Жалдау шарты
Кіріспе
1 . ТАРАУ. Жалдау шарты түсінігі және оның элементтері
1.1 Жалдау шартының түсінігі
1.2 Жалдау шартының элементтері
1.3 Мүлік жалдау шартының түрлері
2 . ТАРАУ Жалдау шартының мазмұны
2.1Жалға берушінің міндеттері
2.2 Жалдаушының міндеттері
3 . ТАРАУ Жалдау шартын токтату
3.1 Шарт тоқтату себептері
3.2 Арендатордың шартты жалғастыруға және қайта бастауына құқығы
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 . ТАРАУ. Жалдау шарты түсінігі және оның элементтері
1.1 Жалдау шартының түсінігі
1.2 Жалдау шартының элементтері
1.3 Мүлік жалдау шартының түрлері
2 . ТАРАУ Жалдау шартының мазмұны
2.1Жалға берушінің міндеттері
2.2 Жалдаушының міндеттері
3 . ТАРАУ Жалдау шартын токтату
3.1 Шарт тоқтату себептері
3.2 Арендатордың шартты жалғастыруға және қайта бастауына құқығы
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Мүлікті жалдау шарты құқық тарихындағы ең ежелгі шарттардың бірі болып табылады және Хll кестелер заңдарының өзінде белгілі болған. Бұл шарт қазіргі уақытта қуқықтары кодификацияланған елдерде де, ағылшын – американ социалистік елдерде де, оның ішінде ҚазССР-да мүлікті жалдау шарты толық анықталған қоғамдық маңыздылыққа ие болған. Қазақ ССР-н Азаматтық Кодексінде мүлікті жалдау шартына 16 баптан тұратын 28 тарау арналған. Қайта құру кезеңінде өтпелі кезеңуінің маңызды заңдары ретінде ҚСРО-ның және Қазақ ССР-ның жалдау және жалдау қатынастары туралы заңдары жасалып, әрекет еткен.
ҚР-ның қазіргі Азаматтық Кодекстегі мүлікті жалдау тақырыбына «Мүлікті жалдау» атты 29-тарау арналған. Азаматтық Кодексті өңдеп-жасаушылар алдында мүлікті жалдау шартының сан ғасырлар бойы әлемдік тәжеребеде қолданылып келген классикалық ережелері мен нарық қатысушыларының арасындағы қатынастардан дамып, күрделенуіне байланысты пайда болған жаңа ережелері арасында қалыпты сәйкестікті табу міндеті тұр. Азаматтық Кодекстің мүлікті жалдау шартын реттейтін 29 тарау 60-баптан тұратын алты параграфты қамтиді: бірінші параграф шарттың жалпы ережелеріне, екінші-бесінші (2,3,4,5) параграфтар шарттың жекелеген түрлері мен объектілеріне, оның ішінде, лизинг, кәсіпорынды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау, көлік құралдарын жалдауға және прокатқа арналған.
Жалпы ережелер.
АК-тың 29-тарауының 1-параграфы мүлікті жалдаудың жалпы ережелерін бекітсе, екіншіден бастап алтыншыға дейінгі параграфтар мүлікті жалдау шартының жекелеген түрлерінің және мүліктің жекелген түрлерін жалдаудың ішінде: лизингтің (2-параграф, 562 –572 б.б.); кәсіпорынды жалдаудың (3-параграф, 573-580 баптар); үйлер мен ғимараттарды жалдаудың (4-параграф, 581-594 б.б.), проқаттың (6-параграф, 595-600 б.б.) ерекшеліктерін реттейды. Бұларға, егер АК-тын ережелерінен өзгеше көзделмесе, 29-тараудын мүлікті жалдау жөніндегі 2-параграфтын ережелері қолданылады.
ҚР-ның қазіргі Азаматтық Кодекстегі мүлікті жалдау тақырыбына «Мүлікті жалдау» атты 29-тарау арналған. Азаматтық Кодексті өңдеп-жасаушылар алдында мүлікті жалдау шартының сан ғасырлар бойы әлемдік тәжеребеде қолданылып келген классикалық ережелері мен нарық қатысушыларының арасындағы қатынастардан дамып, күрделенуіне байланысты пайда болған жаңа ережелері арасында қалыпты сәйкестікті табу міндеті тұр. Азаматтық Кодекстің мүлікті жалдау шартын реттейтін 29 тарау 60-баптан тұратын алты параграфты қамтиді: бірінші параграф шарттың жалпы ережелеріне, екінші-бесінші (2,3,4,5) параграфтар шарттың жекелеген түрлері мен объектілеріне, оның ішінде, лизинг, кәсіпорынды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау, көлік құралдарын жалдауға және прокатқа арналған.
Жалпы ережелер.
АК-тың 29-тарауының 1-параграфы мүлікті жалдаудың жалпы ережелерін бекітсе, екіншіден бастап алтыншыға дейінгі параграфтар мүлікті жалдау шартының жекелеген түрлерінің және мүліктің жекелген түрлерін жалдаудың ішінде: лизингтің (2-параграф, 562 –572 б.б.); кәсіпорынды жалдаудың (3-параграф, 573-580 баптар); үйлер мен ғимараттарды жалдаудың (4-параграф, 581-594 б.б.), проқаттың (6-параграф, 595-600 б.б.) ерекшеліктерін реттейды. Бұларға, егер АК-тын ережелерінен өзгеше көзделмесе, 29-тараудын мүлікті жалдау жөніндегі 2-параграфтын ережелері қолданылады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
МАЗМұны
Кіріспе
1 - ТАРАУ. Жалдау шарты түсінігі және оның элементтері
1.1 Жалдау шартының түсінігі
1.2 Жалдау шартының элементтері
1.3 Мүлік жалдау шартының түрлері
2 – ТАРАУ Жалдау шартының мазмұны
2.1Жалға берушінің міндеттері
2.2 Жалдаушының міндеттері
3 - ТАРАУ Жалдау шартын токтату
3.1 Шарт тоқтату себептері
3.2 Арендатордың шартты жалғастыруға және қайта бастауына құқығы
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Мүлікті жалдау шарты құқық тарихындағы ең ежелгі шарттардың бірі болып табылады және Хll кестелер заңдарының өзінде белгілі болған. Бұл шарт қазіргі уақытта қуқықтары кодификацияланған елдерде де, ағылшын – американ социалистік елдерде де, оның ішінде ҚазССР-да мүлікті жалдау шарты толық анықталған қоғамдық маңыздылыққа ие болған. Қазақ ССР-н Азаматтық Кодексінде мүлікті жалдау шартына 16 баптан тұратын 28 тарау арналған. Қайта құру кезеңінде өтпелі кезеңуінің маңызды заңдары ретінде ҚСРО-ның және Қазақ ССР-ның жалдау және жалдау қатынастары туралы заңдары жасалып, әрекет еткен.
ҚР-ның қазіргі Азаматтық Кодекстегі мүлікті жалдау тақырыбына Мүлікті жалдау атты 29-тарау арналған. Азаматтық Кодексті өңдеп-жасаушылар алдында мүлікті жалдау шартының сан ғасырлар бойы әлемдік тәжеребеде қолданылып келген классикалық ережелері мен нарық қатысушыларының арасындағы қатынастардан дамып, күрделенуіне байланысты пайда болған жаңа ережелері арасында қалыпты сәйкестікті табу міндеті тұр. Азаматтық Кодекстің мүлікті жалдау шартын реттейтін 29 тарау 60-баптан тұратын алты параграфты қамтиді: бірінші параграф шарттың жалпы ережелеріне, екінші-бесінші (2,3,4,5) параграфтар шарттың жекелеген түрлері мен объектілеріне, оның ішінде, лизинг, кәсіпорынды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау, көлік құралдарын жалдауға және прокатқа арналған.
Жалпы ережелер.
АК-тың 29-тарауының 1-параграфы мүлікті жалдаудың жалпы ережелерін бекітсе, екіншіден бастап алтыншыға дейінгі параграфтар мүлікті жалдау шартының жекелеген түрлерінің және мүліктің жекелген түрлерін жалдаудың ішінде: лизингтің (2-параграф, 562 –572 б.б.); кәсіпорынды жалдаудың (3-параграф, 573-580 баптар); үйлер мен ғимараттарды жалдаудың (4-параграф, 581-594 б.б.), проқаттың (6-параграф, 595-600 б.б.) ерекшеліктерін реттейды. Бұларға, егер АК-тын ережелерінен өзгеше көзделмесе, 29-тараудын мүлікті жалдау жөніндегі 2-параграфтын ережелері қолданылады.
Лизинг
Лизинг шарты – мүлікті жалдаудың ерекше түрі ретінде, қазіргі кәсіпкерлердің қызығушылығын тұдырып отыр.
Алғашында өткен ғасырдың ортасында АҚШ-та пайда болған бұл шарт 50 жылдардың аяғында Батыс Еуропа мен Жапония фирмаларының іскерлік тәжіребесінде кеңінен қолданылса, қазіргі уақытта ол бүкіл елдерде дерлік қолданылып келуде.
Лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушадан меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді.шенін білдіреді (АК 565 бап). Бұл кешеннің құрамына екі шарт енеді:
1) сатып алу – сату шарты (Лизингтік компания мен дайындауышы арасында жабдықты (мүлікті) сатып алу жөнінде. Мұнда дайындаушы-сатушы, ал лизингтік компания – сатып алушы).
2) лизинг шарты (лизингтік компания мен пайдаланушы (лизинг алушы) арасында жасалады. Бұл шарт бойынша лизингтік компания пайдаланушыға дайындаушыдан осы мақсатта арнайы сатып алған жабдығын уақытша пайдалануға береді).
15 жылға жуық уақытта Халықаралық жеке құқықты біріңғайландыру жөніндегі Халықаралық институтта (UNIDROIT) халықаралық лизинг жөніндегі біріңғайландырылған нормаларды өңдеу жүргізілді. Бұл ережелерді өңдеу қажеттілігі әртүрлі мемлекеттерде орналасқан ұйымдардың арасында лизингтің халықаралық деңгейде, барған сайын кеңейіп бара жатқан қолдануымен шарттандырылады. Жобаны дайындаушыларды дайындау барысында (кез келген бірінғайландырудағы сияқты) көп қиыншылықтармен кездесті. Осы жұмыстың нәтижесі – 1988 ж. 28 мамырда Оттава қаласында қол қойылган Халықаралық қаржы лизингі туралы Конвенциясы. Бұл конвенцияда лизингті мүліктік қатынастардың үштік кешені ретінде танитін кең таралған көзқарас тапқан.
Дегенмен де, бүгінгі күннің өзінде әр-түрлі елдердегі лизингті құқықтық реттеу біркелкі емес. Мұнымен қатар, лизингтің белгілі бір шарттары жөнінде қарама-қайшы заң шешімдер орын алып отыр. Мәселен, бір елдерде, пайдаланүшының жабдықты келешекте сатып алу жағдайы (условие) лизинг шартынның міндетті жағдайы болып табылады (мысалы, Франция, Бельгия), басқа елдерде бұл жағдай тараптардың іне байланысты болады (мысалы,АҚШ). Үшінші бір елдерде шартқа мұндай жағдайды еңгізуге тыйым салынады (мысалы, Ұлыбританияда).
Лизинг жөнінде бөлімді өңдей отырып, жұмысшы тобы, ен алдымен, лизингті мүліктік қатынастардың үштік кешені ретінде қарастыратын халықаралық қаржы лизингі туралы Конвенцияның концепциясына негізделді.
Лизинг шартында, сатушының және сатып алынатын мүлікті таңдап алуды лизинг беруші жүзеге асырады. деп көзделуі мүмкін (1, 2 – тармақ.)
Лизингтің пәні АК-те халықаралық қаржы лизингі Конвенцияға қарағанда кеңірек анықталған және АК қаржы лизингіне тән қолық пен жабдыктардан және т.с.с.-нан басқа кез келген тұтынылмайтын заттарды еңгізеді. Сонымен қатар, лизинг пәні ретінде – бағалы кағаздар және табиғи ресурстар бола алмайтындығы бекітілген (556 б.).
Лизинг шартының елеулі талаптарының тізімі айтарлықтай кең және шарттың берілуге тиісті объектісі туралы жалпы талаптан басқа, мыналарды қосады (Жобанын 542 б.): мүлік сатушыының атауы; ақының мөлшері мен оны төлеу кезеңділігі; шарт мерзімі; егер шартта лизинг алушының меншігіне мүліктін көшуы көзделсе, осындай көшудын талаптары. (АК, 567-б. 1-4 тарм.)
Лизинг беруші лизинг алушы үшін мүлік сатып ала отырып, мүліктің белгілі бір лизинг ретінде беруге анықталғандығы туралы сатушының хабардар етуге міндетті екендігі анықталған (568-бап).
Осымен бір мезгілде, лизинг пәні болып табылатын мүлікті сатушының тек кана өзінен мүлікті сатып алған лизинг берушының алдында ғана емес, лизинг алушының алдында да тікелей жауапкершілігі көзделген. Сатушымен қатынасарда лизинг алушы мен лизинг беруші бірлескен несие беруші болады. (572-бап, 1-тарм.)
Сонымен қатар, лизинг алушы мүлікті сатып-алу, сату шартының тарабы болғандағы сияқты, сатып алушының, сатып алынған мүлікке ақы төлеу міндетін қоспағанда, қалған барлық құқықтары мен міндеттерін иеленеді. (572-бап, 1-том, 1 абзац) Егер лизинг шартында өзгеше көзделмесе, сатушыны таңдау құқығын лизинг алушы да болган жағдайларды қоспағанда, лизинг беруші лизинг алушының алдында сатушыынын сатып-алу-сату шартынан туындайтын талаптарды орындауы үшін жауап бермейді. Сатушыны лизинг беруші тандамайтын жағдайда лизинг алушы сатып алу-сату шартынан туындайтын талаптарды тікелей өз қалауы бойынша бірдей (ортақ) жауап беретін мүлікті сатушыға да, лизинг алушыға да коюға құқылы. (572-бап, 2-том)
Лизингтін пәні болып табылатын мүліктің кездейсоқ жойылу немесе бүліну қаупін лизинг алушы көтереді. Бұл қауіптер, егер шартта өзгеше көзделмесе, лизинг алушыға мүлікті берген кезде ауысады.
Осылайша, мүлікті жалдау шарты барынша кең заңнамалық негіздемеге ие болды. Жоғарыда айтылғандай, бұл шарт Қазақстан экономикасында, азаматтар мен ұйымдардың күнделікті өмірінде маңызды рөлге ие. Мүлікті жалдау шартының, элементтерінің, құрылымының, мазмунының, нысанының, ұғымдарының нақты ара жігін ашып алу және оларды дұрыс ұғыну теоретиктер үшін де, тажірибелік қызметпен айналысатын заңгерлер үшін де қажет. ҚР-ның әлемдік экономикаға, Бүкіләлемдік Сауда ұйымына кіруге тырысушылықтары осы шартты зерттеудің көкейкестілігін артығымен дәлелдейді және осы дипломдық жұмыс дәл осы тақырыпты зерттеуге арналған.
1 –Тарау Жалдау шартының түсінігі және элементтері
1.1 Жалдау шартының түсінігі
Мүлікті жалдау қатынастары ҚР-сы АК-ның 29-тарауында реттелген. Бұл тараудың 1- параграфында мүлікті жалдаудың жалпы ережелері қамтылған. Мүлікті жалдау қатынастарын реттеу азаматтық кодекспен шектелмейді, олар басқа да заң актілерімен реттелуі мүмкін. АК-тың диспазитивті сипаты мүлікті жалдау шартына да қатысты колданылады, сондықтан осы шарттардың катысушыларында негізгі нормаларды өзгерту және оларды өздерінің кажеттіліктерін қанағаттандыруға ыңғайландыруларына мүмкіндіктері бар.
Сатып алу-сату шарты сияқты, мүлікті жалдау шартының да өзінің бірқатар түрлері бар. Бұл түрлердің айрықша болуы, олардың пәнінің, мақсатының, сонымен қатар басқа да факторлардың ықпал ету ерекшеліктерінің нәтижесі. Қолданыстағы АК-пен лизинг, кәсіпорындарды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау шарттары реттелген. Мүлікті жалдаудың түрлері бұл тізіммен шектелмейді.
Мүлікті жалдау және жалдау терминдері тепе-тен болып келеді және мұны АК-н осы қоғамдық қатынастарды реттейтін тарауынын атауынан байқауға болады. Біраз, уақыт бойы бұл терминдер арасында анықсыздық орын алған. Жалдауды, оның белгілі бір талаптарын, (мысалы, мүлікті келешекте сатып алу құқығы) ерекшелендіретін белгі ретінде болып шығара отырып, мүлікті жалдаудың арнайы бір түрі ретінде қарастырған.
Қазақ КСР-нын Жалдау туралы арнайы заңы кабылданып, кейінен ол оміршен болмағандықтан алынып тасталды. Қазір осы терминдердің сәйкестігі жөніндегі мәселе төңірегінде үлкен даулар жок, бірақ жалдау мүлікті жалдау шарттарынын арасында біршама ерекше орынға ие деген көзқарастар да кездесіп жатады.1
Мүлікті жалдау шартының сатып алу – сату, рента шарттарынан ерекшелігі, ол мүлікті уақытша пайдалануға берумен байланысты қатынастарды реттейді. Мүлікті жалдау шарты Римде кеңінен таралған. Оның атауы locatio conductio rerum болған, оның аныктамасының қазіргі заңнамадағы анықтамадан айырмашылығы жоқ. Мұнымен қатар, мүліктік жал затты пайдалануды2 білдірген және жалдаушының мүлікті иеленуге мән берілмеген, бұл былай тұрғанда жалдаушы тек қана иесінің құқықтық өкілеттіліктерін жүзеге асыруға көмектесуші түріндегі қатты ұстаушы ретінде ғана қарастырылған (бағаланған). Тіпті, казір де мүліктік жал шартынын негізгі максаты жалдаушыға мүлікті оған кажетті мөлшерде ғана пайдалану, одан пайдалы қасиеттерді алу мүмкіндігін беру болып табылады.
Мүліктік қатынастарды құқықпен реттеу барған сайын жетілдіруде. Бұл бірінші кезекте біздің заңнамада заттық құқықтар жүейесінің барынша ашылғандығы арқылы айқындалады. Нәтижесінде шарттық қатынастардың да мазмұны өзгерістерге ұшырап, оларды реттейтін нормалар меншік және заттық құқықтар саласының нормаларымен тығыз байланыстырады. Жалдау құқығын заттық құқықтар арналған соңғы қазақстандық жұмыстарда (еңбектерде) жалдау заттық құқықтарға жатқызылды3. Жалдауды дәл осы турғыдан қарастыру, байқағанымыздай, пайдаланумен қатар иеленуды де көздейтін, жалдаудың заңы анықтамасындай, пайдаланумен қатар иеленуді де көздейтін, жалдаудың заңы анықтамасында да көрініс тапқан. Бұл заңнамалық шешім жалдау қатынасардың, бұрыңғыдан гөрі тұрақттылығын арттырады және олардың маңыздылығын көтереді. Осылайша, мүлікті жалдау шарты – белгілі бір себептерге байланысты мүлікке жеке меншік құқығына ие бола алмайтын немесе мұндай кажеттілігі жоқ тулғалардың бөтен мүлікті пайдалануын әсерлі құқықтық реттеуші рөлін атқарады. Жалдау кейбір жағдайларда (мысалы, жерді жалдау) тіпті, меншік құқығына балама ретінде қарастырылған (әңгіме ҚР-сы Президентінің 1995 жылғы 22-желтоксандағы заң күші бар Жер туралы Жарнамадағы 41-бапта көзделген, ұзақ мерзімді 99 ж. дейінгі жалдау туралы болып отыр). Енді жалдау (уақытша жер пайдалану құқығы) 49 ж. мерзімге берілуі мүмкін. (ҚР-ның 2001 ж. 24-қантарындағы Жер туралы Заңынын 28-бабы). Бірақ бұл тұтас алғанда мүлікті жалдау шартына тән емес.
Жалдау шартынан туындайтын міндеттемілік – құқықтық қатынастар мен заттық-құқықтық қатынастарды ажырата білген жөн. Әрине, міндеттемелік құқық шенберінде аталған қатынасардың алғашқысын барынша толық қарастырған дұрыс, мұнымен қатар, заттық жалдау құқығы, осы құқық мәселелеріне арналған еңбектерінде барынша кең және толық талқыланған. Сонымен қатар, міндеттемелік – құқықтық қатынастарды ескермеуі, жалға беруші мен жалдаушының құқықтық жағдайларының сипаты толық деп айтуға болмайды. Сырт көзбен қараганда шарттық қатынасы болып көрінетін қатынасы негізінде жалға берушімен жалдаушының бір-біріне ықпал етуін елемеуге де болмайды. Мұнда сөз жалға берілетін мүлікті ұстау ауыртпалығын айрықша бөлу, мүлік иесі мен оны жалдаушының заттық құқықтық өкілеттіліктері арасындағы бәсекелестік және т.б. жөніңде болып отыр.
Осы шартқа ҚР-дағы АК-ның 151-154 баптарында қамтылған мәміле нысаны жөніндегі жалпы талаптар да қатысты болып келеді. Мұнымен қатар, мүлікті жалдау шартынын нысаны арнайы талаптар көзделген. Бұл шарт бір жылдан астам мерзімге жасалған жағдайларда, ол жазбаша нысанда жасалуы тиіс. Қызметтің қандай түрі (кәсіпкерлік және кәсіпкерлік емес) жүзеге асыралатындығына және шарт мерзіміне қарамастан, тараптардың бірі заңды тұлға болған жағдайда, шарт жазбаша нысанда жасалуы тиіс. Қозғалмайтын мүлікті жалдау шарты мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс. Мұнда қозғалмайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмлелерді мемлекеттік тіркеу туралы Жарлықтың 2-бабында сәйкес, мемлекеттік тіркеу объектілері болып пайдалану құқығы, жерді бір жылдан астам мерзімге пайдалану құқығы екендігін ескере кеткен жөн.
Жалдау мерзімі аныкталмаған шарттарда бұл мәселе қалай шешіледі деген сұрақ туындап отыр.
Тараптар, бірінші кезекте жалдаушы мұндай жағдайларда өзінің ішкі ниеттері мен мудделерін басшылықка алуы тиыс, ал тіркеуші оған мерзімі анықталмаған жалдау шартын тіркеуге кедергі келтіруі тиіс.
ҚР-дағы қозғалмайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жүйесімен ұқсас келеді. Оның міндеті мүлікке құқықтар жиынтықтылығына кепілдік беру.
Азаматтар арасындағы бір жылға дейінгі мерзімге жасалатын мүлікті жалдау шарты ауызша нысанда жасалуы мүмкін. Егер жалданалатын мүліктің келешекте жалдаушыға өтуі көзделсе, онда ол, осындай мүлікті сатып алу-сату шартының нысанында жасалады.
Жалдау шартының – бұл шартты азаматтык-құқықтық шарттардың дербес түрі ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін өзіне тән белгілерін болып шығаруға болады.
Біріншіден, бұл шарт азаматтық-құқытық шарттардың мүлікті беретін шарттар қатарына жататындығын ескере отырып, жалға берушының мүлікті беруі, сол мүлікке меншік құқығының жалдаушыға ауысатындығын бүлдірмейтіндігін атап өткен жөн; соңғысы (жалдаушы) мүлікті тек иеленуге және пайдалануға, не тек пайдалануға алады. Бұл жағдай жалдау шартын басқа, сатып алу-сату, айырбас, қарыз сиякты ұқсас шарттардан ерекшелендіретін белгі бола алады. Революцияға дейінгі Ресейлік азаматтық заңнамага қарағанда, қазіргі заң бойынша аталған мүлікке иелену құқығын да алады. Басқаша айтқанда, жалдаушы жалданған мүліктің пайдалы қасиеттерін ғана алып қоймайды, сонымен қатар ол мүлікке иелік етіп, оның титулды иесі бола алады. Тиісті мүлікті пайдалану оны иеленбей-ақ мүмкін болған жағдайларда, жалдаушының осы мүлікті пайдалануға алуы жеткілікті (мысалы, ғимарат иесі, ол ғимарат алушыға иелену құқығын сақтай отырып, жалдаушыға белгілі бір бөлмелерді пайдалану құқығын береді).
Жалданған мүлікті пайдалану – мүліктің жалдаушы тарапынан пайдаланылатындығын білдіреді. Жалдаушы сол мүлікті пайдалану натижесінде алынған өнімдер мен табыстарды иеленеді. Жалдау шарты осы сапасымен ақылы қызмет көрсету шартынан ерекшеленеді. Ақылы қызмет көрсету шарты бойынша тапсырысшы қызмет көрсетушының мүмкін уақытша пайдалана алады. Бірақ оның мүддесі – қызмет алу. Оның тиісті мүлікті пайдаланудан тусетін өнім мен табыстарды, жемістерді иеленуге мүмкіндігі жоқ.
Жалға алушыға титулды иеленуші мәртебесін беру – оның жалданған мүлікке қатысты құқықтары мен заңды мүддесін қонғау мәселесін қалыпты түрде шешуге мүмкіндік береді. Мұнда әнгіме жалдаушыға мүлікті титулды иеленуші ретінде, жалданған мүлікке үшінші тұлғалар тарапынан қол соғудан қоңғаудың заттык-құқықтың тәсілдерін беру туралы болып отыр. Мұндай мүмкіндік АК-тың 305-бабынан туындап отыр. Осы бапқа сәйкес, мүлікті бөтеннің иелігінен талап ету құқықтары (виндикациялы талап), сонымен қатар, мүлікті иеліктен айырмай-ақ бұзудан қорғану құқығы (негаторлық талап), негіздерде жүзеге асыратын, мүліктің меншік иесі болмайтын тулғаларга да тиесілі.
Сонымен қатар, жалдаушыға титулды иеленуші мәртебесін беру заң шығарушыға заттық-құқықтық қатынастардың басқа элементін сақтау жолымен еру құқығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Меншік немесе өзге де шектелген заттық құқықтық үшінші бір тұлғаға жалдау кезінде өтуі жалдау шартын өзгертуге немесе бұзуға негіз болып табылаалмайды.
Жалдаушыға заттық-құқықтық қорғануды беру және мүліктің еру қасиетін мойындау - бұл құқықтың заттық құқықтар қатарына жататындығын білдіреді.1
Бірак, менін ойымша мүлікті жаңа иеленушіге жалдаушының құқығымен ауыртпалық салып беру және оған заттық-құқықтык қорғану құқығын беру заң шығарушының, міндеттемеліқ – құқықтық табиғатын сақтайтын жалдау шартын реттеу үшін заттық-құқықтық қатынасардың кейбір элементтерін қолдану нәтижесі болып табылады. Өйткені, жалдау шартынан туындайтын құқықтық қатынасы абсолютті емес, қатыстылық сипатқа ие; оның негізгі мазмуны жалға беруші мен жалдаушыныңбір бірыне қатысыты құқықтары мен міндеттері, ал үшіншы тұлғалардың қатысы жоқ.
Жалдаңган мүлікті пайдалануға байланысты жалдау шартының өзіне тән тағы бір белгісі – қазіргі азаматтық заңдарда жалдаушыға тиесілі мүлікті пайдалану құқығы бұрыңғы революцияға дейінгі заңдағыдай толық талқыланбайды. Мәселен, бұрын жалдаушы өзі жалдаған мүлікті қайта жалдауға (субаренда) бере алатын. Ал қазір АК керісінше презумпция жасаған: Жалдаушынын, оған мұндай құқықты жалға беруші өзі берген жағдайларды коспағанда, мүлікті қайта жалдауға беруге құқығы жоқ. (615-бап. 2-тарм.)
Екіншіден, АК-те заң шығарушының жалдау шартын бөлшекті және тікелей реттеуге тырысушылығы байқалып отыр. Ең болмағанда жалдау шарты үшін де, оның жеке түрлері үшін де ортақ мәселелерді реттеу мақсатында жалдау шартынын барлық түрлерін қамтитін ережелері жақшанын сыртына шығарылып 34-тараудың 1 параграфына біріктірілді (жалдау туралы жалпы ережелер).
Сонымен қатар, жалдау қатынасарын бөлшектеп реттеу бұл саладағы шарт еркіндігі кағидасын шектемейді. Жалдау шартын реттейтін нормалардың көпшілігі диспозитивті сипатқа ие, және олар, тараптар белгілі бір мәселелерді шартта реттелмеген жағдайда әрекет етеді. Осылайша, жалдау шартынан туындайтын негізгі құқықтық қатынасардың барлығы тараптармен реттеледі: мысалы, шарт мерзімі, оның өту салдары; мүлікті жалдаушыға беру тәртібі; жалдау ақысын төлеу нысаны мен тәртібі; мүлікті ұқыпты ұстау жөніндегі тараптардың міндеттері; жалдаушынын шартты жаңартуға басым құқығы; жалдаушынын мүлікке жасаған жақсартуларының тағдыры және тағы басқалары.
Үшіншіден, жалдау шартының жекелеген түрлерін бөліп шығару (прокат, лизинг, т.б.) бәріне ортақ, біріңғай саралаушы белгісі негізінде емес, жалға берілетін мүліктің түріне байланысты жүзеге асырылған. Заң шығарушы мұнда да, мүліктің барлық түрлері үшін оларды берудың арнайы ережелерін анықтай мақсатын көздеген жоқ; әңгіме қайта ерекше реттеуді қажет ететін жекелеген объектілер жөніңде болып отыр (мысалы, үйлер мен ғимараттар, кәсіпорындар). Бұл жағдайда басқаларынан кем емес ерекшелігі бар объектілерді өткізіп алу қаупі нәтижесінде, олардың жалдау шарты туралы жалпы ережелермен реттелуін шектеп қою тәуекелі туып отыр. АК-ты қолдану тәжіребесі, атап айтқанда құрылысы аяқталмаған немесе тұрғын емес үйлерге қатысты қаупі растап отыр. Құрылысы аяқталмаған объектілер мен тұрғын емес үйлер заңмен қозғалмайтын мүлік деп танылады, бірақ оларды жалдау кезінде тараптар жалдау шартының жалпы ережелерін басшылыққа алуға мәжбұр болып отыр. Ал бұл, өз кезегінде бірқатар қиындықтарды, оның ішінде сот тәжіребесінде қиындықтар туғызып отыр.
Прокат шарты жалдау шартының жекелеген түрі ретінде субъективтік құрамына байланысты бөлініп шығарылып отыр: мұнда жалға беруші болып тек мүлікті жалға беруді кәсіпкерлік қызмет ретінде жүзеге асыратын тұлға ғана бола алады және жалдаушының мақсаты мүлікті пайдалану (бұл максат тутынушылық сипатта болуы керек).
Азаматтық-құқықтық міндеттемелердің жалпы сипаттамасы тұрғасынан жалдау шарты екі жақты, консенсуалды, ақылы, өзара байланысты (синалагматикалық) шартқа жатады.
Жалдау шарты тараптардың оның елеулі жағдайларына қатысты қол жеткізгенде жасалатын деп саналатындықтан – консенсуалды болып табылады, ал оның күшіне енуі мүлікті берумен байланыстырылмайды. Жалдаған мүлікті жалдаушыга беру жасалған және күшіне еңген жалдау шартының жалға беруші тарапынан орындалғандыгын білдіреді. Сондықтан, шарттың күшіне ену сәті мүлікті берумен сәйкес келгенде, жалдау шартынын жасалуынын ерекше тәртібі ретінде қарастыруға болады. Бірақ осының негізінде жалдау шартының нақты шарттар қатарына жатқыза алмаймыз.
Жалдау шарты ақылы болып табылады. Өйткені жалға беруші өзінің міндеттерін орындағаны үшін жалдаушыдан ақы алады.
Жалдау шарты екі жақты, өйткені тараптардың әр қайсысы жеке алғанда міндеті екіншісінің пайдасына орындауы тиіс болғандықтан борышқор және орындауды талап ете алатындықтан несие беруші болады. Сонымен қатар, жалдау шартында бір-біріне қарсы елеулі және маңызды екі міндет бар: жалға берушінің мүлікті жалдаүшының иелігі мен пайдалауына беру міндеті. Бұл екі міндет бірін-бірі шарттандырады және экономикалық тұрғыдан тепе-тең болып табылады.
Жалға берушының міндеттерін қарсы орындаудың субъектісі деп танудың заңи салдары – бір тараптың шарттын орындалмағаны, не шарттың өз уақытында да орындалмайтындыгын растайтын жағдайлар болғанда, қарсы орындау субъектісі өз міндетін орындауды тоқтата тұруға, не оны мүлде орындаудан бас тартып, шығындарды толтыруды талап етуге құқылы (238-бап. 2.тармақ).
1.2 Мүлікті жалдау шартының элементтері.
Бұл шарттың тараптары – жалға беруші және жалдаушы. Жалға беруші мен жалдаушы ретінде кез келген тұлғалар (заңды және жеке) бола алады. Жалға беруші болып коммерциялық, коммерциялық емес ұйымдар бола алады.
Ал, жалдау шарттары мемлекет немесе әкімшілік – аумақтық бірлік атынан жасалған жағдайларда, жалға берушы ретінде өкілетті мемлекет органдар, ҚР-сы Қаржы министрлігінін мемлекеттік мүлік және жекешелендіру жөніндегі Комитетының аумакық органдары болады.
Жалға беруші – бұл жалға берілетін мүліктің иесі; заңды тұлға мүлік иесі бола алады; егер мүлік оған шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығы негізінде тиесілі болса. Шартпен, немесе заңмен мүлікті жалға беруге өкілетті болып табылатын тұлға (мысалы, сенім білдірілген тұлға, мүлікті басқарушы) жалға беруші бола алады.
Жалдаушы (жалдаушы) –мүлікті уақытша иелену мен пайдалануға, не тек пайдалануға алған заңды немесе жеке тұлға. Мысалы, станокты жалдаушыға белгілі бір сағаттарда немесе күндерде онымен жұмыс жасауға құқық беріледі. Мүлікке жедел басқару құқығын иеленушы коммерциялық емес ұйымдардың оны жалға беру құқығы мүлік иесімен шектелуі мүмкін.
Тараптардың құқықтары мен міндеттерінің басқа тұлғаларға өтуі локалды және әмбебап құқық мирасқорлығы тәртібімен жүргізілуі мүмкін. Жалдаңған мүлікке меншік, жедел басқару немесе шаруашылық жүргізу құқықтарының басқа тұлғаларға өтүі жалдау шартын өзгертуге немесе бұзуга негіз болмайды. Бұл жағдай жалдау, мүлікке ауыртпалық салатындыгын былдіреді.
Азаматтың қайтыс болуы нәтижесінде жалдаушынын құқықтарының оның мирасқорына өтүі шартты немесе заңда өзгеше көзделмесе жалпы ережелер бойынша жургізіледі. Әмбебап мирасқорлық кезінде де осы ережені басшылыққа алу керек.
Жалдау шартының пәні (объектісі) – негізінен қозғалмалы және қозғалмайтын заттар болып табылады. Жалдау шарты бойынша берілетін мүлік (зат) жеке – анықталған тұтыналмайтын, қолдану процесінде өзінің тұтынушылық қасиеттерін табиғи тозу жолымен біртіндеп жоятын немесе жер учаскесі, көпжылдық екппе және т.б. сол сияқты қалыпты қолдану жағдайларында өз қасиеттерін жоғалтпайтын объектілерге жатуы қажет. ҚР-нын АК-ның 541 бабына сәйкес мүліктік жалға кәсіпорындар мен басқа да мүліктік кешендер, жер учаскелері, ғимараттар, құрылыстар, құрал-жабдық, қолық құралдары да берілуі мүмкін. Жалдау объектісі ретінде сондай-ақ басқа да заттар да болуы мүмкін.
Заңнама бойынша мүліктік жалдауға берілмейтін немесе берілуі шектелетін мүлік түрлері белгіленуі мүмкін. Бұл бірінші кезекте азаматтық айналымнан алынып тасталған және азаматтық айналасында шектелген заттарға қатысты.
Азаматтық айналымнан алынып тасталған заттар жалға беріле алмайды, ал азаматық айналымында шектелген заттар пайдалану режим сақталғанда және оған меншік құқығын іске асыру режімін сақтаған жағдайда жалдауға берілуі мүмкін. Мысалы, азаматтық айналымында шектелген белгілі бір мүлікті иеленуге руқсат алмаған тұлға, оған деген құқықты уақытша беру емес (ҚР АК 252 бап, 2 тармак), жыл ішінде ол заттан құтылуы тиіс (басқа тулғаға меншік құқығын беру аркылы).
Сонымен қатар, егер тулға келешекте руқсат алуға тырысқан жағдайда, осы норма түрлі дифференциалды қолдануды талап етеді, бұл кезде ол затты жалға бере алады немесе азаматтық айналымында шектелген мүлікті иелену құқығы жоқ меншік иесі оны соңынан келешекте сатып алу шартымен жалға бере алады. Бұндай бағалау азаматтық айналымында шектелген затқа рұқсаты жоқ тұлғаға құқығын өткізуге (сатуға) мүмкіндік беріп меншік иесінің позициясын кушейтеді және меншіктің заңнамалық кепілдемесін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ кейбір объектілерді (негізінен табиғи) жалға берудынң ерекшеліктері бар, мысалы жерді жалға беру ҚР-нын Жер туралы заңынын 48 бабына сәйкес жер пайдаланушылар жер учаскесін беру актысіне немесе жалдау шартына (уақытша тегін жер пайдалану шарты) сай пайдалануға (қолдануға) міндетті. Бұдан басқа оған жалдаушылардың азаматтық-құқықтық міндеттемелерімен тығыз быйланысты. Жалға берілген мүлікті пайдалану бойынша тағы да бірқатар міндеттемелер жүктеледі, ал кейбір жағдайларда оны нақтылау жургізіледі.
Бұл міндеттемелерге жататындар:
санитарлық және экологиялық талаптарға сәйкес келетін өндіріс технологиясын қолдану, халық деңсаулығы мен коршаған ортаға зиян болдырмау;
- топырақ құнарлылығын төмендетпеу, жер қонғау шараларын жүргізу;
орман, су және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану тәртібін сақтау, жер учаскесінде орналасқан, заңнамаға сәйкес мемлекеттік қонғауға жататын тарихи, сәулет ескерткіштерін, археологиялық мұражайларды және тағы да басқа құнды объектілерді қонғауды қамтамасыз ету;
басқа меншік иелері мен жер пайдаланушыларының құқықтарын бұзбау;
топырактың құнарлы қабатын сату немесе басқа тұлғаға беру мақсатында алуға (сыпыруға) жібермеу, тек құнарлы қабатын қалпына келмейтін жағалауының болдырмау үшін кажет жағдайларды қоспағанда;
заңнамада қарастырылған сервитуттар ұсыну тәртібін қамтамасыз ету;
Тұрғын-үй, жер қайнауы және басқа объектілер жалдаудың өзіндік ерекшелігі бар. Бұл жағдайда жер қайнаудың учаскелері ҚР АК-нын 541 бабында 4 тармағының нормаларынан шығатын концессиялар және басқа дер негізінде пайдалануға беріледі, және ол өзінін құқықтық табиғаты жағынан мүліктік жалдау шартына ұқсас, базалық ережелеріне негізделеді. Мүліктік жалдау шартынын объектілерінің кең мағнадағы түсінігі мынадай тұжырым жасауға мүмкіндік береді. ҚР-нын азаматтық заңнамасында шарт институттар жетілдіруде; одақтық кезеңнін азаматтық құқығына таныс емес шарттарынын, сондай-ақ шарт құқығынын барлық жуйесінің конструкциясын өңдеу нәтижесінде пайда болуда.1 Жер қайнауын пайдалануға және басқа да шарттарының жаңа түрлерімен байланысты бұрыңғы аныкталмағандық (белгісіздік) біртіндеп жойылуда.
ҚР АК-де тағы да бір елеулі жаңалық бар. Оны батыл, прогрестік қадам деп атауға болады, біздің көзқарасымыз бойынша онда жолдау қатынасарының одан әрі даму перспективасі қаланады. Ол сонымен қатар дәстүрлі жолдау көзқарасы жағынан әдеттегі емес болып табылады. ҚР АК-нын 541-бабынын 2-томына сәйкес, егер заң актілерімен көзделмесе жер пайдалану құқығы және басқа да заттык құқықтар жалдау объектісі болатын тауар айналымын әмбебаптауға (универсалдауға) мүмкіндәі береді. РФ АК-де ұқсас норма қарастырылмаған.
Мүлікті жалдау шартының ақылы сипаты, жалпы алғанда міндеттемелік құқықтық нормалардың мазмуны мен қалыптасқан шарттар тәжіребесі мүлікті жалдау шартында да, оны сатып алу, сату шартында да елеулі жағдай ретінде тек қана оның пәнінің болуына ықпал етері сөзсіз.
Мүлікті жалдау шартында жалдаушыға мүліктік жалдау объетісі ретінде мүлікті анықтауға мүмкіндік беретін мәлеметтер көрсетілуі тиіс. Объект жағдайы туралы мүліктік жалдауда берілуі тиіс, бұл мәліметтердің болмауы тараптарының келіспеуі, ал сәйкесінше шарт жасалмаған болып саналады.
Маңызды практикалық мәні біздің көзқарасымыз бойынша тек объектілердің номинальді келісуі ғана емес, ал оның бөлшекті түрде анықталуы болып табылады. Бұның кажеттігі мүліктік жалдау шартының өзіндік мазмұндық принципінен туындайды.
Жалдау шартының бағасы – шартқа сәйкес анық талады егер ол белгіленбесе негіз ретінде әдеттегі жағдайдагы алынатын жалдау ақысы алынады.
Жалдау шартының мерзімі
Мүліктік жалдау шарты белгіленген мерзімге жасалуы мүмкін. (ҚР АК 545-бап, 1т.) Казак ССР АК-де мүліктік жалдау шартынын шекті мерзімі мүлік түріне қарамастан 10 жылдан аспауы қарастырылды. ҚР АК жалдауының шекті мөлшерін тек жекелеген түрлеріне ғана белгілеген. Бұрын ескертілгендей, жер жалдау 99 жылға дейін мерзімге жасалуы мүмкін. Тұрмыстық прокат шарты – 1 жылдан аспайтын мерзімге жасалады.
Мүліктік жалдау шарты анықталмаған мерзімге жасалуы мүмкін. Бұл мерзім көрсетілмей жасалған жағдайда орын алады. Егер мүлікті жалдау шартының мерзімі анықталмаса, әрбір тарап, егер заң актылерінде басқаша көрсетілмесе, басқа тараптарды жылжымайтын мүлікті жалдауда 3 ай бұрын, басқа мүліктерді жалдауда 1 ай бұрын алдын-ала ескерту арқылы шарттан кез-келген уақытта бас тартуға құқылы.
Мысалы, тараптар белгісіз мерзімге жасалған мүліктік жалдау шартында шартты біржақты бұзуга тиім салуды қарастыруы мүмкін.
Егер мүлікті жалдаудың шекті мерзімі белгіленсе, ал шарттың өзі белгісіз мерзімге жасалса, онда шарт жалдаудың шекті мерзімінін бітуіне байланысты автоматты турде токтатылады. Бұл жағдайда заң актілерімен белгіленген шекті мерзімнен астын мүлікті жалдау шарты шекті мерзімге тең жасалған деп саналады. Жалдаудың шекті мерзімі қарастырылмағанда, мүліктік жалдаудың мерзімі де шектелмейді, тек жалға берілетін қызметтік заттарды қоспағанда. Бұдан басқа, тараптардың әр-қайсысы шартты өз бастамасымен бұзуга құқығын сақтайды.
1.3 Мүліктік жалдау шартының түрлері
Лизинг – мүліктік жалдау шартының бір түрі ретінде
1.1 Лизинг әлемдік құқықтық жүйеде және АК-те лизинг шарты – мүліктік жалдау шартының ерекше түрі ретінде. Осы заманғы кәсіпкерлер улкен ықлас (мүдде) тұғызады, АК-ның 29-тарауы осы лизингке арналған (АК 562-567-баптар).
Алгаш рет бұл ғасырдың ортасында АҚШ-та пайда болып, бұл шарт түрі Батыс Европа мен Жапония фирмалардың іскерліқ практикасында 50 жылдардың соңында кеңінен қолданылды, ал қазіргі кезде әлемнің барлық елдерінде дерлік қолданылады.
Халықаралық жеке құқықты біріңғайландыру жөніндегі Халықаралық институт (UNIDROIT) 15 жыл бойы халықаралық лизингтің біріңғайланған нормаларын жасау жұмысын жүргізді. Бұл ережелердің жасау кажеттілігі әртүрлі мемлекеттерде орналасқан ұйымдар арасында лизингтің халықаралық түрі кең қолданыла бастады.
Бұл жұмыстың нәтижесі 28 мамырда 1988 жылы Оттава қаласында (Канада) қол қойылған Халықаралық қаржылық лизинг туралы Конвенция (Оттава конвенциясы) болып табылады, онда негізгі көп тараған көзқарас ретінде лизинг – мүліктік қатынастардың үш жақты кешені деп танылады.
Бірақта бүгінгі кунде әр мемлекетте лизингті құқықтық реттеу біркелкі емес, көбінесе тікелей, қарама қарсы заңдама шешімдері қалыптасқан немесе басқа лизинг шартынын ережелері.
Лизинг бөлігін қалыптастыруда, жұмысшы тобы ең алдымен халықаралық қаржы лизингідей Оттава конвенциясының концепциясымен бағдарланған, соған сәйкес лизинг мүліктік қатынасардың үштік кешені, сонымен лизингтік компания қолдануының сұрауы және көрсетуі бойынша дайындаушыдан құрал-жабдықты алады, содан кейін пайдаланушыға уақытша қолдануга береді, кешеннің құрамына екі шарт кіреді:
1) Сатып алу-сату шарты (лизинг компаниясымен және дайыдаушының арасында құрал жабдықтарды иеленуге, бұнда дайындаушы – сатушыболып табылады, ал лизингтік компания сатып алушы).
2) Лизинг шарты (лизингтік компания және пайдаланушыдан арнайы осы мақсаттарға сатып алынатын құрал жабдықтарды біріншісі – екіншісіне уақытша пайдалануға береді).
1.2 Азаматтық Кодексте лизинг түсінігі және пәні
Лизинг тусінігі Азаматтык Кодекстың 565 бабында бекітілген, осыған сәйкес лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және лизинг алушына осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкірлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді. Лизинг шартында сатушыны және сатып алынатын мүлікті таңдап алуды лизинг беруші жауап алады (565 б. 1,2 тар Азаматтык Кодекс)
Лизинг пәны АК-те Халықаралық қаржылық лизинг туралы Оттава конвенциясынан кеңірек анықталған және классикалық қаржылық лизингке тән машина, құрал-жабдықтармен қатар, кез-келген тұтыналмайтын заттарды да қамтиді.
Оған қоса, бағалы кағаздар мен табиғи ресурстардың лизинг объектісі бола алмайтыны көрсетілген. (АК 556 бап). Бағалы кағаздар туралы бұл ескерту, АК қабылданға дейін практикада құқықтық табиғатынан лизинг объектісі болып табылмайтын бағалы кағаздармен лизинг шартын жасасуға тырысушылық пен тығыз байланысты.
1.3 Лизинг шартының елеулі жағдайлардың тізімі басқа мүліктік жалдау шартына қарағанда едәуір кеңірек және шарт объектісінің жалпы жағдайларымен қатар, өзіне қамтиді: мүлікті сатушының атауын; төмен өлшемі мен кезеңдерін; шарт мерзімін; мүліктік лизинг алушы меншігіне өту (алмасу) жағдайларын, егер мұндай алмасу шартта қарастырылса (АК 557 бап).
1.4 АК лизинг қатынастарына байланысты бірқатар ерекшелік жағдайларды қамтиді. Лизинг берушінің лизинг алушы үшін мүлік сатып ала отырып, мүліктің белгілі-бір тұлғаға лизинг ретінде беруге арналғандыгы туралы сатушыны хабардар етуі тиістігі белгіленген (АК 568 бап). Бір мезгілде лизинг пәні – мүлікті сатушының тек мүлік сатып алған лизинг беруші алдында ғана емес, сонымен бірге лизинг алушы алдында да тікелей жауапкершілігі белгіленді. Лизинг алушы мен лизинг беруші сатушымен қатынасы кредиторлар ретінде түседі (АК 572 бап). Бұл орайда лизинг алушы аталған мүлікті сатып алу-сату тарабы болғанда сатып алынған мүлікке ақы төлеу міндетін қоспағанда, оның сатып алушы үшін АК-те көзделген құқықтары бар және міндеттемелерді мойнына алады.
Егер лизинг шартында өзгеше көзделмесе сатушыны таңдау құқығы, лизинг алушыда болған жағдайларды қоспағанда, лизинг беруші лизинг алушының алдында сатушының сату – сатып алу шартынан туындайтын талаптарды орындауы үшін жауап бермейді. Соңғы жағдайда лизинг алушы сатып алу – сату шартынан туындайтын талаптарды тікелей өз қалауы бойынша бірдей жауап беретін мүлікті сатушыға да, лизинг алушыға да қоюға құқылы (АК 572 бап).
Лизингтің нысаны болып табылатын мүліктің кездейсоқ жойылу немесе бұлыну қаупі, егер шартта ерекше көзделмесе, мүлікті берген кезде лизинг алушыға ауысады (АК 569 бап).
Кәсіпорынды жалдау – мүліктік жалдау шартының бір түрі.
2.1 Кәсіпорынды жалдау АК-нің 2 тарауы, 3 бөлімі бойынша реттеледі (АК 573-580 бап).
Жалдаудың бұл түрі бұрыңғы КСРО экономикасының өтпелі кезеңінде, сондай-ақ ҚР-ның нарықтық экономикасында, сондай-ақ жалдау туралы ҚСРО мен ҚазССР-нын арнайы заңдары болды, мұнда кәсіпорынды жалдау жекешеліндірудің аралық сатыларының бірі ретінде қарастырылды. Бірак АК-пен реттелетін кәсіпорын жалдау қайта құру кезеңінің кәсіпорын жалдауынан түбірлі турде ерекшеленеді.
2.2 Кәсіпорынды жалдау шартынын мысалы – мүліктік кешен ретіндегі кәсіпорын болып табылады (АК 119 бап). Бұған жалға берушінін басқа тұлғаларға беруге құқығы жок, құқықтар мен міндеттер кыімейді (АК 573 бап).
2.3 Жалға берушінің құқықтарын қорғау.
Кәсіпорынды жалдаудың құқықтарын реттеудің неғурлым маңызды мәселелердің бірі – жалға берілген кәсіпорынның несие берушілерінің құқықтарын қорғау болып табылады. АК-гі мұндай құқықты қорғауға бағытталған нормалар кешені бар.
Жалпы ереже бойынша кәсіпорын жалдаушыға жалға берушіден міндеттемелерді тоқтатуды немесе мерзімінен бұрын орындауын талап еткен кредит берушілерімен есеп айырысу аякталғаннан кейін ғана берілуы мүмкін (АК 574 бап).
АК-нын 574-бабы несие берушіге қатысты орындалуы тиіс бірқатар нақты талаптарды орнықтырады, оның ішінде жалдаушыға борыштарын аударғалы туралы жалға беруші өз кредит берушілерін жалдау шарты жасалғанға дейін хабарлау міндеттілігі мен бұл міндеттемелер орындалмағаннын салдары ескерілген. (АК 574 бап. 1-3 том)
Шарт бойынша берілген кәсіпорын құрамына осындай арнаулы руқсаты (лицензиясы) болмаған жағдайда жалдаушының орындауы болмайтын міндеттемелерді еңгізу жалға беруші кредит берушілер алдындағы тиісті міндеттемелерден босатпайды (АК 573 бап 2 тармақ).
2.4 Кәсіпорынды жалдау шартының нысандары
Кәсіпорынды жалдау шартының нысандары мен мемлекеттік тіркеуіне арнаулы талаптар қол қойған біріңғай құжат жасау жолымен жазбаша жасалады. Мемлекеттік тіркелуге тиіс және тіркеуден өткен кезден бастап жасалған болып есептелінеді. Кәсіпорынды жалдау шартының нысаны сақтамау шартынның жарамсіздігіна әкеп соғады (АК 575-бап).
2.5 Жалдау кәсіпорының ұстау және жалдаушының жалдау мүлкін өзгертуі мен жақсартуы кәсіпорынды күтіп ұстау міндеттілігіне байланысты ерекшелігі бар. Жалпы ереже ретінде жалдаушы шарттың букіл қолданылу мерзімі ішінде егер шартта өзгеше көзделмесе, ағымдағы және қүрделі жөндеуді қоса алғанда, кәсіпорынды тиісті техникалық күйде ұстауға міндеттілігі белгіленген. (Азаматтық Кодекс 577 бап)
Кәсіпорынды жалдау шарты жалдау кәсіпорнынның мүлкін пайдалану мен қолданугғ қарағанда едәуір кең, егер бұл заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе және мұндай жағдайда бұл кәсіпорнының құнын кемітуге әкеп соқпауы және шарттың басқа ережелерін бұзбауы керек (Азаматтык Кодекс 578 бап).
Жалдаушы жалға берушінің іңсіз жалға алыңган мүлікті несиенің құрамына оның құнын арттыратын өзгерістер еңгізуге, оны қайта құруга, кеңейтуіне, техникамен қайта жарақтандыруға құқылы.
Егер жалдау шартта өзгеше көзделмесе, кәсіпорынды жалдаушы жалға алынған мүліктен ажыратуға болмайтын жақсарту құнының, мұндай жақсартуға жалға берушының рухсат етуіне қарамастан өтемін алуға құқылы. (АК 579 бап 1-2 тармақ)
2.6 АК-нын 580 бабында жалпы ережелерге қосымша ретінде жалдау кәсіпорынын мүліктерін қайтаруға қатысты арнаулы ережелер қосылған өткізу актысын жасауды және оны қол қоюға табыс етуді қоса алғанда, егер шартта өзгеше көзделмесе. Бұл жағдайда жалдаушы міндетті болып табылады және соның есебінде жургізіледы. (АК 580 бап)
Үйлер мен ғимараттарды жалдау – мүліктік жалдау шартының бір түрі
3.1 Үйлер мен ғимараттарды жалдау АК-нын 29 бөлімінің 4 тарауы бойынша реттеледі. (АК 581-584 баптар)
Үйлер мен ғимараттарды жалдау шарттык нысынасы – заңдык анықтамасы құрылыс нормалары мен Ережелерінде анықталған үйлер мен ғимараттар болады. Сонымен қатар, жалдаудың бұл түріне АК-нын 30 тарауымен реттеленетін тұрғын-үй ретінде қолданылатын үйлер жалдауы жатпайды.
Егер шартта көзделмесе, үйлер мен ғимараттарды жалдауда кәсіпорын жалдау ережелері қолданылады (АК 581 бап).
Ресей АК мен ҚР АК айырмашылығы – үйлер мен ғимараттар тұрған жер учаскелерін жалға беруін реттейтін бөлімдері жоқ, себебі бұл мәселелер ҚР жер заңнамасында реттеледі.
3.2 Шарт нысаны
АК үйлер мен ғимараттарды жалдау шартына белгілеген талаптар анықтаган: үйді немесе ғимаратты жалдау шарты тараптар қол қойған. Біріңғай құжат ретінде жазбаша нысанда жасалады. Бұдан басқа кемінде 1 жыл мерзімге жасалған үйді немесе ғимаратты жалдау шарты мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс және ол осындай тіркеуден өткен кезден бастап жасалды деп есептеледі. Үйді немесе ғимаратты жалдау шартының нысанын сақтамау оның жарамсіздігіна әкеп соғады. (АК 582 бап)
3.3 АК жалдау ақы қатынасарын реттеуге ерекше көңіл бөледі. Тараптардың жалдау ақысынын мөлшері туралы болмаған жағдайда үйді немесе ғимаратты жалдау шарты жасалмаған деп саналады. АК 583 бабында 1тармактың нормасы бойынша үйлер мен ғимараттарды жалдау шартында АК 385 бап. 3 тарм.-да қарастырылған баға анықтау ережесін қолдануға тікелей тиім салады.
3.4 Жалға берушінің үйді немесе ғимаратты берілуі немесе оны жалдаушының қабылдауы өткізу актысы немесе тараптар қол коятын өткізу туралы өзге құжат бойынша жүзеге асырылады. Кужатқа тараптардың бірінің шартта көрсетілген талаптар бойынша қол коюдан бас тартуы, тиісінше жалға берушының мүлікті беру жөніндегі міндетін орындаудан, ал жалдаушынын мүлікті кабылдаудан бас тартуы деп қаралады. (АК 584 бап)
Көлік құралдырын жалдау
4.1 Көлік құралдарын жалдау Ак-тын 29 тарауы бойынша реттеледі (АК 585-594 бап.). Бұл нормаларына басым негізінде көлік құралдарының экипажімен жалдау (уақытша кеме жалдау) реттеледі. Шарт нысанына көлік құралдарын ұсынумен қатар, оны басқару мен техникалық пайдалану бойынша қызметтер ұсыну да кіреді. Жалдау нысанасы ретінде автомобиль, сондай-ақ басқа да көлік құралдары: әуе, теңіз, өзең кемелері де бола алады. Көлік құралдарының жекелеген түрлерін жалдау, оны басқару және техникалық пайдалану жөніндегі қызмет көрсетулер қосымша заң актілерімен реттелуі мүмкін екендігі Кодексте көрсетілген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 - ТАРАУ. Жалдау шарты түсінігі және оның элементтері
1.1 Жалдау шартының түсінігі
1.2 Жалдау шартының элементтері
1.3 Мүлік жалдау шартының түрлері
2 – ТАРАУ Жалдау шартының мазмұны
2.1Жалға берушінің міндеттері
2.2 Жалдаушының міндеттері
3 - ТАРАУ Жалдау шартын токтату
3.1 Шарт тоқтату себептері
3.2 Арендатордың шартты жалғастыруға және қайта бастауына құқығы
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Мүлікті жалдау шарты құқық тарихындағы ең ежелгі шарттардың бірі болып табылады және Хll кестелер заңдарының өзінде белгілі болған. Бұл шарт қазіргі уақытта қуқықтары кодификацияланған елдерде де, ағылшын – американ социалистік елдерде де, оның ішінде ҚазССР-да мүлікті жалдау шарты толық анықталған қоғамдық маңыздылыққа ие болған. Қазақ ССР-н Азаматтық Кодексінде мүлікті жалдау шартына 16 баптан тұратын 28 тарау арналған. Қайта құру кезеңінде өтпелі кезеңуінің маңызды заңдары ретінде ҚСРО-ның және Қазақ ССР-ның жалдау және жалдау қатынастары туралы заңдары жасалып, әрекет еткен.
ҚР-ның қазіргі Азаматтық Кодекстегі мүлікті жалдау тақырыбына Мүлікті жалдау атты 29-тарау арналған. Азаматтық Кодексті өңдеп-жасаушылар алдында мүлікті жалдау шартының сан ғасырлар бойы әлемдік тәжеребеде қолданылып келген классикалық ережелері мен нарық қатысушыларының арасындағы қатынастардан дамып, күрделенуіне байланысты пайда болған жаңа ережелері арасында қалыпты сәйкестікті табу міндеті тұр. Азаматтық Кодекстің мүлікті жалдау шартын реттейтін 29 тарау 60-баптан тұратын алты параграфты қамтиді: бірінші параграф шарттың жалпы ережелеріне, екінші-бесінші (2,3,4,5) параграфтар шарттың жекелеген түрлері мен объектілеріне, оның ішінде, лизинг, кәсіпорынды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау, көлік құралдарын жалдауға және прокатқа арналған.
Жалпы ережелер.
АК-тың 29-тарауының 1-параграфы мүлікті жалдаудың жалпы ережелерін бекітсе, екіншіден бастап алтыншыға дейінгі параграфтар мүлікті жалдау шартының жекелеген түрлерінің және мүліктің жекелген түрлерін жалдаудың ішінде: лизингтің (2-параграф, 562 –572 б.б.); кәсіпорынды жалдаудың (3-параграф, 573-580 баптар); үйлер мен ғимараттарды жалдаудың (4-параграф, 581-594 б.б.), проқаттың (6-параграф, 595-600 б.б.) ерекшеліктерін реттейды. Бұларға, егер АК-тын ережелерінен өзгеше көзделмесе, 29-тараудын мүлікті жалдау жөніндегі 2-параграфтын ережелері қолданылады.
Лизинг
Лизинг шарты – мүлікті жалдаудың ерекше түрі ретінде, қазіргі кәсіпкерлердің қызығушылығын тұдырып отыр.
Алғашында өткен ғасырдың ортасында АҚШ-та пайда болған бұл шарт 50 жылдардың аяғында Батыс Еуропа мен Жапония фирмаларының іскерлік тәжіребесінде кеңінен қолданылса, қазіргі уақытта ол бүкіл елдерде дерлік қолданылып келуде.
Лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушадан меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді.шенін білдіреді (АК 565 бап). Бұл кешеннің құрамына екі шарт енеді:
1) сатып алу – сату шарты (Лизингтік компания мен дайындауышы арасында жабдықты (мүлікті) сатып алу жөнінде. Мұнда дайындаушы-сатушы, ал лизингтік компания – сатып алушы).
2) лизинг шарты (лизингтік компания мен пайдаланушы (лизинг алушы) арасында жасалады. Бұл шарт бойынша лизингтік компания пайдаланушыға дайындаушыдан осы мақсатта арнайы сатып алған жабдығын уақытша пайдалануға береді).
15 жылға жуық уақытта Халықаралық жеке құқықты біріңғайландыру жөніндегі Халықаралық институтта (UNIDROIT) халықаралық лизинг жөніндегі біріңғайландырылған нормаларды өңдеу жүргізілді. Бұл ережелерді өңдеу қажеттілігі әртүрлі мемлекеттерде орналасқан ұйымдардың арасында лизингтің халықаралық деңгейде, барған сайын кеңейіп бара жатқан қолдануымен шарттандырылады. Жобаны дайындаушыларды дайындау барысында (кез келген бірінғайландырудағы сияқты) көп қиыншылықтармен кездесті. Осы жұмыстың нәтижесі – 1988 ж. 28 мамырда Оттава қаласында қол қойылган Халықаралық қаржы лизингі туралы Конвенциясы. Бұл конвенцияда лизингті мүліктік қатынастардың үштік кешені ретінде танитін кең таралған көзқарас тапқан.
Дегенмен де, бүгінгі күннің өзінде әр-түрлі елдердегі лизингті құқықтық реттеу біркелкі емес. Мұнымен қатар, лизингтің белгілі бір шарттары жөнінде қарама-қайшы заң шешімдер орын алып отыр. Мәселен, бір елдерде, пайдаланүшының жабдықты келешекте сатып алу жағдайы (условие) лизинг шартынның міндетті жағдайы болып табылады (мысалы, Франция, Бельгия), басқа елдерде бұл жағдай тараптардың іне байланысты болады (мысалы,АҚШ). Үшінші бір елдерде шартқа мұндай жағдайды еңгізуге тыйым салынады (мысалы, Ұлыбританияда).
Лизинг жөнінде бөлімді өңдей отырып, жұмысшы тобы, ен алдымен, лизингті мүліктік қатынастардың үштік кешені ретінде қарастыратын халықаралық қаржы лизингі туралы Конвенцияның концепциясына негізделді.
Лизинг шартында, сатушының және сатып алынатын мүлікті таңдап алуды лизинг беруші жүзеге асырады. деп көзделуі мүмкін (1, 2 – тармақ.)
Лизингтің пәні АК-те халықаралық қаржы лизингі Конвенцияға қарағанда кеңірек анықталған және АК қаржы лизингіне тән қолық пен жабдыктардан және т.с.с.-нан басқа кез келген тұтынылмайтын заттарды еңгізеді. Сонымен қатар, лизинг пәні ретінде – бағалы кағаздар және табиғи ресурстар бола алмайтындығы бекітілген (556 б.).
Лизинг шартының елеулі талаптарының тізімі айтарлықтай кең және шарттың берілуге тиісті объектісі туралы жалпы талаптан басқа, мыналарды қосады (Жобанын 542 б.): мүлік сатушыының атауы; ақының мөлшері мен оны төлеу кезеңділігі; шарт мерзімі; егер шартта лизинг алушының меншігіне мүліктін көшуы көзделсе, осындай көшудын талаптары. (АК, 567-б. 1-4 тарм.)
Лизинг беруші лизинг алушы үшін мүлік сатып ала отырып, мүліктің белгілі бір лизинг ретінде беруге анықталғандығы туралы сатушының хабардар етуге міндетті екендігі анықталған (568-бап).
Осымен бір мезгілде, лизинг пәні болып табылатын мүлікті сатушының тек кана өзінен мүлікті сатып алған лизинг берушының алдында ғана емес, лизинг алушының алдында да тікелей жауапкершілігі көзделген. Сатушымен қатынасарда лизинг алушы мен лизинг беруші бірлескен несие беруші болады. (572-бап, 1-тарм.)
Сонымен қатар, лизинг алушы мүлікті сатып-алу, сату шартының тарабы болғандағы сияқты, сатып алушының, сатып алынған мүлікке ақы төлеу міндетін қоспағанда, қалған барлық құқықтары мен міндеттерін иеленеді. (572-бап, 1-том, 1 абзац) Егер лизинг шартында өзгеше көзделмесе, сатушыны таңдау құқығын лизинг алушы да болган жағдайларды қоспағанда, лизинг беруші лизинг алушының алдында сатушыынын сатып-алу-сату шартынан туындайтын талаптарды орындауы үшін жауап бермейді. Сатушыны лизинг беруші тандамайтын жағдайда лизинг алушы сатып алу-сату шартынан туындайтын талаптарды тікелей өз қалауы бойынша бірдей (ортақ) жауап беретін мүлікті сатушыға да, лизинг алушыға да коюға құқылы. (572-бап, 2-том)
Лизингтін пәні болып табылатын мүліктің кездейсоқ жойылу немесе бүліну қаупін лизинг алушы көтереді. Бұл қауіптер, егер шартта өзгеше көзделмесе, лизинг алушыға мүлікті берген кезде ауысады.
Осылайша, мүлікті жалдау шарты барынша кең заңнамалық негіздемеге ие болды. Жоғарыда айтылғандай, бұл шарт Қазақстан экономикасында, азаматтар мен ұйымдардың күнделікті өмірінде маңызды рөлге ие. Мүлікті жалдау шартының, элементтерінің, құрылымының, мазмунының, нысанының, ұғымдарының нақты ара жігін ашып алу және оларды дұрыс ұғыну теоретиктер үшін де, тажірибелік қызметпен айналысатын заңгерлер үшін де қажет. ҚР-ның әлемдік экономикаға, Бүкіләлемдік Сауда ұйымына кіруге тырысушылықтары осы шартты зерттеудің көкейкестілігін артығымен дәлелдейді және осы дипломдық жұмыс дәл осы тақырыпты зерттеуге арналған.
1 –Тарау Жалдау шартының түсінігі және элементтері
1.1 Жалдау шартының түсінігі
Мүлікті жалдау қатынастары ҚР-сы АК-ның 29-тарауында реттелген. Бұл тараудың 1- параграфында мүлікті жалдаудың жалпы ережелері қамтылған. Мүлікті жалдау қатынастарын реттеу азаматтық кодекспен шектелмейді, олар басқа да заң актілерімен реттелуі мүмкін. АК-тың диспазитивті сипаты мүлікті жалдау шартына да қатысты колданылады, сондықтан осы шарттардың катысушыларында негізгі нормаларды өзгерту және оларды өздерінің кажеттіліктерін қанағаттандыруға ыңғайландыруларына мүмкіндіктері бар.
Сатып алу-сату шарты сияқты, мүлікті жалдау шартының да өзінің бірқатар түрлері бар. Бұл түрлердің айрықша болуы, олардың пәнінің, мақсатының, сонымен қатар басқа да факторлардың ықпал ету ерекшеліктерінің нәтижесі. Қолданыстағы АК-пен лизинг, кәсіпорындарды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау шарттары реттелген. Мүлікті жалдаудың түрлері бұл тізіммен шектелмейді.
Мүлікті жалдау және жалдау терминдері тепе-тен болып келеді және мұны АК-н осы қоғамдық қатынастарды реттейтін тарауынын атауынан байқауға болады. Біраз, уақыт бойы бұл терминдер арасында анықсыздық орын алған. Жалдауды, оның белгілі бір талаптарын, (мысалы, мүлікті келешекте сатып алу құқығы) ерекшелендіретін белгі ретінде болып шығара отырып, мүлікті жалдаудың арнайы бір түрі ретінде қарастырған.
Қазақ КСР-нын Жалдау туралы арнайы заңы кабылданып, кейінен ол оміршен болмағандықтан алынып тасталды. Қазір осы терминдердің сәйкестігі жөніндегі мәселе төңірегінде үлкен даулар жок, бірақ жалдау мүлікті жалдау шарттарынын арасында біршама ерекше орынға ие деген көзқарастар да кездесіп жатады.1
Мүлікті жалдау шартының сатып алу – сату, рента шарттарынан ерекшелігі, ол мүлікті уақытша пайдалануға берумен байланысты қатынастарды реттейді. Мүлікті жалдау шарты Римде кеңінен таралған. Оның атауы locatio conductio rerum болған, оның аныктамасының қазіргі заңнамадағы анықтамадан айырмашылығы жоқ. Мұнымен қатар, мүліктік жал затты пайдалануды2 білдірген және жалдаушының мүлікті иеленуге мән берілмеген, бұл былай тұрғанда жалдаушы тек қана иесінің құқықтық өкілеттіліктерін жүзеге асыруға көмектесуші түріндегі қатты ұстаушы ретінде ғана қарастырылған (бағаланған). Тіпті, казір де мүліктік жал шартынын негізгі максаты жалдаушыға мүлікті оған кажетті мөлшерде ғана пайдалану, одан пайдалы қасиеттерді алу мүмкіндігін беру болып табылады.
Мүліктік қатынастарды құқықпен реттеу барған сайын жетілдіруде. Бұл бірінші кезекте біздің заңнамада заттық құқықтар жүейесінің барынша ашылғандығы арқылы айқындалады. Нәтижесінде шарттық қатынастардың да мазмұны өзгерістерге ұшырап, оларды реттейтін нормалар меншік және заттық құқықтар саласының нормаларымен тығыз байланыстырады. Жалдау құқығын заттық құқықтар арналған соңғы қазақстандық жұмыстарда (еңбектерде) жалдау заттық құқықтарға жатқызылды3. Жалдауды дәл осы турғыдан қарастыру, байқағанымыздай, пайдаланумен қатар иеленуды де көздейтін, жалдаудың заңы анықтамасындай, пайдаланумен қатар иеленуді де көздейтін, жалдаудың заңы анықтамасында да көрініс тапқан. Бұл заңнамалық шешім жалдау қатынасардың, бұрыңғыдан гөрі тұрақттылығын арттырады және олардың маңыздылығын көтереді. Осылайша, мүлікті жалдау шарты – белгілі бір себептерге байланысты мүлікке жеке меншік құқығына ие бола алмайтын немесе мұндай кажеттілігі жоқ тулғалардың бөтен мүлікті пайдалануын әсерлі құқықтық реттеуші рөлін атқарады. Жалдау кейбір жағдайларда (мысалы, жерді жалдау) тіпті, меншік құқығына балама ретінде қарастырылған (әңгіме ҚР-сы Президентінің 1995 жылғы 22-желтоксандағы заң күші бар Жер туралы Жарнамадағы 41-бапта көзделген, ұзақ мерзімді 99 ж. дейінгі жалдау туралы болып отыр). Енді жалдау (уақытша жер пайдалану құқығы) 49 ж. мерзімге берілуі мүмкін. (ҚР-ның 2001 ж. 24-қантарындағы Жер туралы Заңынын 28-бабы). Бірақ бұл тұтас алғанда мүлікті жалдау шартына тән емес.
Жалдау шартынан туындайтын міндеттемілік – құқықтық қатынастар мен заттық-құқықтық қатынастарды ажырата білген жөн. Әрине, міндеттемелік құқық шенберінде аталған қатынасардың алғашқысын барынша толық қарастырған дұрыс, мұнымен қатар, заттық жалдау құқығы, осы құқық мәселелеріне арналған еңбектерінде барынша кең және толық талқыланған. Сонымен қатар, міндеттемелік – құқықтық қатынастарды ескермеуі, жалға беруші мен жалдаушының құқықтық жағдайларының сипаты толық деп айтуға болмайды. Сырт көзбен қараганда шарттық қатынасы болып көрінетін қатынасы негізінде жалға берушімен жалдаушының бір-біріне ықпал етуін елемеуге де болмайды. Мұнда сөз жалға берілетін мүлікті ұстау ауыртпалығын айрықша бөлу, мүлік иесі мен оны жалдаушының заттық құқықтық өкілеттіліктері арасындағы бәсекелестік және т.б. жөніңде болып отыр.
Осы шартқа ҚР-дағы АК-ның 151-154 баптарында қамтылған мәміле нысаны жөніндегі жалпы талаптар да қатысты болып келеді. Мұнымен қатар, мүлікті жалдау шартынын нысаны арнайы талаптар көзделген. Бұл шарт бір жылдан астам мерзімге жасалған жағдайларда, ол жазбаша нысанда жасалуы тиіс. Қызметтің қандай түрі (кәсіпкерлік және кәсіпкерлік емес) жүзеге асыралатындығына және шарт мерзіміне қарамастан, тараптардың бірі заңды тұлға болған жағдайда, шарт жазбаша нысанда жасалуы тиіс. Қозғалмайтын мүлікті жалдау шарты мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс. Мұнда қозғалмайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмлелерді мемлекеттік тіркеу туралы Жарлықтың 2-бабында сәйкес, мемлекеттік тіркеу объектілері болып пайдалану құқығы, жерді бір жылдан астам мерзімге пайдалану құқығы екендігін ескере кеткен жөн.
Жалдау мерзімі аныкталмаған шарттарда бұл мәселе қалай шешіледі деген сұрақ туындап отыр.
Тараптар, бірінші кезекте жалдаушы мұндай жағдайларда өзінің ішкі ниеттері мен мудделерін басшылықка алуы тиыс, ал тіркеуші оған мерзімі анықталмаған жалдау шартын тіркеуге кедергі келтіруі тиіс.
ҚР-дағы қозғалмайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жүйесімен ұқсас келеді. Оның міндеті мүлікке құқықтар жиынтықтылығына кепілдік беру.
Азаматтар арасындағы бір жылға дейінгі мерзімге жасалатын мүлікті жалдау шарты ауызша нысанда жасалуы мүмкін. Егер жалданалатын мүліктің келешекте жалдаушыға өтуі көзделсе, онда ол, осындай мүлікті сатып алу-сату шартының нысанында жасалады.
Жалдау шартының – бұл шартты азаматтык-құқықтық шарттардың дербес түрі ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін өзіне тән белгілерін болып шығаруға болады.
Біріншіден, бұл шарт азаматтық-құқытық шарттардың мүлікті беретін шарттар қатарына жататындығын ескере отырып, жалға берушының мүлікті беруі, сол мүлікке меншік құқығының жалдаушыға ауысатындығын бүлдірмейтіндігін атап өткен жөн; соңғысы (жалдаушы) мүлікті тек иеленуге және пайдалануға, не тек пайдалануға алады. Бұл жағдай жалдау шартын басқа, сатып алу-сату, айырбас, қарыз сиякты ұқсас шарттардан ерекшелендіретін белгі бола алады. Революцияға дейінгі Ресейлік азаматтық заңнамага қарағанда, қазіргі заң бойынша аталған мүлікке иелену құқығын да алады. Басқаша айтқанда, жалдаушы жалданған мүліктің пайдалы қасиеттерін ғана алып қоймайды, сонымен қатар ол мүлікке иелік етіп, оның титулды иесі бола алады. Тиісті мүлікті пайдалану оны иеленбей-ақ мүмкін болған жағдайларда, жалдаушының осы мүлікті пайдалануға алуы жеткілікті (мысалы, ғимарат иесі, ол ғимарат алушыға иелену құқығын сақтай отырып, жалдаушыға белгілі бір бөлмелерді пайдалану құқығын береді).
Жалданған мүлікті пайдалану – мүліктің жалдаушы тарапынан пайдаланылатындығын білдіреді. Жалдаушы сол мүлікті пайдалану натижесінде алынған өнімдер мен табыстарды иеленеді. Жалдау шарты осы сапасымен ақылы қызмет көрсету шартынан ерекшеленеді. Ақылы қызмет көрсету шарты бойынша тапсырысшы қызмет көрсетушының мүмкін уақытша пайдалана алады. Бірақ оның мүддесі – қызмет алу. Оның тиісті мүлікті пайдаланудан тусетін өнім мен табыстарды, жемістерді иеленуге мүмкіндігі жоқ.
Жалға алушыға титулды иеленуші мәртебесін беру – оның жалданған мүлікке қатысты құқықтары мен заңды мүддесін қонғау мәселесін қалыпты түрде шешуге мүмкіндік береді. Мұнда әнгіме жалдаушыға мүлікті титулды иеленуші ретінде, жалданған мүлікке үшінші тұлғалар тарапынан қол соғудан қоңғаудың заттык-құқықтың тәсілдерін беру туралы болып отыр. Мұндай мүмкіндік АК-тың 305-бабынан туындап отыр. Осы бапқа сәйкес, мүлікті бөтеннің иелігінен талап ету құқықтары (виндикациялы талап), сонымен қатар, мүлікті иеліктен айырмай-ақ бұзудан қорғану құқығы (негаторлық талап), негіздерде жүзеге асыратын, мүліктің меншік иесі болмайтын тулғаларга да тиесілі.
Сонымен қатар, жалдаушыға титулды иеленуші мәртебесін беру заң шығарушыға заттық-құқықтық қатынастардың басқа элементін сақтау жолымен еру құқығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Меншік немесе өзге де шектелген заттық құқықтық үшінші бір тұлғаға жалдау кезінде өтуі жалдау шартын өзгертуге немесе бұзуға негіз болып табылаалмайды.
Жалдаушыға заттық-құқықтық қорғануды беру және мүліктің еру қасиетін мойындау - бұл құқықтың заттық құқықтар қатарына жататындығын білдіреді.1
Бірак, менін ойымша мүлікті жаңа иеленушіге жалдаушының құқығымен ауыртпалық салып беру және оған заттық-құқықтык қорғану құқығын беру заң шығарушының, міндеттемеліқ – құқықтық табиғатын сақтайтын жалдау шартын реттеу үшін заттық-құқықтық қатынасардың кейбір элементтерін қолдану нәтижесі болып табылады. Өйткені, жалдау шартынан туындайтын құқықтық қатынасы абсолютті емес, қатыстылық сипатқа ие; оның негізгі мазмуны жалға беруші мен жалдаушыныңбір бірыне қатысыты құқықтары мен міндеттері, ал үшіншы тұлғалардың қатысы жоқ.
Жалдаңган мүлікті пайдалануға байланысты жалдау шартының өзіне тән тағы бір белгісі – қазіргі азаматтық заңдарда жалдаушыға тиесілі мүлікті пайдалану құқығы бұрыңғы революцияға дейінгі заңдағыдай толық талқыланбайды. Мәселен, бұрын жалдаушы өзі жалдаған мүлікті қайта жалдауға (субаренда) бере алатын. Ал қазір АК керісінше презумпция жасаған: Жалдаушынын, оған мұндай құқықты жалға беруші өзі берген жағдайларды коспағанда, мүлікті қайта жалдауға беруге құқығы жоқ. (615-бап. 2-тарм.)
Екіншіден, АК-те заң шығарушының жалдау шартын бөлшекті және тікелей реттеуге тырысушылығы байқалып отыр. Ең болмағанда жалдау шарты үшін де, оның жеке түрлері үшін де ортақ мәселелерді реттеу мақсатында жалдау шартынын барлық түрлерін қамтитін ережелері жақшанын сыртына шығарылып 34-тараудың 1 параграфына біріктірілді (жалдау туралы жалпы ережелер).
Сонымен қатар, жалдау қатынасарын бөлшектеп реттеу бұл саладағы шарт еркіндігі кағидасын шектемейді. Жалдау шартын реттейтін нормалардың көпшілігі диспозитивті сипатқа ие, және олар, тараптар белгілі бір мәселелерді шартта реттелмеген жағдайда әрекет етеді. Осылайша, жалдау шартынан туындайтын негізгі құқықтық қатынасардың барлығы тараптармен реттеледі: мысалы, шарт мерзімі, оның өту салдары; мүлікті жалдаушыға беру тәртібі; жалдау ақысын төлеу нысаны мен тәртібі; мүлікті ұқыпты ұстау жөніндегі тараптардың міндеттері; жалдаушынын шартты жаңартуға басым құқығы; жалдаушынын мүлікке жасаған жақсартуларының тағдыры және тағы басқалары.
Үшіншіден, жалдау шартының жекелеген түрлерін бөліп шығару (прокат, лизинг, т.б.) бәріне ортақ, біріңғай саралаушы белгісі негізінде емес, жалға берілетін мүліктің түріне байланысты жүзеге асырылған. Заң шығарушы мұнда да, мүліктің барлық түрлері үшін оларды берудың арнайы ережелерін анықтай мақсатын көздеген жоқ; әңгіме қайта ерекше реттеуді қажет ететін жекелеген объектілер жөніңде болып отыр (мысалы, үйлер мен ғимараттар, кәсіпорындар). Бұл жағдайда басқаларынан кем емес ерекшелігі бар объектілерді өткізіп алу қаупі нәтижесінде, олардың жалдау шарты туралы жалпы ережелермен реттелуін шектеп қою тәуекелі туып отыр. АК-ты қолдану тәжіребесі, атап айтқанда құрылысы аяқталмаған немесе тұрғын емес үйлерге қатысты қаупі растап отыр. Құрылысы аяқталмаған объектілер мен тұрғын емес үйлер заңмен қозғалмайтын мүлік деп танылады, бірақ оларды жалдау кезінде тараптар жалдау шартының жалпы ережелерін басшылыққа алуға мәжбұр болып отыр. Ал бұл, өз кезегінде бірқатар қиындықтарды, оның ішінде сот тәжіребесінде қиындықтар туғызып отыр.
Прокат шарты жалдау шартының жекелеген түрі ретінде субъективтік құрамына байланысты бөлініп шығарылып отыр: мұнда жалға беруші болып тек мүлікті жалға беруді кәсіпкерлік қызмет ретінде жүзеге асыратын тұлға ғана бола алады және жалдаушының мақсаты мүлікті пайдалану (бұл максат тутынушылық сипатта болуы керек).
Азаматтық-құқықтық міндеттемелердің жалпы сипаттамасы тұрғасынан жалдау шарты екі жақты, консенсуалды, ақылы, өзара байланысты (синалагматикалық) шартқа жатады.
Жалдау шарты тараптардың оның елеулі жағдайларына қатысты қол жеткізгенде жасалатын деп саналатындықтан – консенсуалды болып табылады, ал оның күшіне енуі мүлікті берумен байланыстырылмайды. Жалдаған мүлікті жалдаушыга беру жасалған және күшіне еңген жалдау шартының жалға беруші тарапынан орындалғандыгын білдіреді. Сондықтан, шарттың күшіне ену сәті мүлікті берумен сәйкес келгенде, жалдау шартынын жасалуынын ерекше тәртібі ретінде қарастыруға болады. Бірақ осының негізінде жалдау шартының нақты шарттар қатарына жатқыза алмаймыз.
Жалдау шарты ақылы болып табылады. Өйткені жалға беруші өзінің міндеттерін орындағаны үшін жалдаушыдан ақы алады.
Жалдау шарты екі жақты, өйткені тараптардың әр қайсысы жеке алғанда міндеті екіншісінің пайдасына орындауы тиіс болғандықтан борышқор және орындауды талап ете алатындықтан несие беруші болады. Сонымен қатар, жалдау шартында бір-біріне қарсы елеулі және маңызды екі міндет бар: жалға берушінің мүлікті жалдаүшының иелігі мен пайдалауына беру міндеті. Бұл екі міндет бірін-бірі шарттандырады және экономикалық тұрғыдан тепе-тең болып табылады.
Жалға берушының міндеттерін қарсы орындаудың субъектісі деп танудың заңи салдары – бір тараптың шарттын орындалмағаны, не шарттың өз уақытында да орындалмайтындыгын растайтын жағдайлар болғанда, қарсы орындау субъектісі өз міндетін орындауды тоқтата тұруға, не оны мүлде орындаудан бас тартып, шығындарды толтыруды талап етуге құқылы (238-бап. 2.тармақ).
1.2 Мүлікті жалдау шартының элементтері.
Бұл шарттың тараптары – жалға беруші және жалдаушы. Жалға беруші мен жалдаушы ретінде кез келген тұлғалар (заңды және жеке) бола алады. Жалға беруші болып коммерциялық, коммерциялық емес ұйымдар бола алады.
Ал, жалдау шарттары мемлекет немесе әкімшілік – аумақтық бірлік атынан жасалған жағдайларда, жалға берушы ретінде өкілетті мемлекет органдар, ҚР-сы Қаржы министрлігінін мемлекеттік мүлік және жекешелендіру жөніндегі Комитетының аумакық органдары болады.
Жалға беруші – бұл жалға берілетін мүліктің иесі; заңды тұлға мүлік иесі бола алады; егер мүлік оған шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығы негізінде тиесілі болса. Шартпен, немесе заңмен мүлікті жалға беруге өкілетті болып табылатын тұлға (мысалы, сенім білдірілген тұлға, мүлікті басқарушы) жалға беруші бола алады.
Жалдаушы (жалдаушы) –мүлікті уақытша иелену мен пайдалануға, не тек пайдалануға алған заңды немесе жеке тұлға. Мысалы, станокты жалдаушыға белгілі бір сағаттарда немесе күндерде онымен жұмыс жасауға құқық беріледі. Мүлікке жедел басқару құқығын иеленушы коммерциялық емес ұйымдардың оны жалға беру құқығы мүлік иесімен шектелуі мүмкін.
Тараптардың құқықтары мен міндеттерінің басқа тұлғаларға өтуі локалды және әмбебап құқық мирасқорлығы тәртібімен жүргізілуі мүмкін. Жалдаңған мүлікке меншік, жедел басқару немесе шаруашылық жүргізу құқықтарының басқа тұлғаларға өтүі жалдау шартын өзгертуге немесе бұзуга негіз болмайды. Бұл жағдай жалдау, мүлікке ауыртпалық салатындыгын былдіреді.
Азаматтың қайтыс болуы нәтижесінде жалдаушынын құқықтарының оның мирасқорына өтүі шартты немесе заңда өзгеше көзделмесе жалпы ережелер бойынша жургізіледі. Әмбебап мирасқорлық кезінде де осы ережені басшылыққа алу керек.
Жалдау шартының пәні (объектісі) – негізінен қозғалмалы және қозғалмайтын заттар болып табылады. Жалдау шарты бойынша берілетін мүлік (зат) жеке – анықталған тұтыналмайтын, қолдану процесінде өзінің тұтынушылық қасиеттерін табиғи тозу жолымен біртіндеп жоятын немесе жер учаскесі, көпжылдық екппе және т.б. сол сияқты қалыпты қолдану жағдайларында өз қасиеттерін жоғалтпайтын объектілерге жатуы қажет. ҚР-нын АК-ның 541 бабына сәйкес мүліктік жалға кәсіпорындар мен басқа да мүліктік кешендер, жер учаскелері, ғимараттар, құрылыстар, құрал-жабдық, қолық құралдары да берілуі мүмкін. Жалдау объектісі ретінде сондай-ақ басқа да заттар да болуы мүмкін.
Заңнама бойынша мүліктік жалдауға берілмейтін немесе берілуі шектелетін мүлік түрлері белгіленуі мүмкін. Бұл бірінші кезекте азаматтық айналымнан алынып тасталған және азаматтық айналасында шектелген заттарға қатысты.
Азаматтық айналымнан алынып тасталған заттар жалға беріле алмайды, ал азаматық айналымында шектелген заттар пайдалану режим сақталғанда және оған меншік құқығын іске асыру режімін сақтаған жағдайда жалдауға берілуі мүмкін. Мысалы, азаматтық айналымында шектелген белгілі бір мүлікті иеленуге руқсат алмаған тұлға, оған деген құқықты уақытша беру емес (ҚР АК 252 бап, 2 тармак), жыл ішінде ол заттан құтылуы тиіс (басқа тулғаға меншік құқығын беру аркылы).
Сонымен қатар, егер тулға келешекте руқсат алуға тырысқан жағдайда, осы норма түрлі дифференциалды қолдануды талап етеді, бұл кезде ол затты жалға бере алады немесе азаматтық айналымында шектелген мүлікті иелену құқығы жоқ меншік иесі оны соңынан келешекте сатып алу шартымен жалға бере алады. Бұндай бағалау азаматтық айналымында шектелген затқа рұқсаты жоқ тұлғаға құқығын өткізуге (сатуға) мүмкіндік беріп меншік иесінің позициясын кушейтеді және меншіктің заңнамалық кепілдемесін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ кейбір объектілерді (негізінен табиғи) жалға берудынң ерекшеліктері бар, мысалы жерді жалға беру ҚР-нын Жер туралы заңынын 48 бабына сәйкес жер пайдаланушылар жер учаскесін беру актысіне немесе жалдау шартына (уақытша тегін жер пайдалану шарты) сай пайдалануға (қолдануға) міндетті. Бұдан басқа оған жалдаушылардың азаматтық-құқықтық міндеттемелерімен тығыз быйланысты. Жалға берілген мүлікті пайдалану бойынша тағы да бірқатар міндеттемелер жүктеледі, ал кейбір жағдайларда оны нақтылау жургізіледі.
Бұл міндеттемелерге жататындар:
санитарлық және экологиялық талаптарға сәйкес келетін өндіріс технологиясын қолдану, халық деңсаулығы мен коршаған ортаға зиян болдырмау;
- топырақ құнарлылығын төмендетпеу, жер қонғау шараларын жүргізу;
орман, су және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану тәртібін сақтау, жер учаскесінде орналасқан, заңнамаға сәйкес мемлекеттік қонғауға жататын тарихи, сәулет ескерткіштерін, археологиялық мұражайларды және тағы да басқа құнды объектілерді қонғауды қамтамасыз ету;
басқа меншік иелері мен жер пайдаланушыларының құқықтарын бұзбау;
топырактың құнарлы қабатын сату немесе басқа тұлғаға беру мақсатында алуға (сыпыруға) жібермеу, тек құнарлы қабатын қалпына келмейтін жағалауының болдырмау үшін кажет жағдайларды қоспағанда;
заңнамада қарастырылған сервитуттар ұсыну тәртібін қамтамасыз ету;
Тұрғын-үй, жер қайнауы және басқа объектілер жалдаудың өзіндік ерекшелігі бар. Бұл жағдайда жер қайнаудың учаскелері ҚР АК-нын 541 бабында 4 тармағының нормаларынан шығатын концессиялар және басқа дер негізінде пайдалануға беріледі, және ол өзінін құқықтық табиғаты жағынан мүліктік жалдау шартына ұқсас, базалық ережелеріне негізделеді. Мүліктік жалдау шартынын объектілерінің кең мағнадағы түсінігі мынадай тұжырым жасауға мүмкіндік береді. ҚР-нын азаматтық заңнамасында шарт институттар жетілдіруде; одақтық кезеңнін азаматтық құқығына таныс емес шарттарынын, сондай-ақ шарт құқығынын барлық жуйесінің конструкциясын өңдеу нәтижесінде пайда болуда.1 Жер қайнауын пайдалануға және басқа да шарттарының жаңа түрлерімен байланысты бұрыңғы аныкталмағандық (белгісіздік) біртіндеп жойылуда.
ҚР АК-де тағы да бір елеулі жаңалық бар. Оны батыл, прогрестік қадам деп атауға болады, біздің көзқарасымыз бойынша онда жолдау қатынасарының одан әрі даму перспективасі қаланады. Ол сонымен қатар дәстүрлі жолдау көзқарасы жағынан әдеттегі емес болып табылады. ҚР АК-нын 541-бабынын 2-томына сәйкес, егер заң актілерімен көзделмесе жер пайдалану құқығы және басқа да заттык құқықтар жалдау объектісі болатын тауар айналымын әмбебаптауға (универсалдауға) мүмкіндәі береді. РФ АК-де ұқсас норма қарастырылмаған.
Мүлікті жалдау шартының ақылы сипаты, жалпы алғанда міндеттемелік құқықтық нормалардың мазмуны мен қалыптасқан шарттар тәжіребесі мүлікті жалдау шартында да, оны сатып алу, сату шартында да елеулі жағдай ретінде тек қана оның пәнінің болуына ықпал етері сөзсіз.
Мүлікті жалдау шартында жалдаушыға мүліктік жалдау объетісі ретінде мүлікті анықтауға мүмкіндік беретін мәлеметтер көрсетілуі тиіс. Объект жағдайы туралы мүліктік жалдауда берілуі тиіс, бұл мәліметтердің болмауы тараптарының келіспеуі, ал сәйкесінше шарт жасалмаған болып саналады.
Маңызды практикалық мәні біздің көзқарасымыз бойынша тек объектілердің номинальді келісуі ғана емес, ал оның бөлшекті түрде анықталуы болып табылады. Бұның кажеттігі мүліктік жалдау шартының өзіндік мазмұндық принципінен туындайды.
Жалдау шартының бағасы – шартқа сәйкес анық талады егер ол белгіленбесе негіз ретінде әдеттегі жағдайдагы алынатын жалдау ақысы алынады.
Жалдау шартының мерзімі
Мүліктік жалдау шарты белгіленген мерзімге жасалуы мүмкін. (ҚР АК 545-бап, 1т.) Казак ССР АК-де мүліктік жалдау шартынын шекті мерзімі мүлік түріне қарамастан 10 жылдан аспауы қарастырылды. ҚР АК жалдауының шекті мөлшерін тек жекелеген түрлеріне ғана белгілеген. Бұрын ескертілгендей, жер жалдау 99 жылға дейін мерзімге жасалуы мүмкін. Тұрмыстық прокат шарты – 1 жылдан аспайтын мерзімге жасалады.
Мүліктік жалдау шарты анықталмаған мерзімге жасалуы мүмкін. Бұл мерзім көрсетілмей жасалған жағдайда орын алады. Егер мүлікті жалдау шартының мерзімі анықталмаса, әрбір тарап, егер заң актылерінде басқаша көрсетілмесе, басқа тараптарды жылжымайтын мүлікті жалдауда 3 ай бұрын, басқа мүліктерді жалдауда 1 ай бұрын алдын-ала ескерту арқылы шарттан кез-келген уақытта бас тартуға құқылы.
Мысалы, тараптар белгісіз мерзімге жасалған мүліктік жалдау шартында шартты біржақты бұзуга тиім салуды қарастыруы мүмкін.
Егер мүлікті жалдаудың шекті мерзімі белгіленсе, ал шарттың өзі белгісіз мерзімге жасалса, онда шарт жалдаудың шекті мерзімінін бітуіне байланысты автоматты турде токтатылады. Бұл жағдайда заң актілерімен белгіленген шекті мерзімнен астын мүлікті жалдау шарты шекті мерзімге тең жасалған деп саналады. Жалдаудың шекті мерзімі қарастырылмағанда, мүліктік жалдаудың мерзімі де шектелмейді, тек жалға берілетін қызметтік заттарды қоспағанда. Бұдан басқа, тараптардың әр-қайсысы шартты өз бастамасымен бұзуга құқығын сақтайды.
1.3 Мүліктік жалдау шартының түрлері
Лизинг – мүліктік жалдау шартының бір түрі ретінде
1.1 Лизинг әлемдік құқықтық жүйеде және АК-те лизинг шарты – мүліктік жалдау шартының ерекше түрі ретінде. Осы заманғы кәсіпкерлер улкен ықлас (мүдде) тұғызады, АК-ның 29-тарауы осы лизингке арналған (АК 562-567-баптар).
Алгаш рет бұл ғасырдың ортасында АҚШ-та пайда болып, бұл шарт түрі Батыс Европа мен Жапония фирмалардың іскерліқ практикасында 50 жылдардың соңында кеңінен қолданылды, ал қазіргі кезде әлемнің барлық елдерінде дерлік қолданылады.
Халықаралық жеке құқықты біріңғайландыру жөніндегі Халықаралық институт (UNIDROIT) 15 жыл бойы халықаралық лизингтің біріңғайланған нормаларын жасау жұмысын жүргізді. Бұл ережелердің жасау кажеттілігі әртүрлі мемлекеттерде орналасқан ұйымдар арасында лизингтің халықаралық түрі кең қолданыла бастады.
Бұл жұмыстың нәтижесі 28 мамырда 1988 жылы Оттава қаласында (Канада) қол қойылған Халықаралық қаржылық лизинг туралы Конвенция (Оттава конвенциясы) болып табылады, онда негізгі көп тараған көзқарас ретінде лизинг – мүліктік қатынастардың үш жақты кешені деп танылады.
Бірақта бүгінгі кунде әр мемлекетте лизингті құқықтық реттеу біркелкі емес, көбінесе тікелей, қарама қарсы заңдама шешімдері қалыптасқан немесе басқа лизинг шартынын ережелері.
Лизинг бөлігін қалыптастыруда, жұмысшы тобы ең алдымен халықаралық қаржы лизингідей Оттава конвенциясының концепциясымен бағдарланған, соған сәйкес лизинг мүліктік қатынасардың үштік кешені, сонымен лизингтік компания қолдануының сұрауы және көрсетуі бойынша дайындаушыдан құрал-жабдықты алады, содан кейін пайдаланушыға уақытша қолдануга береді, кешеннің құрамына екі шарт кіреді:
1) Сатып алу-сату шарты (лизинг компаниясымен және дайыдаушының арасында құрал жабдықтарды иеленуге, бұнда дайындаушы – сатушыболып табылады, ал лизингтік компания сатып алушы).
2) Лизинг шарты (лизингтік компания және пайдаланушыдан арнайы осы мақсаттарға сатып алынатын құрал жабдықтарды біріншісі – екіншісіне уақытша пайдалануға береді).
1.2 Азаматтық Кодексте лизинг түсінігі және пәні
Лизинг тусінігі Азаматтык Кодекстың 565 бабында бекітілген, осыған сәйкес лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және лизинг алушына осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкірлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді. Лизинг шартында сатушыны және сатып алынатын мүлікті таңдап алуды лизинг беруші жауап алады (565 б. 1,2 тар Азаматтык Кодекс)
Лизинг пәны АК-те Халықаралық қаржылық лизинг туралы Оттава конвенциясынан кеңірек анықталған және классикалық қаржылық лизингке тән машина, құрал-жабдықтармен қатар, кез-келген тұтыналмайтын заттарды да қамтиді.
Оған қоса, бағалы кағаздар мен табиғи ресурстардың лизинг объектісі бола алмайтыны көрсетілген. (АК 556 бап). Бағалы кағаздар туралы бұл ескерту, АК қабылданға дейін практикада құқықтық табиғатынан лизинг объектісі болып табылмайтын бағалы кағаздармен лизинг шартын жасасуға тырысушылық пен тығыз байланысты.
1.3 Лизинг шартының елеулі жағдайлардың тізімі басқа мүліктік жалдау шартына қарағанда едәуір кеңірек және шарт объектісінің жалпы жағдайларымен қатар, өзіне қамтиді: мүлікті сатушының атауын; төмен өлшемі мен кезеңдерін; шарт мерзімін; мүліктік лизинг алушы меншігіне өту (алмасу) жағдайларын, егер мұндай алмасу шартта қарастырылса (АК 557 бап).
1.4 АК лизинг қатынастарына байланысты бірқатар ерекшелік жағдайларды қамтиді. Лизинг берушінің лизинг алушы үшін мүлік сатып ала отырып, мүліктің белгілі-бір тұлғаға лизинг ретінде беруге арналғандыгы туралы сатушыны хабардар етуі тиістігі белгіленген (АК 568 бап). Бір мезгілде лизинг пәні – мүлікті сатушының тек мүлік сатып алған лизинг беруші алдында ғана емес, сонымен бірге лизинг алушы алдында да тікелей жауапкершілігі белгіленді. Лизинг алушы мен лизинг беруші сатушымен қатынасы кредиторлар ретінде түседі (АК 572 бап). Бұл орайда лизинг алушы аталған мүлікті сатып алу-сату тарабы болғанда сатып алынған мүлікке ақы төлеу міндетін қоспағанда, оның сатып алушы үшін АК-те көзделген құқықтары бар және міндеттемелерді мойнына алады.
Егер лизинг шартында өзгеше көзделмесе сатушыны таңдау құқығы, лизинг алушыда болған жағдайларды қоспағанда, лизинг беруші лизинг алушының алдында сатушының сату – сатып алу шартынан туындайтын талаптарды орындауы үшін жауап бермейді. Соңғы жағдайда лизинг алушы сатып алу – сату шартынан туындайтын талаптарды тікелей өз қалауы бойынша бірдей жауап беретін мүлікті сатушыға да, лизинг алушыға да қоюға құқылы (АК 572 бап).
Лизингтің нысаны болып табылатын мүліктің кездейсоқ жойылу немесе бұлыну қаупі, егер шартта ерекше көзделмесе, мүлікті берген кезде лизинг алушыға ауысады (АК 569 бап).
Кәсіпорынды жалдау – мүліктік жалдау шартының бір түрі.
2.1 Кәсіпорынды жалдау АК-нің 2 тарауы, 3 бөлімі бойынша реттеледі (АК 573-580 бап).
Жалдаудың бұл түрі бұрыңғы КСРО экономикасының өтпелі кезеңінде, сондай-ақ ҚР-ның нарықтық экономикасында, сондай-ақ жалдау туралы ҚСРО мен ҚазССР-нын арнайы заңдары болды, мұнда кәсіпорынды жалдау жекешеліндірудің аралық сатыларының бірі ретінде қарастырылды. Бірак АК-пен реттелетін кәсіпорын жалдау қайта құру кезеңінің кәсіпорын жалдауынан түбірлі турде ерекшеленеді.
2.2 Кәсіпорынды жалдау шартынын мысалы – мүліктік кешен ретіндегі кәсіпорын болып табылады (АК 119 бап). Бұған жалға берушінін басқа тұлғаларға беруге құқығы жок, құқықтар мен міндеттер кыімейді (АК 573 бап).
2.3 Жалға берушінің құқықтарын қорғау.
Кәсіпорынды жалдаудың құқықтарын реттеудің неғурлым маңызды мәселелердің бірі – жалға берілген кәсіпорынның несие берушілерінің құқықтарын қорғау болып табылады. АК-гі мұндай құқықты қорғауға бағытталған нормалар кешені бар.
Жалпы ереже бойынша кәсіпорын жалдаушыға жалға берушіден міндеттемелерді тоқтатуды немесе мерзімінен бұрын орындауын талап еткен кредит берушілерімен есеп айырысу аякталғаннан кейін ғана берілуы мүмкін (АК 574 бап).
АК-нын 574-бабы несие берушіге қатысты орындалуы тиіс бірқатар нақты талаптарды орнықтырады, оның ішінде жалдаушыға борыштарын аударғалы туралы жалға беруші өз кредит берушілерін жалдау шарты жасалғанға дейін хабарлау міндеттілігі мен бұл міндеттемелер орындалмағаннын салдары ескерілген. (АК 574 бап. 1-3 том)
Шарт бойынша берілген кәсіпорын құрамына осындай арнаулы руқсаты (лицензиясы) болмаған жағдайда жалдаушының орындауы болмайтын міндеттемелерді еңгізу жалға беруші кредит берушілер алдындағы тиісті міндеттемелерден босатпайды (АК 573 бап 2 тармақ).
2.4 Кәсіпорынды жалдау шартының нысандары
Кәсіпорынды жалдау шартының нысандары мен мемлекеттік тіркеуіне арнаулы талаптар қол қойған біріңғай құжат жасау жолымен жазбаша жасалады. Мемлекеттік тіркелуге тиіс және тіркеуден өткен кезден бастап жасалған болып есептелінеді. Кәсіпорынды жалдау шартының нысаны сақтамау шартынның жарамсіздігіна әкеп соғады (АК 575-бап).
2.5 Жалдау кәсіпорының ұстау және жалдаушының жалдау мүлкін өзгертуі мен жақсартуы кәсіпорынды күтіп ұстау міндеттілігіне байланысты ерекшелігі бар. Жалпы ереже ретінде жалдаушы шарттың букіл қолданылу мерзімі ішінде егер шартта өзгеше көзделмесе, ағымдағы және қүрделі жөндеуді қоса алғанда, кәсіпорынды тиісті техникалық күйде ұстауға міндеттілігі белгіленген. (Азаматтық Кодекс 577 бап)
Кәсіпорынды жалдау шарты жалдау кәсіпорнынның мүлкін пайдалану мен қолданугғ қарағанда едәуір кең, егер бұл заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе және мұндай жағдайда бұл кәсіпорнының құнын кемітуге әкеп соқпауы және шарттың басқа ережелерін бұзбауы керек (Азаматтык Кодекс 578 бап).
Жалдаушы жалға берушінің іңсіз жалға алыңган мүлікті несиенің құрамына оның құнын арттыратын өзгерістер еңгізуге, оны қайта құруга, кеңейтуіне, техникамен қайта жарақтандыруға құқылы.
Егер жалдау шартта өзгеше көзделмесе, кәсіпорынды жалдаушы жалға алынған мүліктен ажыратуға болмайтын жақсарту құнының, мұндай жақсартуға жалға берушының рухсат етуіне қарамастан өтемін алуға құқылы. (АК 579 бап 1-2 тармақ)
2.6 АК-нын 580 бабында жалпы ережелерге қосымша ретінде жалдау кәсіпорынын мүліктерін қайтаруға қатысты арнаулы ережелер қосылған өткізу актысын жасауды және оны қол қоюға табыс етуді қоса алғанда, егер шартта өзгеше көзделмесе. Бұл жағдайда жалдаушы міндетті болып табылады және соның есебінде жургізіледы. (АК 580 бап)
Үйлер мен ғимараттарды жалдау – мүліктік жалдау шартының бір түрі
3.1 Үйлер мен ғимараттарды жалдау АК-нын 29 бөлімінің 4 тарауы бойынша реттеледі. (АК 581-584 баптар)
Үйлер мен ғимараттарды жалдау шарттык нысынасы – заңдык анықтамасы құрылыс нормалары мен Ережелерінде анықталған үйлер мен ғимараттар болады. Сонымен қатар, жалдаудың бұл түріне АК-нын 30 тарауымен реттеленетін тұрғын-үй ретінде қолданылатын үйлер жалдауы жатпайды.
Егер шартта көзделмесе, үйлер мен ғимараттарды жалдауда кәсіпорын жалдау ережелері қолданылады (АК 581 бап).
Ресей АК мен ҚР АК айырмашылығы – үйлер мен ғимараттар тұрған жер учаскелерін жалға беруін реттейтін бөлімдері жоқ, себебі бұл мәселелер ҚР жер заңнамасында реттеледі.
3.2 Шарт нысаны
АК үйлер мен ғимараттарды жалдау шартына белгілеген талаптар анықтаган: үйді немесе ғимаратты жалдау шарты тараптар қол қойған. Біріңғай құжат ретінде жазбаша нысанда жасалады. Бұдан басқа кемінде 1 жыл мерзімге жасалған үйді немесе ғимаратты жалдау шарты мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс және ол осындай тіркеуден өткен кезден бастап жасалды деп есептеледі. Үйді немесе ғимаратты жалдау шартының нысанын сақтамау оның жарамсіздігіна әкеп соғады. (АК 582 бап)
3.3 АК жалдау ақы қатынасарын реттеуге ерекше көңіл бөледі. Тараптардың жалдау ақысынын мөлшері туралы болмаған жағдайда үйді немесе ғимаратты жалдау шарты жасалмаған деп саналады. АК 583 бабында 1тармактың нормасы бойынша үйлер мен ғимараттарды жалдау шартында АК 385 бап. 3 тарм.-да қарастырылған баға анықтау ережесін қолдануға тікелей тиім салады.
3.4 Жалға берушінің үйді немесе ғимаратты берілуі немесе оны жалдаушының қабылдауы өткізу актысы немесе тараптар қол коятын өткізу туралы өзге құжат бойынша жүзеге асырылады. Кужатқа тараптардың бірінің шартта көрсетілген талаптар бойынша қол коюдан бас тартуы, тиісінше жалға берушының мүлікті беру жөніндегі міндетін орындаудан, ал жалдаушынын мүлікті кабылдаудан бас тартуы деп қаралады. (АК 584 бап)
Көлік құралдырын жалдау
4.1 Көлік құралдарын жалдау Ак-тын 29 тарауы бойынша реттеледі (АК 585-594 бап.). Бұл нормаларына басым негізінде көлік құралдарының экипажімен жалдау (уақытша кеме жалдау) реттеледі. Шарт нысанына көлік құралдарын ұсынумен қатар, оны басқару мен техникалық пайдалану бойынша қызметтер ұсыну да кіреді. Жалдау нысанасы ретінде автомобиль, сондай-ақ басқа да көлік құралдары: әуе, теңіз, өзең кемелері де бола алады. Көлік құралдарының жекелеген түрлерін жалдау, оны басқару және техникалық пайдалану жөніндегі қызмет көрсетулер қосымша заң актілерімен реттелуі мүмкін екендігі Кодексте көрсетілген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz