістіктер (Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қоғамдық қызметі) ... ... ... ... ... .36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Біздің Республикамыз қандай үлкен. Шіркін, өз
алдымызға дербес мемлекет болсақ қой 1.
Тоталитарлық диктат үстемдігі жылдарында, соған қарамастан 26 жылдан
астам ел басқарған алып тұлға Д.А.Қонаевтың арманы осындай болатын. Қазақ
халқының тарихында өмірі өзіндік бір кезең болған Д.А.Қонаев өте бір
күрделі шақта еңсесі түскен елін айбынды да, ауқатты жасау үшін барлық күш
жігерін салды. Және осы мақсатта тоталитарлық билік-қызыл империя күшейіп
тұрғанда қолынан келгенінше жүзеге асырды. Көрнекті мемлекет қайраткерінің
дүние салғанына он екі жыл өтті. Осы уақыт аралығында Д.А.Қонаевтануң
мәселесі республиканың барлық саласындағы мамандар мен азаматтарының
назарынан қалмай келеді. Түрлі көзқарастар оның ішінде басым көпшілігі
мемлекет қайраткеріне деген құрметпен қараушылық көзқарасының қалыптасып,
мерзімді басылым, баспа, ғылыми-зерттеу еңбектерінен орын алды.
Әлі де өз алдына жұмбағы мен шешімі көп бұл мәселе қарастырыла берері
сөзсіз. Әсіресе, аталмыш тақырыпты жан-жақты талдап, нақты кешенді
қорытынды жасау-тарихшылар алдына қойылар үлкен міндет деп білеміз.
Сондықтан да, тарихи тамыры ұлы тұлға ғұмырымен шырмалып жатқан заманға өз
бағасын беріп, қиуы қиын кезеңде ғұмыр кешкен ардақты аға қызметіне әділ
бағасын беру-бұл мәселенің өте өзекті екенін көрсетеді. Тақырыпты таңдап
алуымыздың себебі, толық шешімін қажет етіп отырған мәселеге аз да болса өз
үлесімді қосу болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Аталмыш мәселенің зерттелу деңгейіне
келер болсақ Д.А.Қонаевтың өз еңбектерінен бастап, ол туралы түрлі саладағы
маман иелерінің еңбектерінен тұратындығын көруге болады. Бірақ баса
көрсетіп айтатын жағдай ол бұл еңбектердің басым көпшілігі естелік-эссе,
қысқаша өмірбаяндық ақпараттар, мақала, тезистік мәліметтерден тұрады.
Тарихи тұрғыдан қарастыру саласы әлі пісіп жетілмеген десе де болады.
Себебі, тарихи монография жазу, арнайы зерттеу тақырыбы ретінде қолға
алынбаған. Ал тарихи тұрғыдан жазылған кейбір мақалалар Д.А.Қонаев
заманының тек мәдени өміріне ғана арналған.
Ал енді біз тарихнамалық шолу жасайтын болса, барлық жиналған
материалдарды екі салаға бөліп қарастырамыз. Біріншісі-Д.А.Қонаевтың жеке
еңбектеріне арналады. Екіншісі-ол туралы тарихи естелік-эссе, жазбалар мен
публицистикалық шығармалар.
Д.А.Қонаев шығармашылығы 70-80-ші жылдардан басталады. Избранные речи
и статьиң2, КПСС пен ұлт саясатың3, Советский Казахстанң4 деп
аталатын т.б. еңбектерде автор өз заманы жөнінде, сол заманға сай тілде
атқарылған мемлекеттік қызметін баяндаған.
Армандаған тәуелсіздікке қол жеткізген тұста қарт-ел ағасы республика
өмірінің дамуымен қатар өткен ғұмыры туралы үлкен еңбектер жазды. Ол
көпшілікке белгілі Өтті дәурен осылайң5, От Сталина до Гробачеваң6,
Ақиқаттан аттауға болмайдың7. Автор бұл еңбектерінде келер ұрпаққа
тәрбиелік мәні мол мұра, тарихи құнды дерек болатындай мәліметтер
келтіреді. Ондағы жазбалар тарихшы, саясатшы зерттеушілері үшін өте қажет
және маңызды. Сондай-ақ, кейбір даулы мәселенің түйінін шешуге болатын
нақты фактілік хабарлар табуға болады.
Ал ол туралы айтылатын еңбектерге тоқталатын болсақ, ел басшысының
қызметіне баға беру Д.А.Қонаевтың дүние салуына дейін де, одан кейін де
жалғасып келе жатқанын айтуымыз керек. Мұндай тұрғыдан жиналған
материалдарды саралай келе Д.А.Қонаев қызметіне екі түрлі көзқарастың
қалыптасқанын байқаймыз. 1986 жылғы қаралы желтоқсан оқиғасымен байланысты
Д.А.Қонаев тұлғасына деген түрлі жаңсақ пікірлер етек алды. Айыптаулар мен
қаралаулар ағымы Д.А.Қонаев орнынан алынған алғашқы айларда әсіресе көп
болды. Осы орайда біздің республикалық баспасөз атап айтқанда
Казахстанская правдаң 8газеті бұл оқиға аясында айырықша көзге түскені
сондай, ол Мәскеуде тіпті қолдан қолға өтіп, киоскілерде газеттің бір
данасын бір сомнан сатып алып кеткендігі туралы хабар да бар. Мұндағы
Д.А.Қонаевқа тағылған кінә жастар алдында сөз сөйлемеуі. Ұлы державалық
пиғылдан арылмаған Орталық, мұндай жағдайды қолдан жасағанын, яғни
Д.А.Қонаевты ол кезде-жариясыз қамауға алып, қозғалу құқынан айырғанын
ерекше айтуымыз керек.
Міне Орталықтың бастаған мұндай даурықпа шырмауына кейінгі кейбір
авторлар немесе өзге де сол замандағы қалыптасқан саяси жағдайдың мән-жайын
тереңнен түсіне алмаған авторлар еңбегі жарық көрді. Мәселен Б.Жәмиұлының
9 Алтын ордаң газетінде жарияланған Ұлы адам кім?ң деген Д.А.Қонаев
қызметіне арналған мақаласы. Автор мұнда: Қазақтың маңдайына біткен ғалым,
әдебиет саласындағы қайраткерлерге мейлінше қысым жасадың,-дей келіп дәлел
ретінде С.Сейфуллин, Қ.Сәтбаев, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ш.Есенов, Е.Бекетов
сынды қазақ елінің жайсаңдарын тізіп оларға қудаланушы таңбасын басады.
Алайда, мұндай сарындағы еңбектерде тосқауыл қоюға ұмтылған авторлар еңбегі
көптеп жарық көре бастады. Бұқарбай Жәмиұлы мақаласын сынға алып көптеген
дәлелдермен Д.А.Қонаевты ақтауға ерекше талпыныс жасаған профессор тарихшы
Зәкіраддин Байдосов мақаласын айтуға болады. Ол өз мақаласында былай дейді:
Қазақ елінде жалпы шығыс халықтарында күнәнің үш түрін еш уақытта
кешірмейді екен. Оның біріншісі өз ата-анасын қорлау, екіншісі бейкүнә
пендені өлтіру, үшіншісі әруаққа тіл тигізу. Бұл күнә үшін өлім жазасы
бұйырылған 10.
Д.А.Қонаевтың саяси қызметіне объективті баға беруге үлкен талпыныс
жасаған тарихшы Хасанаев М.Ж еді .18 Ол өз мақаласында 60-80 ж.ж
Қазақстанның саяси өмірін жан-жақты талдай келе ондағы кеткен көптеген
кемшілік пен табыстарды нақты фактілермен баяндайды. Тарихи тұрғыдан
жазылған бұл еңбекті біз жоғары бағалайтынымызды айтқымыз келеді.
Жалпы Д.А.Қонаев ел алдында үлкен құрметке ие тұлға, ол туралы белгілі
публицист Г.Толмачев11 Д.А.Қонаев пен елу кездесуң деген еңбегінде
шығыстың даналығына сүйсіне отырып: Тірілер өлгеннің көзін жабады, ал олар
тірілердің көзін ашадың,-дейді. Сондай-ақ 1997 жылы Мен өзімнің
журналистік өмірімде ірі тұлғаларды көптеп көрдім. Олардың ішінде
инженерлер, академиктер, мемлекет қайраткерлері мен генералдар баршылық
еді. Шынын айтсам Д.А.Қонаевқа тең келетін адамды көрмедімң-десе,
Вашингтон-постң газеті өзінің бір санында Қазақстан астанасы өзінің
бұрынғы басшысы Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаевты, аңсайды ол бүкіл Батыс
Европа жер көлеміне тең келетін республиканы 34 жыл басқарды. 20 жылдан аса
бұрынғы КСРО басқару жүйесінің ұясындағы саяси бюроның мүшесі болдың-деп
10айырықша атап өткен. Тіпті 1960 жылы АҚШ президенті Дуайт Эйзенхауэр да
Д.А.Қонаевты қабылдап, сүхбаттасқаннан кейін өз ортасында: Мен бүгін зор
тұлғамен қауыштым. Ол терең саясаткер, халықтар даналығын толық меңгерген
адам. Ол КСРО-ның сирек кездесетін тұлғасың-деген 10.
Әсіресе, президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың өнер баспасынан шыққан
Ғасырлар тоғысындаң деген кітабында өткен тарихта, көрнекті қоғам
қайраткерлеріне өзінің көзқарасын өте айқын және әділ айтқан болатын:
Алайда, мен бұрынғы билеуші элитаны, кейбіреулер айтып жүргендей, ақымақ,
қарапайым етіп көрсетуге атымен қарсымын... Д.А.Қонаев Қазақстан тарихында
ірі тұлға болып қалары даусың.
Д.А.Қонаевтың жарты ғасырдай уақыт ішінде араласып, талай рет кеңесіп,
әдебиет, мәдениет жайында әңгімелескен халық жазушысы Әлжаппар Әбішев:
Д.А.Қонаев өз заманының озық ойлы азаматы. Оның көш бастар көсемдігі де,
ел бастар біліктілігі де бір басына жететін тұлға екені даусың-деп
Д.А.Қонаевтың адамгершілік қасиеттерін жақсы айтады.
Аса көрнекті қоғам қайраткері Д.А.Қонаевқа арналған Қонаев және оның
уақытың атты конференция 1998 жылы 14 тамызда ғалымдар үйінде өткізілді.
Сол конференцияда Б.Төлегенова, М.Есенәлиев, К.Смайылов Д.А.Қонаевтың өнер-
ғылым қамқоршысы болғандығын, әсіресе оның қарапайымдылығы, кішіпейілділігі
жайында сыр шертті. Сонымен қатар, Елу жыл ел ағасың 12атты естелік
жинақтың да ақпараттық қызметі ерекше. Онда ел басы Н.Ә.Назарбаев арнайы
тезистік нұсқамен Д.А.Қонаевтың саяси портретіне ерекше ілтипат танытады.
Бұл жинақта Бәйкен Әшімов, Ұрқия Иманбай тағы басқа белгілі көптеген
авторлар естелік жазды.
Әсіресе, С.Әбдірайымовтің естелік-эссе ретінде жазған еңбектері
көп13. Ал М.Акуев 14 естеліктері бұл тұлғаның жеке адамгершілік,
этикалық, өнегелілік қырынан танытатын мағлұматтар келтірген.
Деректік негізі: Ақиқаттан аттауға болмайдың, Өтті дәурен осылайң
деп аталатын екі естелік дерек көзі ретінде қолданылды. Бұл екі естелік те
үш бөлімен тұрады, мазмұндары ұқсас, тек Ақиқаттан аттауға болмайдың деген
естелігі көптеген мағлұматтармен толықтырылып жазылған. Бұл естеліктердің
біздер үшін, әсіресе Қазақстанның 70 жыл КСРО-ның құрамында болған
тарихының дерек көзі ретінде қымбат. Кез-келген дерек сияқты олар да нақты
оқиғалардың, қоғамдық құбылыстардың жазба дерегі ретінде белгілі бір уақыт
пен кеңістікте пайда болды. Бұл жазба деректер өз өмірін еске алу
нәтижесінде дүниеге келді. Коммунистік партияның тәлімін алып, тәрбиесінде
өскен адамның өмір жолы ғана емес, ол осы жолдардың авторы. Тікелей аралас-
құралас болған, еңбектес достар туралы, Қазақстандағы социалистік
құрылыстың ұмытылмас күндері жайында. Қонаев заманының ірі тұлғалары,
Сталиннің, Маленьковтың, Хрущевтың, Косыгиннің, Брежневтің, Андроповтың
тіпті Горбачевтің көпшілікке жұмбақ сырларын ашып, Қазақстанның елу жылдық
экономикалық, мәдени және әлеуметтік тыныс тіршілігін жан-жақты
әңгімелейді. Сонымен қатар Д.А.Қонаевтың заманхаттарының ерекшелігі және
маңыздылығы олардың Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін жазылғандығында. Уақыт
өте бұл естеліктер теңдесі жоқ құнды деректердің біріне айналатыны сөзсіз.
Демек, Өтті дәурен осылайң және Ақиқаттан аттауға болмайдың атты
заманхаттар арқылы жеткен деректер кезінде қоғамдағы болған объективті
құбылыстардың субъективті бейнелеуінің диалектикалық жемісі деп айта
аламыз. Нақтырақ айтсақ бұл еңбектер Қонаевтың өмір сүрген уақыты мен
ортасы туралы объективті мәліметтер көзі болып табылады. Сонымен бірге
заманхаттардың дерек ретіндегі субъективті сипатын да ескеруіміз керек.
Қорыта айтқанда тақырып бойынша аталған еңбектер барысы естелік-эссе,
публицистикалық шығармалардан тұрады. Тарихи, саяси, хронологиялық
дәйектілікпен жазылған арнайы зерттеу жүргізілмеген. Бітіру жұмысымызда
тарихи тұрғыдан зерттелетін еңбектер қатарын толтыруға өз үлесімізді қосуға
талпыныс жасадық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының мақсаты бірқатар
міндеттерге сүйенеді. Ол міндеттер объективті мәселелердің негізін ашу
барысында туындалып отыр. Бұл міндеттер:
-Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен ортасы жөнінде деректік негізге
сүйене отырып хабарлар келтіру;
-1936 жылы Д.А.Қонаевтың Мәскеу түрлі-түсті металдар мен алтын
институын бітіріп Қоңырат-Балқаш құрылысына орналасып, еңбек жолы
басталған, яғни мемлекет қайтаркері ретіндегі қалыптасқан кезеңіне шолу
жасау;
-1960-1980 жылдардағы республикада қалыптасқан жағдайға объективті
баға беру және Д.А.Қонаевтың осы кезеңдегі атқарған мемлекеттік саяси
қызметін талдау;
-60-80 жылдардағы қоғамдық өмірдегі түрлі саладағы: әлеуметтік,
экономикалық, мәдени жетістіктерден нақты мысалдар келтіру және
Д.А.Қонаевтың оған қосқан үлесін, еңбегін шынайы бағалау.
Бітіру жұмысының бірінші тарауында ел басы Д.А.Қонаевтың өскен ортасы
мен саяси қайраткер ретінде қалыптасқан өмірі жайында тоқталдық.
Екінші тарауда, 60-80 ж.ж. мемлекеттегі саяси және қоғамдық өмірде
атқарған қызметі баяндалады.
І-ТАРАУ. Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
I. 1.1 Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен ортасы
II.
Д.А. Қонаевтың кіндік қаны тамған жері бұрынғы Верный, осы күнгі Алматы.
Ұлы Тұран перзенті Д.А.Қонаев Алматы қаласында 1912 жылдың 12 қаңтарында
дүниеге келді. Балдәурен балалық шағы, қайран жастық дәурені өткен осынау
әсем қала ол үшін оттай ыстық. Әрине, балалықтың да, жастықтың да өз
белгілері бар, қызығынан қиындығы басым сол бір кезеңнің біреу біліп, біреу
білмес, бірақ өзіне аян өмір жолы қандай болса, өзімен бірге жасасқандай
сезінетін бүл шаһардың да аса бай тарихы бар.
Бұл тарауда қаралатын мәселе Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен
ортасы жөнінде болғандықтан біз Қонаевтың өз естелігінде айтылатын
деректерге сүйене отырып баяндаймыз. Ол өз балалық шағы жөнінде былай деп
еске алған еді: “Балдәурен балалық шағым қайран жастық дәуренім өткен әсем
қала Алматы мен үшін оттай ыстық. Әрине балалықтың да жастықтың да өз
белгілері бар, қызығынан қиындығы басым сол бір кезеңнің біреу біліп біреу
білмес, бірақ өзіме аян өмір жолы қандай болса, өзіммен бірге жасасқандай
сезінетін бұл шахардың да аса бай тарихы бар” 7.14
Анасы Зәуре Байырқызы қазігі Шелек ауданының орталығында кедей
отбасынан шыққан. Өскен ортасы жөнінде айтар болсақ ол Старокладбищенск
(қазір бұл жерде екінші Алматы вокзалы тұр) көшесі 39, үйде тұрған. Әкесі
өздері тұрған жердегі мешітте жұма намазын қалдырмай барып тұрған екен.
Бала Дінмұхаммед әкесінің жанында мешітке барып жүрген. Айт күндері өзге де
діни мейрамдарда әкесінің қасында өткізгенін және сол күндердің ерекше
ыстық болатынын өз естелігінде айтып өтеді 7.16
Академик В. В. Бартольд сонау XIX ғасырдың өзінде-ақ көріпкелдік
танытып, Іле Алатауының солтүстік етегінен қазақтың көне қаласының ескі
жұртын жазбай таныпты. Ол қала осы күнгі Алматы. 1854 жылы сол жерге Іле
қорғаны тұрғызылған, кейінірек оны Верный деп атаған.
Патшаның дегені екі етілмейтін және оның көзі түскен жерге "ен
салынып, қада қағылмай" қалмайтын заман. Майор М. Д. Перемышльский жұмақтан
бетер жерге қызыққаны сонша, қорған іргесін қалыңдатып, ауқымын ат шаптырым
етіпті. Содан араға он үш жыл салып, 1867 жылы қала мәртебесін беріпті. Сол
жылдан бастап Верный қаласы Жетісу губерниясының орталығына айналады.
Қала сол кездегі зиялы қауымнын назарына тез іліккен. Ғылыми
сапарлар бірінің соңынан бірі жалғасқан. Шоқан Уәлиханов бастаған ұлы көшті
түгендеп шығу қиын. Солардың ішінен ел мойындаған ғалымдар П. П. Семенов-
Тянь-Шанский мен Н. М. Пржевальскийді, этнограф Г, Н. Потанинді, астроном
К. В. Струвені, палеонтолог И. В. Мушкетовті, суретші В. В. Верещагинді
бөлежарып айтуға болады.
Әсемдік әлемі баршаға ортақ игілік. Верныйдың жасыл желек
жамылуына, сәнді үйлер салынуына, сәулет сарайларының тұрғызылуына әскери
инженер А. П. Зен-ковтың, ғалым-бағбан Э. О. Баумның есімдері қала тарихы
сөз болған жерде назардан тыс қалмаса керек. Бұл орайда Ораз Жандосовты
ерекше еске алар едік. Қазан төңкерісінен кейін 1921 жылы көрнекті партия
және мемлекет қайраткерінің ұсынысы бойынша өзінің байырғы аты — Алматыға
ие болды, 1924 жылы Жетісудың орталығы деп саналды. Атақты Түрксібті салған
тұста Қазақстанның астанасы бұрынғы Ақмешіт — қазіргі Қызылордадан Алматыға
көшірілді. Алатаудың баурайы, оның қайталанбас ғажайып табиғаты, осы жерде
туып, осы жерде өсіп-өнген әрбір адамды ғана мақтаныш сезімге бөлеп
қоймайды, тіпті бір келіп кеткен қонақтың өзін еріксіз елітеді. Қазақстан
астанасын елімізде ең сұлу қала деп бағалайды. Баққа оранған қалада 1981
жылы 8-желтоқсанда өзінің миллионыншы тұрғыны — Бауыржан есімді перзент
дүниеге келеді.
Қазақта: "Түбін білмеген — түгін білмейді" деген сөз бар. Жеті атасына
дейін жазбай білетін халқымыздың айрықша қасиеті де осында. Қаны таза
кісінің дені де, діні де, тілі де сау. Өңін бермесе, ізгілік жолын сақтаса,
сөзі ортақ болса, одан озар байлық бар ма! Міне, сондықтан да қазақ шыққан
тегін зерделеп, өсер ұрпағының ертеңіне ерекше мән берген. Халық үшін
қашанда әкесінен ұлының тәуір болғаны жақсы. Жеті ата толмай қыз алып, қыз
беріспей шыбық қиып, ант етіскен ата-баба заңы осыдан.
Егер бағбан атамыздың арғы тегіне барлау жасасақ, есі-мізге ел
мойындаған ақын Мұқағали Мақатаевтың мына жолдары оралады:
Мен — үйсінмін! Ұлы жүзбін — ұлымын!
"Ұлымын!" деп ұлылыққа бармағам.
Ортадан да, кішіден де кішімін,
"Ұлымын!" деп көрсетпеген қысымын.
Ел басына екіталай күн туса
Екі інімнің найзасының ұшымын...
Кісіліктің, кішіліктің құлымын.
Н. Аристовтың деректеріне сүйенсек, Үйсіннен Ақсақал (Абақ), одан
Қараша би, одан Бәйдібек туады. Ата-бабасы сол Бәйдібектің екінші әйелі
Зеріптен туған Жалмамбеттің Ысты деген бел баласынан тарайды. Ал, енді
атамызға дейінгі жеті атасын қуалап айтсақ былай:
Жалын
Нұрмамбет
Азынабай Қонай
Жетібай — Жұмабай
Меңліахмед Дінмұхамед
Ата-бабасы тегіне тартып, мал бағып, қауға ұстаған кісілер екен. Шаруа
баққанмен қара басының қасиетін қадірлей білген. Кісі есігін сағаламай,
еңбегін емген. Олар осы күнгі Қапшағай өңірінен Күрті өзенінің оң жақ
жағалауын, негізінен Іленің сол қанатынан мына Құйғанға дейінгі жерді қоныс
етіпті. Ертеректе бұл жерлер Төменгі Іле болысы, Верный оязы Жетісу
губерниясы атанған. Қазір осы бір түгін тартса майы шығатын өңірді Алматы
облысына қарасты Балқаш, Күрті аудандары жайлап жатыр.
Ата қонысын бұл өңірмен шектеуге болмайды. Тылсым тарих қойнауына
үңілген сайын не бір жұмбақ шежірелер алдымыздан шығып жатқан заман ғой.
Жан қадірін мал аяғынан іздеген халықпыз, бабаларының ата жұртының аясы Шу
бойымен өрлеп, Талас өзенінің төменгі тұсына дейінгі жерді алып жатыр.
Жамбыл облысының Талас және Мойынқұм аудандарын қамтып жатқан ұлан-ғайыр
жер Димаш атаға сондай ыстық.
Бабасы Азынабайдан төрт ұл туады. Әулеті, неге екенін белгісіз, аңыз
әңгімеге зер сала қойсақ, Азынабай бабасы ағайынмен не үшін араздасқанынан
бейхабар. Және, ол қара қазақ үшін жат мінез емес. Әйтеуір, бір түнде бүтін
бір ауылды өре тұрғызыпты да, үдере көше жөнеліпті. Асау Іледен өтіп,
Балқаштың оңтүстік күнгей бетін жағалай жүріп Аягөзге жетсе керек. Одан әрі
Тобықты жеріне қоныс аударыпты. Кісі еліне сіңісе қою қиын болғандықтан,
жоқ бауыр басудың жолы солай ма, тегінде қыз айттыруға шамасы келмес, жөні
құда түскен болар, екінші ұлы Қонайды Тобықтының қызына үйлендіреді. Бұған
дейін ол кісі екі рет төсек жаңғыртыпты, соның біріншісінен Жетібай деген
ұл қалады. Ал кейінгі шешесінен бір ұл, бір қыз — Жұмабай мен Бұлантай
туады.
Қазақта кірме мен күндестің күні бір деген сөз бар. Сол айтқандай,
Азынабай дүние салған соң артында қалған ұрпаққа тықыр таяна бастайды.
Қонай қайын жұртының иықтағанын көтере алмайды. Көне көз кісілердің айтуына
қарағанда кесек жаратылған, өр мінез, батыр шалыс кісі екен. Ағайын-ұүртына
ақыл салып, ата қонысы — Жетісуға қайта көшуге бел байлайды. Оған
тобықтылар: бақ деген көшпелі, қыз алған күйеуге де кетеді,
қыздан туған жиенге де кетеді деп, қыздарын жібермеудің әрекетін жасайды.
Ондағысы анасына кісен салынса, құлындары ұзай қоймас деген ойлары болса
керек. Қонай шарт кетеді: "Жанымды алсаңдар аларсыңдар, бірақ қанымды
қалдыра алмаймын" деп әйелі мен қызын тастайды да, бес жасар Жұмабайын алып
кетеді. Содан Қонайды арқа тұтқан ағайындары түгел Жетісуға көшіп, елдің
шетіне іліккен жерге қоныс теуіп қалады. Ал, Қонай ата жұртына жетіп, осы
Алматы өзенінің оң жақ жағалауын жайлапты. Осы бір аласапыран тұста оттай
жанып, алмас қылыштай жарқылдап тұрған үлкен ұлы Жетібай жиырма бес жасында
қыршын кетеді. Жас өлім атасын едәуір қажытып, еңсесін түсіріп кетеді.
Артынша, Күртідегі туған-туыстарын аңсап, тірісіне аманат, өлісіне салауат
айтпаққа жолға шығады. Ол жау жоқ деме — жар астында, бөрі жоқ деме — бөрік
астында деген ауыр заман ғой. Аңдысқан жау алмай тынбайды. Қаскелеңнің
тұсында жол бойындағы зиратқа тоқтап, әруақтарға тәуеп етіп, бата оқып
отырған үстінде қастасқан жау опасыздықпен өлтіріп кетеді. Сөйтіп, онсыз да
қара жамылып, қасыірет шеккен Қырықжылқы деген келіні жиырма екі жасында
жесір, мұсылман мектебіне барып жүрген жалғыз ұлы Жұмабай жеті жасында
осылай жетім қалады. Әрине, өлгеннің артынан өлмек жоқ. Тірі тіршілігін
жасайды Ағайын арқа сүйер азаматының отын өшірмейміз деп, інісініңәйелі
Қырықжылқыны Азынабайдың ортаншы ұлы Шолаққа қосады. Жұмабай солардың
қолында өседі. Обалы нешік, қолдарының қысқалығына қарамастан оны қатарынан
кем қылмай өсіреді. Қырықжылқы он саусағынана өнер тамған ісмер болады,
тіршілікке жалданып, Шолақ ертелікеш қара жұмыста істейді. Тапқан-таянғанын
Жұмабайдың жолына жұмсайды.
Жұмабай алғыр кісі болса керек, діни мектепте шәкірттердің маңдай
алдысы болады, оны бітірген соң, елге барып дәріс береді. Араға екі жыл
салып Алматыға қайтып келеді де, 1904 жылы Түркия арқылы Сауд Аравиясына
сапар шегеді, осы жолы Мекке мен Мединеге қажылыққа барады. Содан 1905 жылы
Үндістан мен Ауғанстан арқылы елге оралады, сөйтіп қажылық жол Жұмабай
атаның сегіз ай уақытын алады.
Оның 1886 жылы туған ұлы Меңліахмет — Димаш атаның әкесі. Оң жақ
бетінде алақаңдай меңі болса керек, атын
соған қарап қояды. Атасы оны он төрт жасында сол кезде аты жер жарып тұрған
Алматы көпесі Ысқақ Ғабдұлуәлиевтің қол астына жүмысқа орналастырады. Қазан
революциясына дейін әкесі сонда жалданып жүреді. Ата-анасы мектеп есігін
ашып, оқыған кісілер емес. Тек ет ширақтығы, көргенін көкейге түйе
білгендігімен ел қатарлы өмір кешкен. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, мына
бері де зейнетті демалысқа шыққанға дейін Алматы облысының ауылшаруашылық
және сауда саласында қызмет істейді. Өз бетімен білімін жетілдіріп жүретіні
сонша, екі тілде бірдей — қазақша, орысша сауатты жаза да, оқи да білетін.
Абай өлеңдерін, Сүйінбай жырларын жатқа айтып, өзі де түртінектеп жүретін.
Оны үйдегі Зуһра келініне (төте жазуға да, бүгінгі һәріпке де жорға кісі
еді) көшіртіп отыратын. Қаншалықты құны барын білмейтін, Димаш ата әкесінен
қалған өлмес мұрадай көреді. Сондықтан екі-үш шумағын жатқа білетін, соны
былай дейді:
Жас өмір бағасы жоқ гауһар тас бір,
Буына асыл тастың — мас болмас кім?
Өтерін бұл жалғанның білсе, шіркін,
Қайрат қып, іс тындырмақ әркімге арман.
Жас өмір өте шықты аққан судай,
Сұлудай есік ашып, қайта жапқан.
Өкінсем де келер ме, қайран өмір,
Асаудай кетті арқанын үзіп қашқан.
Қу кәрілік енді келіп басып алды,
Қоңсы қылып, қондырып қасына алды.
Жатып ішер жалқаулық, ұйқы мырза
Кежегеңнен кер тартқан жолдас болды.
Шешесі Зәуре Байырқызы осы күнгі Шелек ауданының орталығында (Қоянды дейтін
бұрын) сіңірі шыққан кедейдің қызы болады. Әкесі мен шешесі жетпіс жылдан
астам уақыт бірге ғұмыр кешеді. Анасы сексен алты жасында 1973 жылы дүние
салады. Әкесі 1976 жылы тоқсан жасына үш ай қалғанда дүниеден озады! Ол
кезде Верный қаласының Сарқант көшесінде Иванов дегеннің (Үлкен станицада)
үйінде тұратын еді. Сол үйде 1912 жылы қаңтардың он екінші жұлдызында қазақ
халқының бір туар баласы Дінмұхамед дүниеге келеді. Екі жылдан кейін әкесі
жанын жалдап жүріп еңсесі төмендеу шағын жай салады. Адресі былай еді:
Старокладбищенск (қазір бұл жерде II Алматы вокзалы тұр. Оның бұлай аталуы
— ол кезде көшенің солтүстік жағында ескі қорым бар еді) көшесі 39, кейін
оны Вокзал, сосын Сталин атындағы, кейін Коммунистік даңғыл деп атады.
Қазір ол Абылай хан даңғылы. Әрине, уақыт озған сайын дүние өзгермей
тұрмайды, балалық шағы сол үйде өтеді. Кейіннен сол үй бұзылады. Үйінен
сәл ғана жерде өзбек мешіті салынады. . Ораза айтында, құрбан айтта әкесі
екеуі бірге мешітке ерте баратын.
Ол кезде қала қуыршақтай еді. Тау жағынан — Арық көшесі (қазіргі
Абай даңғылы), солтүстігі — II Алматы темір жол станциясы, теріскейі —
Көктем, күнгейі — Пугасов көпірі және өзеннің төменгі жағы — Шағын
станицаға дейін аралықты алып жататын. Одан былайғы жер — қалың бақ, егіс
алқабы, мал өрісі. Жастайынан палуан Қажымұқан Мұңайтпасовты пір тұтып
өседі.
Кейіннен Чернышевский атындағы № 19 мектептің бірінші сатысында
оқиды. Мектеп Алматы көшесінің (қазіргі емелев) бойында ескі үйде болады,
кейінірек ол мектеп таратылып, мекен-жайы бұзылады. Төртінші сыныпты
бітірген соң № 14 мектепке ауысады (екінші сатысы), ол осы күнгі тәтті
тағамдар фабрикасы (Жібек жолы мен 8-наурыз көшелерінің қиылысы) тұрған
жерде болатын.
Мектеп адам өміріндегі естен кетпес бір белес қой. Ең алғаш хат
танытып, әліппені оқытқан, орыс тілін үйреткен алғашқы мүғалімі Анна
Павловна Шурова деген кісі болады.
№ 14 мектепте дәріс берген мұғалімдері: математик С. И. Соколовты,
физиктер А. А. Астраханцевті, И. П. Масленниковты, географ Тугаринді,
жаратылыстанушы Б. Н. Дублицкийді, қоғамтанушы Е. С. Войцеховскийдің
сабақтарын ынтамен оқиды.— жиырма шақырымнан кем Бала жақсыны жағалайды.
Өнеге алады. Бала жастайынан қанаттаңдырған, еріксіз еліктірген қазақтың
аса ірі тұлғаларының бірі, инженер Мұхамеджан Тынышбаев болады.
Д.А.Қонаев 1931 жылы орта мектепті бітіргеннен кейін республика
статистика басқармасында аз уақыттай жұмыс жасап, сол жылы Мәскеудегі түрлі-
түсті металл және алтын институтына оқуға түсті. Сол кезде Мәскеуде Әмина
деген әпкесі сонда тұратын. Сол үйде тұрып, емтихан тапсырады. Институтқа
қабылданысымен Панкратьев жалғыз аяқ көшесіндегі Сретенко жатақханасына
ауысады. Өзіне ол жер қатты ұнайтын. Арада екі ай өткенде оларды Донской мо-
настрына таяу жердегі "Коммуналар үйі" деп аталатын № 4 студенттер
қалашығына көшіреді. Студенттік өмірінің соңғы жылдарында Солтүстік
қанаттағы төртінші қабатта 418-бөлмеде тұрады.
Мәскеуде оқып жүрген тұста мәдениет университеттері деп аталатын
шаралар өткізіліп тұратын. Әрбір демалыс сайын студенттер алдында елінің
аса көрнекті тұлғалары: жазушылар, артистер, оқымыстылардың сөзін
сөйлейтін. Болашақ тау-кен инженерлері үшін мұндай кездесулерден асқан
мереке жоқ еді. Атағы жер жарған режиссер, сахна реформаторы А. Я.
Таиров пен КСРО халық артисі, У. Шекспирдің "Гамлетінде" Гамлетті, А. С.
Гри-боедовтың "Ақылдан адасуындағы" Чацкийді ойнап, қайталанбас образ
жасаған В. М. Качаловты, орыс халық әндерін шебер орындаушы Л. А. Русланова
мен па-пирологияның негізін қалаушы филологтардың бірі Г.Ф. Церетелиді, В.
И. Ленин туралы атақты "Бес түн, бес күн" жырының авторы, лирик ақын В. М.
Инберді және басқаларды тырп етпей отырып тыңдайтын. Осы мәдениет
университетінің арқасында курстас жолдасы Масғүт Бақаев екеуі, бар
спектакльдерді ең жоғарғы яруста отырса да көретін. Качаловтың қатысуындағы
"Тұңғиықта", Тарасованың қатысуындағы "Анна Каренина", Хмелевтің
қатысуындағы "Федор Иоанович патша" спектакльдерін көргенде арманда,
көрмегеңде арманда болатын. Сол кезде театр абыройын өнерімен көтеріскен
Москвин, Тарханов, Яншин, Андровская, Степанова сыңды тамаша актерлер
ойнаған спектакльдерден рухани нәр алады. Сол жылдардағы степендия 45 сом
болатын, оған ең алдымен үш мезгіл ішетін тамағының талонын сатып алатын.
Ырду-дырдудан, ішкілік атаулыдан аулақ болатын. Қайта барын театрға
үнемдейтін.
Мәскеуде оқығанда республиканың, елдің өміріндегі аса ауыр кезеңге —
зорлап коллективтендіру науқанымен тұспа-тұс келді. Ел құлағы — елу.
Ауылынан адам төзгісіз ауыр жағдай естіген сайын жүрегі ауырады. Шалғайда
жүргенімен арқасына аяздай бататын. Бір күні үйінен хат алады. Қабырғалары
қайысып жазады: ел ішін аштық мендеп, жығылғанға жұдырық — індет жайлайды.
Оны өз көзіммен көреді. Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы Түрген
селосында тұратын әке-шешесіне келеді, тігерге тұяқ жоқ, ел әбден азып-
тозған. Аттап басқан жері кісі өлімі, зарлаған ана, жылаған бала болады.
1932—1933 жылдары сол ауданның Балтабай, Маловодное ("Құрғақсаз" дейтін)
ауылдарында түндігі ашылмай қалған шаңырақта есеп жоқ. Бұл бірер ауылдың
тартқан тақсыреті емес, исі қазақтың басына түскен нәубет болатынды.
Сталиннің өзі болмаса да көзі болған республиканың бірінші басшысы
Ф. И. Голощекин шын мәнінде азамат соғысын жүргізеді, халықтың бетке шығар
қаймақтарын "қалқып алып", түп-тұқиянын қуғынға салады. Бес жыл ішінде —
1929 жыл мен 1933 жыл аралығында Қазақстанда тек ОГПУ "саласы" бойынша 3386
адам ату жазасына кесіледі. Осыны естігенде жаны түршігіп, кек-ызаға
толады. Жастар арасындағы қозғалыста болған Дінмұхамед, өкімет тарапынан
қазақ халқына қандай көмегі тиетінін талап етеді.
Мәскеуге қазақ студенттерінің толқуын басып, сабырға шақыруға
Қазақ өлкелік комитетінің хатшысы Кохиани арнайы шақырылады.
Ораздың ағасы Оразәлі Жаңдосовтың өткір тілі, ойлы сөзі, өжет
мінезі ерекше есінде қалады.
Елдегі ауыр жағдай білім іздеп, өнер қуып келген қазақ жастарының
еңсесін түсіріп-ақ тастаған. Олардың көбісі оқуларын тастап, ауылдарына
қайтып жатты. Бірақ оқуын тастай алмайтын Дінмұхамед бір шахтердің үйінде,
үш студент болып сол жерде тұрады.
Оны 1936 жылы Алтын медальмен аяқтап, отанындағы Қоңырат-Балқаш
құрылысына жұмысқа келді. Онда бұрғылау станогі машинасынан бастап, кейін
бұрғылау-қопарылыс цехының бастығы, Қоңырат кенінің директоры болып жұмыс
істеді 1.
Оған бұл өңір бұрыннан таныс еді. Өйткені жаз салым келгенде, бес
айдай практикасын осы жерде өткізеді. Қоңыраттың ыстық-суығына азды-көпті
төзіп, оның жайсаң жандарымен жақынырақ танысып қайтады.
Жаңа ғана көтерілген шығыс үйіндісінде десятник болып жұмыс
істейді. Дипломға "Жылына 90 мың тонна қара мыс өндіру үшін Қоңырат
карьерінің қуатын айқындау" деген тақырыпты алады. Жұмыс істей жүріп, содан
материалдар жи-нақтайды. Еңбегі еш кетпейді. Үздік бағаға қорғап шығады.
Осылай алғашқы қадамын Қазақстан түсті металлургиясының дамуымен
ажырамастай етіп байланыстырып жұмыс істейді.
Орталық Қазақстанда еліміздің аса қуатты мыс өнеркәсібінің,
кейін кенді Алтайда қорғасын-мырыш өндіріс ошағының бой көтеріп, қанат
жаюына үлес қосқан алғашқылардың бірі болатын.
Уақыт озған сайын дүние өзгеріп, алып құрылыстар бірінен соң
бірі бой көтере бастайды. Күллі Орта Азия республикаларын Сібір
аудандарымен жалғастырып жатқан күре тамыр — Түркісіб темір жолы
жалпыхалықтық игілікке айналады. Қуаты жағынан кешегі Кеңес Одағында үшінші
отын көзі — Қарағанды, Шымкент қорғасын зауыты, Ащысай кеніші қанат жайып,
республика иңдустриясының ірі ошақтарының бірі болып саналды.
Қазақстанда өнеркәсіп орталықтарының қандай жағдайда басталып,
қалай салынғанын жақсы білетін. Бұл күндері көкпен бой таластырып, бір
шетінен бір шетіне дейін аттылы кісі әрең жеткендей алып құрылыстар
республиканың меңіреу жатқан шөлді және жартылай шөлді аудандарында,
таусылып айтсақ, жоқтан басталды. Жүріп өткен жолдары біздер үшін баға
жетпес өмір мектебі, ең басты университет. Студент кезінде-ақ Ауыр
өнеркәсіп халық комиссариаты Балқаш мыс балқыту комбинатын салу жөнінде
шешім қабылдағанын білген болатын. Ол мөп-мөлдір Балқаш көлінің солтүстік
жағалауынан бой көтере бастады: мыс шығару жөнінен еліміздің аса ірі
комбинатына айналатындай етіп жоспарланғанды. КСРО-ның Еңбек және қорғаныс
кеңесі комбинаттың құрылысы өзінің маңызы жағынан Магнитогорскіге пара-пар
келетінін атап көрсеткен. Осыған орай, комбинатты салу бүткіл партия мен
халық ісі деп саналды.
Құрылыс Халық Комиссариатының тікелей бақыла- уына
алынды. КСРО Ғылым академиясы еліміздің барша ғылыми-техникалық
қызметкерлеріне үндеу тастап, құрылысқа әркімнің өз үлесін қосуға шақырды.
"За индустриализацию" газетінде "Барлық күш — Балқаш үшін!" деген ұран да
көтерілді.
Біздің республикамызда ірі-ірі объектілер аз бой көтерген жоқ,
қазақстандық студенттер Риддерде, Зырянда, Шымкентте, Текеліде,
Жезқазғанда, Республикамыздың алтын өндіретін кәсіпорындарында, түсті
металдар көзін іздестіруде геологиялық барлау жұмыстарында қандай
бетбұрыстың жасалып жатқанынан толық хабардар еді. Біз кең-байтақ
Қазақстанның байлығының қаншалықты ұшан-теңіз екенін жаксы білетін. Оның
ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген аңның тұяғы күйген шалқар даласын тұтас
көз алдына елестету қиын болатын.
Оқу бітірген кезде Димашқа жұмысқа Балқаш өңіріне барасың дегенде,
жерден жеті коян тапқандай, жолдаманы қуана қолға алып, сол құштарлықпен
жеткенше асықтырады. р. Балқаш мыс балқыту алыбын "тойдыру" оңайға
түспейтін, оны жеті қат жері түгел порфирлі-мыс екенін бауырына бектеріп
жатқан Қоңырат сияқты байлық көзі ғана төтеп беретінді.
1929 жылы 2-тамызда КСРО Еңбек және қорғаныс кеңесі "Түсті металл
өнеркәсібін дамытудың перспективалары туралы" қаулы қабылданады. Сол жылы-
ақ Балқаш өңірінде қаз мойын бұрғылау мұнаралары барлау жұмыстарын бастап
кетеді. Мәселен, Қоңыратта алғашқы үш жыл ішінде барлау ісіне екі жарым
миллионға жуық қаржы жұмсалады. Көрпеге қарап кесілетін тұста мұның өзі
өңің түгілі түсіңе кірмейтін шығын, бірақ бұл саланың басшылары шығынды
өтеп қана қоймай, көл-көсір табыспен өтейді деген сенімде еді. Және іс
нәтижесі ойлағандай болады.
1936 жылы 2-шілдеде институттың ғылыми кеңесінде диплом жұмысының
жобасын қорғасымен еш нәрсеге алаңдамастан Алматыға тартады. Әке-шешесіне
соғып, амандығын білген соң, жұмыс орнына жетуге асығады.
Одан соңғы еңбек баспалдағы-Алтай полиметалл комбинатының бас
инженерінің орынбасары, техникалық бөлімнің бастығы. Риддер кенішінің және
КСРО ірі қорғасын-мырыш кәсіпорындарының бірі Лениногор кен басқармасының
директоры қызметтерін атқарады.
Ескі Верный, оның көрікті жерлері, Губернатор үйі, әскери маслихат
үйі, дворяндар маслихат үйі, кафедральды собор, Покров шіркеуі, сәулеті
жағынан бірінен бірі өтетін мешіттер, көпестердің иін тірескен үлкенді-
кішілі дүкендері бір қабат ағаш үйлер-міне Д.А.Қонаев туып өскен Верный
қаласы осындай болатын. Осы күнгі Жібек-жолы сол кезде сауда көшесі деп
аталған. Мұнда көпес Ғабдұлуәлиевтің дүкені болған.
Дүкеннің аула жағынан шығатын есік іргелес Нарын көшесінде сәулетті
етіп тұрғызылған Ысқақ байдың үйі болған. Ол өз туған қаласын өте жақсы
көретін. Алматы қаласының алғашқы кезеңі туралы осылай баяндай келе өз
естелігінде былай деп ерекше ықыласпен еске алады: “Қала қуаршақтай еді.
Тау жағынан-Арық көшесі (қазіргі Абай даңғылы), солтүстігі-ІІ Алматы
теміржол станциясы, теріскейі-Көктем, күнгейі-Пугасов көпірі және өзеннің
төменгі жағы-Шағын станицаға дейін аралықты алып жататын. Одан былайғы жер-
қалың бақ, егіс алқабы, мал өрісі.
Етек-жеңі жинақы шағын қала десек те оның дақпырты мен дабыры бір
өзіне жететін. Бұрыш сайын бөксе түйістірген шағын дүкеннен аяқ алып жүре
алмайтынсыз. Жайма базар дейсіз бе, көк базар дейсіз бе, алдыңнан араның
ұясындай күж-күж етіп сапырылысып жатқан қалың нөпір шығатын. Шайхана
ұстаған, асхана есігін айқара ашқан, тіпті тізе бүкпей тамақ жібітіп, шөл
басатын неше түрлі сусынханаларң төрін ұсынған пысықтар жетіп артылатын.
Самса пісіріп, сексеуіл шоғының ыстық табына кәуеп қақтаған, шашпа палау
басып, созба көже, мәнті булаған, әсіресе дәмі аузыңнан кетпес ып-ыстық
күлшені алдыңа жайып салатын небір аспаздарды көргенде ішпей-жемей
тоятынсың. Елең-алаңнан түн жарымына дейін апыр-айң аш қаламын
демейтінсіңң.
Д.А.Қонаев Чернышевский атындағы №19 мектептің бірінші сатысында
оқыды. Мектеп Алматы көшесінің бойында ескі үйде болып, кейін ол мектеп
таратылып, мекен жайы бұзылды. Төртінші класты бітірген соң №14 мектепке
ауыстырылды (екінші сатысы), ол осы күнгі тәтті тағамдар фабрикасы (Жібек-
жолы мен Қалдаяқов көшелерінің қиылысы) тұрған жерде болатын 7,16.
Мектеп адам өміріндегі естен кетпес белес қой мен үшін хат танытып,
әліппені оқытқан, орыс тілін үйреткен алғашқы мұғалімім Анна Павловна
Шурованың орны ерекшең-деп еске алады балалық шағын Д.А.Қонаев. №14
мектепте дәріс берген оқытушыларының аты-жөнін тізбектеп келтіреді.
Математик С.И.Соколов, физик А.А.Астраханцев, қоғамтанушы Е.С. Войцеховский
тағы басқа білім берген ұстаздарын ерекше ілтипатпен еске алады. Ол
мектепте білім беру жүйесінің қатаң тәртіпте болғандығын айта келе өзінің
шамасы келгенше жан-жақты оқып, талпынғанын айтады.
Сөйте келе, инженер Мұхаметжан Тынышбаевқа ерекше еліктегенін баса
көрсеткен. Мектеп бітірген соң, республика жоспарлау органында санақшы
болып жұмыс істеп ал кешкілік институттың дайындық курсында оқыған.
1931 жылдан бастап мемлекет қайраткерінің балалық шақтан өтіп, студент
болған жастық шағы басталады. Осы жылы Қазақстан өлкелік комсомол
жолдамасымен Мәскеудің Түсті металдар институтына түсуге Орталыққа жол
тартты. Ол кезде поезд Мәскеу мен Алматы арасында алты-жеті тәулік жүрді.
Мәскеуде оқып жүрген тұста мәдениет университеттері деп аталатын
шаралардың өткізіліп тұруына байланысты еліміздің көрнекті тұлғалары:
жазушылар, әртістер, оқымыстылар келіп тұрған. Елінен жырақ жүрген студент
Дінмұхаммед Қонаев жерлестерін ол жерден көргенінде аса қуанатындығын
білдірген. Студенттік күндерінің қиындықпен де өткендігін заманхат
барысынан байқаймыз.
Студенттік жылдары республиканың, елдің өміріндегі аса ауыр кезеңге-
зорлап ұжымдастыру науқанымен тұспа-тұс келді. Елінің қайғы-қасіреті туралы
хабарлармен әрдайым таныс болып жүрді. Сөйтіп, ол бұл қайғы қасірет үшін
қабырғасы қайысып Мәскеуде оқып жүрген жастарда не ұйқы, не күлкі жоқң деп
баяндайды. Елдегі ауыр жағдай білім іздеп, өнер қуып келген қазақ
жастарының еңсесін түсірді. Олардың көбісі оқуларын тастап ауылдарына
қайтып жатты. Сондай қиыншылықтардан мойымай студенттік білім алып жоғарғы
оқу орнын тәмамдады 12,54.
Ол осы кезең туралы өз естелігінде былай дейді: Нәубет бүкіл елді
жайлап алған-ды. Оған 1933 жылы Орладың Дегтярск кенішіне практикаға барған
кезде көз жеткіздік. Құдай басқа салмасын, тап жауы ретінде мал-жаннан
айырылып, жердің түпкіріне айдалып келгендер сеңдей соғылысады. Не ішері,
не жері жоқ, не киері, не тұрары жоқ. Арып ашқан, шетінен тірі әруақ. Одан
тіленшінің тірлігі көш ілгері. Оның үстіне ертеңнен қара кешке дейін
салпақтап жұмыс істейді.
Парактикадан Мәскеуге қайтарда теміржолда билет таппай үш күн
Свердловскіде (Екатеринбургте) табанымыздан таусылып жүргенімізде де, осы
бір аянышты сурет алдымыздан кес-кестеп шықты да отырды. Көрмегеніміз жоқ.
Қай заманда да мына кең дүние құдайына қараған адамдарсыз емес қой,
Дегтяркада етене танысқан шахтердың туысын тауып алып, үш студент сол үйде
жаттық. Жыртығын қалай жамарын білмей, бір түйір дәнге шеттей жан телміріп,
көзін сатып отырған тұста зіңгіттей үш жігітті үш күн паналатуға ешкім
тәуекел етпесі анықң.
1936 жылы шілде айында Мәскеу түсті металлдар мен алтын институтын
қызыл дипломға бітіріп Қоңырат-Балқаш құрылысына жолдама алады. Міне осы
тұстан бастап Д.А.Қонаевтың еңбек жолы басталып мемлекет қайраткері
ретіндегі көзқарасы қалыптасады.
1.2. Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қайраткер ретінде қалыптасуы.
"Балхашский рабочий" газетінің 1937 жылғы 5-ші ақпандағы нөмірінде
жазылған мақаладан үзінді келтіруге болады: "Тау-кен цехындағы қазақтар
арасындағы техникалық оқуды инженер Қонаев жүргізеді. Қонаев жолдас сабаққа
тыңғылықты әзірлікпен келеді, қарапайым тілмен түсіндіреді... Мысалы, жұмыс
орнындағы машиналардың әртүрлі тетіктерін көзбе-көз көрсетеді. Техникамен
қалай жұмыс істеу керектігін, механизмді іске қосу, тоқтату, тежеу сияқты
сырларын оның өзі үйретеді. Жаңа техниканы игеруге байланысты басқа күрделі
тұсын танып-білуге көмектеседі. Инженер Қонаевтың жұмыс тәжірибесінен өнеге
алу керек".
Мен мұны мақтан үшін емес, сол кездегі комбинаттағы жалпы жағдайды
толығырақ ашып көрсетуге септігі тиер деген ниетпен әдейі келтіріп отырмын.
Ал, осыдан кейін іле-шала, 1937 жылы 27-ақпанда "Балқаш жұмысшысы" мынадай
қуанышты хабар жариялайды: "Қазақ өлкелік комитеті мен Ауыр өнеркәсіп халық
комиссариатының ауыспалы Қызыл туы үшін күресте Д.Қонаев
басқарған бұрғылау цехы жеңімпаз атанды. Қонаевтың учаскесі он күн ішінде
нормасын 122 процентке орындады және Қызыл туды өздерінде қалдыру үшін
күресуде".
Газет бесаспап кадрлар даярлаудағы, техникалық оқуды
ұйымдастырудағы қол жеткізген табыстарын да назардан тыс қалдырған жоқ.
Бұрғылаушылар технологиялық жағынан қат-қабат жүйе бойынша аса жауапты
істерді атқаратын, бұларға іле-шала кенді аршып, өндіру үшін басқа да
операцияларды қопарылыстар жасау, тиеу, тасымалдау ісімен шұғылданатын.
Қосалқы қызметтің: жол бойының, кеннің жоғарғы қабатын аршушылардың,
алектромеханиктердің орны бөлек болатын.
Жұмыстың бірқалыпты және жоғары еңбек өнімділігі үшін қызметтің
барлық саласының өзара тығыз байла-ныстылығы аса қажет. Айталық, қопарылыс
жасаушылар бұрғылау ісінің сапалы болуын айрықша талап ететін., яғни жеті
рет өлшеніп, бір-ақ рет кесілуге тиіс еді. Сол кезде Д. Қоонаевты қопару
цехының бастықтығына тағайындайды.
Қоңыраттағы кеншілік өмір мектебі ол үшін бір төбе. Қопару
жұмыстарының сан қилы тірлігі бастан өтетін. Өмір мен өлім теке-тірескен
жұмыстың басы-қасында жүріп, оған тікелей басшылық жасап қана қоймай, қолма-
қол араласатын атқарушысы да болды.
Белгілі мөлшерде осынау тәжірибе Алматы маңындағы Медеу шатқалынан
бой көтерген ғажайып плотинаны жасау барысында кәдеге асады.
1937 жылдың наурыз айында аудаңдық IV конференцияда аудандық
комитеттің мүшесі болып сайланады. Осыған орай алып қүрылыста 10 үйірме
істеqді. Кеншілер қалашығының сәулетін назардан тыс қалдырмай, оны
көгалдандыруға көп күш жұмсайды, жастардың спортпен шүғылдануына,
көркемөнер-паздар үйірмесіне қатысуларына мұрындық болады. Құрылыстың ең
бір шешуші учаскелерінде жаппай сенбіліктер не жексенбіліктер ұйымдастыру
ісі дәстүрге енеді. Алдарына асқақ мақсат қоя білетін, мұратты істер
жолында аянбай тер төге де білетін. Дайын асқа тік қасық деген ұғым үш
ұйықтаса түсіне кірмейтін.
1936-39 жылдары Қоңыратта кілтші, бұрғылу мастері, учаске
бастығы, бұрғылау цехініңсосын кеніштіңбас инженері, кеніш
басқарушысының міндетін атқарушы сияқты сатылардан өтеді “Үздік еңбегі
үшін” медалімен марапаттал-ған. Риддер қалалық партия комитетінің
1940 жылғы
28 қаңтарда өткен бюро мәжілісінде 1939 жылғы 8 қазанда Балқаш
қалалық комитетінде партияға қабылданған Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевқа
№ 1280070 кандидаттық карточкасын тапсыру жөнінде арнайы шешім шыға-
рылады. 4 ақпанда 1940 жылы Риддер кенішінің директорлық мін- детіне
кіріскенде, Риддер кенішінің жағдайы мәз емес еді. Лениногор
кеншілерінің соғыс кезіндегі ерлік істері Қонаевтың Өтті дәурен
осылай кітабында аса бір ыстық ықыласпен баяндалады: Қайрақсыз
пышақ өткір болмайды. Ел іші болған соң жүрегіне түк байлаған ер
де табылады, Жауын жаумай су – су боп жүретін кез де табылады...
Қалалық партия комитетінің басшылығымен өндіріс орындары қысқа
мерзім ішінде соғыс жағдайына ыңғай-ланып үлгерді. Маусым айының
соңғы 10 күніндегі жұмыс нәти-жесі Лениногор еңбекшілерінің неге
қабілетті екенін аңғартты... Бір ғана біздің басқармадан 3652
жұмыскер, оның ішінде 275 бұрғышы қайласын қаруға айырбастады....
Еліміздің әр аймағы сияқты Кенді Алтайға да соғыс кезінде
көптеген өндірістік кәсіпорындар, эвакогоспитальдар көшіріліп
әкелінді. Жер аударылған, көшірілген адамдар да аз болған жоқ.
Жергілікті өнеркәсіп орындары майдан тапсырыстарын қабылдай бастады.
Соның ішінде мұрағаттағы шекесіне өте құпия деген белгі соғылған
1-2 құжат назар аударарлық. Облыстық партия комитеті бюросының
шешімі бойынша Ертіс Гэсстрой кәсіпорны-на 80 миллиметрлік 44
миномет, 2000 шпор, 350 солдат котелок-тарын дайындау жүктеліпті.
Осындай тапсырма Лениногор кен басқармасының бастығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-ТАРАУ. Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1. Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қайраткер ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ-ТАРАУ. РЕСПУБЛИКА БАСШЫСЫ-Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ 1960-1980жж. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ
2.1 Республикада қалыптасқан саяси жағдай (Д.А.Қонаевтың мемлекеттік саяси
қызметі)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .27
2.2 Республиканың әлеуметтік-экономикалық және мәдени өміріндегі
жетістіктер (Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қоғамдық қызметі) ... ... ... ... ... .36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Біздің Республикамыз қандай үлкен. Шіркін, өз
алдымызға дербес мемлекет болсақ қой 1.
Тоталитарлық диктат үстемдігі жылдарында, соған қарамастан 26 жылдан
астам ел басқарған алып тұлға Д.А.Қонаевтың арманы осындай болатын. Қазақ
халқының тарихында өмірі өзіндік бір кезең болған Д.А.Қонаев өте бір
күрделі шақта еңсесі түскен елін айбынды да, ауқатты жасау үшін барлық күш
жігерін салды. Және осы мақсатта тоталитарлық билік-қызыл империя күшейіп
тұрғанда қолынан келгенінше жүзеге асырды. Көрнекті мемлекет қайраткерінің
дүние салғанына он екі жыл өтті. Осы уақыт аралығында Д.А.Қонаевтануң
мәселесі республиканың барлық саласындағы мамандар мен азаматтарының
назарынан қалмай келеді. Түрлі көзқарастар оның ішінде басым көпшілігі
мемлекет қайраткеріне деген құрметпен қараушылық көзқарасының қалыптасып,
мерзімді басылым, баспа, ғылыми-зерттеу еңбектерінен орын алды.
Әлі де өз алдына жұмбағы мен шешімі көп бұл мәселе қарастырыла берері
сөзсіз. Әсіресе, аталмыш тақырыпты жан-жақты талдап, нақты кешенді
қорытынды жасау-тарихшылар алдына қойылар үлкен міндет деп білеміз.
Сондықтан да, тарихи тамыры ұлы тұлға ғұмырымен шырмалып жатқан заманға өз
бағасын беріп, қиуы қиын кезеңде ғұмыр кешкен ардақты аға қызметіне әділ
бағасын беру-бұл мәселенің өте өзекті екенін көрсетеді. Тақырыпты таңдап
алуымыздың себебі, толық шешімін қажет етіп отырған мәселеге аз да болса өз
үлесімді қосу болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Аталмыш мәселенің зерттелу деңгейіне
келер болсақ Д.А.Қонаевтың өз еңбектерінен бастап, ол туралы түрлі саладағы
маман иелерінің еңбектерінен тұратындығын көруге болады. Бірақ баса
көрсетіп айтатын жағдай ол бұл еңбектердің басым көпшілігі естелік-эссе,
қысқаша өмірбаяндық ақпараттар, мақала, тезистік мәліметтерден тұрады.
Тарихи тұрғыдан қарастыру саласы әлі пісіп жетілмеген десе де болады.
Себебі, тарихи монография жазу, арнайы зерттеу тақырыбы ретінде қолға
алынбаған. Ал тарихи тұрғыдан жазылған кейбір мақалалар Д.А.Қонаев
заманының тек мәдени өміріне ғана арналған.
Ал енді біз тарихнамалық шолу жасайтын болса, барлық жиналған
материалдарды екі салаға бөліп қарастырамыз. Біріншісі-Д.А.Қонаевтың жеке
еңбектеріне арналады. Екіншісі-ол туралы тарихи естелік-эссе, жазбалар мен
публицистикалық шығармалар.
Д.А.Қонаев шығармашылығы 70-80-ші жылдардан басталады. Избранные речи
и статьиң2, КПСС пен ұлт саясатың3, Советский Казахстанң4 деп
аталатын т.б. еңбектерде автор өз заманы жөнінде, сол заманға сай тілде
атқарылған мемлекеттік қызметін баяндаған.
Армандаған тәуелсіздікке қол жеткізген тұста қарт-ел ағасы республика
өмірінің дамуымен қатар өткен ғұмыры туралы үлкен еңбектер жазды. Ол
көпшілікке белгілі Өтті дәурен осылайң5, От Сталина до Гробачеваң6,
Ақиқаттан аттауға болмайдың7. Автор бұл еңбектерінде келер ұрпаққа
тәрбиелік мәні мол мұра, тарихи құнды дерек болатындай мәліметтер
келтіреді. Ондағы жазбалар тарихшы, саясатшы зерттеушілері үшін өте қажет
және маңызды. Сондай-ақ, кейбір даулы мәселенің түйінін шешуге болатын
нақты фактілік хабарлар табуға болады.
Ал ол туралы айтылатын еңбектерге тоқталатын болсақ, ел басшысының
қызметіне баға беру Д.А.Қонаевтың дүние салуына дейін де, одан кейін де
жалғасып келе жатқанын айтуымыз керек. Мұндай тұрғыдан жиналған
материалдарды саралай келе Д.А.Қонаев қызметіне екі түрлі көзқарастың
қалыптасқанын байқаймыз. 1986 жылғы қаралы желтоқсан оқиғасымен байланысты
Д.А.Қонаев тұлғасына деген түрлі жаңсақ пікірлер етек алды. Айыптаулар мен
қаралаулар ағымы Д.А.Қонаев орнынан алынған алғашқы айларда әсіресе көп
болды. Осы орайда біздің республикалық баспасөз атап айтқанда
Казахстанская правдаң 8газеті бұл оқиға аясында айырықша көзге түскені
сондай, ол Мәскеуде тіпті қолдан қолға өтіп, киоскілерде газеттің бір
данасын бір сомнан сатып алып кеткендігі туралы хабар да бар. Мұндағы
Д.А.Қонаевқа тағылған кінә жастар алдында сөз сөйлемеуі. Ұлы державалық
пиғылдан арылмаған Орталық, мұндай жағдайды қолдан жасағанын, яғни
Д.А.Қонаевты ол кезде-жариясыз қамауға алып, қозғалу құқынан айырғанын
ерекше айтуымыз керек.
Міне Орталықтың бастаған мұндай даурықпа шырмауына кейінгі кейбір
авторлар немесе өзге де сол замандағы қалыптасқан саяси жағдайдың мән-жайын
тереңнен түсіне алмаған авторлар еңбегі жарық көрді. Мәселен Б.Жәмиұлының
9 Алтын ордаң газетінде жарияланған Ұлы адам кім?ң деген Д.А.Қонаев
қызметіне арналған мақаласы. Автор мұнда: Қазақтың маңдайына біткен ғалым,
әдебиет саласындағы қайраткерлерге мейлінше қысым жасадың,-дей келіп дәлел
ретінде С.Сейфуллин, Қ.Сәтбаев, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ш.Есенов, Е.Бекетов
сынды қазақ елінің жайсаңдарын тізіп оларға қудаланушы таңбасын басады.
Алайда, мұндай сарындағы еңбектерде тосқауыл қоюға ұмтылған авторлар еңбегі
көптеп жарық көре бастады. Бұқарбай Жәмиұлы мақаласын сынға алып көптеген
дәлелдермен Д.А.Қонаевты ақтауға ерекше талпыныс жасаған профессор тарихшы
Зәкіраддин Байдосов мақаласын айтуға болады. Ол өз мақаласында былай дейді:
Қазақ елінде жалпы шығыс халықтарында күнәнің үш түрін еш уақытта
кешірмейді екен. Оның біріншісі өз ата-анасын қорлау, екіншісі бейкүнә
пендені өлтіру, үшіншісі әруаққа тіл тигізу. Бұл күнә үшін өлім жазасы
бұйырылған 10.
Д.А.Қонаевтың саяси қызметіне объективті баға беруге үлкен талпыныс
жасаған тарихшы Хасанаев М.Ж еді .18 Ол өз мақаласында 60-80 ж.ж
Қазақстанның саяси өмірін жан-жақты талдай келе ондағы кеткен көптеген
кемшілік пен табыстарды нақты фактілермен баяндайды. Тарихи тұрғыдан
жазылған бұл еңбекті біз жоғары бағалайтынымызды айтқымыз келеді.
Жалпы Д.А.Қонаев ел алдында үлкен құрметке ие тұлға, ол туралы белгілі
публицист Г.Толмачев11 Д.А.Қонаев пен елу кездесуң деген еңбегінде
шығыстың даналығына сүйсіне отырып: Тірілер өлгеннің көзін жабады, ал олар
тірілердің көзін ашадың,-дейді. Сондай-ақ 1997 жылы Мен өзімнің
журналистік өмірімде ірі тұлғаларды көптеп көрдім. Олардың ішінде
инженерлер, академиктер, мемлекет қайраткерлері мен генералдар баршылық
еді. Шынын айтсам Д.А.Қонаевқа тең келетін адамды көрмедімң-десе,
Вашингтон-постң газеті өзінің бір санында Қазақстан астанасы өзінің
бұрынғы басшысы Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаевты, аңсайды ол бүкіл Батыс
Европа жер көлеміне тең келетін республиканы 34 жыл басқарды. 20 жылдан аса
бұрынғы КСРО басқару жүйесінің ұясындағы саяси бюроның мүшесі болдың-деп
10айырықша атап өткен. Тіпті 1960 жылы АҚШ президенті Дуайт Эйзенхауэр да
Д.А.Қонаевты қабылдап, сүхбаттасқаннан кейін өз ортасында: Мен бүгін зор
тұлғамен қауыштым. Ол терең саясаткер, халықтар даналығын толық меңгерген
адам. Ол КСРО-ның сирек кездесетін тұлғасың-деген 10.
Әсіресе, президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың өнер баспасынан шыққан
Ғасырлар тоғысындаң деген кітабында өткен тарихта, көрнекті қоғам
қайраткерлеріне өзінің көзқарасын өте айқын және әділ айтқан болатын:
Алайда, мен бұрынғы билеуші элитаны, кейбіреулер айтып жүргендей, ақымақ,
қарапайым етіп көрсетуге атымен қарсымын... Д.А.Қонаев Қазақстан тарихында
ірі тұлға болып қалары даусың.
Д.А.Қонаевтың жарты ғасырдай уақыт ішінде араласып, талай рет кеңесіп,
әдебиет, мәдениет жайында әңгімелескен халық жазушысы Әлжаппар Әбішев:
Д.А.Қонаев өз заманының озық ойлы азаматы. Оның көш бастар көсемдігі де,
ел бастар біліктілігі де бір басына жететін тұлға екені даусың-деп
Д.А.Қонаевтың адамгершілік қасиеттерін жақсы айтады.
Аса көрнекті қоғам қайраткері Д.А.Қонаевқа арналған Қонаев және оның
уақытың атты конференция 1998 жылы 14 тамызда ғалымдар үйінде өткізілді.
Сол конференцияда Б.Төлегенова, М.Есенәлиев, К.Смайылов Д.А.Қонаевтың өнер-
ғылым қамқоршысы болғандығын, әсіресе оның қарапайымдылығы, кішіпейілділігі
жайында сыр шертті. Сонымен қатар, Елу жыл ел ағасың 12атты естелік
жинақтың да ақпараттық қызметі ерекше. Онда ел басы Н.Ә.Назарбаев арнайы
тезистік нұсқамен Д.А.Қонаевтың саяси портретіне ерекше ілтипат танытады.
Бұл жинақта Бәйкен Әшімов, Ұрқия Иманбай тағы басқа белгілі көптеген
авторлар естелік жазды.
Әсіресе, С.Әбдірайымовтің естелік-эссе ретінде жазған еңбектері
көп13. Ал М.Акуев 14 естеліктері бұл тұлғаның жеке адамгершілік,
этикалық, өнегелілік қырынан танытатын мағлұматтар келтірген.
Деректік негізі: Ақиқаттан аттауға болмайдың, Өтті дәурен осылайң
деп аталатын екі естелік дерек көзі ретінде қолданылды. Бұл екі естелік те
үш бөлімен тұрады, мазмұндары ұқсас, тек Ақиқаттан аттауға болмайдың деген
естелігі көптеген мағлұматтармен толықтырылып жазылған. Бұл естеліктердің
біздер үшін, әсіресе Қазақстанның 70 жыл КСРО-ның құрамында болған
тарихының дерек көзі ретінде қымбат. Кез-келген дерек сияқты олар да нақты
оқиғалардың, қоғамдық құбылыстардың жазба дерегі ретінде белгілі бір уақыт
пен кеңістікте пайда болды. Бұл жазба деректер өз өмірін еске алу
нәтижесінде дүниеге келді. Коммунистік партияның тәлімін алып, тәрбиесінде
өскен адамның өмір жолы ғана емес, ол осы жолдардың авторы. Тікелей аралас-
құралас болған, еңбектес достар туралы, Қазақстандағы социалистік
құрылыстың ұмытылмас күндері жайында. Қонаев заманының ірі тұлғалары,
Сталиннің, Маленьковтың, Хрущевтың, Косыгиннің, Брежневтің, Андроповтың
тіпті Горбачевтің көпшілікке жұмбақ сырларын ашып, Қазақстанның елу жылдық
экономикалық, мәдени және әлеуметтік тыныс тіршілігін жан-жақты
әңгімелейді. Сонымен қатар Д.А.Қонаевтың заманхаттарының ерекшелігі және
маңыздылығы олардың Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін жазылғандығында. Уақыт
өте бұл естеліктер теңдесі жоқ құнды деректердің біріне айналатыны сөзсіз.
Демек, Өтті дәурен осылайң және Ақиқаттан аттауға болмайдың атты
заманхаттар арқылы жеткен деректер кезінде қоғамдағы болған объективті
құбылыстардың субъективті бейнелеуінің диалектикалық жемісі деп айта
аламыз. Нақтырақ айтсақ бұл еңбектер Қонаевтың өмір сүрген уақыты мен
ортасы туралы объективті мәліметтер көзі болып табылады. Сонымен бірге
заманхаттардың дерек ретіндегі субъективті сипатын да ескеруіміз керек.
Қорыта айтқанда тақырып бойынша аталған еңбектер барысы естелік-эссе,
публицистикалық шығармалардан тұрады. Тарихи, саяси, хронологиялық
дәйектілікпен жазылған арнайы зерттеу жүргізілмеген. Бітіру жұмысымызда
тарихи тұрғыдан зерттелетін еңбектер қатарын толтыруға өз үлесімізді қосуға
талпыныс жасадық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының мақсаты бірқатар
міндеттерге сүйенеді. Ол міндеттер объективті мәселелердің негізін ашу
барысында туындалып отыр. Бұл міндеттер:
-Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен ортасы жөнінде деректік негізге
сүйене отырып хабарлар келтіру;
-1936 жылы Д.А.Қонаевтың Мәскеу түрлі-түсті металдар мен алтын
институын бітіріп Қоңырат-Балқаш құрылысына орналасып, еңбек жолы
басталған, яғни мемлекет қайтаркері ретіндегі қалыптасқан кезеңіне шолу
жасау;
-1960-1980 жылдардағы республикада қалыптасқан жағдайға объективті
баға беру және Д.А.Қонаевтың осы кезеңдегі атқарған мемлекеттік саяси
қызметін талдау;
-60-80 жылдардағы қоғамдық өмірдегі түрлі саладағы: әлеуметтік,
экономикалық, мәдени жетістіктерден нақты мысалдар келтіру және
Д.А.Қонаевтың оған қосқан үлесін, еңбегін шынайы бағалау.
Бітіру жұмысының бірінші тарауында ел басы Д.А.Қонаевтың өскен ортасы
мен саяси қайраткер ретінде қалыптасқан өмірі жайында тоқталдық.
Екінші тарауда, 60-80 ж.ж. мемлекеттегі саяси және қоғамдық өмірде
атқарған қызметі баяндалады.
І-ТАРАУ. Д.А.ҚОНАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
I. 1.1 Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен ортасы
II.
Д.А. Қонаевтың кіндік қаны тамған жері бұрынғы Верный, осы күнгі Алматы.
Ұлы Тұран перзенті Д.А.Қонаев Алматы қаласында 1912 жылдың 12 қаңтарында
дүниеге келді. Балдәурен балалық шағы, қайран жастық дәурені өткен осынау
әсем қала ол үшін оттай ыстық. Әрине, балалықтың да, жастықтың да өз
белгілері бар, қызығынан қиындығы басым сол бір кезеңнің біреу біліп, біреу
білмес, бірақ өзіне аян өмір жолы қандай болса, өзімен бірге жасасқандай
сезінетін бүл шаһардың да аса бай тарихы бар.
Бұл тарауда қаралатын мәселе Д.А.Қонаевтың балалық шағы мен өскен
ортасы жөнінде болғандықтан біз Қонаевтың өз естелігінде айтылатын
деректерге сүйене отырып баяндаймыз. Ол өз балалық шағы жөнінде былай деп
еске алған еді: “Балдәурен балалық шағым қайран жастық дәуренім өткен әсем
қала Алматы мен үшін оттай ыстық. Әрине балалықтың да жастықтың да өз
белгілері бар, қызығынан қиындығы басым сол бір кезеңнің біреу біліп біреу
білмес, бірақ өзіме аян өмір жолы қандай болса, өзіммен бірге жасасқандай
сезінетін бұл шахардың да аса бай тарихы бар” 7.14
Анасы Зәуре Байырқызы қазігі Шелек ауданының орталығында кедей
отбасынан шыққан. Өскен ортасы жөнінде айтар болсақ ол Старокладбищенск
(қазір бұл жерде екінші Алматы вокзалы тұр) көшесі 39, үйде тұрған. Әкесі
өздері тұрған жердегі мешітте жұма намазын қалдырмай барып тұрған екен.
Бала Дінмұхаммед әкесінің жанында мешітке барып жүрген. Айт күндері өзге де
діни мейрамдарда әкесінің қасында өткізгенін және сол күндердің ерекше
ыстық болатынын өз естелігінде айтып өтеді 7.16
Академик В. В. Бартольд сонау XIX ғасырдың өзінде-ақ көріпкелдік
танытып, Іле Алатауының солтүстік етегінен қазақтың көне қаласының ескі
жұртын жазбай таныпты. Ол қала осы күнгі Алматы. 1854 жылы сол жерге Іле
қорғаны тұрғызылған, кейінірек оны Верный деп атаған.
Патшаның дегені екі етілмейтін және оның көзі түскен жерге "ен
салынып, қада қағылмай" қалмайтын заман. Майор М. Д. Перемышльский жұмақтан
бетер жерге қызыққаны сонша, қорған іргесін қалыңдатып, ауқымын ат шаптырым
етіпті. Содан араға он үш жыл салып, 1867 жылы қала мәртебесін беріпті. Сол
жылдан бастап Верный қаласы Жетісу губерниясының орталығына айналады.
Қала сол кездегі зиялы қауымнын назарына тез іліккен. Ғылыми
сапарлар бірінің соңынан бірі жалғасқан. Шоқан Уәлиханов бастаған ұлы көшті
түгендеп шығу қиын. Солардың ішінен ел мойындаған ғалымдар П. П. Семенов-
Тянь-Шанский мен Н. М. Пржевальскийді, этнограф Г, Н. Потанинді, астроном
К. В. Струвені, палеонтолог И. В. Мушкетовті, суретші В. В. Верещагинді
бөлежарып айтуға болады.
Әсемдік әлемі баршаға ортақ игілік. Верныйдың жасыл желек
жамылуына, сәнді үйлер салынуына, сәулет сарайларының тұрғызылуына әскери
инженер А. П. Зен-ковтың, ғалым-бағбан Э. О. Баумның есімдері қала тарихы
сөз болған жерде назардан тыс қалмаса керек. Бұл орайда Ораз Жандосовты
ерекше еске алар едік. Қазан төңкерісінен кейін 1921 жылы көрнекті партия
және мемлекет қайраткерінің ұсынысы бойынша өзінің байырғы аты — Алматыға
ие болды, 1924 жылы Жетісудың орталығы деп саналды. Атақты Түрксібті салған
тұста Қазақстанның астанасы бұрынғы Ақмешіт — қазіргі Қызылордадан Алматыға
көшірілді. Алатаудың баурайы, оның қайталанбас ғажайып табиғаты, осы жерде
туып, осы жерде өсіп-өнген әрбір адамды ғана мақтаныш сезімге бөлеп
қоймайды, тіпті бір келіп кеткен қонақтың өзін еріксіз елітеді. Қазақстан
астанасын елімізде ең сұлу қала деп бағалайды. Баққа оранған қалада 1981
жылы 8-желтоқсанда өзінің миллионыншы тұрғыны — Бауыржан есімді перзент
дүниеге келеді.
Қазақта: "Түбін білмеген — түгін білмейді" деген сөз бар. Жеті атасына
дейін жазбай білетін халқымыздың айрықша қасиеті де осында. Қаны таза
кісінің дені де, діні де, тілі де сау. Өңін бермесе, ізгілік жолын сақтаса,
сөзі ортақ болса, одан озар байлық бар ма! Міне, сондықтан да қазақ шыққан
тегін зерделеп, өсер ұрпағының ертеңіне ерекше мән берген. Халық үшін
қашанда әкесінен ұлының тәуір болғаны жақсы. Жеті ата толмай қыз алып, қыз
беріспей шыбық қиып, ант етіскен ата-баба заңы осыдан.
Егер бағбан атамыздың арғы тегіне барлау жасасақ, есі-мізге ел
мойындаған ақын Мұқағали Мақатаевтың мына жолдары оралады:
Мен — үйсінмін! Ұлы жүзбін — ұлымын!
"Ұлымын!" деп ұлылыққа бармағам.
Ортадан да, кішіден де кішімін,
"Ұлымын!" деп көрсетпеген қысымын.
Ел басына екіталай күн туса
Екі інімнің найзасының ұшымын...
Кісіліктің, кішіліктің құлымын.
Н. Аристовтың деректеріне сүйенсек, Үйсіннен Ақсақал (Абақ), одан
Қараша би, одан Бәйдібек туады. Ата-бабасы сол Бәйдібектің екінші әйелі
Зеріптен туған Жалмамбеттің Ысты деген бел баласынан тарайды. Ал, енді
атамызға дейінгі жеті атасын қуалап айтсақ былай:
Жалын
Нұрмамбет
Азынабай Қонай
Жетібай — Жұмабай
Меңліахмед Дінмұхамед
Ата-бабасы тегіне тартып, мал бағып, қауға ұстаған кісілер екен. Шаруа
баққанмен қара басының қасиетін қадірлей білген. Кісі есігін сағаламай,
еңбегін емген. Олар осы күнгі Қапшағай өңірінен Күрті өзенінің оң жақ
жағалауын, негізінен Іленің сол қанатынан мына Құйғанға дейінгі жерді қоныс
етіпті. Ертеректе бұл жерлер Төменгі Іле болысы, Верный оязы Жетісу
губерниясы атанған. Қазір осы бір түгін тартса майы шығатын өңірді Алматы
облысына қарасты Балқаш, Күрті аудандары жайлап жатыр.
Ата қонысын бұл өңірмен шектеуге болмайды. Тылсым тарих қойнауына
үңілген сайын не бір жұмбақ шежірелер алдымыздан шығып жатқан заман ғой.
Жан қадірін мал аяғынан іздеген халықпыз, бабаларының ата жұртының аясы Шу
бойымен өрлеп, Талас өзенінің төменгі тұсына дейінгі жерді алып жатыр.
Жамбыл облысының Талас және Мойынқұм аудандарын қамтып жатқан ұлан-ғайыр
жер Димаш атаға сондай ыстық.
Бабасы Азынабайдан төрт ұл туады. Әулеті, неге екенін белгісіз, аңыз
әңгімеге зер сала қойсақ, Азынабай бабасы ағайынмен не үшін араздасқанынан
бейхабар. Және, ол қара қазақ үшін жат мінез емес. Әйтеуір, бір түнде бүтін
бір ауылды өре тұрғызыпты да, үдере көше жөнеліпті. Асау Іледен өтіп,
Балқаштың оңтүстік күнгей бетін жағалай жүріп Аягөзге жетсе керек. Одан әрі
Тобықты жеріне қоныс аударыпты. Кісі еліне сіңісе қою қиын болғандықтан,
жоқ бауыр басудың жолы солай ма, тегінде қыз айттыруға шамасы келмес, жөні
құда түскен болар, екінші ұлы Қонайды Тобықтының қызына үйлендіреді. Бұған
дейін ол кісі екі рет төсек жаңғыртыпты, соның біріншісінен Жетібай деген
ұл қалады. Ал кейінгі шешесінен бір ұл, бір қыз — Жұмабай мен Бұлантай
туады.
Қазақта кірме мен күндестің күні бір деген сөз бар. Сол айтқандай,
Азынабай дүние салған соң артында қалған ұрпаққа тықыр таяна бастайды.
Қонай қайын жұртының иықтағанын көтере алмайды. Көне көз кісілердің айтуына
қарағанда кесек жаратылған, өр мінез, батыр шалыс кісі екен. Ағайын-ұүртына
ақыл салып, ата қонысы — Жетісуға қайта көшуге бел байлайды. Оған
тобықтылар: бақ деген көшпелі, қыз алған күйеуге де кетеді,
қыздан туған жиенге де кетеді деп, қыздарын жібермеудің әрекетін жасайды.
Ондағысы анасына кісен салынса, құлындары ұзай қоймас деген ойлары болса
керек. Қонай шарт кетеді: "Жанымды алсаңдар аларсыңдар, бірақ қанымды
қалдыра алмаймын" деп әйелі мен қызын тастайды да, бес жасар Жұмабайын алып
кетеді. Содан Қонайды арқа тұтқан ағайындары түгел Жетісуға көшіп, елдің
шетіне іліккен жерге қоныс теуіп қалады. Ал, Қонай ата жұртына жетіп, осы
Алматы өзенінің оң жақ жағалауын жайлапты. Осы бір аласапыран тұста оттай
жанып, алмас қылыштай жарқылдап тұрған үлкен ұлы Жетібай жиырма бес жасында
қыршын кетеді. Жас өлім атасын едәуір қажытып, еңсесін түсіріп кетеді.
Артынша, Күртідегі туған-туыстарын аңсап, тірісіне аманат, өлісіне салауат
айтпаққа жолға шығады. Ол жау жоқ деме — жар астында, бөрі жоқ деме — бөрік
астында деген ауыр заман ғой. Аңдысқан жау алмай тынбайды. Қаскелеңнің
тұсында жол бойындағы зиратқа тоқтап, әруақтарға тәуеп етіп, бата оқып
отырған үстінде қастасқан жау опасыздықпен өлтіріп кетеді. Сөйтіп, онсыз да
қара жамылып, қасыірет шеккен Қырықжылқы деген келіні жиырма екі жасында
жесір, мұсылман мектебіне барып жүрген жалғыз ұлы Жұмабай жеті жасында
осылай жетім қалады. Әрине, өлгеннің артынан өлмек жоқ. Тірі тіршілігін
жасайды Ағайын арқа сүйер азаматының отын өшірмейміз деп, інісініңәйелі
Қырықжылқыны Азынабайдың ортаншы ұлы Шолаққа қосады. Жұмабай солардың
қолында өседі. Обалы нешік, қолдарының қысқалығына қарамастан оны қатарынан
кем қылмай өсіреді. Қырықжылқы он саусағынана өнер тамған ісмер болады,
тіршілікке жалданып, Шолақ ертелікеш қара жұмыста істейді. Тапқан-таянғанын
Жұмабайдың жолына жұмсайды.
Жұмабай алғыр кісі болса керек, діни мектепте шәкірттердің маңдай
алдысы болады, оны бітірген соң, елге барып дәріс береді. Араға екі жыл
салып Алматыға қайтып келеді де, 1904 жылы Түркия арқылы Сауд Аравиясына
сапар шегеді, осы жолы Мекке мен Мединеге қажылыққа барады. Содан 1905 жылы
Үндістан мен Ауғанстан арқылы елге оралады, сөйтіп қажылық жол Жұмабай
атаның сегіз ай уақытын алады.
Оның 1886 жылы туған ұлы Меңліахмет — Димаш атаның әкесі. Оң жақ
бетінде алақаңдай меңі болса керек, атын
соған қарап қояды. Атасы оны он төрт жасында сол кезде аты жер жарып тұрған
Алматы көпесі Ысқақ Ғабдұлуәлиевтің қол астына жүмысқа орналастырады. Қазан
революциясына дейін әкесі сонда жалданып жүреді. Ата-анасы мектеп есігін
ашып, оқыған кісілер емес. Тек ет ширақтығы, көргенін көкейге түйе
білгендігімен ел қатарлы өмір кешкен. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, мына
бері де зейнетті демалысқа шыққанға дейін Алматы облысының ауылшаруашылық
және сауда саласында қызмет істейді. Өз бетімен білімін жетілдіріп жүретіні
сонша, екі тілде бірдей — қазақша, орысша сауатты жаза да, оқи да білетін.
Абай өлеңдерін, Сүйінбай жырларын жатқа айтып, өзі де түртінектеп жүретін.
Оны үйдегі Зуһра келініне (төте жазуға да, бүгінгі һәріпке де жорға кісі
еді) көшіртіп отыратын. Қаншалықты құны барын білмейтін, Димаш ата әкесінен
қалған өлмес мұрадай көреді. Сондықтан екі-үш шумағын жатқа білетін, соны
былай дейді:
Жас өмір бағасы жоқ гауһар тас бір,
Буына асыл тастың — мас болмас кім?
Өтерін бұл жалғанның білсе, шіркін,
Қайрат қып, іс тындырмақ әркімге арман.
Жас өмір өте шықты аққан судай,
Сұлудай есік ашып, қайта жапқан.
Өкінсем де келер ме, қайран өмір,
Асаудай кетті арқанын үзіп қашқан.
Қу кәрілік енді келіп басып алды,
Қоңсы қылып, қондырып қасына алды.
Жатып ішер жалқаулық, ұйқы мырза
Кежегеңнен кер тартқан жолдас болды.
Шешесі Зәуре Байырқызы осы күнгі Шелек ауданының орталығында (Қоянды дейтін
бұрын) сіңірі шыққан кедейдің қызы болады. Әкесі мен шешесі жетпіс жылдан
астам уақыт бірге ғұмыр кешеді. Анасы сексен алты жасында 1973 жылы дүние
салады. Әкесі 1976 жылы тоқсан жасына үш ай қалғанда дүниеден озады! Ол
кезде Верный қаласының Сарқант көшесінде Иванов дегеннің (Үлкен станицада)
үйінде тұратын еді. Сол үйде 1912 жылы қаңтардың он екінші жұлдызында қазақ
халқының бір туар баласы Дінмұхамед дүниеге келеді. Екі жылдан кейін әкесі
жанын жалдап жүріп еңсесі төмендеу шағын жай салады. Адресі былай еді:
Старокладбищенск (қазір бұл жерде II Алматы вокзалы тұр. Оның бұлай аталуы
— ол кезде көшенің солтүстік жағында ескі қорым бар еді) көшесі 39, кейін
оны Вокзал, сосын Сталин атындағы, кейін Коммунистік даңғыл деп атады.
Қазір ол Абылай хан даңғылы. Әрине, уақыт озған сайын дүние өзгермей
тұрмайды, балалық шағы сол үйде өтеді. Кейіннен сол үй бұзылады. Үйінен
сәл ғана жерде өзбек мешіті салынады. . Ораза айтында, құрбан айтта әкесі
екеуі бірге мешітке ерте баратын.
Ол кезде қала қуыршақтай еді. Тау жағынан — Арық көшесі (қазіргі
Абай даңғылы), солтүстігі — II Алматы темір жол станциясы, теріскейі —
Көктем, күнгейі — Пугасов көпірі және өзеннің төменгі жағы — Шағын
станицаға дейін аралықты алып жататын. Одан былайғы жер — қалың бақ, егіс
алқабы, мал өрісі. Жастайынан палуан Қажымұқан Мұңайтпасовты пір тұтып
өседі.
Кейіннен Чернышевский атындағы № 19 мектептің бірінші сатысында
оқиды. Мектеп Алматы көшесінің (қазіргі емелев) бойында ескі үйде болады,
кейінірек ол мектеп таратылып, мекен-жайы бұзылады. Төртінші сыныпты
бітірген соң № 14 мектепке ауысады (екінші сатысы), ол осы күнгі тәтті
тағамдар фабрикасы (Жібек жолы мен 8-наурыз көшелерінің қиылысы) тұрған
жерде болатын.
Мектеп адам өміріндегі естен кетпес бір белес қой. Ең алғаш хат
танытып, әліппені оқытқан, орыс тілін үйреткен алғашқы мүғалімі Анна
Павловна Шурова деген кісі болады.
№ 14 мектепте дәріс берген мұғалімдері: математик С. И. Соколовты,
физиктер А. А. Астраханцевті, И. П. Масленниковты, географ Тугаринді,
жаратылыстанушы Б. Н. Дублицкийді, қоғамтанушы Е. С. Войцеховскийдің
сабақтарын ынтамен оқиды.— жиырма шақырымнан кем Бала жақсыны жағалайды.
Өнеге алады. Бала жастайынан қанаттаңдырған, еріксіз еліктірген қазақтың
аса ірі тұлғаларының бірі, инженер Мұхамеджан Тынышбаев болады.
Д.А.Қонаев 1931 жылы орта мектепті бітіргеннен кейін республика
статистика басқармасында аз уақыттай жұмыс жасап, сол жылы Мәскеудегі түрлі-
түсті металл және алтын институтына оқуға түсті. Сол кезде Мәскеуде Әмина
деген әпкесі сонда тұратын. Сол үйде тұрып, емтихан тапсырады. Институтқа
қабылданысымен Панкратьев жалғыз аяқ көшесіндегі Сретенко жатақханасына
ауысады. Өзіне ол жер қатты ұнайтын. Арада екі ай өткенде оларды Донской мо-
настрына таяу жердегі "Коммуналар үйі" деп аталатын № 4 студенттер
қалашығына көшіреді. Студенттік өмірінің соңғы жылдарында Солтүстік
қанаттағы төртінші қабатта 418-бөлмеде тұрады.
Мәскеуде оқып жүрген тұста мәдениет университеттері деп аталатын
шаралар өткізіліп тұратын. Әрбір демалыс сайын студенттер алдында елінің
аса көрнекті тұлғалары: жазушылар, артистер, оқымыстылардың сөзін
сөйлейтін. Болашақ тау-кен инженерлері үшін мұндай кездесулерден асқан
мереке жоқ еді. Атағы жер жарған режиссер, сахна реформаторы А. Я.
Таиров пен КСРО халық артисі, У. Шекспирдің "Гамлетінде" Гамлетті, А. С.
Гри-боедовтың "Ақылдан адасуындағы" Чацкийді ойнап, қайталанбас образ
жасаған В. М. Качаловты, орыс халық әндерін шебер орындаушы Л. А. Русланова
мен па-пирологияның негізін қалаушы филологтардың бірі Г.Ф. Церетелиді, В.
И. Ленин туралы атақты "Бес түн, бес күн" жырының авторы, лирик ақын В. М.
Инберді және басқаларды тырп етпей отырып тыңдайтын. Осы мәдениет
университетінің арқасында курстас жолдасы Масғүт Бақаев екеуі, бар
спектакльдерді ең жоғарғы яруста отырса да көретін. Качаловтың қатысуындағы
"Тұңғиықта", Тарасованың қатысуындағы "Анна Каренина", Хмелевтің
қатысуындағы "Федор Иоанович патша" спектакльдерін көргенде арманда,
көрмегеңде арманда болатын. Сол кезде театр абыройын өнерімен көтеріскен
Москвин, Тарханов, Яншин, Андровская, Степанова сыңды тамаша актерлер
ойнаған спектакльдерден рухани нәр алады. Сол жылдардағы степендия 45 сом
болатын, оған ең алдымен үш мезгіл ішетін тамағының талонын сатып алатын.
Ырду-дырдудан, ішкілік атаулыдан аулақ болатын. Қайта барын театрға
үнемдейтін.
Мәскеуде оқығанда республиканың, елдің өміріндегі аса ауыр кезеңге —
зорлап коллективтендіру науқанымен тұспа-тұс келді. Ел құлағы — елу.
Ауылынан адам төзгісіз ауыр жағдай естіген сайын жүрегі ауырады. Шалғайда
жүргенімен арқасына аяздай бататын. Бір күні үйінен хат алады. Қабырғалары
қайысып жазады: ел ішін аштық мендеп, жығылғанға жұдырық — індет жайлайды.
Оны өз көзіммен көреді. Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы Түрген
селосында тұратын әке-шешесіне келеді, тігерге тұяқ жоқ, ел әбден азып-
тозған. Аттап басқан жері кісі өлімі, зарлаған ана, жылаған бала болады.
1932—1933 жылдары сол ауданның Балтабай, Маловодное ("Құрғақсаз" дейтін)
ауылдарында түндігі ашылмай қалған шаңырақта есеп жоқ. Бұл бірер ауылдың
тартқан тақсыреті емес, исі қазақтың басына түскен нәубет болатынды.
Сталиннің өзі болмаса да көзі болған республиканың бірінші басшысы
Ф. И. Голощекин шын мәнінде азамат соғысын жүргізеді, халықтың бетке шығар
қаймақтарын "қалқып алып", түп-тұқиянын қуғынға салады. Бес жыл ішінде —
1929 жыл мен 1933 жыл аралығында Қазақстанда тек ОГПУ "саласы" бойынша 3386
адам ату жазасына кесіледі. Осыны естігенде жаны түршігіп, кек-ызаға
толады. Жастар арасындағы қозғалыста болған Дінмұхамед, өкімет тарапынан
қазақ халқына қандай көмегі тиетінін талап етеді.
Мәскеуге қазақ студенттерінің толқуын басып, сабырға шақыруға
Қазақ өлкелік комитетінің хатшысы Кохиани арнайы шақырылады.
Ораздың ағасы Оразәлі Жаңдосовтың өткір тілі, ойлы сөзі, өжет
мінезі ерекше есінде қалады.
Елдегі ауыр жағдай білім іздеп, өнер қуып келген қазақ жастарының
еңсесін түсіріп-ақ тастаған. Олардың көбісі оқуларын тастап, ауылдарына
қайтып жатты. Бірақ оқуын тастай алмайтын Дінмұхамед бір шахтердің үйінде,
үш студент болып сол жерде тұрады.
Оны 1936 жылы Алтын медальмен аяқтап, отанындағы Қоңырат-Балқаш
құрылысына жұмысқа келді. Онда бұрғылау станогі машинасынан бастап, кейін
бұрғылау-қопарылыс цехының бастығы, Қоңырат кенінің директоры болып жұмыс
істеді 1.
Оған бұл өңір бұрыннан таныс еді. Өйткені жаз салым келгенде, бес
айдай практикасын осы жерде өткізеді. Қоңыраттың ыстық-суығына азды-көпті
төзіп, оның жайсаң жандарымен жақынырақ танысып қайтады.
Жаңа ғана көтерілген шығыс үйіндісінде десятник болып жұмыс
істейді. Дипломға "Жылына 90 мың тонна қара мыс өндіру үшін Қоңырат
карьерінің қуатын айқындау" деген тақырыпты алады. Жұмыс істей жүріп, содан
материалдар жи-нақтайды. Еңбегі еш кетпейді. Үздік бағаға қорғап шығады.
Осылай алғашқы қадамын Қазақстан түсті металлургиясының дамуымен
ажырамастай етіп байланыстырып жұмыс істейді.
Орталық Қазақстанда еліміздің аса қуатты мыс өнеркәсібінің,
кейін кенді Алтайда қорғасын-мырыш өндіріс ошағының бой көтеріп, қанат
жаюына үлес қосқан алғашқылардың бірі болатын.
Уақыт озған сайын дүние өзгеріп, алып құрылыстар бірінен соң
бірі бой көтере бастайды. Күллі Орта Азия республикаларын Сібір
аудандарымен жалғастырып жатқан күре тамыр — Түркісіб темір жолы
жалпыхалықтық игілікке айналады. Қуаты жағынан кешегі Кеңес Одағында үшінші
отын көзі — Қарағанды, Шымкент қорғасын зауыты, Ащысай кеніші қанат жайып,
республика иңдустриясының ірі ошақтарының бірі болып саналды.
Қазақстанда өнеркәсіп орталықтарының қандай жағдайда басталып,
қалай салынғанын жақсы білетін. Бұл күндері көкпен бой таластырып, бір
шетінен бір шетіне дейін аттылы кісі әрең жеткендей алып құрылыстар
республиканың меңіреу жатқан шөлді және жартылай шөлді аудандарында,
таусылып айтсақ, жоқтан басталды. Жүріп өткен жолдары біздер үшін баға
жетпес өмір мектебі, ең басты университет. Студент кезінде-ақ Ауыр
өнеркәсіп халық комиссариаты Балқаш мыс балқыту комбинатын салу жөнінде
шешім қабылдағанын білген болатын. Ол мөп-мөлдір Балқаш көлінің солтүстік
жағалауынан бой көтере бастады: мыс шығару жөнінен еліміздің аса ірі
комбинатына айналатындай етіп жоспарланғанды. КСРО-ның Еңбек және қорғаныс
кеңесі комбинаттың құрылысы өзінің маңызы жағынан Магнитогорскіге пара-пар
келетінін атап көрсеткен. Осыған орай, комбинатты салу бүткіл партия мен
халық ісі деп саналды.
Құрылыс Халық Комиссариатының тікелей бақыла- уына
алынды. КСРО Ғылым академиясы еліміздің барша ғылыми-техникалық
қызметкерлеріне үндеу тастап, құрылысқа әркімнің өз үлесін қосуға шақырды.
"За индустриализацию" газетінде "Барлық күш — Балқаш үшін!" деген ұран да
көтерілді.
Біздің республикамызда ірі-ірі объектілер аз бой көтерген жоқ,
қазақстандық студенттер Риддерде, Зырянда, Шымкентте, Текеліде,
Жезқазғанда, Республикамыздың алтын өндіретін кәсіпорындарында, түсті
металдар көзін іздестіруде геологиялық барлау жұмыстарында қандай
бетбұрыстың жасалып жатқанынан толық хабардар еді. Біз кең-байтақ
Қазақстанның байлығының қаншалықты ұшан-теңіз екенін жаксы білетін. Оның
ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген аңның тұяғы күйген шалқар даласын тұтас
көз алдына елестету қиын болатын.
Оқу бітірген кезде Димашқа жұмысқа Балқаш өңіріне барасың дегенде,
жерден жеті коян тапқандай, жолдаманы қуана қолға алып, сол құштарлықпен
жеткенше асықтырады. р. Балқаш мыс балқыту алыбын "тойдыру" оңайға
түспейтін, оны жеті қат жері түгел порфирлі-мыс екенін бауырына бектеріп
жатқан Қоңырат сияқты байлық көзі ғана төтеп беретінді.
1929 жылы 2-тамызда КСРО Еңбек және қорғаныс кеңесі "Түсті металл
өнеркәсібін дамытудың перспективалары туралы" қаулы қабылданады. Сол жылы-
ақ Балқаш өңірінде қаз мойын бұрғылау мұнаралары барлау жұмыстарын бастап
кетеді. Мәселен, Қоңыратта алғашқы үш жыл ішінде барлау ісіне екі жарым
миллионға жуық қаржы жұмсалады. Көрпеге қарап кесілетін тұста мұның өзі
өңің түгілі түсіңе кірмейтін шығын, бірақ бұл саланың басшылары шығынды
өтеп қана қоймай, көл-көсір табыспен өтейді деген сенімде еді. Және іс
нәтижесі ойлағандай болады.
1936 жылы 2-шілдеде институттың ғылыми кеңесінде диплом жұмысының
жобасын қорғасымен еш нәрсеге алаңдамастан Алматыға тартады. Әке-шешесіне
соғып, амандығын білген соң, жұмыс орнына жетуге асығады.
Одан соңғы еңбек баспалдағы-Алтай полиметалл комбинатының бас
инженерінің орынбасары, техникалық бөлімнің бастығы. Риддер кенішінің және
КСРО ірі қорғасын-мырыш кәсіпорындарының бірі Лениногор кен басқармасының
директоры қызметтерін атқарады.
Ескі Верный, оның көрікті жерлері, Губернатор үйі, әскери маслихат
үйі, дворяндар маслихат үйі, кафедральды собор, Покров шіркеуі, сәулеті
жағынан бірінен бірі өтетін мешіттер, көпестердің иін тірескен үлкенді-
кішілі дүкендері бір қабат ағаш үйлер-міне Д.А.Қонаев туып өскен Верный
қаласы осындай болатын. Осы күнгі Жібек-жолы сол кезде сауда көшесі деп
аталған. Мұнда көпес Ғабдұлуәлиевтің дүкені болған.
Дүкеннің аула жағынан шығатын есік іргелес Нарын көшесінде сәулетті
етіп тұрғызылған Ысқақ байдың үйі болған. Ол өз туған қаласын өте жақсы
көретін. Алматы қаласының алғашқы кезеңі туралы осылай баяндай келе өз
естелігінде былай деп ерекше ықыласпен еске алады: “Қала қуаршақтай еді.
Тау жағынан-Арық көшесі (қазіргі Абай даңғылы), солтүстігі-ІІ Алматы
теміржол станциясы, теріскейі-Көктем, күнгейі-Пугасов көпірі және өзеннің
төменгі жағы-Шағын станицаға дейін аралықты алып жататын. Одан былайғы жер-
қалың бақ, егіс алқабы, мал өрісі.
Етек-жеңі жинақы шағын қала десек те оның дақпырты мен дабыры бір
өзіне жететін. Бұрыш сайын бөксе түйістірген шағын дүкеннен аяқ алып жүре
алмайтынсыз. Жайма базар дейсіз бе, көк базар дейсіз бе, алдыңнан араның
ұясындай күж-күж етіп сапырылысып жатқан қалың нөпір шығатын. Шайхана
ұстаған, асхана есігін айқара ашқан, тіпті тізе бүкпей тамақ жібітіп, шөл
басатын неше түрлі сусынханаларң төрін ұсынған пысықтар жетіп артылатын.
Самса пісіріп, сексеуіл шоғының ыстық табына кәуеп қақтаған, шашпа палау
басып, созба көже, мәнті булаған, әсіресе дәмі аузыңнан кетпес ып-ыстық
күлшені алдыңа жайып салатын небір аспаздарды көргенде ішпей-жемей
тоятынсың. Елең-алаңнан түн жарымына дейін апыр-айң аш қаламын
демейтінсіңң.
Д.А.Қонаев Чернышевский атындағы №19 мектептің бірінші сатысында
оқыды. Мектеп Алматы көшесінің бойында ескі үйде болып, кейін ол мектеп
таратылып, мекен жайы бұзылды. Төртінші класты бітірген соң №14 мектепке
ауыстырылды (екінші сатысы), ол осы күнгі тәтті тағамдар фабрикасы (Жібек-
жолы мен Қалдаяқов көшелерінің қиылысы) тұрған жерде болатын 7,16.
Мектеп адам өміріндегі естен кетпес белес қой мен үшін хат танытып,
әліппені оқытқан, орыс тілін үйреткен алғашқы мұғалімім Анна Павловна
Шурованың орны ерекшең-деп еске алады балалық шағын Д.А.Қонаев. №14
мектепте дәріс берген оқытушыларының аты-жөнін тізбектеп келтіреді.
Математик С.И.Соколов, физик А.А.Астраханцев, қоғамтанушы Е.С. Войцеховский
тағы басқа білім берген ұстаздарын ерекше ілтипатпен еске алады. Ол
мектепте білім беру жүйесінің қатаң тәртіпте болғандығын айта келе өзінің
шамасы келгенше жан-жақты оқып, талпынғанын айтады.
Сөйте келе, инженер Мұхаметжан Тынышбаевқа ерекше еліктегенін баса
көрсеткен. Мектеп бітірген соң, республика жоспарлау органында санақшы
болып жұмыс істеп ал кешкілік институттың дайындық курсында оқыған.
1931 жылдан бастап мемлекет қайраткерінің балалық шақтан өтіп, студент
болған жастық шағы басталады. Осы жылы Қазақстан өлкелік комсомол
жолдамасымен Мәскеудің Түсті металдар институтына түсуге Орталыққа жол
тартты. Ол кезде поезд Мәскеу мен Алматы арасында алты-жеті тәулік жүрді.
Мәскеуде оқып жүрген тұста мәдениет университеттері деп аталатын
шаралардың өткізіліп тұруына байланысты еліміздің көрнекті тұлғалары:
жазушылар, әртістер, оқымыстылар келіп тұрған. Елінен жырақ жүрген студент
Дінмұхаммед Қонаев жерлестерін ол жерден көргенінде аса қуанатындығын
білдірген. Студенттік күндерінің қиындықпен де өткендігін заманхат
барысынан байқаймыз.
Студенттік жылдары республиканың, елдің өміріндегі аса ауыр кезеңге-
зорлап ұжымдастыру науқанымен тұспа-тұс келді. Елінің қайғы-қасіреті туралы
хабарлармен әрдайым таныс болып жүрді. Сөйтіп, ол бұл қайғы қасірет үшін
қабырғасы қайысып Мәскеуде оқып жүрген жастарда не ұйқы, не күлкі жоқң деп
баяндайды. Елдегі ауыр жағдай білім іздеп, өнер қуып келген қазақ
жастарының еңсесін түсірді. Олардың көбісі оқуларын тастап ауылдарына
қайтып жатты. Сондай қиыншылықтардан мойымай студенттік білім алып жоғарғы
оқу орнын тәмамдады 12,54.
Ол осы кезең туралы өз естелігінде былай дейді: Нәубет бүкіл елді
жайлап алған-ды. Оған 1933 жылы Орладың Дегтярск кенішіне практикаға барған
кезде көз жеткіздік. Құдай басқа салмасын, тап жауы ретінде мал-жаннан
айырылып, жердің түпкіріне айдалып келгендер сеңдей соғылысады. Не ішері,
не жері жоқ, не киері, не тұрары жоқ. Арып ашқан, шетінен тірі әруақ. Одан
тіленшінің тірлігі көш ілгері. Оның үстіне ертеңнен қара кешке дейін
салпақтап жұмыс істейді.
Парактикадан Мәскеуге қайтарда теміржолда билет таппай үш күн
Свердловскіде (Екатеринбургте) табанымыздан таусылып жүргенімізде де, осы
бір аянышты сурет алдымыздан кес-кестеп шықты да отырды. Көрмегеніміз жоқ.
Қай заманда да мына кең дүние құдайына қараған адамдарсыз емес қой,
Дегтяркада етене танысқан шахтердың туысын тауып алып, үш студент сол үйде
жаттық. Жыртығын қалай жамарын білмей, бір түйір дәнге шеттей жан телміріп,
көзін сатып отырған тұста зіңгіттей үш жігітті үш күн паналатуға ешкім
тәуекел етпесі анықң.
1936 жылы шілде айында Мәскеу түсті металлдар мен алтын институтын
қызыл дипломға бітіріп Қоңырат-Балқаш құрылысына жолдама алады. Міне осы
тұстан бастап Д.А.Қонаевтың еңбек жолы басталып мемлекет қайраткері
ретіндегі көзқарасы қалыптасады.
1.2. Д.А.Қонаевтың мемлекеттік қайраткер ретінде қалыптасуы.
"Балхашский рабочий" газетінің 1937 жылғы 5-ші ақпандағы нөмірінде
жазылған мақаладан үзінді келтіруге болады: "Тау-кен цехындағы қазақтар
арасындағы техникалық оқуды инженер Қонаев жүргізеді. Қонаев жолдас сабаққа
тыңғылықты әзірлікпен келеді, қарапайым тілмен түсіндіреді... Мысалы, жұмыс
орнындағы машиналардың әртүрлі тетіктерін көзбе-көз көрсетеді. Техникамен
қалай жұмыс істеу керектігін, механизмді іске қосу, тоқтату, тежеу сияқты
сырларын оның өзі үйретеді. Жаңа техниканы игеруге байланысты басқа күрделі
тұсын танып-білуге көмектеседі. Инженер Қонаевтың жұмыс тәжірибесінен өнеге
алу керек".
Мен мұны мақтан үшін емес, сол кездегі комбинаттағы жалпы жағдайды
толығырақ ашып көрсетуге септігі тиер деген ниетпен әдейі келтіріп отырмын.
Ал, осыдан кейін іле-шала, 1937 жылы 27-ақпанда "Балқаш жұмысшысы" мынадай
қуанышты хабар жариялайды: "Қазақ өлкелік комитеті мен Ауыр өнеркәсіп халық
комиссариатының ауыспалы Қызыл туы үшін күресте Д.Қонаев
басқарған бұрғылау цехы жеңімпаз атанды. Қонаевтың учаскесі он күн ішінде
нормасын 122 процентке орындады және Қызыл туды өздерінде қалдыру үшін
күресуде".
Газет бесаспап кадрлар даярлаудағы, техникалық оқуды
ұйымдастырудағы қол жеткізген табыстарын да назардан тыс қалдырған жоқ.
Бұрғылаушылар технологиялық жағынан қат-қабат жүйе бойынша аса жауапты
істерді атқаратын, бұларға іле-шала кенді аршып, өндіру үшін басқа да
операцияларды қопарылыстар жасау, тиеу, тасымалдау ісімен шұғылданатын.
Қосалқы қызметтің: жол бойының, кеннің жоғарғы қабатын аршушылардың,
алектромеханиктердің орны бөлек болатын.
Жұмыстың бірқалыпты және жоғары еңбек өнімділігі үшін қызметтің
барлық саласының өзара тығыз байла-ныстылығы аса қажет. Айталық, қопарылыс
жасаушылар бұрғылау ісінің сапалы болуын айрықша талап ететін., яғни жеті
рет өлшеніп, бір-ақ рет кесілуге тиіс еді. Сол кезде Д. Қоонаевты қопару
цехының бастықтығына тағайындайды.
Қоңыраттағы кеншілік өмір мектебі ол үшін бір төбе. Қопару
жұмыстарының сан қилы тірлігі бастан өтетін. Өмір мен өлім теке-тірескен
жұмыстың басы-қасында жүріп, оған тікелей басшылық жасап қана қоймай, қолма-
қол араласатын атқарушысы да болды.
Белгілі мөлшерде осынау тәжірибе Алматы маңындағы Медеу шатқалынан
бой көтерген ғажайып плотинаны жасау барысында кәдеге асады.
1937 жылдың наурыз айында аудаңдық IV конференцияда аудандық
комитеттің мүшесі болып сайланады. Осыған орай алып қүрылыста 10 үйірме
істеqді. Кеншілер қалашығының сәулетін назардан тыс қалдырмай, оны
көгалдандыруға көп күш жұмсайды, жастардың спортпен шүғылдануына,
көркемөнер-паздар үйірмесіне қатысуларына мұрындық болады. Құрылыстың ең
бір шешуші учаскелерінде жаппай сенбіліктер не жексенбіліктер ұйымдастыру
ісі дәстүрге енеді. Алдарына асқақ мақсат қоя білетін, мұратты істер
жолында аянбай тер төге де білетін. Дайын асқа тік қасық деген ұғым үш
ұйықтаса түсіне кірмейтін.
1936-39 жылдары Қоңыратта кілтші, бұрғылу мастері, учаске
бастығы, бұрғылау цехініңсосын кеніштіңбас инженері, кеніш
басқарушысының міндетін атқарушы сияқты сатылардан өтеді “Үздік еңбегі
үшін” медалімен марапаттал-ған. Риддер қалалық партия комитетінің
1940 жылғы
28 қаңтарда өткен бюро мәжілісінде 1939 жылғы 8 қазанда Балқаш
қалалық комитетінде партияға қабылданған Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевқа
№ 1280070 кандидаттық карточкасын тапсыру жөнінде арнайы шешім шыға-
рылады. 4 ақпанда 1940 жылы Риддер кенішінің директорлық мін- детіне
кіріскенде, Риддер кенішінің жағдайы мәз емес еді. Лениногор
кеншілерінің соғыс кезіндегі ерлік істері Қонаевтың Өтті дәурен
осылай кітабында аса бір ыстық ықыласпен баяндалады: Қайрақсыз
пышақ өткір болмайды. Ел іші болған соң жүрегіне түк байлаған ер
де табылады, Жауын жаумай су – су боп жүретін кез де табылады...
Қалалық партия комитетінің басшылығымен өндіріс орындары қысқа
мерзім ішінде соғыс жағдайына ыңғай-ланып үлгерді. Маусым айының
соңғы 10 күніндегі жұмыс нәти-жесі Лениногор еңбекшілерінің неге
қабілетті екенін аңғартты... Бір ғана біздің басқармадан 3652
жұмыскер, оның ішінде 275 бұрғышы қайласын қаруға айырбастады....
Еліміздің әр аймағы сияқты Кенді Алтайға да соғыс кезінде
көптеген өндірістік кәсіпорындар, эвакогоспитальдар көшіріліп
әкелінді. Жер аударылған, көшірілген адамдар да аз болған жоқ.
Жергілікті өнеркәсіп орындары майдан тапсырыстарын қабылдай бастады.
Соның ішінде мұрағаттағы шекесіне өте құпия деген белгі соғылған
1-2 құжат назар аударарлық. Облыстық партия комитеті бюросының
шешімі бойынша Ертіс Гэсстрой кәсіпорны-на 80 миллиметрлік 44
миномет, 2000 шпор, 350 солдат котелок-тарын дайындау жүктеліпті.
Осындай тапсырма Лениногор кен басқармасының бастығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz