Оңтүстік Қазақстан аймағының ауыл шаруашылық факторлары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ
1.1 Физикалық.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Егін шаруашылығына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Мал шаруашылығына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
2 ЖАҢА КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕР ЖӘНЕ КАРТА ҚҰРАСТЫРУ ПРОЦЕСІ ( ARCGIS БАҒДАРЛАМАСЫНДА)
2.1 ГАЖ.дың карта құрастырудағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Зерттелетін аймақтың картасын құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ КАРТАСЫН ҚҰРАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Егін шаруашылық карталар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
3.1.1 Жер құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1.2 Жеміс.жидек екпелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1.3 Жүзім өсіру шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.1.4 Органикалық және минералдық тыңайтқыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
3.2 Мал шаруашылық карталар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3.2.1 Өңірлер бойынша мал саны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
3.2.2 Картографиялық белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 83
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ
1.1 Физикалық.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Егін шаруашылығына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Мал шаруашылығына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
2 ЖАҢА КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕР ЖӘНЕ КАРТА ҚҰРАСТЫРУ ПРОЦЕСІ ( ARCGIS БАҒДАРЛАМАСЫНДА)
2.1 ГАЖ.дың карта құрастырудағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Зерттелетін аймақтың картасын құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ КАРТАСЫН ҚҰРАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Егін шаруашылық карталар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
3.1.1 Жер құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1.2 Жеміс.жидек екпелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1.3 Жүзім өсіру шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.1.4 Органикалық және минералдық тыңайтқыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
3.2 Мал шаруашылық карталар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3.2.1 Өңірлер бойынша мал саны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
3.2.2 Картографиялық белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 83
Бірінші тарауда Оңтүстік Қазақстан аймағының ауыл шаруашылық факторларына талдау жасалған, яғни осы аймаққа, оның егін және мал шаруашылығына сипаттама бердім.
Екінші тарауда жаңа картографиялық әдіс бойынша егін және мал шаруашылық картасын құрастырып, ARCGIS бағдарламасында жасаған болатынмын.
Үшінші тарауда аймақтың ауыл шаруашылық картасының құрастыру ерекшелегін
Бірінші ұлттық ауыл шаруашылығы санағының І кезеңінің мәліметтері бойынша 2008 жылы 1 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан аймағының территориясына 430055 ауыл шаруашылық тауар өндіруші санаққа алынды, соның ішінде: 2912 бірлігі (барлық санының 0,7%) ауыл шаруашылық өнімін өндірумен, өңдеумен, сақтаумен айналысатын және ауыл шаруашылығына қызмет көрсетуші кәсіпорындар 70761 (16,4%) – шаруа қожалықтары, 341440 (79,4%) – үй шаруашылығы және 14942 (3,5%) – саяжай телімдеріне берілді.
Егістік алқап 701,6 мың га құрайды, оның ішінде 32,1% немесе 225,0 мың га өндіріске және 62,4% немесе 437,6 мың га шаруа қожалықтарына және 5,5% немесе 38,9 мың га халық шаруашылығына пайдаланады 1.
2007 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі қолданыстағы бағада 113,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың деңгейімен салыстырғанда 3,4%-ға артық. Ауыл шаруашылық өнімінің аймақ бойынша жалпы көлемінің – 18%, немесе 20423 млн. теңгесі – Сарыағаш ауданының тауар өндірушілеріне, Мақтаарал ауданының – 17,8%, немесе 20195 млн. теңге, Сайрам ауданының тауар өндірушілеріне – 12%, немесе 13679,1 млн. теңгесі тиесілі. Бәйдібек ауданында ауылшаруашылық өнімі көлемінің өсімі – 14,2%, Сайрам ауданында – 12,4% құрағанын атап кету қажет.
Алайда, өнім көлемінің Кентау қаласында – 32,8%-ға, Шымкент қаласында – 26,9%-ға, Қазығұрт ауданында – 4,6%, Арыс қаласында – 2,1%-ға кемуі орын алды. 2007 жылы 367,8 мың тонна дәнді дақылдар жиналған немесе 2006 жылдың деңгейіне – 101,9%, майлы дақылдар – 37,2 мың тонна немесе 91,2%, мақта – 438,7 мың тонна немесе 100,8%, картоп – 150,8 мың тонна немесе 122,9%, көкөністер – 494 мың тонна немесе 103,6%, бақша өнімдері – 276,9 мың тонна, немесе 84,4%, жеміс-жидектер – 48,4 мың тонна, немесе 81,2%, жүзім – 30 мың тонна немесе 100,3% жиналған. 2007 жылы облыстың барлық шаруашылық санаттарында 145,6 мың тонна – ет (тірідей салмақта), 566,6 мың тонна – сүт, 238,8 млн. дана – жұмыртқа өндірілді 2.
2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша, аймақтағы шаруашылықтардың барлық санаттарындағы ірі қара мал саны – 689,5 мың басты немесе 2007 жылдың сәйкес кезеңіне – 107,4%, қой мен ешкі – 3305,3 мың бас немесе 105,9%, жылқы – 133,9 мың бас немесе 104,2%, түйе – 15,6 мың бас немесе 101,2%, шошқа – 34,7 мың бас немесе 112,4%.
Екінші тарауда жаңа картографиялық әдіс бойынша егін және мал шаруашылық картасын құрастырып, ARCGIS бағдарламасында жасаған болатынмын.
Үшінші тарауда аймақтың ауыл шаруашылық картасының құрастыру ерекшелегін
Бірінші ұлттық ауыл шаруашылығы санағының І кезеңінің мәліметтері бойынша 2008 жылы 1 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан аймағының территориясына 430055 ауыл шаруашылық тауар өндіруші санаққа алынды, соның ішінде: 2912 бірлігі (барлық санының 0,7%) ауыл шаруашылық өнімін өндірумен, өңдеумен, сақтаумен айналысатын және ауыл шаруашылығына қызмет көрсетуші кәсіпорындар 70761 (16,4%) – шаруа қожалықтары, 341440 (79,4%) – үй шаруашылығы және 14942 (3,5%) – саяжай телімдеріне берілді.
Егістік алқап 701,6 мың га құрайды, оның ішінде 32,1% немесе 225,0 мың га өндіріске және 62,4% немесе 437,6 мың га шаруа қожалықтарына және 5,5% немесе 38,9 мың га халық шаруашылығына пайдаланады 1.
2007 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі қолданыстағы бағада 113,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың деңгейімен салыстырғанда 3,4%-ға артық. Ауыл шаруашылық өнімінің аймақ бойынша жалпы көлемінің – 18%, немесе 20423 млн. теңгесі – Сарыағаш ауданының тауар өндірушілеріне, Мақтаарал ауданының – 17,8%, немесе 20195 млн. теңге, Сайрам ауданының тауар өндірушілеріне – 12%, немесе 13679,1 млн. теңгесі тиесілі. Бәйдібек ауданында ауылшаруашылық өнімі көлемінің өсімі – 14,2%, Сайрам ауданында – 12,4% құрағанын атап кету қажет.
Алайда, өнім көлемінің Кентау қаласында – 32,8%-ға, Шымкент қаласында – 26,9%-ға, Қазығұрт ауданында – 4,6%, Арыс қаласында – 2,1%-ға кемуі орын алды. 2007 жылы 367,8 мың тонна дәнді дақылдар жиналған немесе 2006 жылдың деңгейіне – 101,9%, майлы дақылдар – 37,2 мың тонна немесе 91,2%, мақта – 438,7 мың тонна немесе 100,8%, картоп – 150,8 мың тонна немесе 122,9%, көкөністер – 494 мың тонна немесе 103,6%, бақша өнімдері – 276,9 мың тонна, немесе 84,4%, жеміс-жидектер – 48,4 мың тонна, немесе 81,2%, жүзім – 30 мың тонна немесе 100,3% жиналған. 2007 жылы облыстың барлық шаруашылық санаттарында 145,6 мың тонна – ет (тірідей салмақта), 566,6 мың тонна – сүт, 238,8 млн. дана – жұмыртқа өндірілді 2.
2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша, аймақтағы шаруашылықтардың барлық санаттарындағы ірі қара мал саны – 689,5 мың басты немесе 2007 жылдың сәйкес кезеңіне – 107,4%, қой мен ешкі – 3305,3 мың бас немесе 105,9%, жылқы – 133,9 мың бас немесе 104,2%, түйе – 15,6 мың бас немесе 101,2%, шошқа – 34,7 мың бас немесе 112,4%.
1. Халықаралық торап: //www.ontustik.kz//
2. Жаксыбаев А.С . Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ жағдайы
//География және табиғат// - 2005. - №5. - 135 б, 33-40б.
3. Қазақстанның ұлттық энциклопедиясы. Алматы: 7 том. – 2005. -
520б, 10-17б.
4. Айманова С.Е., Нұрахметова Ж.Л., //Қазақстан цифрлары// Алматы:
2006. - 400б, 215-222б.
5. Халықаралық торап: //www.stat.kz//
6. Халықаралық торап: //www.ontustik.stat.kz//
7. Халықаралық торап: //www.data-plus.ru kz//
8. Бересов Р.С., Сәулетбаев Б.Қ. Оңтүстік Қазақстан аймағындағы мақта
өсіру деңгейі //ҚазЭУ хабаршысы//Алматы:– 2006. – №3. - 60б,
24-27б.
9. Елемесов Р.Д., Байбосынов Ж.У. //Қазақстанның ауыл шаруашылығы.
Статистикалық жинақ// Алматы, 2004.- 120б, 98-102б.
10. Ұлбосынова П.Л. Қазақстанның егін шаруашылығы //Жаңа ғасыр//
Алматы:– 2006. - №5. - 80б, 12-14б.
11. Оңтүстік Қазақстан аймағының мал шаруашылық түрлері //Жаршы //
Алматы: – 2006. - №8.- 40б, 4-8б.
12. Махмуд К.С. Сельское хозяйство Южной Казахстанской области
//Промышленность, сельское хозяйство Казахстана// Алматы: 2000.
157б, 77-80б.
13. Құрманбеков К.Е., Дәуренбаев С.М. //Ауыл шаруашылығының
мониторингі//– 2007. - №7.-189б, 55-60б.
14. Халықаралық торап: //www.kz.goverment.kz//
15. К.А. Салищев Картографические шрифты “Картоведение” М. 1976
325б, 40-45б.
16. Серікбаев С.П., Орынбаев Т.М. Оңтүстік Қазақстан аймағының
шаруашылық санаттары // Қазақстан жер ресурстары// Алматы: 1(46)
2008 ж- 132б, 52-59б.
2. Жаксыбаев А.С . Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ жағдайы
//География және табиғат// - 2005. - №5. - 135 б, 33-40б.
3. Қазақстанның ұлттық энциклопедиясы. Алматы: 7 том. – 2005. -
520б, 10-17б.
4. Айманова С.Е., Нұрахметова Ж.Л., //Қазақстан цифрлары// Алматы:
2006. - 400б, 215-222б.
5. Халықаралық торап: //www.stat.kz//
6. Халықаралық торап: //www.ontustik.stat.kz//
7. Халықаралық торап: //www.data-plus.ru kz//
8. Бересов Р.С., Сәулетбаев Б.Қ. Оңтүстік Қазақстан аймағындағы мақта
өсіру деңгейі //ҚазЭУ хабаршысы//Алматы:– 2006. – №3. - 60б,
24-27б.
9. Елемесов Р.Д., Байбосынов Ж.У. //Қазақстанның ауыл шаруашылығы.
Статистикалық жинақ// Алматы, 2004.- 120б, 98-102б.
10. Ұлбосынова П.Л. Қазақстанның егін шаруашылығы //Жаңа ғасыр//
Алматы:– 2006. - №5. - 80б, 12-14б.
11. Оңтүстік Қазақстан аймағының мал шаруашылық түрлері //Жаршы //
Алматы: – 2006. - №8.- 40б, 4-8б.
12. Махмуд К.С. Сельское хозяйство Южной Казахстанской области
//Промышленность, сельское хозяйство Казахстана// Алматы: 2000.
157б, 77-80б.
13. Құрманбеков К.Е., Дәуренбаев С.М. //Ауыл шаруашылығының
мониторингі//– 2007. - №7.-189б, 55-60б.
14. Халықаралық торап: //www.kz.goverment.kz//
15. К.А. Салищев Картографические шрифты “Картоведение” М. 1976
325б, 40-45б.
16. Серікбаев С.П., Орынбаев Т.М. Оңтүстік Қазақстан аймағының
шаруашылық санаттары // Қазақстан жер ресурстары// Алматы: 1(46)
2008 ж- 132б, 52-59б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ
1.1 Физикалық-географиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Егін шаруашылығына сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Мал шаруашылығына сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2 ЖАҢА КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕР ЖӘНЕ КАРТА ҚҰРАСТЫРУ ПРОЦЕСІ ( ARCGIS
БАҒДАРЛАМАСЫНДА)
2.1 ГАЖ-дың карта құрастырудағы ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Зерттелетін аймақтың картасын құрастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
3 Ауыл шаруашылық картасын құрастыру ерекшеліктері
3.1 Егін шаруашылық карталар түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.1.1 Жер құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 49
3.1.2 Жеміс-жидек екпелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 54
3.1.3 Жүзім өсіру шаруашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
3.1.4 Органикалық және минералдық тыңайтқыштар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
3.2 Мал шаруашылық карталар түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
3.2.1 Өңірлер бойынша мал саны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
3.2.2 Картографиялық белгілер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 79
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 80
Пайдаланылған Әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 82
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 83
Кіріспе
Бірінші тарауда Оңтүстік Қазақстан аймағының ауыл шаруашылық
факторларына талдау жасалған, яғни осы аймаққа, оның егін және мал
шаруашылығына сипаттама бердім.
Екінші тарауда жаңа картографиялық әдіс бойынша егін және мал
шаруашылық картасын құрастырып, ARCGIS бағдарламасында жасаған болатынмын.
Үшінші тарауда аймақтың ауыл шаруашылық картасының құрастыру
ерекшелегін
Бірінші ұлттық ауыл шаруашылығы санағының І кезеңінің мәліметтері
бойынша 2008 жылы 1 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан аймағының территориясына
430055 ауыл шаруашылық тауар өндіруші санаққа алынды, соның ішінде: 2912
бірлігі (барлық санының 0,7%) ауыл шаруашылық өнімін өндірумен, өңдеумен,
сақтаумен айналысатын және ауыл шаруашылығына қызмет көрсетуші кәсіпорындар
70761 (16,4%) – шаруа қожалықтары, 341440 (79,4%) – үй шаруашылығы және
14942 (3,5%) – саяжай телімдеріне берілді.
Егістік алқап 701,6 мың га құрайды, оның ішінде 32,1% немесе
225,0 мың га өндіріске және 62,4% немесе 437,6 мың га шаруа қожалықтарына
және 5,5% немесе 38,9 мың га халық шаруашылығына пайдаланады (1(.
2007 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі қолданыстағы бағада
113,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың деңгейімен салыстырғанда 3,4%-
ға артық. Ауыл шаруашылық өнімінің аймақ бойынша жалпы көлемінің
– 18%, немесе 20423 млн. теңгесі – Сарыағаш ауданының тауар өндірушілеріне,
Мақтаарал ауданының – 17,8%, немесе 20195 млн. теңге, Сайрам ауданының
тауар өндірушілеріне – 12%, немесе 13679,1 млн. теңгесі тиесілі. Бәйдібек
ауданында ауылшаруашылық өнімі көлемінің өсімі – 14,2%, Сайрам ауданында –
12,4% құрағанын атап кету қажет.
Алайда, өнім көлемінің Кентау қаласында – 32,8%-ға, Шымкент
қаласында – 26,9%-ға, Қазығұрт ауданында – 4,6%, Арыс қаласында – 2,1%-
ға кемуі орын алды. 2007 жылы 367,8 мың тонна дәнді дақылдар жиналған
немесе 2006 жылдың деңгейіне – 101,9%, майлы дақылдар – 37,2 мың тонна
немесе 91,2%, мақта – 438,7 мың тонна немесе 100,8%, картоп – 150,8 мың
тонна немесе 122,9%, көкөністер – 494 мың тонна немесе 103,6%, бақша
өнімдері – 276,9 мың тонна, немесе 84,4%, жеміс-жидектер – 48,4 мың тонна,
немесе 81,2%, жүзім – 30 мың тонна немесе 100,3% жиналған. 2007 жылы
облыстың барлық шаруашылық санаттарында 145,6 мың тонна – ет (тірідей
салмақта), 566,6 мың тонна – сүт, 238,8 млн. дана – жұмыртқа өндірілді (2(.
2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша, аймақтағы
шаруашылықтардың барлық санаттарындағы ірі қара мал саны – 689,5 мың басты
немесе 2007 жылдың сәйкес кезеңіне – 107,4%, қой мен ешкі – 3305,3 мың бас
немесе 105,9%, жылқы – 133,9 мың бас немесе 104,2%, түйе – 15,6 мың бас
немесе 101,2%, шошқа – 34,7 мың бас немесе 112,4%.
2007 жылы ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім 763,2 млрд. теңгені
құрады. Ауыл шаруашылығындағы жалпы өнімнің орташа жылдық даму деңгейі 2003-
2005 жж. 1995-1998 жж. қарағанда 15,7 пайыздық деңгейге өсті.
Ауыл шаруашылық алқаптарының құрылымында 2008 жылдың статистикалық
көрсеткіші бойынша егін 10,4%, көп жылдық егістер - 0,1%, шабындықтар -
2,3%, жайылымдықтар - 84,8% жетті.
Осыған байланысты елдегі аграрлық сферада экономикалық мақсатты
қамтамасыз ететін 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік ауыл шаруашылық
бағдарлама қабылданды. Агроөнеркәсіптің дамуы біршама тұрақтанды, ол ауыл
шаруашылық өнімдерді өндірудің және өнімдерді өңдеудің өсуі, азық-түлік
импорты деңгейінің төмендеуі, жергілікті халықтың жағдайы жақсарудан
көрінді. Болашақта осы мақсатты одан әрі дамытуда 2006 жылы 2006-2010
жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсібінің тұрақты даму
концепциясы қабылданды және 2006-2008 жылдарға арналған бірінші кезектілік
бағдарлама қайта жасалынды (1(.
Мен Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық карталарын 2007-
2008 жылғы статистикалық мәліметтерді жинап, жаңа үлгіде карта жасауды
мақсат еттім.
1 Оңтүстік Қазақстан АЙМАҒЫНЫң ауыл шаруашылық факторына талдау жасау
1. Физикалық-географиялық жағдайы
Оңтүстік Қазақстан аймағы – Қазақстан Республикасының оңтүстігінде
әкімшілік аумақтық бөлік. 1932 жылы 10 наурызда құрылған. 1962-92 жылы
Шымкент облысы деп аталды. Аумағы 117,3 мың км². Тұрғыны 2,18 млн. адам
(2004 ж). Орталығы – Шымкент қаласы. Солтүстігінде Қарағанды, шығысында
Жамбыл, батысында Қызылорда облыстарымен, оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен шектеседі. Аймақ құрамында 11 әкімшілік аудан, 4 қалалық
әкімдік, 7 қала (Шымкенттен басқа), 13 кент, 171 ауылдық округ, 932 ауыл
бар.
Оңтүстік Қазақстанның жер бедері негізінен жазық (орташа биіктігі
200-500м). Солтүстігінде тасты-сазды Бетпақдала шөлінің оңтүстік батысы,
Ащыкөл ойысы, Тоғызкентау жоны, Шу өзенінің төмен ағысы және мойынқұм құмды
алқабының батыс бөлігі орналасқан.
Аймақтың климаты континенттік. Қысы қысқа, жұмсақ, қар жамылғысы
жұқа, тұрақсыз. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы солтүстігінде – 7
- 9ºС, оңтүстігінде – 2 - 4ºС. Жазы ұзақ, ыстық, қуаң. Шілде айының жылдық
орташа температурасы 25 - 29ºС. Шөлді аймағында жауын-шашынның жылдық
орташа мөлшері 100-150 мм, тау алдында 300-500 мм, биік таулы
бөлігінде 800 мм.
Өзендері бұл аймақта біркелкі таралмаған. Оңтүстік Қазақстан аймағы
жерінің оңтүстігінен солтүстік батысына қарай Сырдария өзені ағып өтеді.
Сырдарияға Арыс (378 км), Келес (241 км), Құркелес (98 км) өзендері құяды.
Арыс өзенінің салалары: Бадам, Сайрамсу, Ақсу, Жабағылы, Машат, Дауылбаба,
Боралдай өзендері. Қаратау жотасынан басталатын Бөген, Шаян, Арыстанды,
Шылбыр, Байылдыр, Көксарай өзендер облыс орталығын қамтамасыз етеді. Шу
өзенінің төмен ағысында суы аз, тек көктемде қар еріген кезде ғана суы
молайып, Созақ ауданының шаруашылықтарын суландырады. Шардара (ауданы 400
км², су көлемі 5200 млн м³), Бөген ( су көлемі 377 млн. м³), Бадам ( су
көлемі 61,5 млн. м³ ) бөгендер салынған. Арыс өзенінен Арыс – Түркістан,
Өзбекстан жеріндегі Сырдариядан Достық (бұрынғы Киров атындағы), Шардара
ауданында Қызылқұм магистралды каналдары тартырылған. Облыс көлдері
негізінен саяз және тұзды, көктемде суға толып, жазда құрғап, сорға
айналады. Ірі көлдері: Ақ-жайқын (48,2 км²), Қызылкөл (17,5 км²), одан
басқа Қалдыкөл, Шүйнеккөл, Тұздықдүме, тағы да басқа ұсақ көлдер бар. Жер
асты суының қоры мол. Саяз және жер асты суларын негізінде ластаушылар
болып, түсті металлургия, мұнай химиясы, жеңіл химия, тамақ өнеркәсіптері
табылады.
Аймақтың жазық бөлігінде топырақ жамылғысын сұр, сортаңды сор,
бозғылт, құмды, құмдақты топырақ құрайды. Тау етегінде шалғындық, таудың
қызыл қоңыр топырағы таралған.
Негізінен шөл белдеміне тән өсімдік жамылғысы қалыптасқан. Сексеуіл,
жүзгін, жусан, күйреуік, бұйырғын, ши, жантақ, еркекшөп; Сырдария, Шу
өзенінің аңғарларында жиде, тал; тау етегінде бетегелі жусанды дала,
тауларында жеміс ағаштары, алша, альпілік шалғын өседі. Жануарлардан
қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, елік, арқар, таутеке, жабайы шошқа қоңыр аю,
барыс, сусар, борсық, шөлді аймақтарда бауырымен жорғалаушылардың түрлері
тіршілік етеді. Құстардан ұлар, кекілік, бүркіт, шіл, торғайдың көптеген
түрлері мекендейді. Табиғи өсімдіктерді, жануарлар дүниесін сақтап қалу
үшін Төле би, Түлкібас аудандары аумағында мемлекеттік
Ақсу – Жабағылы қорығы (1926 жылы) ұйымдастырылған.
Бұл аймақта республика халқының 14,5%-ы тұрады. (2004 жылы).
Тұрғындарының орташа тығыздығы 1км²-ге 18,6 адамнан келеді. Республика
бойынша бала туу жөніндегі ең жоғарғы көрсеткішке (1000 адамға 22,6 сәбиден
келеді) және халық санының табиғи өсімінің ең жоғарғы шамасына (32,5 мың
адамнан астам) жетті. Аймақ халқының басым бөлігін қазақтар (69%) құрайды,
одан басқа өзбек (17,1%), орыс (7,2%), татар (1,2%), әзербайжан, тәжік,
түрік, тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Мақтаарал, Шардара, Сайрам, Сарыағаш
ауданында тұрғындар жиі қоныстанған. Оңтүстік Қазақстан аймағының
тұрғындарының 47%-ы қалада, 53%-ы ауылда тұрады (2(.
1.2 Егін шаруашылығына сипаттама
Егіншілік – ауыл шаруашылығы дамуының негізі. Өсімдік шаруашылығы
дақыл түріне қарай дәнді, техникалық, жемшөпті, бақшалық, бақ өсіру, жүзім
шаруашылығы болып бөлінеді.
Санақтың мәліметтері бойынша облыста жалпы егістіктің 701,6 мың
гектарында немесе 73,1% ауыл шаруашылық дақылдары егілген егіс алқабы алып
жатыр.
Оңтүстіктің климаттық жағдайы бидай, арпа, жүгері, күріш, темекі,
мақта, көкөніс, жеміс-жидек, жүзім тағы басқа да дақылдарды өсіруге
мүмкіншілік береді. Бірақ, егіс алқабының едәуір бөлігін дәнді және дәнді
бұршақты (36,9%), техникалық (36,2%), мал азықтық дақылдар (20,8%), шамалы
бөлігін (6,1%) – картоп, көкөніс, бақша дақылдары алды (1-кесте).
Аймақта қалыптасқан көпсалалық экономика шаруашылық санаттары
арасында егілген егістің құрылымын түбірімен өзгертті. Егер 90-шы жылдары
барлық дәнді және дәнді бұршақты және техникалық дақылдар ауыл шаруашылық
кәсіпорындарда шоғырланған болса, санақтың мәліметтері бойынша олар
кәсіпорындар (54,6% бен 16,0%) мен шаруа (фермер) қожалықтары (42,7% бен
83,0%) арасында бөлінген. Картоп және көкөніс өсіру әсіресе кіші
құрылымдарға – жұртшылық шаруашылықтарына ауысты. Заңды тұлғалардың санаққа
алынған бір субъектісіне егістік алқабын орташа есептегенде – 79,5 га,
шаруа (фермер) қожалығына – 6,2 га, үй шаруашылығына – 0,11 га және саяжай
учаскелеріне – 0,01 гектардан келеді (3(.
Егістік жердің құрылымында оның 70%-ын дәнді дақылдар алады және
олар егіншілік өнімдері құнының 60% -дан астамы береді. Сондықтан
егіншілікте астық шаруашылығы негізгі орын алады. Астық халықты нан, ұн
және басқа азық-түлік заттарымен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады
(1(.
Суармалы егіншіліктің экономикалық тиімділігін арттыру үшін, ең
алдымен мынадай,шараларды жүзеге асыру керек:
– коллекторлық дренаж жүйелерін салу арқылы суармалы
жерлердің мелиорациялық жағдайын жақсарту;
– ескі гидротехникалық құрылыстарды қайта құрып
жаңаларын салу;
– өндіріске жыл сайынғы шығындарды 20 – 30% кемітуге
мүмкіндік беретін жаңа мелиорациялық техниканы
енгізу;
– топырақтағы тұз мөлшерінің артуына жол бермейтін
вертикалдық дренажды қолдану.
Жерді мелиорациялау дегеніміз – құрғақ аудандарды суарып, батпақты
жерлерді құрғату, жалпы жерді жақсарту. Қазақстанда батпақты жерлер жоқтың
қасы, мұнда тек суару мелиорциясы орын алады. Осы мелиорцияны кең көлемде
дамыту әр елдің техникалық және экономикалық мүмкіншіліктеріне тікелей
байланысты. Өңірлер бөлісіндегі жер алаңы Оңтүстік Қазақстан аймағы бойынша
барлығы 3224931,4 га, үлес салмағы пайызбен есептегенде 100-ге тең (2-
кесте).
Соңғы кездерде оңтүстіктің кейбір аймақтарында суармалы жер
көлемінің көп төмендеуі байқалады. Мысалы, Шардарада 48 мың. га күріш,
15мың. га мақта және 28 мың. га мал азығына арналған өсімдіктер
(жоңышқа, жүгері) өсірілсе, 1997 жылдан бастап, халық нарықтық заманына
өткеннен бастап, өзін-өзін ақтайтын “ақ алтынды” егу шаруашылығына көшті.
Сонымен қатар тағы айтылатын мәселе ол егіндік жерлердің біразы қысқарып
кетуі. 2005 жылы Шардарада 63 мың. га жерге егін егілсе, 2005-2007 жылдары
егін алқаптары 33 мыңға дейін қысқарып кетті. Қазіргі кезде 51 мың. га
жерде дихандар жұмыс жасаса, оның 28 мың. га негізгі шаруашылығы мақта
болып табылады. Бұрынғы көрсеткішке жету үшін әлі 12 мың. га бар. Оның
себептері әр түрлі. Кейбір жерлерді су басып сорланып кетті. Бірақ, басты
себеп бұл емес, Шардарада алқаптарының құрылысы бейімделген дақылдан
халықаралық базар сұранысына ие мақта дақылына өтуде болып тұр. Мысалы,
бүкіл әлемде күріш егу үшін мелиоративтік суару жүйесі қалыптасқан. Мұндай
жүйе Шардарада бар. Мақта егуге өту үшін тек өндірісті өзгерте салу тек
дұрыс шешім емес. Саланы түбегейлі өзгерту керек. Мысалы, күріш алқабы 3 га
болады. Ал мақта егетін жер кемінде 50 га болуы керек және ол жер еңістеу
болғанын қалайды.
Егіншіліктің жылжымалы жүйесі, яғни бір жер сорланып істен шықса,
оны тастап екінші жерге егін егу практикасы көбірек орын алып келеді.
Мелиорациялық жағдайы нашар алқаптарды игеру үшін коллекторлы-керізді
жүйелерді салу каналдар салу жобасында көрсетілуі тиіс. Сонда ғана біз
суармалы жерлердің мезгілсіз сорлануына, батпақтануына жол бермей, ондай
жерлерді баптап, қымбат бағалы дақылдарды егіп жақсы өнім ала аламыз (2(.
Аймақта суармалы егістікке жарамды жерлерді органикалық
тыңайтқыштармен, соның бір түрі жасыл бактериялы тыңайтқыштарды қолдану
арқылы алынатын өнімнің сапасын жоғары дәрежеге жеткізуге мүмкіндік береді.
Органикалық тыңайтқыштар (малдың көңі, құс саңырығы, шымтезек, компосталған
жасыл шөптер) кешенді тыңайтқыштар болады. Себебі оның құрамында
органикалық заттардан басқа азды-көпті минералды заттар да кездеседі.
Сондықтан олардың пайдасы екі жақты болып келеді. Республикамыздың оңтүстік
аймағында егістік жерлерді қоректендіруде аммиак селитрасын беріп келеді.
Сол кезде жер асты суларында едәуір мөлшерде нитрат болады. Азот
тыңайтқышының осы түрін суға шашқанда егістерге оның құрамындағы нитрат
бөлігі пайдасыз жоғалып, қоршаған ортаны ластайды (3-кесте).
Егістігі бар шаруашылық санаттарының саны Оңтүстік Қазақстан
аймағының кәсіпорындардың саны барлығы 2297, шаруа (фермер) қожалықтары
70705, жұртшылық шаруашылықтары 355127 (4-кесте).
Суармалы жерлердегі егістіктің құрылымын жетілдіруде негізгі алға
қоятын міндет - өнімділігі өте жоғары және суармалы егіншілікті тиімді
жүргізуді қамтамасыз ете алатын дақылдарды анықтап, таңдап ала білу керек.
Суармалы егіншіліктің өнімін арттыру үшін дақылды өсіру технологиясымен
сорттардың биологиясы және морфофизиологиясымен сәйкестендіру арқылы
агротехникалық шаралар жетілдіріп өндіріске енгізілуі тиіс
Егіншіліктің мал шаруашылығынан басты айырмашылығы, ол
отырықшылдыққа әкелді, тұрақты тұрғын үй салдырды өндірістің дербес саласы
ретінде қол өнерді өркендетті. Егіншіліктің даму арқасында одан қолөнер
бөлініп, өнеркәсіптің тікелей атасына айналды. Отырықшы егіншілік
жағдайында жердің барлық құнды қасиеттерін қалпына келтірмейінше, адам
еңбегін адам еңбегін жұмсамайынша нақты нәтиже бермейді. Алайда егіншілік
қаншама қарабайыр болса да қоғамдық материалдық өндіріс мәніне ие бола
алды. Егіншілік адам мен табиғат арасында жаңа қатынастарды орнықтырады. Ол
жерден алғашқы сәттерде жасырынып жатқан материалдық игіліктердің көздерін
табуға тиіс болды (3(.
1-кесте
Өңірлер бойынша ауыл шаруашылығы дақылдары егіс алқабының құрылымы
соның ішінде
барлығы
дәнді көкөніс азықтық
және техникалық картоп және
дәнді бақшалық
бұршакты
Оңтүстік 100,0 36,9 36,2 0,8 5,3 20,8
Қазақстан
облысы
Шымкент қ. 100,0 75,1 4,9 0,3 3,9 15,9
Арыс қ. 100,0 64,2 16,3 0,6 12,3 6,5
Кентау қ. 100,0 37,2 4,2 1,2 20,9 36,5
Түркістан қ. 100,0 12,6 60,3 0,5 9,6 17,0
Бәйдібек ауданы 100,0 51,2 13,7 0,5 1,1 33,5
Қазығұрт ауданы 100,0 69,8 12,6 0,5 0,9 16,2
Мақтаарал ауданы100,0 5,1 84,1 0,2 4,2 6,4
Ордабасы ауданы 100,0 46,3 34,2 0,5 5,7 13,2
Отырар ауданы 100,0 20,9 32,8 1,1 8,0 37,3
Сайрам ауданы 100,0 54,6 11,1 1,7 6,2 26,4
Сарыағаш ауданы 100,0 42,9 25,5 2,9 16,3 12,4
Созақ ауданы 100,0 16,9 6,8 1,4 3,6 71,3
Төлеби ауданы 100,0 55,4 12,9 0,4 0,5 30,9
Түлкібас ауданы 100,0 45,9 17,9 0,8 1,8 33,5
Шардара ауданы 100,0 6,0 59,1 0,1 8,5 26,3
Картада дәнді және дәнді бұршақты дақылдар қызыл, техникалық
дақылдар көк, картоп сары, көкөніс және бақшалық қызғылт, азықтық жасыл
түспен бейнеленіп, диаграмма әдісімен көрсетілген.
2-кесте
Өңірлер бөлінісіндегі жер алаңы
Жер алаңы – барлығы, Облыстың жер алаңынан ауданның
га үлес салмағы, %-бен
Оңтүстік Қазақстан 3224931,4 100,0
облысы
Шымкент қ. 20763,8 0,6
Арыс қ. 309037,3 9,6
Кентау қ. 11797,5 0,4
Түркістан қ. 252119,7 7,8
Бәйдібек ауданы 448826,3 13,9
Қазығұрт ауданы 265887,4 8,2
Мақтаарал ауданы 143612,6 4,5
Ордабасы ауданы 213255,3 6,6
Отырар ауданы 426732,0 13,2
Сайрам ауданы 113721,8 3,5
Сарыағаш ауданы 345234,4 10,7
Созақ ауданы 341372,3 10,6
Төлеби ауданы 129786,9 4,0
Түлкібас ауданы 127481,0 4,0
Шардара ауданы 75303,1 2,3
Аудан бойынша бөлгенде жер алаңы ең үлкен Бәйдібек ауданында, Отырар
ауданы, Сарыағаш ауданы, ең аз жер бөлігі Кентау қаласында. Пайызбен
есептегенде Бәйдібек ауданында 13,9 %, Отырар ауданында 13,2%, Сарыағаш
10,7%, Кентау қаласында 0,4%.
3-кесте
Өңірлер бойынша егістік алаңы
бірлік
егістік одан
алаңы
шаруа (фермер)жұртшылық
кәсіпорындар қожалықтары шаруашылықтары
егістікбарлықегістікбарлықегіс тікбарлық
егісті егісті егістік
к к алаңына
алаңы алаңы %-бен
%-бен %-бен
Оңтүстік 960162,2 341037,35,5 576053,60,0 43071,84,5
Қазақстан 0 4
облысы
Шымкент қ. 6908,6 5729,2 82,9 976,1 14,1 203,3 2,9
Арыс қ. 33733,6 20256,860,1 12082 35,8 1394,8 4,1
Кентау қ. 1894,4 308,2 16,3 1076,8 56,8 509,4 26,9
Түркістан қ.65004,4 2100,0 3,2 60769,693,5 2134,8 3,3
Бәйдібек 138705,0 67893,948,9 55958,640,3 14852,510,7
ауданы
Қазығұрт 99654,8 49673,649,8 46501,346,7 3479,9 3,5
ауданы
Мақтаарал 140390,1 6623,6 4,7 129763,92,4 4003,2 2,9
ауданы 3
Ордабасы 93202,3 47904,051,4 44129,547,3 1168,8 1,3
ауданы
Отырар 29075,8 8755,6 30,1 19492,067,0 828,2 2,8
ауданы
Сайрам 80448,4 42757,453,1 32622,640,6 5068,4 6,3
ауданы
Сарыағаш 69000,6 23833,434,5 39826,157,7 5341,1 7,7
ауданы
Созақ ауданы16061,7 9555,3 59,5 5869,3 36,5 637,1 4,0
Төлеби 63589,1 27604,843,4 34594,054,4 1390,3 2,2
ауданы
Түлкібас 65341,8 24362,537,3 38952,659,6 2026,7 3,1
ауданы
Шардара 57151,6 3678,7 6,4 53439,693,5 33,3 0,1
ауданы
Кәсіпорындар бойынша егістік алаңы пайызбен Шымкент қаласы 82,9
пайызбен бірінші орында, екінші орында 60,1 пайыз, егістік алаңының аз
бөлігі 3,2 пайыз Түркістан қаласында.
4-кесте
Егістігі бар шаруашылық санаттарының саны
кәсіпорындар шаруа (фермер) жұртшылық
қожалықтары шаруашылықтары
барлы одан егіс
ғы тік
тері бар
лар
ірі оның қой меншошқалар жылқылар түйелер
қара ішінде ешкілер
мал сиырлар
Оңтүстік 118 49 41 79 7 74 12
Қазақстан
облысы
Шымкент қ. 7 3 2 5 3 4 -
Арыс қ. 9 1 - 8 - 4 1
Кентау қ. 2 - - 1 - 2 -
Түркістан қ. 4 - - 2 - 2 1
Бәйдібек 3 2 2 2 - 2 -
ауданы
Қазығұрт 17 12 11 14 - 11 -
ауданы
Мақтааралаудан3 1 1 3 - - 1
ы
Ордабасы 4 1 1 3 - 2 1
ауданы
Отырар ауданы 11 3 3 5 - 6 4
Сайрам ауданы 14 9 9 3 1 11 -
Сарыағаш 16 7 5 15 1 9 -
ауданы
Созақ ауданы 6 1 - 5 - 5 4
Төлеби ауданы 12 8 6 11 1 8 -
Түлкібас 7 1 1 2 - 6 -
ауданы
Шардара ауданы3 - - - 1 2 -
Оңтүстік Қазақстан аймағы бойынша кәсіпорындар саны 118, Қазғұртта
кәсіпорындар саны – 17, ірі қара малдан – 12, оның ішінде сиырлар – 11, қой
мен ешкі – 14, жылқылар – 11. Түйе мен шошқалар бұл ауданда мүлде
кездеспейді.
6-кесте
Жануарлары бар 100 жұртшылық шаруашылығына шаққанда малдың саны
бас
бір және ірі қара қойларешкі шошқа жылқы түйелер
бірнеше мал лер лар лар
малдары
бар
жұртшылық
шаруашылық
тарының
саны,
барлығы,
бірлік
бар оның
лығы ішінде
сиыр
лар
Оңтүстік 100,0 3120995 30833 100,0
Қазақстан 642270 100,0
облысы
Шымкент қ. 11725 1,8 19822 0,6 4148 13,5
Арыс қ. 16244 2,5 178420 5,7 372 1,2
Кентау қ. 7618 1,2 68594 2,2 238 0,8
Түркістан қ. 48786 7,6 263840 8,5 1198 3,9
Бәйдібек ауданы 36097 5,6 308722 9,9 - -
Қазығұрт ауданы 45005 7,0 277955 8,9 421 1,4
Мақтаарал ауданы71471 11,1 154992 5,0 2260 7,3
Ордабасы ауданы 52157 8,1 212436 6,8 2781 9,0
Отырар ауданы 28598 4,5 234445 7,5 50 0,2
Сайрам ауданы 126558 19,7 222971 7,1 7913 25,7
Сарыағаш ауданы 76305 11,9 425796 13,6 805 2,6
Созақ ауданы 18492 2,9 295323 9,5 - -
Төлеби ауданы 52999 8,3 215688 6,9 6236 20,2
Түлкібас ауданы 32455 5,1 100420 3,2 3948 12,8
Шардара ауданы 17760 2,8 141571 4,5 463 1,5
Картада Оңтүстік Қазақстан аймақ бойынша қой мен ешкінің жалпы мал
басы жоғарғы деңгейде - 3120995, екінші кезекте ірі қара мал - 642270,
үшінші кезекте жылқылар – 128527, төртінші кезекте шошқалар – 30833,
бесінші кезекте түйелер – 15372.
7-кесте жалғасы
жылқылар жалпы мал түйелер жалпы мал
басына %-бен басына
%-бен
Оңтүстік Қазақстан 128527 100 15372 100,0
облысы
Шымкент қ. 779 0,6 - -
Арыс қ. 4847 3,8 886 5,8
Кентау қ. 419 0,3 75 0,5
Түркістан қ. 5358 4,2 1390 9,0
Бәйдібек ауданы 11117 8,6 331 2,2
Қазығұрт ауданы 13612 10,6 27 0,2
Мақтаарал ауданы 8157 6,3 1365 8,9
Ордабасы ауданы 9858 7,7 308 2,0
Отырар ауданы 7565 5,9 1634 10,6
Сайрам ауданы 17404 13,5 - -
Сарыағаш ауданы 13261 10,3 325 2,1
Созақ ауданы 6108 4,8 7180 46,7
Төлеби ауданы 16459 12,8 - -
Түлкібас ауданы 9611 7,5 - -
Шардара ауданы 3972 3,1 1851 12,0
Оңтүстік Қазақстан аймағының мал шаруашылығы картасында,
1:2 500 000 масштабта ірі қара малды қызыл түспен, қой мен ешкі
жасылмен, шошқалар сары, жылқылар көкпен, түйелер қызғылт сарымен бояуды
жөн көрдім.
2 Жаңа картографиялық әдістер және карта құрастыру процесі (ARCGIS
бағдарламасында)
2.1 ГАЖ-дың карта құрастырудағы ролі
Картаны электронды есептеуіш техникаларда сызу үшін әртүрлі сападағы
сызба бағдарламалары қажет етіледі. Бұл мақсатта сызба бағдарламалары
ретінде ArcGIS, MapINFO, CorelDRAW көптеген сызу құралдары қолданылады. Біз
осының ішінде ArcGIS 9.2 версиясын қолдану арқылы өзімізге қажетті ауыл
шаруашылық картасын құрастырамыз.
Геоақпарат ғылымы пән ретінде мәліметтер базасы негізінде табиғи
және әлеуметтік – экономикалық геожүйелерді компьютерлік моделдер арқылы
зерттейді. Геоақпарат жер туралы басқа да ғылымдармен бірге геожүйелерде
жүретін процестермен құбылыстарды зерттейді, бірақ ол өзінің тәсілдері мен
құралдарын пайдаланады. Олардың негізгілері: компьютерлік моделдеу және
геоақпараттық картографиялау. Геоақпарат ғылым ретінде негізгі мақсаты
бүкіл геожүйелерді басқару, сонымен қатар оларды инвентаризациялық бағалау,
болжаулар үйлесімділігі кіреді. Картография үшін геоақпараттағы зерттеулі
құбылыстарға амалын қолданады.
Геоақпарат құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: геожүйелік моделдеу
технологиясы, кеңістіктік анализдеу тәсілдері, қолданбалы геоақпарат. Басқа
жағынан геоақпарат бұл кеңістікте кооррдинатталған мәліметтерді жинау,
сақтау, бейнелеу және тарату технологиясы.
Геоақпараттың негізгі болып зерттеліп отырған геожүйеде жүріп жатқан
процестерді бақылауға арналған компьютерленген геоақпараттық жүйе құру
болып табылады. Ол үшін ең бірінші ақпарат қажет. Олар мәліметтер базасы
мен білім базасында топтастырылады және жүйелендіріледі.
Ақпарат әртүрлі болуы мүмкін:
1. нүктелік (бір нүкте сипаттамасы);
2. картографиялық (өзеннің ені, ұзындығы );
3. статистикалық;
4. жазба, текст түріндегі мәліметтер;
Қойылған мақсатқа байланысты жоғарыда аталған ақпараттарды қолда бар
программалық өнімдермен немесе ерекше әдістерді қолданып, өңдеуге және
анализ жасауға болады. Сонымен геоақпарат - өзінің шеңберінде ГАЖ құрылатын
және дамитын ғылымның жаңа саласы.
Геоақпарат зерттеліп отырған немесе зерттелінетін объектілерді
және процестерді, жағдайларды кеңістіктік талдау принципі негізінде
құрылған. ГАЖ көбінесе инженерлік, әлеуметтік, қаржы мәселелерін шешуге
қолданылады, бірақ табиғи антропогендік геожүйелерде картографиялық
ақпараттың ролі өте зор.
ГАЖ өткен ғасырдың 70-ші жылдары әлемдік, экологиялық дағдарыстың
басталғандығын қоғам мойындай бастады. Пайдалы қазбаларды жаппай игеру,
өндірістік және ауылшаруашылық өнеркәсіптің өсуі, ондағы жаңа химиялық
қосылыстарың пайда болуы, жер бетіндегі халық санының өсуі үлкен дағдарысқа
алып келді. Яғни, қоршаған ортаның ластануы, жердің жаппай шөлденуі мен
дегредацияға ұшырауынан бастап, үлкен экологиялық күйзелістермен апаттарға
алып келді. Соның нәтижесінде жер планетасын өркендеуші адамзат пен
тіршілік көзі немесе биота үшін қоршаған ортаның сапасы нашарлады. БҰҰ-ның
Стокгольмде өткізілген қоршаған орта жөніндегі конференциясынан кейін
экология мен экологиялық зерттеулер қарыштап дамыды. Ең алғаш жүргізілген
жұмыстар қоршаған ортаның ластануын және ластаушы факторларды
мониторингілеу болды.
Көптеген нүктелік ластаушы көздердің қоршаған ортаға тигізетін әсері
территориялық сипатқа ие. Сондықтан мұндай территориялардың жағдайын
бақылау және бағалау кейбір процестерге шара қодану үшін жұмыс нақты
ластанушы территорияда жасау керек болды. Экологиялық мониторингпен қатар
географиялық мониторинг жүргізілді. Жер ресурстарын пайдалану, яғни
топырақ, өсімдік жамылғысы, жер қойнауындағы минералдық ресурстар, пайдалы
қазбалар т.б. пайдаланылды. Жүргізілген мониторинг антропогендік әсерінің
қоршаған ортаға тигізетін әсерінің күрделілігін, көпжақтылығын көрсетті.
Қоршаған ортаны зерттеудің жаңа әдістерін ойлап тапты. Оларды жүзеге асыру
үшін күрделі есептеуіш техникалар қажет болды. Соңғы 15-20 жылда қуатты
индустрия компьютерлік техниканың қарыштап дамуы көптеген ғылыми
практикалық салаларды, соның нәтижесінде көптеген программалық өнімдер
пайда болды.
Соның бірі кеңістіктік мәлімет өңдейтін, сақтайтын, олардан карта
құрастыратын, ақпараттарды моделдейтін компьютерлік өңдеу жарық көрді. Көп
жұмыстар жеңілдетіліп, автоматтандырылды. Барлық әдістер мен құралдардың
мүмкіндіктерін топтастырып, жаңа ғылыми бағыт геоақпаратқа шоғырландырылды.
Геоақпараттың міндеті: кеңістікте жүріп жатқан процестермен құбылыстарды
ғылыми- техникалық өңдеу.
Геоинформатика – географиялық информациялық жүйелерді практикалық
және жобалаумен құруды қолдану, сондай-ақ эксплутациялаумен айналысады.
ГАЖ қолданбалы жүйе ретінде қолдану аясының реңдігі бойынша теңдесі
жоқ автоматтандырылған жүйе, яғни ол географияда, геологияда, транспорт
салаларында қолданылады. ГАЖ-дың мүмкіндігі мол. Соның арқасында тақырыптық
картография қарқынды дамып келе жатыр. ГАЖ жаппай қолданыстағы жүйе ретінде
картографиялық ақпаратты тек қана географ маманы емес, кез-келген оқушы
немесе бизнесменге түсінікті графика деңгейінде қолдануға мүмкіндік береді.
Сондықтан да ГАЖ технологиясы негізінде шешім қабылдау кезінде барлық
жағдайда карта құрастырылмайды. Бірақ әрқашанда картографиялық мәліметтер
қолданылады.
ГАЖ екі мәлімет типімен жұмыс істейді: векторлық және растрлық.
Векторлық моделде нүкте, сызық және полигондар туралы ақпараттар кодталады
және х, у координаттарының түрінде сақталады. Растрлық модель жекелеген
қарапайым ұяшықтардың жиынтығынан тұрады, яғни сканерден өткізілген карта
немесе сурет. Қазіргі уақытта ГАЖ векторлық та растрлық та моделдерде жұмыс
жасай алады. ГАЖ құрылымы ереже сияқты міндетті төрт iшкі жүйелерден
құралады.
- Мәліметтерді енгізу, қамтамасыз ету мен жиын мәліметтерді өңдеу
картадан алынған тағы басқа да материалдар.
- Оларды өзектендіру және дәлдеп тузету шапшаң мүмкіндігін беруге
лайықты.
- Өңдеулер мен теңдеулерде қайсы да параметрлерді бағалауға
мүмкіндік береді. Есептеу тапсырмаларын шешеді. Осылардың көрсетілуі
әртүрлі түрде карталар, кестелер, бейнелер, блокдиаграммалар
сынды модельдік орындар.
Осындай бейнемен карталарды жасау міндеттері ГАЖ-дың бipiншi рет
айналысуы емес. ГАЖ функцияларының үлкен қатты жетілдірілген қажетті
нөмірленген алу шынымен де керек емес бұл әдет мүмкін. Алайда, дүниежүзілік
карта шығарып даярлыққа ГАЖ-да аз кеңістікте аналитикалық қазіргі уақытта
кез келген қатты көшірме алу әдісі міндетті емес. Жаңа мүмкіндіктерді
қолдануға ГАЖ карта құрады мүмкіндіктер туғызады және осындай жаңа
бағдарламалардың көмегімен беріледі. Компьютерлік технологияны қолдану
барысында, карталардың жоғарылауы сызықтарын қарап шығарамыз. Дәстүрлі әдіс
даярлауда карта бірнеше кезең мен бақылау сипаты, мағынасы мен формалардың
да сол сияқты ұсынулар енгізіледі. Өзінің ұзақ уақыты және үлкен қиындықтар
туғызуы мен сипатталады. Барлық кезеңде шығармалар қолымен бақыламауы және
білікті редакторлауы талап етеді. Осындай маманды даярлауда бірнеше ГАЖ-дың
көмегімен айтарлықтай көптеген карта даярлыққа ГАЖ-дың көмегімен карталарды
дайындау кезеңдері таңдауда.
Осы сатыдағы міндетті операциялар атқару үшін мына дайындықтарды,
яғни негіздері. Сапалық сонда үлгілер алу үшін шарттары болып бұның
табиғаттық автоматикалық процестің дурысы тиімді. Өкінішке орай жылдық
бақылаулар негізінде осы процедуралар жатқызылып олардың толық дамуы
көрінеді. Қолданыстағы стандарттар инфро көріністе артографиялық ақпараттың
отрядттық бөлігі толығымен сипатталады, бірақ көбінесе түрлі қабаттық
топологиялық қажыластардың толықтырып ескермейді. Әлде осындай талаптарды
жариялайды.
Өзінен басқа, берілген модульдік енгізілген қатарды қолданылып
жаткан міндеттерімен стандарттар, осындай процедуралар олардың пайда
болуында қиындық туғызады. ГАЖ-ды картографиялық акпараттың ұсынуын, форма
мен мүмкіндектерге үшін топологиялық бақылауда қамтамасыз ете алады.
Жетілген айқын, не ақпараттық технологиялардың енгізуді бар
жасалатын басқару тиісті мінез-құлық кендік міндетті алып жүреді топ осы
ауылдық шаруашылыққа негізгі қормен жер, сондай-ақ база келеді. Акырғы
болуы дамуының және тап осы базаны жүргізу олардың кестелік түрде
мінездемелердің нағыз жүзінде тіпті. Шекаралар сұлбасын қоюға болады, құй
және көркемдеуге арналған.
ГАЖ дегеніміз – табиғи және әлеуметтік-экономикалық геожүйелерді,
олардың құрылымын, байланысын, динамикасын, кеңістік пен уақыттағы
тіршілік етуін, географиялық білімдер мен мәліметтер банкісі негізінде
компьютерлік белгілеудің көмегін зерттейтін ғылым.
ГАЖ-дың мағынасы болып географиялық ортадағы кеңістік уақыттағы
ақпараттар ағыны табылады. ГАЖ-дың зерттеу әдісі ретінде кеңістік
уақыттағы ақпараттық үлгілеуді айтады.
Қазіргі уақытта ғылымдар жүйесінде ГАЖ өзіне лайықты орнын алуда.
Оны географиялық зерттеулерді информатизациялаудың мақсаты мен
міндеттерінен көруге болады. ГАЖ-дың маңызды міндеттерінің бірі-
географиялық ақпараттардың синтезі мен талдауының көптеген варианттарының
орындалуына көмектесетін алгоритмдер мен бағдарламалық құралдарды құрудағы,
географиялық зерттеулердің автоматтандырылуы.
ГАЖ-жүйе ретінде географияны, информатиканы, ақпараттар жүйелер
теориясын біріктіре отырып, картография және басқа ғылымдардың тоғысқан
жерінде пайда болды. Ол таным әдісі ретінде жүйелік тұрғы негізінде
электронды есептеу техникаларының ең жаңа жетістіктерін қолданып құрылған
жүйе.
ГАЖ мәліметтерді өңдеу мен картографияда өте күшті графикалық
құрал болып табылады.
ГАЖ мынадай маңызды мәселелерді шешеді:
1) жоғары сапалы картографиялық өнімдерді құру;
2) мәліметтер базасында ақпараттарды графикалық обьекттермен
байланыстыру;
3) мәліметтердің карта, графиктік, диаграммалық сызба түрінде
берілуі;
4) кеңістіктегі мәліметтерге талдау жасау, орналасқан жерін
үлгілеу;
5) басқару мен шұғыл шешімдерге қолғабыс беру;
6) мәліметтердің түрлі ақпараттық жүйелермен қарым-қатынас.
Сондықтан, қазіргі уақытта ГАЖ табиғи және әлеуметтік-экономикалық
үрдістер мен құбылыстарды үлгілейтін, олардың байланыстарын, қарым-
қатынастарын, болашақта дамуын болжайтын және шешім қабылдап, басқаруға
арналған негізгі ғылым болып отыр.
1. ГАЖ аймақта таралған ақпаратты жинап, өңдеп, сақтап,
талдауға арналған. Адам – бағдарлама - машиналық кешен.
2. ГАЖ белгілі бір территорияда пайда болған жағдайда жедел
ықпал ету және сол жағдайдың картографиялық және
тақырыптық ақпаратын алу.
3. ГАЖ, бұл – аймақтың кеңістік контурынан әртүрлі
тақырыптық ақпаратты бірінің үстіне бірін салу-overlay-
лық операция.
4. ГАЖ, бұл – аналитикалық және картометриялық зерттеу мен
талдау. Негізінде кез-келген картаның жоспар жолы
жасалынады.
5. ГАЖ, бұл – кез келген үрдістер мен құрылымдардың өзгеруін
зерттеу және олардың жағдайын уақытында үлгілеу.
6. ГАЖ кеңістіктік ақпаратты визуализациялау және
динамикалық режимді көрсету.
7. ГАЖ аумақтар мен қорларды басқару.
8. ГАЖ – жылдамдық, сапа, дәлдік.
9. ГАЖ, бұл – ғылым, технология және бизнес бәрі бір түрде.
10. ГАЖ, бұл – кеңістік талдауда картография мен
картометриядағы революция.
Қорыта келгенде, ГАЖ бұл – кеңістіктік идеологияға негізделген жаңа
қөзқарас, жаңа ойлау.
Қазіргі уақытта ГАЖ-дың қолдану аясы кеңеюде, дәстүрлі қолдануын
қарастырсақ: жер ресурстары мен жер кадастрын басқаруда арнайы ГАЖ
құрылады. Бұл тек географиялық бағытқа ұсынылған. Тематикалық
картографиялауда ГАЖ-да картаға аса көңіл бөледі. ГАЖ-да картаны құрастыру
процесі қарапайым әрі ыңғайлы, ол дәстүрлі тәсілмен немесе
автоматтандырылған картографиялаумен салыстырғанда. Ол мәліметтер базасын
құрудан басталады, шыққан мәліметтер, яғни олардың көзі ретінде қарапайым
күнделікті қағаз карталарын цифровкалау арқылы қолданылады. Осындай
мәліметтер базасын әркелкі территориядағы, әртүрлі масштабтағы белгілі бір
шартты белгілері бар карта құрастыруға мүмкіндік береді. Әр уақытта
мәліметтер базасы жаңа деректермен толықтырылып, ондағы басқа деректерді
корректілеп, сол мезетте экранға көрсетіледі.
1) Кеңістіктік деректер – ол нысан немесе құбылыстың пішіні немесе
орналасу жағдайын анықтайды. Пішініне байланысты оларды: растрлық және
векторлық деп бөледі. Растрлық деректерде – сандық, космостық, аэро және
жай суреттер, кез келген оптикалық сканерленген құжаттар, қағаз карталарын
жатқызуға болады.
2) Атрибуттық деректер – ол географиялық нысан туралы қосымша дерек
береді. Кеңістіктік деректер базалық карта құрастырудың негізі болса,
атрибутты бұл картаға үлкен мағына мен специфика ерекшелігін береді.
Векторлық деректер моделі – графикалық ақпарттардың нүкте, сызық, көп
бұрышты түрде берілуін айтады. Ол дискретті нысандардың, мысалы, құбыр,
жол, аудан шекараларына қолданғанға ыңғайлы. Ал растрлы деректер моделі
ақиқат тең ұяшықтарға бөлінген пикселдер түрінде көрінеді. Олар деректерді
сақтауға және талдауға ыңғайлы. Әр ұяшықтың класқа немесе категорияға
қатыстылығын анықтаайтын мәні болады.
Кез келген ГАЖ-дағы деректерді 5 процедурамен қамтамасыз етеді:
енгізу, манипуляция, басқару, сұраныс, визуализациялау.
2.2 Зерттелетін аймақтың картасын құрастыру
ESRI фирмасының программалық өнімі ArcGIS-те ГАЖ толық каталог
түрінде құрылған, яғни мәліметтерді өңдеудің жоғарғы деңгейлі
мүмкіндігі бар.
ArcGIS - бұл 3 өзара байланысты ArcMap, ArcCatalog, ArcToolbox
базалық мүмкіндіктердің жиыны. Бұлар бірігіп картографиялау, мәліметтерді
басқару, кеңістіктік анализ, мәліметтерді редакторлау және оларды
геоөңдеуден өткізу сияқты түрлі дәрежелі қиындықтағы ГАЖ-функцияларды
шешуге мүмкіндік береді.
ArcGIS - ГАЖ қолданушылардың үлкен қауымына арналған толық-
функционалды, интегрирленген, масштабталған жүйесі.
ArcMap – картаны құрастыру мен мәліметтерді редакторлау, сондай-ақ
картографиялық анализдеу үшін қажет. Бұл қосымшада негізгі жұмыс картамен
жасалады. Картаның бетінде географиялық мәліметтерді карта қабаттарының
жинағы, легендасы, масштабтық линейкасы, солтүстік стрелка және басқа
элементтерді сақтайтын терезесі, яғни компоновка болады.
ArcMap-та картаны 2 қосымшамен жұмыс істейміз:
1) Географиялық мәліметтер негізінде географиялық қабаттармен жұмыс
жасауға, әртүрлі символдарды анықтауға, анализ жасауға мүмкіндік береді.
Мұнда негізгі картографиялық жұмыстар жасалады.
2) Компоновка негізінде – карталарды безендіру, яғни легенда
құрастыру, тақырыбы, масштабы жасалады, масштабы көрсетіледі, картаның
солтүстігі ,қағаз өлшемі беріледі.
ArcCatalog – геомәліметтердің базасын құрастыру мен кеңістік
мәліметтерді басқару үшін, сонымен қатар, метамәліметтерді құру, көру,
басқару сияқты функцияларын атқаратын қосымшасы. Біздің ГАЖ-дың барлық
мәліметтерін құрылымдауға және басқаруға көмектеседі. Ол географиялық
мәліметтерді іздеуге, көруге арналған инструменттер, метамәліметтерді
құрастыру, көру, басқару, әртүрлі мәліметтер жиынын тез ашып көруге,
географиялық мәліметтерді құрылымдауға арналған құралдар ұсынады.
ArcMap–қа ұқсайды, бірақ ерекшелігі – редакция жасалмайды.
ArcToolbox – мәліметтерді геоөңдеудің конвертациясы. Геомәліметтерді
өңдеуге арналған көптеген құралдарды сақтайтын қосымша.
ArcMap, ArcCatalog және ArcToolbox әртүрлі ГИС-функцияларды біріге
отырып өңдейді. Мысалы, ArcCatalog-та картаның документін табамыз да, оны
ArcMap-та екі рет шерту арқылы ашуға болады. Кейіннен ArcMap-та ArcToolbox
көмегімен өзгертулер келтіруге болады.
Мен, өзімнің "Оңтүстік Қазақстан аймағының ауыл шаруашылық картасын
құрастыру ерекшелігі" тақырыбы бойынша карта сызғанымда американдық ESRI
фирмасының ArcGIS 9.2. картографиялық бағдарламасын пайдаландым. Бұл
программаны таңдаған себебім – оның қолайлылығы, жұмыс операцияларын тез
орындау мүмкіндігі, құрал-жабдықтарының молдығы, программаның соңғы
стандарттарға сәйкес келуі.
Жұмыс жасамас бұрын 1:25 000 000 масштабты, кеңістікте өз орнын
тапқан, яғни байланған топонегізді ала отырып, оны сканерден өткізіп,
ArcGIS программасына қоямыз. Осыдан кейін негізгі – керекті қабаттарды
құру, оларды оцифровкалау, қабаттың ішінде маңызды мәліметтерді енгізу
үшін атрибуттар кестесін ашу процедуралары басталады.
Жаңа жеке қабат құру – Arccatalog-тағы vector папкасынан тышқанның
оң жағын шертіп → жаңа (new) → қабат (shapefile) → терезе ашылады → ат
береміз → бейнелеудің қажетті түрін таңдаймыз (нүктелік, сызықтық,
полигонды) → координата жүйесін беру үшін Редакторлау (Editor) → Таңдау
(Select) немесе Import → Координата жүйесі проекциясы (Projected Coordinate
System) → Пулково 1942 → керек зонаны таңдаймыз → ОК → ОК.
Осы Arccatalog-та ашылған қабатты ArcMap-қа шақырамыз. Ол үшін
ArcMap-тан "+" тетігін басамыз. Ашылған терезеден vector папкасындағы
бізге қажетті қабатты шақырамыз, яғни Add. Әрбір Shapefile 6 құрамдас
форматтан тұрады. Оларды "Мой Компьютер" арқылы ашқанда көреміз.
Қабаттармен жұмыс істегенде оцифровка жасай отырып, сол обьекттерге
анализ бере кетеміз, яғни Атрибуттар кестесін ашамыз.
Атрибуттар кестесін ашу. Редактор → Жұмысты аяқтау → Керек қабатқа
барып, панелін ашамыз да, Атрибуттар кестесін ашуды" таңдаймыз →
обьектілердің атын жазу үшін жаңа жол ашу керек, опции → жол қосу
(добавить поле) → жол атын береміз. Оның типін таңдаймыз:
1) Қысқа сандар (Short integer)
2) Ұзын сандар (Long integer)
3) Бөлшек сандар (Double)
4) Тексттік (text)
Shapefile – сызық, нүкте, полигон түрінде болады. Ол 6 құрамдас
бөліктен тұрады. Егер осы құрамдас бөліктердің біреуі кем болса, қабат
ашылмайды. Сондықтан, кез келген қабатты бір жерден екінші жерге көшіру
үшін міндетті түрде 6 құрамдас бөлігін түгел көшіру керек. Кез келген
қабатпен жұмыс істегенде барлық обьектілерді категорияларға бөлеміз.
Картасы құрастырылып отырған территориядағы барлық обьектілер салынып
болған соң, әрбір обьектіні өз категориясы бойынша категорияға бөліп, жеке-
жеке символ береміз. Яғни, пішінін, түсін, сызықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ
1.1 Физикалық-географиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Егін шаруашылығына сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Мал шаруашылығына сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2 ЖАҢА КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕР ЖӘНЕ КАРТА ҚҰРАСТЫРУ ПРОЦЕСІ ( ARCGIS
БАҒДАРЛАМАСЫНДА)
2.1 ГАЖ-дың карта құрастырудағы ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Зерттелетін аймақтың картасын құрастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
3 Ауыл шаруашылық картасын құрастыру ерекшеліктері
3.1 Егін шаруашылық карталар түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.1.1 Жер құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 49
3.1.2 Жеміс-жидек екпелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 54
3.1.3 Жүзім өсіру шаруашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
3.1.4 Органикалық және минералдық тыңайтқыштар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
3.2 Мал шаруашылық карталар түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
3.2.1 Өңірлер бойынша мал саны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
3.2.2 Картографиялық белгілер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 79
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 80
Пайдаланылған Әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 82
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 83
Кіріспе
Бірінші тарауда Оңтүстік Қазақстан аймағының ауыл шаруашылық
факторларына талдау жасалған, яғни осы аймаққа, оның егін және мал
шаруашылығына сипаттама бердім.
Екінші тарауда жаңа картографиялық әдіс бойынша егін және мал
шаруашылық картасын құрастырып, ARCGIS бағдарламасында жасаған болатынмын.
Үшінші тарауда аймақтың ауыл шаруашылық картасының құрастыру
ерекшелегін
Бірінші ұлттық ауыл шаруашылығы санағының І кезеңінің мәліметтері
бойынша 2008 жылы 1 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан аймағының территориясына
430055 ауыл шаруашылық тауар өндіруші санаққа алынды, соның ішінде: 2912
бірлігі (барлық санының 0,7%) ауыл шаруашылық өнімін өндірумен, өңдеумен,
сақтаумен айналысатын және ауыл шаруашылығына қызмет көрсетуші кәсіпорындар
70761 (16,4%) – шаруа қожалықтары, 341440 (79,4%) – үй шаруашылығы және
14942 (3,5%) – саяжай телімдеріне берілді.
Егістік алқап 701,6 мың га құрайды, оның ішінде 32,1% немесе
225,0 мың га өндіріске және 62,4% немесе 437,6 мың га шаруа қожалықтарына
және 5,5% немесе 38,9 мың га халық шаруашылығына пайдаланады (1(.
2007 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі қолданыстағы бағада
113,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың деңгейімен салыстырғанда 3,4%-
ға артық. Ауыл шаруашылық өнімінің аймақ бойынша жалпы көлемінің
– 18%, немесе 20423 млн. теңгесі – Сарыағаш ауданының тауар өндірушілеріне,
Мақтаарал ауданының – 17,8%, немесе 20195 млн. теңге, Сайрам ауданының
тауар өндірушілеріне – 12%, немесе 13679,1 млн. теңгесі тиесілі. Бәйдібек
ауданында ауылшаруашылық өнімі көлемінің өсімі – 14,2%, Сайрам ауданында –
12,4% құрағанын атап кету қажет.
Алайда, өнім көлемінің Кентау қаласында – 32,8%-ға, Шымкент
қаласында – 26,9%-ға, Қазығұрт ауданында – 4,6%, Арыс қаласында – 2,1%-
ға кемуі орын алды. 2007 жылы 367,8 мың тонна дәнді дақылдар жиналған
немесе 2006 жылдың деңгейіне – 101,9%, майлы дақылдар – 37,2 мың тонна
немесе 91,2%, мақта – 438,7 мың тонна немесе 100,8%, картоп – 150,8 мың
тонна немесе 122,9%, көкөністер – 494 мың тонна немесе 103,6%, бақша
өнімдері – 276,9 мың тонна, немесе 84,4%, жеміс-жидектер – 48,4 мың тонна,
немесе 81,2%, жүзім – 30 мың тонна немесе 100,3% жиналған. 2007 жылы
облыстың барлық шаруашылық санаттарында 145,6 мың тонна – ет (тірідей
салмақта), 566,6 мың тонна – сүт, 238,8 млн. дана – жұмыртқа өндірілді (2(.
2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша, аймақтағы
шаруашылықтардың барлық санаттарындағы ірі қара мал саны – 689,5 мың басты
немесе 2007 жылдың сәйкес кезеңіне – 107,4%, қой мен ешкі – 3305,3 мың бас
немесе 105,9%, жылқы – 133,9 мың бас немесе 104,2%, түйе – 15,6 мың бас
немесе 101,2%, шошқа – 34,7 мың бас немесе 112,4%.
2007 жылы ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім 763,2 млрд. теңгені
құрады. Ауыл шаруашылығындағы жалпы өнімнің орташа жылдық даму деңгейі 2003-
2005 жж. 1995-1998 жж. қарағанда 15,7 пайыздық деңгейге өсті.
Ауыл шаруашылық алқаптарының құрылымында 2008 жылдың статистикалық
көрсеткіші бойынша егін 10,4%, көп жылдық егістер - 0,1%, шабындықтар -
2,3%, жайылымдықтар - 84,8% жетті.
Осыған байланысты елдегі аграрлық сферада экономикалық мақсатты
қамтамасыз ететін 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік ауыл шаруашылық
бағдарлама қабылданды. Агроөнеркәсіптің дамуы біршама тұрақтанды, ол ауыл
шаруашылық өнімдерді өндірудің және өнімдерді өңдеудің өсуі, азық-түлік
импорты деңгейінің төмендеуі, жергілікті халықтың жағдайы жақсарудан
көрінді. Болашақта осы мақсатты одан әрі дамытуда 2006 жылы 2006-2010
жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсібінің тұрақты даму
концепциясы қабылданды және 2006-2008 жылдарға арналған бірінші кезектілік
бағдарлама қайта жасалынды (1(.
Мен Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық карталарын 2007-
2008 жылғы статистикалық мәліметтерді жинап, жаңа үлгіде карта жасауды
мақсат еттім.
1 Оңтүстік Қазақстан АЙМАҒЫНЫң ауыл шаруашылық факторына талдау жасау
1. Физикалық-географиялық жағдайы
Оңтүстік Қазақстан аймағы – Қазақстан Республикасының оңтүстігінде
әкімшілік аумақтық бөлік. 1932 жылы 10 наурызда құрылған. 1962-92 жылы
Шымкент облысы деп аталды. Аумағы 117,3 мың км². Тұрғыны 2,18 млн. адам
(2004 ж). Орталығы – Шымкент қаласы. Солтүстігінде Қарағанды, шығысында
Жамбыл, батысында Қызылорда облыстарымен, оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен шектеседі. Аймақ құрамында 11 әкімшілік аудан, 4 қалалық
әкімдік, 7 қала (Шымкенттен басқа), 13 кент, 171 ауылдық округ, 932 ауыл
бар.
Оңтүстік Қазақстанның жер бедері негізінен жазық (орташа биіктігі
200-500м). Солтүстігінде тасты-сазды Бетпақдала шөлінің оңтүстік батысы,
Ащыкөл ойысы, Тоғызкентау жоны, Шу өзенінің төмен ағысы және мойынқұм құмды
алқабының батыс бөлігі орналасқан.
Аймақтың климаты континенттік. Қысы қысқа, жұмсақ, қар жамылғысы
жұқа, тұрақсыз. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы солтүстігінде – 7
- 9ºС, оңтүстігінде – 2 - 4ºС. Жазы ұзақ, ыстық, қуаң. Шілде айының жылдық
орташа температурасы 25 - 29ºС. Шөлді аймағында жауын-шашынның жылдық
орташа мөлшері 100-150 мм, тау алдында 300-500 мм, биік таулы
бөлігінде 800 мм.
Өзендері бұл аймақта біркелкі таралмаған. Оңтүстік Қазақстан аймағы
жерінің оңтүстігінен солтүстік батысына қарай Сырдария өзені ағып өтеді.
Сырдарияға Арыс (378 км), Келес (241 км), Құркелес (98 км) өзендері құяды.
Арыс өзенінің салалары: Бадам, Сайрамсу, Ақсу, Жабағылы, Машат, Дауылбаба,
Боралдай өзендері. Қаратау жотасынан басталатын Бөген, Шаян, Арыстанды,
Шылбыр, Байылдыр, Көксарай өзендер облыс орталығын қамтамасыз етеді. Шу
өзенінің төмен ағысында суы аз, тек көктемде қар еріген кезде ғана суы
молайып, Созақ ауданының шаруашылықтарын суландырады. Шардара (ауданы 400
км², су көлемі 5200 млн м³), Бөген ( су көлемі 377 млн. м³), Бадам ( су
көлемі 61,5 млн. м³ ) бөгендер салынған. Арыс өзенінен Арыс – Түркістан,
Өзбекстан жеріндегі Сырдариядан Достық (бұрынғы Киров атындағы), Шардара
ауданында Қызылқұм магистралды каналдары тартырылған. Облыс көлдері
негізінен саяз және тұзды, көктемде суға толып, жазда құрғап, сорға
айналады. Ірі көлдері: Ақ-жайқын (48,2 км²), Қызылкөл (17,5 км²), одан
басқа Қалдыкөл, Шүйнеккөл, Тұздықдүме, тағы да басқа ұсақ көлдер бар. Жер
асты суының қоры мол. Саяз және жер асты суларын негізінде ластаушылар
болып, түсті металлургия, мұнай химиясы, жеңіл химия, тамақ өнеркәсіптері
табылады.
Аймақтың жазық бөлігінде топырақ жамылғысын сұр, сортаңды сор,
бозғылт, құмды, құмдақты топырақ құрайды. Тау етегінде шалғындық, таудың
қызыл қоңыр топырағы таралған.
Негізінен шөл белдеміне тән өсімдік жамылғысы қалыптасқан. Сексеуіл,
жүзгін, жусан, күйреуік, бұйырғын, ши, жантақ, еркекшөп; Сырдария, Шу
өзенінің аңғарларында жиде, тал; тау етегінде бетегелі жусанды дала,
тауларында жеміс ағаштары, алша, альпілік шалғын өседі. Жануарлардан
қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, елік, арқар, таутеке, жабайы шошқа қоңыр аю,
барыс, сусар, борсық, шөлді аймақтарда бауырымен жорғалаушылардың түрлері
тіршілік етеді. Құстардан ұлар, кекілік, бүркіт, шіл, торғайдың көптеген
түрлері мекендейді. Табиғи өсімдіктерді, жануарлар дүниесін сақтап қалу
үшін Төле би, Түлкібас аудандары аумағында мемлекеттік
Ақсу – Жабағылы қорығы (1926 жылы) ұйымдастырылған.
Бұл аймақта республика халқының 14,5%-ы тұрады. (2004 жылы).
Тұрғындарының орташа тығыздығы 1км²-ге 18,6 адамнан келеді. Республика
бойынша бала туу жөніндегі ең жоғарғы көрсеткішке (1000 адамға 22,6 сәбиден
келеді) және халық санының табиғи өсімінің ең жоғарғы шамасына (32,5 мың
адамнан астам) жетті. Аймақ халқының басым бөлігін қазақтар (69%) құрайды,
одан басқа өзбек (17,1%), орыс (7,2%), татар (1,2%), әзербайжан, тәжік,
түрік, тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Мақтаарал, Шардара, Сайрам, Сарыағаш
ауданында тұрғындар жиі қоныстанған. Оңтүстік Қазақстан аймағының
тұрғындарының 47%-ы қалада, 53%-ы ауылда тұрады (2(.
1.2 Егін шаруашылығына сипаттама
Егіншілік – ауыл шаруашылығы дамуының негізі. Өсімдік шаруашылығы
дақыл түріне қарай дәнді, техникалық, жемшөпті, бақшалық, бақ өсіру, жүзім
шаруашылығы болып бөлінеді.
Санақтың мәліметтері бойынша облыста жалпы егістіктің 701,6 мың
гектарында немесе 73,1% ауыл шаруашылық дақылдары егілген егіс алқабы алып
жатыр.
Оңтүстіктің климаттық жағдайы бидай, арпа, жүгері, күріш, темекі,
мақта, көкөніс, жеміс-жидек, жүзім тағы басқа да дақылдарды өсіруге
мүмкіншілік береді. Бірақ, егіс алқабының едәуір бөлігін дәнді және дәнді
бұршақты (36,9%), техникалық (36,2%), мал азықтық дақылдар (20,8%), шамалы
бөлігін (6,1%) – картоп, көкөніс, бақша дақылдары алды (1-кесте).
Аймақта қалыптасқан көпсалалық экономика шаруашылық санаттары
арасында егілген егістің құрылымын түбірімен өзгертті. Егер 90-шы жылдары
барлық дәнді және дәнді бұршақты және техникалық дақылдар ауыл шаруашылық
кәсіпорындарда шоғырланған болса, санақтың мәліметтері бойынша олар
кәсіпорындар (54,6% бен 16,0%) мен шаруа (фермер) қожалықтары (42,7% бен
83,0%) арасында бөлінген. Картоп және көкөніс өсіру әсіресе кіші
құрылымдарға – жұртшылық шаруашылықтарына ауысты. Заңды тұлғалардың санаққа
алынған бір субъектісіне егістік алқабын орташа есептегенде – 79,5 га,
шаруа (фермер) қожалығына – 6,2 га, үй шаруашылығына – 0,11 га және саяжай
учаскелеріне – 0,01 гектардан келеді (3(.
Егістік жердің құрылымында оның 70%-ын дәнді дақылдар алады және
олар егіншілік өнімдері құнының 60% -дан астамы береді. Сондықтан
егіншілікте астық шаруашылығы негізгі орын алады. Астық халықты нан, ұн
және басқа азық-түлік заттарымен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады
(1(.
Суармалы егіншіліктің экономикалық тиімділігін арттыру үшін, ең
алдымен мынадай,шараларды жүзеге асыру керек:
– коллекторлық дренаж жүйелерін салу арқылы суармалы
жерлердің мелиорациялық жағдайын жақсарту;
– ескі гидротехникалық құрылыстарды қайта құрып
жаңаларын салу;
– өндіріске жыл сайынғы шығындарды 20 – 30% кемітуге
мүмкіндік беретін жаңа мелиорациялық техниканы
енгізу;
– топырақтағы тұз мөлшерінің артуына жол бермейтін
вертикалдық дренажды қолдану.
Жерді мелиорациялау дегеніміз – құрғақ аудандарды суарып, батпақты
жерлерді құрғату, жалпы жерді жақсарту. Қазақстанда батпақты жерлер жоқтың
қасы, мұнда тек суару мелиорциясы орын алады. Осы мелиорцияны кең көлемде
дамыту әр елдің техникалық және экономикалық мүмкіншіліктеріне тікелей
байланысты. Өңірлер бөлісіндегі жер алаңы Оңтүстік Қазақстан аймағы бойынша
барлығы 3224931,4 га, үлес салмағы пайызбен есептегенде 100-ге тең (2-
кесте).
Соңғы кездерде оңтүстіктің кейбір аймақтарында суармалы жер
көлемінің көп төмендеуі байқалады. Мысалы, Шардарада 48 мың. га күріш,
15мың. га мақта және 28 мың. га мал азығына арналған өсімдіктер
(жоңышқа, жүгері) өсірілсе, 1997 жылдан бастап, халық нарықтық заманына
өткеннен бастап, өзін-өзін ақтайтын “ақ алтынды” егу шаруашылығына көшті.
Сонымен қатар тағы айтылатын мәселе ол егіндік жерлердің біразы қысқарып
кетуі. 2005 жылы Шардарада 63 мың. га жерге егін егілсе, 2005-2007 жылдары
егін алқаптары 33 мыңға дейін қысқарып кетті. Қазіргі кезде 51 мың. га
жерде дихандар жұмыс жасаса, оның 28 мың. га негізгі шаруашылығы мақта
болып табылады. Бұрынғы көрсеткішке жету үшін әлі 12 мың. га бар. Оның
себептері әр түрлі. Кейбір жерлерді су басып сорланып кетті. Бірақ, басты
себеп бұл емес, Шардарада алқаптарының құрылысы бейімделген дақылдан
халықаралық базар сұранысына ие мақта дақылына өтуде болып тұр. Мысалы,
бүкіл әлемде күріш егу үшін мелиоративтік суару жүйесі қалыптасқан. Мұндай
жүйе Шардарада бар. Мақта егуге өту үшін тек өндірісті өзгерте салу тек
дұрыс шешім емес. Саланы түбегейлі өзгерту керек. Мысалы, күріш алқабы 3 га
болады. Ал мақта егетін жер кемінде 50 га болуы керек және ол жер еңістеу
болғанын қалайды.
Егіншіліктің жылжымалы жүйесі, яғни бір жер сорланып істен шықса,
оны тастап екінші жерге егін егу практикасы көбірек орын алып келеді.
Мелиорациялық жағдайы нашар алқаптарды игеру үшін коллекторлы-керізді
жүйелерді салу каналдар салу жобасында көрсетілуі тиіс. Сонда ғана біз
суармалы жерлердің мезгілсіз сорлануына, батпақтануына жол бермей, ондай
жерлерді баптап, қымбат бағалы дақылдарды егіп жақсы өнім ала аламыз (2(.
Аймақта суармалы егістікке жарамды жерлерді органикалық
тыңайтқыштармен, соның бір түрі жасыл бактериялы тыңайтқыштарды қолдану
арқылы алынатын өнімнің сапасын жоғары дәрежеге жеткізуге мүмкіндік береді.
Органикалық тыңайтқыштар (малдың көңі, құс саңырығы, шымтезек, компосталған
жасыл шөптер) кешенді тыңайтқыштар болады. Себебі оның құрамында
органикалық заттардан басқа азды-көпті минералды заттар да кездеседі.
Сондықтан олардың пайдасы екі жақты болып келеді. Республикамыздың оңтүстік
аймағында егістік жерлерді қоректендіруде аммиак селитрасын беріп келеді.
Сол кезде жер асты суларында едәуір мөлшерде нитрат болады. Азот
тыңайтқышының осы түрін суға шашқанда егістерге оның құрамындағы нитрат
бөлігі пайдасыз жоғалып, қоршаған ортаны ластайды (3-кесте).
Егістігі бар шаруашылық санаттарының саны Оңтүстік Қазақстан
аймағының кәсіпорындардың саны барлығы 2297, шаруа (фермер) қожалықтары
70705, жұртшылық шаруашылықтары 355127 (4-кесте).
Суармалы жерлердегі егістіктің құрылымын жетілдіруде негізгі алға
қоятын міндет - өнімділігі өте жоғары және суармалы егіншілікті тиімді
жүргізуді қамтамасыз ете алатын дақылдарды анықтап, таңдап ала білу керек.
Суармалы егіншіліктің өнімін арттыру үшін дақылды өсіру технологиясымен
сорттардың биологиясы және морфофизиологиясымен сәйкестендіру арқылы
агротехникалық шаралар жетілдіріп өндіріске енгізілуі тиіс
Егіншіліктің мал шаруашылығынан басты айырмашылығы, ол
отырықшылдыққа әкелді, тұрақты тұрғын үй салдырды өндірістің дербес саласы
ретінде қол өнерді өркендетті. Егіншіліктің даму арқасында одан қолөнер
бөлініп, өнеркәсіптің тікелей атасына айналды. Отырықшы егіншілік
жағдайында жердің барлық құнды қасиеттерін қалпына келтірмейінше, адам
еңбегін адам еңбегін жұмсамайынша нақты нәтиже бермейді. Алайда егіншілік
қаншама қарабайыр болса да қоғамдық материалдық өндіріс мәніне ие бола
алды. Егіншілік адам мен табиғат арасында жаңа қатынастарды орнықтырады. Ол
жерден алғашқы сәттерде жасырынып жатқан материалдық игіліктердің көздерін
табуға тиіс болды (3(.
1-кесте
Өңірлер бойынша ауыл шаруашылығы дақылдары егіс алқабының құрылымы
соның ішінде
барлығы
дәнді көкөніс азықтық
және техникалық картоп және
дәнді бақшалық
бұршакты
Оңтүстік 100,0 36,9 36,2 0,8 5,3 20,8
Қазақстан
облысы
Шымкент қ. 100,0 75,1 4,9 0,3 3,9 15,9
Арыс қ. 100,0 64,2 16,3 0,6 12,3 6,5
Кентау қ. 100,0 37,2 4,2 1,2 20,9 36,5
Түркістан қ. 100,0 12,6 60,3 0,5 9,6 17,0
Бәйдібек ауданы 100,0 51,2 13,7 0,5 1,1 33,5
Қазығұрт ауданы 100,0 69,8 12,6 0,5 0,9 16,2
Мақтаарал ауданы100,0 5,1 84,1 0,2 4,2 6,4
Ордабасы ауданы 100,0 46,3 34,2 0,5 5,7 13,2
Отырар ауданы 100,0 20,9 32,8 1,1 8,0 37,3
Сайрам ауданы 100,0 54,6 11,1 1,7 6,2 26,4
Сарыағаш ауданы 100,0 42,9 25,5 2,9 16,3 12,4
Созақ ауданы 100,0 16,9 6,8 1,4 3,6 71,3
Төлеби ауданы 100,0 55,4 12,9 0,4 0,5 30,9
Түлкібас ауданы 100,0 45,9 17,9 0,8 1,8 33,5
Шардара ауданы 100,0 6,0 59,1 0,1 8,5 26,3
Картада дәнді және дәнді бұршақты дақылдар қызыл, техникалық
дақылдар көк, картоп сары, көкөніс және бақшалық қызғылт, азықтық жасыл
түспен бейнеленіп, диаграмма әдісімен көрсетілген.
2-кесте
Өңірлер бөлінісіндегі жер алаңы
Жер алаңы – барлығы, Облыстың жер алаңынан ауданның
га үлес салмағы, %-бен
Оңтүстік Қазақстан 3224931,4 100,0
облысы
Шымкент қ. 20763,8 0,6
Арыс қ. 309037,3 9,6
Кентау қ. 11797,5 0,4
Түркістан қ. 252119,7 7,8
Бәйдібек ауданы 448826,3 13,9
Қазығұрт ауданы 265887,4 8,2
Мақтаарал ауданы 143612,6 4,5
Ордабасы ауданы 213255,3 6,6
Отырар ауданы 426732,0 13,2
Сайрам ауданы 113721,8 3,5
Сарыағаш ауданы 345234,4 10,7
Созақ ауданы 341372,3 10,6
Төлеби ауданы 129786,9 4,0
Түлкібас ауданы 127481,0 4,0
Шардара ауданы 75303,1 2,3
Аудан бойынша бөлгенде жер алаңы ең үлкен Бәйдібек ауданында, Отырар
ауданы, Сарыағаш ауданы, ең аз жер бөлігі Кентау қаласында. Пайызбен
есептегенде Бәйдібек ауданында 13,9 %, Отырар ауданында 13,2%, Сарыағаш
10,7%, Кентау қаласында 0,4%.
3-кесте
Өңірлер бойынша егістік алаңы
бірлік
егістік одан
алаңы
шаруа (фермер)жұртшылық
кәсіпорындар қожалықтары шаруашылықтары
егістікбарлықегістікбарлықегіс тікбарлық
егісті егісті егістік
к к алаңына
алаңы алаңы %-бен
%-бен %-бен
Оңтүстік 960162,2 341037,35,5 576053,60,0 43071,84,5
Қазақстан 0 4
облысы
Шымкент қ. 6908,6 5729,2 82,9 976,1 14,1 203,3 2,9
Арыс қ. 33733,6 20256,860,1 12082 35,8 1394,8 4,1
Кентау қ. 1894,4 308,2 16,3 1076,8 56,8 509,4 26,9
Түркістан қ.65004,4 2100,0 3,2 60769,693,5 2134,8 3,3
Бәйдібек 138705,0 67893,948,9 55958,640,3 14852,510,7
ауданы
Қазығұрт 99654,8 49673,649,8 46501,346,7 3479,9 3,5
ауданы
Мақтаарал 140390,1 6623,6 4,7 129763,92,4 4003,2 2,9
ауданы 3
Ордабасы 93202,3 47904,051,4 44129,547,3 1168,8 1,3
ауданы
Отырар 29075,8 8755,6 30,1 19492,067,0 828,2 2,8
ауданы
Сайрам 80448,4 42757,453,1 32622,640,6 5068,4 6,3
ауданы
Сарыағаш 69000,6 23833,434,5 39826,157,7 5341,1 7,7
ауданы
Созақ ауданы16061,7 9555,3 59,5 5869,3 36,5 637,1 4,0
Төлеби 63589,1 27604,843,4 34594,054,4 1390,3 2,2
ауданы
Түлкібас 65341,8 24362,537,3 38952,659,6 2026,7 3,1
ауданы
Шардара 57151,6 3678,7 6,4 53439,693,5 33,3 0,1
ауданы
Кәсіпорындар бойынша егістік алаңы пайызбен Шымкент қаласы 82,9
пайызбен бірінші орында, екінші орында 60,1 пайыз, егістік алаңының аз
бөлігі 3,2 пайыз Түркістан қаласында.
4-кесте
Егістігі бар шаруашылық санаттарының саны
кәсіпорындар шаруа (фермер) жұртшылық
қожалықтары шаруашылықтары
барлы одан егіс
ғы тік
тері бар
лар
ірі оның қой меншошқалар жылқылар түйелер
қара ішінде ешкілер
мал сиырлар
Оңтүстік 118 49 41 79 7 74 12
Қазақстан
облысы
Шымкент қ. 7 3 2 5 3 4 -
Арыс қ. 9 1 - 8 - 4 1
Кентау қ. 2 - - 1 - 2 -
Түркістан қ. 4 - - 2 - 2 1
Бәйдібек 3 2 2 2 - 2 -
ауданы
Қазығұрт 17 12 11 14 - 11 -
ауданы
Мақтааралаудан3 1 1 3 - - 1
ы
Ордабасы 4 1 1 3 - 2 1
ауданы
Отырар ауданы 11 3 3 5 - 6 4
Сайрам ауданы 14 9 9 3 1 11 -
Сарыағаш 16 7 5 15 1 9 -
ауданы
Созақ ауданы 6 1 - 5 - 5 4
Төлеби ауданы 12 8 6 11 1 8 -
Түлкібас 7 1 1 2 - 6 -
ауданы
Шардара ауданы3 - - - 1 2 -
Оңтүстік Қазақстан аймағы бойынша кәсіпорындар саны 118, Қазғұртта
кәсіпорындар саны – 17, ірі қара малдан – 12, оның ішінде сиырлар – 11, қой
мен ешкі – 14, жылқылар – 11. Түйе мен шошқалар бұл ауданда мүлде
кездеспейді.
6-кесте
Жануарлары бар 100 жұртшылық шаруашылығына шаққанда малдың саны
бас
бір және ірі қара қойларешкі шошқа жылқы түйелер
бірнеше мал лер лар лар
малдары
бар
жұртшылық
шаруашылық
тарының
саны,
барлығы,
бірлік
бар оның
лығы ішінде
сиыр
лар
Оңтүстік 100,0 3120995 30833 100,0
Қазақстан 642270 100,0
облысы
Шымкент қ. 11725 1,8 19822 0,6 4148 13,5
Арыс қ. 16244 2,5 178420 5,7 372 1,2
Кентау қ. 7618 1,2 68594 2,2 238 0,8
Түркістан қ. 48786 7,6 263840 8,5 1198 3,9
Бәйдібек ауданы 36097 5,6 308722 9,9 - -
Қазығұрт ауданы 45005 7,0 277955 8,9 421 1,4
Мақтаарал ауданы71471 11,1 154992 5,0 2260 7,3
Ордабасы ауданы 52157 8,1 212436 6,8 2781 9,0
Отырар ауданы 28598 4,5 234445 7,5 50 0,2
Сайрам ауданы 126558 19,7 222971 7,1 7913 25,7
Сарыағаш ауданы 76305 11,9 425796 13,6 805 2,6
Созақ ауданы 18492 2,9 295323 9,5 - -
Төлеби ауданы 52999 8,3 215688 6,9 6236 20,2
Түлкібас ауданы 32455 5,1 100420 3,2 3948 12,8
Шардара ауданы 17760 2,8 141571 4,5 463 1,5
Картада Оңтүстік Қазақстан аймақ бойынша қой мен ешкінің жалпы мал
басы жоғарғы деңгейде - 3120995, екінші кезекте ірі қара мал - 642270,
үшінші кезекте жылқылар – 128527, төртінші кезекте шошқалар – 30833,
бесінші кезекте түйелер – 15372.
7-кесте жалғасы
жылқылар жалпы мал түйелер жалпы мал
басына %-бен басына
%-бен
Оңтүстік Қазақстан 128527 100 15372 100,0
облысы
Шымкент қ. 779 0,6 - -
Арыс қ. 4847 3,8 886 5,8
Кентау қ. 419 0,3 75 0,5
Түркістан қ. 5358 4,2 1390 9,0
Бәйдібек ауданы 11117 8,6 331 2,2
Қазығұрт ауданы 13612 10,6 27 0,2
Мақтаарал ауданы 8157 6,3 1365 8,9
Ордабасы ауданы 9858 7,7 308 2,0
Отырар ауданы 7565 5,9 1634 10,6
Сайрам ауданы 17404 13,5 - -
Сарыағаш ауданы 13261 10,3 325 2,1
Созақ ауданы 6108 4,8 7180 46,7
Төлеби ауданы 16459 12,8 - -
Түлкібас ауданы 9611 7,5 - -
Шардара ауданы 3972 3,1 1851 12,0
Оңтүстік Қазақстан аймағының мал шаруашылығы картасында,
1:2 500 000 масштабта ірі қара малды қызыл түспен, қой мен ешкі
жасылмен, шошқалар сары, жылқылар көкпен, түйелер қызғылт сарымен бояуды
жөн көрдім.
2 Жаңа картографиялық әдістер және карта құрастыру процесі (ARCGIS
бағдарламасында)
2.1 ГАЖ-дың карта құрастырудағы ролі
Картаны электронды есептеуіш техникаларда сызу үшін әртүрлі сападағы
сызба бағдарламалары қажет етіледі. Бұл мақсатта сызба бағдарламалары
ретінде ArcGIS, MapINFO, CorelDRAW көптеген сызу құралдары қолданылады. Біз
осының ішінде ArcGIS 9.2 версиясын қолдану арқылы өзімізге қажетті ауыл
шаруашылық картасын құрастырамыз.
Геоақпарат ғылымы пән ретінде мәліметтер базасы негізінде табиғи
және әлеуметтік – экономикалық геожүйелерді компьютерлік моделдер арқылы
зерттейді. Геоақпарат жер туралы басқа да ғылымдармен бірге геожүйелерде
жүретін процестермен құбылыстарды зерттейді, бірақ ол өзінің тәсілдері мен
құралдарын пайдаланады. Олардың негізгілері: компьютерлік моделдеу және
геоақпараттық картографиялау. Геоақпарат ғылым ретінде негізгі мақсаты
бүкіл геожүйелерді басқару, сонымен қатар оларды инвентаризациялық бағалау,
болжаулар үйлесімділігі кіреді. Картография үшін геоақпараттағы зерттеулі
құбылыстарға амалын қолданады.
Геоақпарат құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: геожүйелік моделдеу
технологиясы, кеңістіктік анализдеу тәсілдері, қолданбалы геоақпарат. Басқа
жағынан геоақпарат бұл кеңістікте кооррдинатталған мәліметтерді жинау,
сақтау, бейнелеу және тарату технологиясы.
Геоақпараттың негізгі болып зерттеліп отырған геожүйеде жүріп жатқан
процестерді бақылауға арналған компьютерленген геоақпараттық жүйе құру
болып табылады. Ол үшін ең бірінші ақпарат қажет. Олар мәліметтер базасы
мен білім базасында топтастырылады және жүйелендіріледі.
Ақпарат әртүрлі болуы мүмкін:
1. нүктелік (бір нүкте сипаттамасы);
2. картографиялық (өзеннің ені, ұзындығы );
3. статистикалық;
4. жазба, текст түріндегі мәліметтер;
Қойылған мақсатқа байланысты жоғарыда аталған ақпараттарды қолда бар
программалық өнімдермен немесе ерекше әдістерді қолданып, өңдеуге және
анализ жасауға болады. Сонымен геоақпарат - өзінің шеңберінде ГАЖ құрылатын
және дамитын ғылымның жаңа саласы.
Геоақпарат зерттеліп отырған немесе зерттелінетін объектілерді
және процестерді, жағдайларды кеңістіктік талдау принципі негізінде
құрылған. ГАЖ көбінесе инженерлік, әлеуметтік, қаржы мәселелерін шешуге
қолданылады, бірақ табиғи антропогендік геожүйелерде картографиялық
ақпараттың ролі өте зор.
ГАЖ өткен ғасырдың 70-ші жылдары әлемдік, экологиялық дағдарыстың
басталғандығын қоғам мойындай бастады. Пайдалы қазбаларды жаппай игеру,
өндірістік және ауылшаруашылық өнеркәсіптің өсуі, ондағы жаңа химиялық
қосылыстарың пайда болуы, жер бетіндегі халық санының өсуі үлкен дағдарысқа
алып келді. Яғни, қоршаған ортаның ластануы, жердің жаппай шөлденуі мен
дегредацияға ұшырауынан бастап, үлкен экологиялық күйзелістермен апаттарға
алып келді. Соның нәтижесінде жер планетасын өркендеуші адамзат пен
тіршілік көзі немесе биота үшін қоршаған ортаның сапасы нашарлады. БҰҰ-ның
Стокгольмде өткізілген қоршаған орта жөніндегі конференциясынан кейін
экология мен экологиялық зерттеулер қарыштап дамыды. Ең алғаш жүргізілген
жұмыстар қоршаған ортаның ластануын және ластаушы факторларды
мониторингілеу болды.
Көптеген нүктелік ластаушы көздердің қоршаған ортаға тигізетін әсері
территориялық сипатқа ие. Сондықтан мұндай территориялардың жағдайын
бақылау және бағалау кейбір процестерге шара қодану үшін жұмыс нақты
ластанушы территорияда жасау керек болды. Экологиялық мониторингпен қатар
географиялық мониторинг жүргізілді. Жер ресурстарын пайдалану, яғни
топырақ, өсімдік жамылғысы, жер қойнауындағы минералдық ресурстар, пайдалы
қазбалар т.б. пайдаланылды. Жүргізілген мониторинг антропогендік әсерінің
қоршаған ортаға тигізетін әсерінің күрделілігін, көпжақтылығын көрсетті.
Қоршаған ортаны зерттеудің жаңа әдістерін ойлап тапты. Оларды жүзеге асыру
үшін күрделі есептеуіш техникалар қажет болды. Соңғы 15-20 жылда қуатты
индустрия компьютерлік техниканың қарыштап дамуы көптеген ғылыми
практикалық салаларды, соның нәтижесінде көптеген программалық өнімдер
пайда болды.
Соның бірі кеңістіктік мәлімет өңдейтін, сақтайтын, олардан карта
құрастыратын, ақпараттарды моделдейтін компьютерлік өңдеу жарық көрді. Көп
жұмыстар жеңілдетіліп, автоматтандырылды. Барлық әдістер мен құралдардың
мүмкіндіктерін топтастырып, жаңа ғылыми бағыт геоақпаратқа шоғырландырылды.
Геоақпараттың міндеті: кеңістікте жүріп жатқан процестермен құбылыстарды
ғылыми- техникалық өңдеу.
Геоинформатика – географиялық информациялық жүйелерді практикалық
және жобалаумен құруды қолдану, сондай-ақ эксплутациялаумен айналысады.
ГАЖ қолданбалы жүйе ретінде қолдану аясының реңдігі бойынша теңдесі
жоқ автоматтандырылған жүйе, яғни ол географияда, геологияда, транспорт
салаларында қолданылады. ГАЖ-дың мүмкіндігі мол. Соның арқасында тақырыптық
картография қарқынды дамып келе жатыр. ГАЖ жаппай қолданыстағы жүйе ретінде
картографиялық ақпаратты тек қана географ маманы емес, кез-келген оқушы
немесе бизнесменге түсінікті графика деңгейінде қолдануға мүмкіндік береді.
Сондықтан да ГАЖ технологиясы негізінде шешім қабылдау кезінде барлық
жағдайда карта құрастырылмайды. Бірақ әрқашанда картографиялық мәліметтер
қолданылады.
ГАЖ екі мәлімет типімен жұмыс істейді: векторлық және растрлық.
Векторлық моделде нүкте, сызық және полигондар туралы ақпараттар кодталады
және х, у координаттарының түрінде сақталады. Растрлық модель жекелеген
қарапайым ұяшықтардың жиынтығынан тұрады, яғни сканерден өткізілген карта
немесе сурет. Қазіргі уақытта ГАЖ векторлық та растрлық та моделдерде жұмыс
жасай алады. ГАЖ құрылымы ереже сияқты міндетті төрт iшкі жүйелерден
құралады.
- Мәліметтерді енгізу, қамтамасыз ету мен жиын мәліметтерді өңдеу
картадан алынған тағы басқа да материалдар.
- Оларды өзектендіру және дәлдеп тузету шапшаң мүмкіндігін беруге
лайықты.
- Өңдеулер мен теңдеулерде қайсы да параметрлерді бағалауға
мүмкіндік береді. Есептеу тапсырмаларын шешеді. Осылардың көрсетілуі
әртүрлі түрде карталар, кестелер, бейнелер, блокдиаграммалар
сынды модельдік орындар.
Осындай бейнемен карталарды жасау міндеттері ГАЖ-дың бipiншi рет
айналысуы емес. ГАЖ функцияларының үлкен қатты жетілдірілген қажетті
нөмірленген алу шынымен де керек емес бұл әдет мүмкін. Алайда, дүниежүзілік
карта шығарып даярлыққа ГАЖ-да аз кеңістікте аналитикалық қазіргі уақытта
кез келген қатты көшірме алу әдісі міндетті емес. Жаңа мүмкіндіктерді
қолдануға ГАЖ карта құрады мүмкіндіктер туғызады және осындай жаңа
бағдарламалардың көмегімен беріледі. Компьютерлік технологияны қолдану
барысында, карталардың жоғарылауы сызықтарын қарап шығарамыз. Дәстүрлі әдіс
даярлауда карта бірнеше кезең мен бақылау сипаты, мағынасы мен формалардың
да сол сияқты ұсынулар енгізіледі. Өзінің ұзақ уақыты және үлкен қиындықтар
туғызуы мен сипатталады. Барлық кезеңде шығармалар қолымен бақыламауы және
білікті редакторлауы талап етеді. Осындай маманды даярлауда бірнеше ГАЖ-дың
көмегімен айтарлықтай көптеген карта даярлыққа ГАЖ-дың көмегімен карталарды
дайындау кезеңдері таңдауда.
Осы сатыдағы міндетті операциялар атқару үшін мына дайындықтарды,
яғни негіздері. Сапалық сонда үлгілер алу үшін шарттары болып бұның
табиғаттық автоматикалық процестің дурысы тиімді. Өкінішке орай жылдық
бақылаулар негізінде осы процедуралар жатқызылып олардың толық дамуы
көрінеді. Қолданыстағы стандарттар инфро көріністе артографиялық ақпараттың
отрядттық бөлігі толығымен сипатталады, бірақ көбінесе түрлі қабаттық
топологиялық қажыластардың толықтырып ескермейді. Әлде осындай талаптарды
жариялайды.
Өзінен басқа, берілген модульдік енгізілген қатарды қолданылып
жаткан міндеттерімен стандарттар, осындай процедуралар олардың пайда
болуында қиындық туғызады. ГАЖ-ды картографиялық акпараттың ұсынуын, форма
мен мүмкіндектерге үшін топологиялық бақылауда қамтамасыз ете алады.
Жетілген айқын, не ақпараттық технологиялардың енгізуді бар
жасалатын басқару тиісті мінез-құлық кендік міндетті алып жүреді топ осы
ауылдық шаруашылыққа негізгі қормен жер, сондай-ақ база келеді. Акырғы
болуы дамуының және тап осы базаны жүргізу олардың кестелік түрде
мінездемелердің нағыз жүзінде тіпті. Шекаралар сұлбасын қоюға болады, құй
және көркемдеуге арналған.
ГАЖ дегеніміз – табиғи және әлеуметтік-экономикалық геожүйелерді,
олардың құрылымын, байланысын, динамикасын, кеңістік пен уақыттағы
тіршілік етуін, географиялық білімдер мен мәліметтер банкісі негізінде
компьютерлік белгілеудің көмегін зерттейтін ғылым.
ГАЖ-дың мағынасы болып географиялық ортадағы кеңістік уақыттағы
ақпараттар ағыны табылады. ГАЖ-дың зерттеу әдісі ретінде кеңістік
уақыттағы ақпараттық үлгілеуді айтады.
Қазіргі уақытта ғылымдар жүйесінде ГАЖ өзіне лайықты орнын алуда.
Оны географиялық зерттеулерді информатизациялаудың мақсаты мен
міндеттерінен көруге болады. ГАЖ-дың маңызды міндеттерінің бірі-
географиялық ақпараттардың синтезі мен талдауының көптеген варианттарының
орындалуына көмектесетін алгоритмдер мен бағдарламалық құралдарды құрудағы,
географиялық зерттеулердің автоматтандырылуы.
ГАЖ-жүйе ретінде географияны, информатиканы, ақпараттар жүйелер
теориясын біріктіре отырып, картография және басқа ғылымдардың тоғысқан
жерінде пайда болды. Ол таным әдісі ретінде жүйелік тұрғы негізінде
электронды есептеу техникаларының ең жаңа жетістіктерін қолданып құрылған
жүйе.
ГАЖ мәліметтерді өңдеу мен картографияда өте күшті графикалық
құрал болып табылады.
ГАЖ мынадай маңызды мәселелерді шешеді:
1) жоғары сапалы картографиялық өнімдерді құру;
2) мәліметтер базасында ақпараттарды графикалық обьекттермен
байланыстыру;
3) мәліметтердің карта, графиктік, диаграммалық сызба түрінде
берілуі;
4) кеңістіктегі мәліметтерге талдау жасау, орналасқан жерін
үлгілеу;
5) басқару мен шұғыл шешімдерге қолғабыс беру;
6) мәліметтердің түрлі ақпараттық жүйелермен қарым-қатынас.
Сондықтан, қазіргі уақытта ГАЖ табиғи және әлеуметтік-экономикалық
үрдістер мен құбылыстарды үлгілейтін, олардың байланыстарын, қарым-
қатынастарын, болашақта дамуын болжайтын және шешім қабылдап, басқаруға
арналған негізгі ғылым болып отыр.
1. ГАЖ аймақта таралған ақпаратты жинап, өңдеп, сақтап,
талдауға арналған. Адам – бағдарлама - машиналық кешен.
2. ГАЖ белгілі бір территорияда пайда болған жағдайда жедел
ықпал ету және сол жағдайдың картографиялық және
тақырыптық ақпаратын алу.
3. ГАЖ, бұл – аймақтың кеңістік контурынан әртүрлі
тақырыптық ақпаратты бірінің үстіне бірін салу-overlay-
лық операция.
4. ГАЖ, бұл – аналитикалық және картометриялық зерттеу мен
талдау. Негізінде кез-келген картаның жоспар жолы
жасалынады.
5. ГАЖ, бұл – кез келген үрдістер мен құрылымдардың өзгеруін
зерттеу және олардың жағдайын уақытында үлгілеу.
6. ГАЖ кеңістіктік ақпаратты визуализациялау және
динамикалық режимді көрсету.
7. ГАЖ аумақтар мен қорларды басқару.
8. ГАЖ – жылдамдық, сапа, дәлдік.
9. ГАЖ, бұл – ғылым, технология және бизнес бәрі бір түрде.
10. ГАЖ, бұл – кеңістік талдауда картография мен
картометриядағы революция.
Қорыта келгенде, ГАЖ бұл – кеңістіктік идеологияға негізделген жаңа
қөзқарас, жаңа ойлау.
Қазіргі уақытта ГАЖ-дың қолдану аясы кеңеюде, дәстүрлі қолдануын
қарастырсақ: жер ресурстары мен жер кадастрын басқаруда арнайы ГАЖ
құрылады. Бұл тек географиялық бағытқа ұсынылған. Тематикалық
картографиялауда ГАЖ-да картаға аса көңіл бөледі. ГАЖ-да картаны құрастыру
процесі қарапайым әрі ыңғайлы, ол дәстүрлі тәсілмен немесе
автоматтандырылған картографиялаумен салыстырғанда. Ол мәліметтер базасын
құрудан басталады, шыққан мәліметтер, яғни олардың көзі ретінде қарапайым
күнделікті қағаз карталарын цифровкалау арқылы қолданылады. Осындай
мәліметтер базасын әркелкі территориядағы, әртүрлі масштабтағы белгілі бір
шартты белгілері бар карта құрастыруға мүмкіндік береді. Әр уақытта
мәліметтер базасы жаңа деректермен толықтырылып, ондағы басқа деректерді
корректілеп, сол мезетте экранға көрсетіледі.
1) Кеңістіктік деректер – ол нысан немесе құбылыстың пішіні немесе
орналасу жағдайын анықтайды. Пішініне байланысты оларды: растрлық және
векторлық деп бөледі. Растрлық деректерде – сандық, космостық, аэро және
жай суреттер, кез келген оптикалық сканерленген құжаттар, қағаз карталарын
жатқызуға болады.
2) Атрибуттық деректер – ол географиялық нысан туралы қосымша дерек
береді. Кеңістіктік деректер базалық карта құрастырудың негізі болса,
атрибутты бұл картаға үлкен мағына мен специфика ерекшелігін береді.
Векторлық деректер моделі – графикалық ақпарттардың нүкте, сызық, көп
бұрышты түрде берілуін айтады. Ол дискретті нысандардың, мысалы, құбыр,
жол, аудан шекараларына қолданғанға ыңғайлы. Ал растрлы деректер моделі
ақиқат тең ұяшықтарға бөлінген пикселдер түрінде көрінеді. Олар деректерді
сақтауға және талдауға ыңғайлы. Әр ұяшықтың класқа немесе категорияға
қатыстылығын анықтаайтын мәні болады.
Кез келген ГАЖ-дағы деректерді 5 процедурамен қамтамасыз етеді:
енгізу, манипуляция, басқару, сұраныс, визуализациялау.
2.2 Зерттелетін аймақтың картасын құрастыру
ESRI фирмасының программалық өнімі ArcGIS-те ГАЖ толық каталог
түрінде құрылған, яғни мәліметтерді өңдеудің жоғарғы деңгейлі
мүмкіндігі бар.
ArcGIS - бұл 3 өзара байланысты ArcMap, ArcCatalog, ArcToolbox
базалық мүмкіндіктердің жиыны. Бұлар бірігіп картографиялау, мәліметтерді
басқару, кеңістіктік анализ, мәліметтерді редакторлау және оларды
геоөңдеуден өткізу сияқты түрлі дәрежелі қиындықтағы ГАЖ-функцияларды
шешуге мүмкіндік береді.
ArcGIS - ГАЖ қолданушылардың үлкен қауымына арналған толық-
функционалды, интегрирленген, масштабталған жүйесі.
ArcMap – картаны құрастыру мен мәліметтерді редакторлау, сондай-ақ
картографиялық анализдеу үшін қажет. Бұл қосымшада негізгі жұмыс картамен
жасалады. Картаның бетінде географиялық мәліметтерді карта қабаттарының
жинағы, легендасы, масштабтық линейкасы, солтүстік стрелка және басқа
элементтерді сақтайтын терезесі, яғни компоновка болады.
ArcMap-та картаны 2 қосымшамен жұмыс істейміз:
1) Географиялық мәліметтер негізінде географиялық қабаттармен жұмыс
жасауға, әртүрлі символдарды анықтауға, анализ жасауға мүмкіндік береді.
Мұнда негізгі картографиялық жұмыстар жасалады.
2) Компоновка негізінде – карталарды безендіру, яғни легенда
құрастыру, тақырыбы, масштабы жасалады, масштабы көрсетіледі, картаның
солтүстігі ,қағаз өлшемі беріледі.
ArcCatalog – геомәліметтердің базасын құрастыру мен кеңістік
мәліметтерді басқару үшін, сонымен қатар, метамәліметтерді құру, көру,
басқару сияқты функцияларын атқаратын қосымшасы. Біздің ГАЖ-дың барлық
мәліметтерін құрылымдауға және басқаруға көмектеседі. Ол географиялық
мәліметтерді іздеуге, көруге арналған инструменттер, метамәліметтерді
құрастыру, көру, басқару, әртүрлі мәліметтер жиынын тез ашып көруге,
географиялық мәліметтерді құрылымдауға арналған құралдар ұсынады.
ArcMap–қа ұқсайды, бірақ ерекшелігі – редакция жасалмайды.
ArcToolbox – мәліметтерді геоөңдеудің конвертациясы. Геомәліметтерді
өңдеуге арналған көптеген құралдарды сақтайтын қосымша.
ArcMap, ArcCatalog және ArcToolbox әртүрлі ГИС-функцияларды біріге
отырып өңдейді. Мысалы, ArcCatalog-та картаның документін табамыз да, оны
ArcMap-та екі рет шерту арқылы ашуға болады. Кейіннен ArcMap-та ArcToolbox
көмегімен өзгертулер келтіруге болады.
Мен, өзімнің "Оңтүстік Қазақстан аймағының ауыл шаруашылық картасын
құрастыру ерекшелігі" тақырыбы бойынша карта сызғанымда американдық ESRI
фирмасының ArcGIS 9.2. картографиялық бағдарламасын пайдаландым. Бұл
программаны таңдаған себебім – оның қолайлылығы, жұмыс операцияларын тез
орындау мүмкіндігі, құрал-жабдықтарының молдығы, программаның соңғы
стандарттарға сәйкес келуі.
Жұмыс жасамас бұрын 1:25 000 000 масштабты, кеңістікте өз орнын
тапқан, яғни байланған топонегізді ала отырып, оны сканерден өткізіп,
ArcGIS программасына қоямыз. Осыдан кейін негізгі – керекті қабаттарды
құру, оларды оцифровкалау, қабаттың ішінде маңызды мәліметтерді енгізу
үшін атрибуттар кестесін ашу процедуралары басталады.
Жаңа жеке қабат құру – Arccatalog-тағы vector папкасынан тышқанның
оң жағын шертіп → жаңа (new) → қабат (shapefile) → терезе ашылады → ат
береміз → бейнелеудің қажетті түрін таңдаймыз (нүктелік, сызықтық,
полигонды) → координата жүйесін беру үшін Редакторлау (Editor) → Таңдау
(Select) немесе Import → Координата жүйесі проекциясы (Projected Coordinate
System) → Пулково 1942 → керек зонаны таңдаймыз → ОК → ОК.
Осы Arccatalog-та ашылған қабатты ArcMap-қа шақырамыз. Ол үшін
ArcMap-тан "+" тетігін басамыз. Ашылған терезеден vector папкасындағы
бізге қажетті қабатты шақырамыз, яғни Add. Әрбір Shapefile 6 құрамдас
форматтан тұрады. Оларды "Мой Компьютер" арқылы ашқанда көреміз.
Қабаттармен жұмыс істегенде оцифровка жасай отырып, сол обьекттерге
анализ бере кетеміз, яғни Атрибуттар кестесін ашамыз.
Атрибуттар кестесін ашу. Редактор → Жұмысты аяқтау → Керек қабатқа
барып, панелін ашамыз да, Атрибуттар кестесін ашуды" таңдаймыз →
обьектілердің атын жазу үшін жаңа жол ашу керек, опции → жол қосу
(добавить поле) → жол атын береміз. Оның типін таңдаймыз:
1) Қысқа сандар (Short integer)
2) Ұзын сандар (Long integer)
3) Бөлшек сандар (Double)
4) Тексттік (text)
Shapefile – сызық, нүкте, полигон түрінде болады. Ол 6 құрамдас
бөліктен тұрады. Егер осы құрамдас бөліктердің біреуі кем болса, қабат
ашылмайды. Сондықтан, кез келген қабатты бір жерден екінші жерге көшіру
үшін міндетті түрде 6 құрамдас бөлігін түгел көшіру керек. Кез келген
қабатпен жұмыс істегенде барлық обьектілерді категорияларға бөлеміз.
Картасы құрастырылып отырған территориядағы барлық обьектілер салынып
болған соң, әрбір обьектіні өз категориясы бойынша категорияға бөліп, жеке-
жеке символ береміз. Яғни, пішінін, түсін, сызықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz