Қазақстан Республикасының шағын бизнесін талдау және оның даму перспективалары
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің ерекшеліктері 5
1.2 Қазақстан Республикасының экономикасындағы шағын бизнестің рөлі 8
1.3 Шет елдердің шағын бизнесті дамытудағы тәжірибесі 11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТЕРДІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестін дамуы мен қалыптасуы 19
2.2 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуын талдау 23
2.3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті қаржыландыруын талдау 32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік жүйесі 41
3.2 Қазақстан Республикасының шағын бизнесті дамытудағы негізгі
бағыттары 48
3.3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті инфрақұрылымды қолдау 61
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
1 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің ерекшеліктері 5
1.2 Қазақстан Республикасының экономикасындағы шағын бизнестің рөлі 8
1.3 Шет елдердің шағын бизнесті дамытудағы тәжірибесі 11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТЕРДІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестін дамуы мен қалыптасуы 19
2.2 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуын талдау 23
2.3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті қаржыландыруын талдау 32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МЕХАНИЗМІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік жүйесі 41
3.2 Қазақстан Республикасының шағын бизнесті дамытудағы негізгі
бағыттары 48
3.3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті инфрақұрылымды қолдау 61
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
Диcсертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары шағын бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе жатыр.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта кәсіпорынның ішкі және сыртқы орталарына қатысты әр алуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Президенттің Жолдауында «Қазақстан азаматтарының молшылығының өсу шегі – мемлекеттік саясатының басты мақсаты» болып табылады, «Кәсіпкерлік секторын дамыту – бұл әрбір елдің экономикалық негізі» деген және шағын бизнес қалыптастыру мен дамыту әрбір мемлекеттің экономика саясатының басым бағыты болып табылады. Бұл да әсіресе актуальды деңгейде, жай ғана шағын бизнес әлеуметтік функциясы туралы сөйлесу ғана емес, сонымен қатар оның қозғалтқыштың өзгеруі экономиканың дамуына және елдің экономикасын диверсификациялауға әкеліп соғады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Жолдауында «2030 – Қазақстан стратегиясын дамыту» 11 қарашадан 1997 жылы белгілеп қойған. «Алғашқыда, 2010 жылдан, бізге қажет көп еңбек сіңіруді керек ететін саланы шоғырландыру, келешекте оның мүмкіндіктері мен бәсекелестікте орын алды. Бұл, реттік басымдылығы, ауыл шаруашылығы, орман және орман өндіру өнеркәсібі, жеңіл және азық – түлік өнеркәсібі, туризм, тұрмыстық–құрылыстың және инфрақұрылымды жасау. Осы салаларды дамыту, біз экономиканың құрылымды сұрақтарын ғана емес, сонымен қатар тартымдылығын және кедейшілік сұрақтарын шешуде, қазіргі таңда өте маңызды». Елдің экономикасын дамыту үшін басты рөлді атқаратын шағын және орта бизнес болып табылады.
Бизнесті дамыту экономикамыздың өте маңызды рөлін атқарады, жоғары өсу қарқынды өнеркәсіп өнімді дамытады. Ол экономиканың негізгі инновациялық дамуын сипаттайды.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Диcсертациялық жұмысының мақсаты. Негізгі нақты оқып білу теория негізінде және іс-тәжірибе тәсілін басқару ҚР –ның шағын бизнестін мәнін ашып білу, оның негізгі келешек жолын тиімді дамыту болып табылады. Шағын бизнес кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту жолын зерттеу және бар ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта кәсіпорынның ішкі және сыртқы орталарына қатысты әр алуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Президенттің Жолдауында «Қазақстан азаматтарының молшылығының өсу шегі – мемлекеттік саясатының басты мақсаты» болып табылады, «Кәсіпкерлік секторын дамыту – бұл әрбір елдің экономикалық негізі» деген және шағын бизнес қалыптастыру мен дамыту әрбір мемлекеттің экономика саясатының басым бағыты болып табылады. Бұл да әсіресе актуальды деңгейде, жай ғана шағын бизнес әлеуметтік функциясы туралы сөйлесу ғана емес, сонымен қатар оның қозғалтқыштың өзгеруі экономиканың дамуына және елдің экономикасын диверсификациялауға әкеліп соғады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Жолдауында «2030 – Қазақстан стратегиясын дамыту» 11 қарашадан 1997 жылы белгілеп қойған. «Алғашқыда, 2010 жылдан, бізге қажет көп еңбек сіңіруді керек ететін саланы шоғырландыру, келешекте оның мүмкіндіктері мен бәсекелестікте орын алды. Бұл, реттік басымдылығы, ауыл шаруашылығы, орман және орман өндіру өнеркәсібі, жеңіл және азық – түлік өнеркәсібі, туризм, тұрмыстық–құрылыстың және инфрақұрылымды жасау. Осы салаларды дамыту, біз экономиканың құрылымды сұрақтарын ғана емес, сонымен қатар тартымдылығын және кедейшілік сұрақтарын шешуде, қазіргі таңда өте маңызды». Елдің экономикасын дамыту үшін басты рөлді атқаратын шағын және орта бизнес болып табылады.
Бизнесті дамыту экономикамыздың өте маңызды рөлін атқарады, жоғары өсу қарқынды өнеркәсіп өнімді дамытады. Ол экономиканың негізгі инновациялық дамуын сипаттайды.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Диcсертациялық жұмысының мақсаты. Негізгі нақты оқып білу теория негізінде және іс-тәжірибе тәсілін басқару ҚР –ның шағын бизнестін мәнін ашып білу, оның негізгі келешек жолын тиімді дамыту болып табылады. Шағын бизнес кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту жолын зерттеу және бар ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.
1. Стратегия "Казахстан-2030" 1997 жылы 11 қазандағы «Қазақстан - 2030»
2. ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтің Жолдауы «Жаңа онжылдық - жана экономикалық өсім - Қазақстанның жаңа мүмкіншіліктері». Астана, 2010 жыл.
3. Малый бизнес № 23 – 24. Декабрь. 1998 г
4. А. Н. Токсанова. Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход. Алматы, 1999 г.
5. Феномен предпринимательсва в преходных общестах:состояния, проблемы, перспективы. \\ сборник научных работ. Алматы, 1999 г.
6. Николас К. Сирополис управление малым бизнесом. Москва, 1999 г.
7. Гражданский кодекс Республики Казакстан.
8. Статистический сборник Казакстана за 1998 и1999 г.\\ оперативная информация.
9. Гончаров Б.М. Руководство для высшегоуправленческого персонала. Москва, 1998 г.
10. Малый бизнес: правовые и экономические аспекты. г. Астана, 1996 г.
11. А. Н. Тоқсанова Кәсіпкерлік қыметтің негізі, Астана – 2007ж.
12. Орынбасарова С.Е. Государственное регулирование малого бизнеса в РК Автореферат. Астана 2007г.
13. Нурабаева А.К. Механизмы поддержки частного малого предпринимательства: учебно-методическое пособие для предпринимателей, Астана, 2006 г. – 67 с.
14. Палташева М.Т. Административные барьеры – пути их преодоления: учебно-методическое пособие для предпринимателей, Астана, 2005 г
15. Предпринимательство: Учебник/Под ред. М.Г. Лапусты.-М.: ИНФРА, 2005.
16. А.Н. Токсанова. Правительственная помощь предпринимателям. Сборник материалов конференции 23-24 февраля 2007г. Павлодар, 2007г.
17. К.И Керимкулов. Инфраструктура поддержки малого предпринимательства. Сборник материалов конференции 23-24 февраля 2007г. Павлодар, 2007
18. С.А. Туржанов. Малый и средний бизнес: проблемы развития, поиск решений. Алматы, 2004
19. Нурмадиева Н.С. Улучшение бизнес климата на всех уровнях:от административных барьеров до инфраструктуры // Малый и средний бизнес Казахстана №6, 2007г.
20. Аналитический обзор развития малого предпринимательства // Малый и средний бизнес Казахстана №2, 2007г.
21. Главный приоритет – конкурентоспособность малого бизнеса. // Малый и средний бизнес Казахстана, №1(9), 2005. С.4-7.
22. Финансово-кредитные рычаги для малого бизнеса в развитых странах мира // Банки Казахстана №1, 2005г
23. Сабден С. Развитие малого предпринимательства как фактор повышения конкурентоспособности страны: взгляд ученого // Банки Казахстана №3, 2007г.
24. Ромазанов Ж. Состояние и перспективы развития предпринимательства в Казахстане // Финансы и кредиты №10, 2007г.
25. Касенова Г. Инфраструктура поддержки малого бизнеса // Малый и средний бизнес Казахстана №11, 2007г.
26. Сарина Б.С. Барьеры в развитии предпринимательства и пути их преодоления. Официальный сайт АО «Институт экономических исследований
27. Перуашев А.Т. Что работает не работает в области поддержки предпринимательства. Доклад на Международной Конференций «Предпринимательство в Казахстане: новое начало» 29 ноября 2007г.
28. Манакбай Т. Фонд развития малого предпринимательства //Деловая неделя 12 ноябрь,2004
29. Ташенова С.О. О проблемах кредитования малого бизнеса // Банки Казахстана № 15, 2006
30. Тосунян Г.А. Кредитование малого бизнес современное состояние //Аналитик 12, декабрь 2006
31. Абдрахманова Е. МСБ перспективное направление. // Банки Казахстана №10, 2006 А.Е.
32. Наурызбекова Проблемы информационного обеспечения малого предпринимательства. // Панорама 25 август, 2006
33. Перспективы роста банковской системы Казахстана. //National business № 2 (40), 2007
34. Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігі www.kaz.stat.kz/digital/Шағын кәсіпкелік /Pages/default.aspx
35. Ұлттық Банк сайты www.nationalbank.kz
36. ШБҚ «Даму» АҚ сайты www.fund-damu.kz
37. Бизнестің жол картасы 2020. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы « 13 » сәуірдеі № 301 қаулысымен бекітілген
38. Халықаралық Экономикалық Форум көрсеткіші.
39. Абдуллаева Б.А. Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу:дамуы мен жетілдіру жолдары. Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы 2009 жыл.
40. Сагимбаева А.Ю. ҚР халық шаруашылығы салаларын басқаруды озық тәжірибелерді пайдалану негізінде жетілдіру жолдары, автореферат. Астана 2010 жыл.
2. ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтің Жолдауы «Жаңа онжылдық - жана экономикалық өсім - Қазақстанның жаңа мүмкіншіліктері». Астана, 2010 жыл.
3. Малый бизнес № 23 – 24. Декабрь. 1998 г
4. А. Н. Токсанова. Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход. Алматы, 1999 г.
5. Феномен предпринимательсва в преходных общестах:состояния, проблемы, перспективы. \\ сборник научных работ. Алматы, 1999 г.
6. Николас К. Сирополис управление малым бизнесом. Москва, 1999 г.
7. Гражданский кодекс Республики Казакстан.
8. Статистический сборник Казакстана за 1998 и1999 г.\\ оперативная информация.
9. Гончаров Б.М. Руководство для высшегоуправленческого персонала. Москва, 1998 г.
10. Малый бизнес: правовые и экономические аспекты. г. Астана, 1996 г.
11. А. Н. Тоқсанова Кәсіпкерлік қыметтің негізі, Астана – 2007ж.
12. Орынбасарова С.Е. Государственное регулирование малого бизнеса в РК Автореферат. Астана 2007г.
13. Нурабаева А.К. Механизмы поддержки частного малого предпринимательства: учебно-методическое пособие для предпринимателей, Астана, 2006 г. – 67 с.
14. Палташева М.Т. Административные барьеры – пути их преодоления: учебно-методическое пособие для предпринимателей, Астана, 2005 г
15. Предпринимательство: Учебник/Под ред. М.Г. Лапусты.-М.: ИНФРА, 2005.
16. А.Н. Токсанова. Правительственная помощь предпринимателям. Сборник материалов конференции 23-24 февраля 2007г. Павлодар, 2007г.
17. К.И Керимкулов. Инфраструктура поддержки малого предпринимательства. Сборник материалов конференции 23-24 февраля 2007г. Павлодар, 2007
18. С.А. Туржанов. Малый и средний бизнес: проблемы развития, поиск решений. Алматы, 2004
19. Нурмадиева Н.С. Улучшение бизнес климата на всех уровнях:от административных барьеров до инфраструктуры // Малый и средний бизнес Казахстана №6, 2007г.
20. Аналитический обзор развития малого предпринимательства // Малый и средний бизнес Казахстана №2, 2007г.
21. Главный приоритет – конкурентоспособность малого бизнеса. // Малый и средний бизнес Казахстана, №1(9), 2005. С.4-7.
22. Финансово-кредитные рычаги для малого бизнеса в развитых странах мира // Банки Казахстана №1, 2005г
23. Сабден С. Развитие малого предпринимательства как фактор повышения конкурентоспособности страны: взгляд ученого // Банки Казахстана №3, 2007г.
24. Ромазанов Ж. Состояние и перспективы развития предпринимательства в Казахстане // Финансы и кредиты №10, 2007г.
25. Касенова Г. Инфраструктура поддержки малого бизнеса // Малый и средний бизнес Казахстана №11, 2007г.
26. Сарина Б.С. Барьеры в развитии предпринимательства и пути их преодоления. Официальный сайт АО «Институт экономических исследований
27. Перуашев А.Т. Что работает не работает в области поддержки предпринимательства. Доклад на Международной Конференций «Предпринимательство в Казахстане: новое начало» 29 ноября 2007г.
28. Манакбай Т. Фонд развития малого предпринимательства //Деловая неделя 12 ноябрь,2004
29. Ташенова С.О. О проблемах кредитования малого бизнеса // Банки Казахстана № 15, 2006
30. Тосунян Г.А. Кредитование малого бизнес современное состояние //Аналитик 12, декабрь 2006
31. Абдрахманова Е. МСБ перспективное направление. // Банки Казахстана №10, 2006 А.Е.
32. Наурызбекова Проблемы информационного обеспечения малого предпринимательства. // Панорама 25 август, 2006
33. Перспективы роста банковской системы Казахстана. //National business № 2 (40), 2007
34. Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігі www.kaz.stat.kz/digital/Шағын кәсіпкелік /Pages/default.aspx
35. Ұлттық Банк сайты www.nationalbank.kz
36. ШБҚ «Даму» АҚ сайты www.fund-damu.kz
37. Бизнестің жол картасы 2020. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы « 13 » сәуірдеі № 301 қаулысымен бекітілген
38. Халықаралық Экономикалық Форум көрсеткіші.
39. Абдуллаева Б.А. Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу:дамуы мен жетілдіру жолдары. Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы 2009 жыл.
40. Сагимбаева А.Ю. ҚР халық шаруашылығы салаларын басқаруды озық тәжірибелерді пайдалану негізінде жетілдіру жолдары, автореферат. Астана 2010 жыл.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Макро-микроэкономика кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақстан Республикасының шағын бизнесін талдау және оның даму
перспективалары
(6N0506-Экономика)
Орындаған
1 курс магистранты ___________ “_____”_______2010ж
(қолы)
Ғылыми жетекші ___________ “_____”_______2010ж
т.ғ.к., доцент (қолы)
Кафедра меңгерушісімен
қорғауға жіберілді __________ “____”_____2010ж
э.ғ.д., профессор (қолы)
Алматы, 2010
Мазмұны
КІРІСПЕ
3
1 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің ерекшеліктері
5
1.2 Қазақстан Республикасының экономикасындағы шағын бизнестің рөлі
8
1.3 Шет елдердің шағын бизнесті дамытудағы тәжірибесі
11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТЕРДІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестін дамуы мен қалыптасуы 19
2.2 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуын талдау 23
2.3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті қаржыландыруын талдау 32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МЕХАНИЗМІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік жүйесі
41
3.2 Қазақстан Республикасының шағын бизнесті дамытудағы негізгі
бағыттары
48
3.3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті инфрақұрылымды қолдау 61
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КІРІСПЕ
Диcсертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары шағын
бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе
жатыр.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың
диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді.
Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ
жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен
салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы
мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта
кәсіпорынның ішкі және сыртқы орталарына қатысты әр алуан аспектілі
қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Президенттің Жолдауында Қазақстан азаматтарының молшылығының өсу шегі
– мемлекеттік саясатының басты мақсаты болып табылады, Кәсіпкерлік
секторын дамыту – бұл әрбір елдің экономикалық негізі деген және шағын
бизнес қалыптастыру мен дамыту әрбір мемлекеттің экономика саясатының басым
бағыты болып табылады. Бұл да әсіресе актуальды деңгейде, жай ғана шағын
бизнес әлеуметтік функциясы туралы сөйлесу ғана емес, сонымен қатар оның
қозғалтқыштың өзгеруі экономиканың дамуына және елдің экономикасын
диверсификациялауға әкеліп соғады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Жолдауында
2030 – Қазақстан стратегиясын дамыту 11 қарашадан 1997 жылы белгілеп
қойған. Алғашқыда, 2010 жылдан, бізге қажет көп еңбек сіңіруді керек
ететін саланы шоғырландыру, келешекте оның мүмкіндіктері мен бәсекелестікте
орын алды. Бұл, реттік басымдылығы, ауыл шаруашылығы, орман және орман
өндіру өнеркәсібі, жеңіл және азық – түлік өнеркәсібі, туризм,
тұрмыстық–құрылыстың және инфрақұрылымды жасау. Осы салаларды дамыту, біз
экономиканың құрылымды сұрақтарын ғана емес, сонымен қатар тартымдылығын
және кедейшілік сұрақтарын шешуде, қазіргі таңда өте маңызды. Елдің
экономикасын дамыту үшін басты рөлді атқаратын шағын және орта бизнес болып
табылады.
Бизнесті дамыту экономикамыздың өте маңызды рөлін атқарады, жоғары өсу
қарқынды өнеркәсіп өнімді дамытады. Ол экономиканың негізгі инновациялық
дамуын сипаттайды.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған
әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын
зерттеумен анықталады.
Диcсертациялық жұмысының мақсаты. Негізгі нақты оқып білу теория
негізінде және іс-тәжірибе тәсілін басқару ҚР –ның шағын бизнестін мәнін
ашып білу, оның негізгі келешек жолын тиімді дамыту болып табылады. Шағын
бизнес кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды
қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту жолын
зерттеу және бар ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР–дағы
шағын бизнес секторының субъектілері мен олардың қызмет ету жағдайын
(яғни кәсіпкерліктің объектісін) зерттеу, сондай – ақ осы
сектордың дамуындағы проблемаларды анықтау.
Диcсертациялық жұмысының міндеттері:
- Шағын бизнесті басқарудың негізгі теориялық тәсілінің мәнін
жинақтап қорыту;
- Қалыптастыру кезеңін оқып білу негізінде республикадағы бизнестің
қызметін және шетел тәжірибесінің негізінде шағын бизнесті қолдау жүйесі,
ҚР-да оның даму мүмкіншілігін анықтау;
- Талдау нәтижесінде Қазақстанда бизнесті дамыту, оның жолдарын
іздестіру проблемаларын шешу;
- Талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зерттеу арқылы
ҚР–дағы шағын бизнес субъектілерін дамыту жолдарын, перспективаларын
зерттеу.
- Қазақстанда бизнес құрылымын дамыту, оның негізгі жолдарының
жетілдіруін анықтау;
- Ішкі резервтерін айқындау және шағын бизнесті мемлекет тарапынан
қолдау.
Диcсертациялық жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру
жұмысында тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
маңыздылығы қазіргі таңдағы шағын бизнестің қамтуындағы проблемалармен
қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша
ұсыныстар ұсынумен анықталады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының шағын бизнестері, ал
субъектісі кәсіпкерлік қызмет болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Диcсертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диcсертациялық жұмыстың көлемі 76 бет, 17 кестеден, формуладан, 16
суреттен тұрады.
Кіріспеде тақырыпқа сай өзекті мәселелер анықталуда, алдарына мақсаттар
мен қалыптасу міндеттер қойылуда, объект және субъект зерттеулері, сонымен
қатар теориялық және әдістемелік бағыттар зерттелді.
Бірінші бөлімде бизнестің қалыптасуы және дамуы зерттелді, экономикалық
маңызы анықталды және бизнестің мазмұны, жұмыс істеу барысы, шетел
тәжірибесі жан-жақты қарастырылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің жағдайына
талдау, бағалау жүргізілді және экономикада шағын бизнесті инфрақұрылымдық
қолдау мәселелері зерттелді.
Үшінші бөлімде Қазақстанда шағын бизнесті дамытудың ұйымдастыру-
экономикалық бағыттары ұсынылды, мемлекеттік қолдау қажеттілігі айқындалды.
Қорытындыда нәтижені шығару және зерттеу жұмысы бойынша ұсыныстар
берілді.
1 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Қазақстан Республикасында шағын бизнес түсінігі мен
ерекшеліктері
Шағын бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның қалыптасу
көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы
анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің
шығуын франсуз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен байланыстырады, ол
кәсіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде тәуекелділікті
ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып келетін
адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб
ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, кәсіп түсінігі
негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп
тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер,
гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар
мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған. Хамураппи заңдары болып табылады.
Қазіргі уақыттағы алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі
Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша
кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеоф
Шумпеттер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық
дамуда қозғалтатын өзіндік элемент.
Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда болу
төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл бір
қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды қорғайды.
Кәсіпорынның анықтамасынан тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай
категорияға жатқызу керек екендігін нақтылап алайық.
Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас
элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық
шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын жан-жақты танып білуге
мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қалыптасқан мәселелерді өз кезеңінде
байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға мүмкіндік
береді.
Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей
айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай
салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім
көлемі.
Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және
шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас
ағзасын құрайды.
Ірі кәсіпорындар–нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі
кәсіпорындар–эконамика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың базисі.
Шағын кәсіпорын, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және
ассортиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ –
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге
қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау
керек.
Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар,
шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін
фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500
адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын
фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады.
Қазақстанда шағын бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын,
географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі
үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару
сипаты икемділігімен, формальділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау
барысында, өндіріс саласындада, басқару саласындада жұмысшылардың өз-ара
алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.
Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде кәсіпкерлік
және бизнес ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік пен бизнесті
экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және
шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер-өндіру немесе алу
және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету
немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу
негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен,
кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын (тек заңмен тыйым
салынбаған) еркін шаруашылықты білдіреді.
Бірақ кәсіпкерлік және бизнес түсініктері экономикалық тұрғыдан
қарастырғанда синонимдер болып табылады. Бизнес түсінігі экономикалық
тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика
бойынша бизнес қоғамның қажеттілігін қамтамасыз ететуге қажетті өндіріс
жүйесі ретінде анықталады. Бизнес нарықтық экономиканы барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін
қамтиды. Жалпы түрде бизнес–бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың
іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бір формасы
ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес
(жалпы бөлім): кәсіпкерлік–азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына
қарамастан, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы
пайда табуға бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды
шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет
кәсіпкердің өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асырылады.
Соған қарамастан, тәжірбиеде кәсіпкерлік пен бизнес терминдері
бірін–бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай кәсіпкерлік және
шағын бизнес бір–біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес
кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Әрі
қарай, мен, осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын боламын.
Бәрімізге белгілі, шағын бизнесте жеке секторлар басшылық етеді. Өзінің
кәсіпорынын ашу барысында адамдарды не қозғайды? Келесідей себептерді бөліп
көрсетеді пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалық және материалдық
жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысудың
мотиві ретінде келесілерді көрсету керек: тұлғалардың өзін-өзі қалыптастыру
мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша
және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен
арттыруға ұмытылу.
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар
кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын кәсіпорындар үшін орын
жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі компаниялармен
бәсекелестікке түсе алмайтындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ,
шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін көрсетуге болады.
Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 – 1 жыл ішінде өздерінің
стратегияларын өзгерту қиындық тудырмайды, ал ірі кәсіпорындар үшін 5 – 6
жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация ірі кәсіпорындардан
жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние Жүзілік соғыстан
кейін 95 % инновациялық технология шағын бизнес сфераларынан шыққанын
көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындарға қарағанда
капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде әртүрлі инновациялық
технологияларды енгізуден қорықпайды.
Шағын бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты
артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде дағдарыс және жұмыссыздық
кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі
экономикалық кризиске байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына
алмайды. Американ-Экспресс (1987) мәліметтері бойынша шағын кәсіпорындарда
қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға
қарағанда 3 есе көп [18].
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын бизенстің
динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне тез жауап
беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына жаңалықтар
енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек ұжымында
бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және табысқа
тікелей қатыса алу мүмкіндігі.
Шағын бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі
кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен
және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен
шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық
арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын
пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса,
автомобильді жөндеу – шағын бизнес қызметіне жатады.
Шағын бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке
ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген
жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі
компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар акционерлердің барлық
талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына
алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға,
сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды.
2. Қазақстан Республикасының экономикасындағы шағын бизнестің рөлі
Әлемдік тәжірибе шағын бизнестің экономикадағы рөлі бағалауға
келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық
салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін
тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері
бойынша жекелеген елдерде шағын бизнес субъектілері маңызды рөлі ойнайды.
Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін
арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын бизнестің даму
деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға
бейімделу мүмкіндіктерін талдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің
қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір
болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын бизнес даму
үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше
отырып қарқын алуда. Шағын бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді [15]:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік береді, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы,
тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес
қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету, шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы, шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,
дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі бір шектеу қоятын халықтың
жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер,
оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- жалға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы
кәсіпорындардан мемлекетті босату.
Осы барлық аталған және басқа да шағын бизнестің экономикалық,
әлеуметтік функциялары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына жатқызып,
экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын бизнестің
рөлін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауға
болмайды [14].
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай
(инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі,
төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық
қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін
теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі, тіпті,
керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал–жабдық,
технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем
құнының жоғары болуы.
Сонымен кәсіпкерліктің одан әрі кеңеюі мемлекеттік маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін
әкімшілік–ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей
немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш
жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге
асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар әрі
қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық
қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен
кәсіпкерлікті қаржылық қолдау аясын кеңейтуге әсер ету, тиімді
инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке
келтіру[16]..
1992 – 1996 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі
мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен
қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен
айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі
қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы
- 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке
дейін артты. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде
107134 – шағын кәсіпорындар, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын бизнес
саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені
ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту
және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық
көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды
ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық
мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған
елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен
байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы,
қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту
сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды
қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына
айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет
еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын
кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі
экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы
сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез
бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға,
сондай–ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі
болып табылады.
Кез келген процесс сияқты шағын бизнестің дамуы мен қолдауын басқару
қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер
бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі
қызметтерін көрсетуге болады [15]:
Сурет 1 Басқару қызметі
Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні–шағын кәсіпкерліктің экономика
жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту
үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік
белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес
мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген?
Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды
ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл
көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі
сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған
кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді.
3. Шет елдердің шағын бизнесті дамытудағы тәжірибесі
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.
Кесте 1 Дамыған мемлекеттер тәжірибесі бойынша Қазақстан Республикасының
деңгейін бағалау [13]
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін бағалау
1 Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын Даму үстінде
кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын
реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер
болуы.
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, Даму үстінде
ақпараттық, кеңістік және кадрлық
мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру
және жүзеге асыру
3 Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей және Жоқ
жанама шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын Даму үстінде
кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге
асырудың ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық міндеттердіЖоқ
міндеттерді реттейтін дамыған арнайы
мамандандырылған мемлекеттік мекемелердің
болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік Даму үстінде
органдарының функцияларын өзара рационалды
бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнесЖоқ
мүдделерін қорғайтын ұйымдармен өзара қарым
– қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік Даму үстінде
саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға
бағытталған
Кесте 1 жалғасы
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан
шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке
алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады.
Экономикалық Бизнесті
факторлар мемлекеттік
реттеу
Ортаның бизнеске
макро ықпалы
Әлеуметтік Технологиялық
факторлар факторлар
Ресурстық факторлар
Сурет 2 Ортаның бизнеске макро ықпалы [15]
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
АҚШ – ғы шағын бизнес . Әдетте америкалық фирмалардың көлемі
жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін
жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін,
ірі 500 адамнан көп (2 сурет). Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады:
бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар, өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары
бар фирмалар шағынға жатады.
Кесте 2 АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез
бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері
әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және
саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс
шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын
кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын бизнес саласында жұмыс істейді.
АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге, жаңа
міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған
шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық
негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур
президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін
дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар,
онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше рөлді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын
бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
- шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын
бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің инкубаторлық
жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш кәсіпкерлікпен
айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,
федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады.
Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе
жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар
бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді [21].
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл
коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру
және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес –
инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер
есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған
қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың
клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл
факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады.
Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық,
мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде
бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі
болды.
Ұлыбританиядағы шағын бизнес.Ұлыбритания тәжірибес көрсетіп отырғандай,
шағын бизнес, өндіріс көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер
ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын
бизнес адамдарға өзінің творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік
береді. Ұлыбританияда шағын кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет
саясаты – қаржылық жеңілдіктер, кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын
оқытатын курстардың болуы ықпал етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік –
экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу,
жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі
экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж.
Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек
беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат
салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму
стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Франциядағы шағын бизнес. Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына
жатқызудың кең таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны.
Мысалы, он адамнан аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49
адамдар – шағын, 50-499 – орташа, 500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық
саясатты жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды
қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен
тарады. Шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және
і\әкімшілік шараларды қосатын жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық
ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа
аймақтарға ауысуына, инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың
ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және
шағын фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде –
аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді
қаржыландыратын компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін
50 жуық ұйымдар бар. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры
құрылды. Қор шағын және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын
компапияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен
ұсынылатын займдардың 65% кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын
фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық
ресурстар бөледі [22].
Шағын және орташа кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000
адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан.
Шетелдегі француздық шағын және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің
жалпы экспорт көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына
жүргізілетін француз үкіметінің саясаты экономиканың бұл саласына
мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:
Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары және шағын және орташа
кәсіпорындардың пайдасына 37 шара.
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай маңыз
беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды
қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең
басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға
арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, шағын
кәсіпорындарға даму банкін құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі
банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға
және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және
аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол
аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:
1. Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада
орналақан болса
2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20 жұмыс орны)
Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында ұсынады,
ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік төлемдер жолымен
жүзеге асады. Франция Үкіметінің басқа шаралары өнеркәсіптік меншік
субъъектілеріне салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті зерттеу және даму
орталықтарын құруды білдіреді.
Израильдегі шағын бизнес. 60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен
ықпалды акционерлік қоғамдар түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы
сектор үлкен табыс берді, бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО
елдеріндегі экономикалық және саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі масштабты
иммиграцияға әкелді. Осы кезде Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды
жұмысқа орналастыру сұрағы туды. Соған байланысты шағын және орта бизнесті
дамытуды жылдамдатты. Израиль тәжірибесіене келесідей шараларды:
1. Технопарктердің қызмет ету қағидалары бойынша технологиялық жылы
жайларды құру және дамыту. Технологиялық жылы жай тәуелсіз заңды
тұлғаны, фирма немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті инфрақұрылымы,
ғылыми – зертттеулер құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай ұжымдар
біріктіреді. Оның қызметі жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі.
Технологиялық жылы жайлар жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде
өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
2. Бизнес жылы жайларды құру. Олар өз басқару органдары, директорлар
кеңесі және де экономистер, заңгерлері, бухгалтерлері бар жеке компаниялар.
Бизнес – жылы жайлар өз ісін ашуға ынталы адамдарға, бірақ ол үшін
білімнің жеткіліксіздігі бизнесте бағыттала алмау және ең басты алғашқы
капиталдың болмауы кедергі жақсы мүмкіндіктер береді. Екі жыл бойы жобаны
құру үшін 300 000 шекелге дейін ақша бөлінеді (81 000 $) ол жобаға
есептелген шығынның 80% жабады, қалған 20 % жеке инвесторлар ұсынады.
3. Ғылыми зерттеулерді сонымен бірге өнеркәсіпте дайын өнім өндіруді
қаржыландыратын ғылыми зерттеу ұйымдары мен қорларын құру.
4. Шағын кәсіпорындар қорының сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жанынан жұмыс істеу. Қор шағын және орта бизнеске кәсіпорындардың
масштабына байланысты жеңілдік беру жолдарын инвестицияларды жүзеге
асырады. Көмек сонымен қатар, егер кәсіпорын несие алу үшін мемлекеттік
кепіл алу және жеңілдіктерден қашық аймақтарда орналасса қайтарымсыз ссуда
беру арқылы жүзеге асады. Жеңілдіктер көбінесе өнім өндіретін шағын және
орта кәсіпорындарға беріледі.
5. Көптеген Израилдік банктерге шағын бизнеске қолдау арнайы бөлімшелер
бар. Олар банктік жеңілдіктер, маркетингтік жеңілдіктер, менеджерлік,
консалтингтік қызметтер көрсетеді, кәсіпорындардың бизнес жоспарларын
дамыту жобаларын қарастырады және бағалайды.
6. Шағын және орта бизнесті қолдаудың маңызды бағыттарының бірі болып
мошав – овдимдерді қолдау табылады. Ол әрбір жанұя өз шаруашылығын
жүргізіп, өзінің жерін өңдейтін ауылшаруашылық, поселке. Ал өнімді бөлу
және өткізуді ауыл шаруашылық құралдардың сатып алуды коммуналдық
қамтамасыз етуді мошава тұрғындары кооперативтік негізде жүзеге асырады.
Мошаваларды ауылшаруалық өндірістің бірқатар негізгі бағыттар қалыптасқан:
- сүт шаруашылығы (30 сиырға дейін, орташа көлемі) бір жанұяға га.
- егістік (негізінен көкөніс және техникалық дақылдар) бір жанұяға
Қазақстанның шикізат ресурстарынан басқа дамыған ғылымы, біздің еліміздің
экономикасы кезіккен қиындықтарды және алатын интеллектуалдық потенциалы
бар. Оның үстіне республикада өз өндірістерін конверсиялау процесіндегі
кәсіпорындар, сонымен бірге негізінде Hitech сферасындағы шағын және орта
кәсіпорындады құруға болатын машина жасау зауыттары бар. Біздің
экономикамызда болып жатқан құрылымдық өзгерістер дамыған мемлекеттер
сонымен бірге Израильдің шағын және орта бизнестің дамуының тәжірибесін
есепке алу қажет.
Қысқаша, басқа мемлекеттік тәжірибесін қарастырайық. Мысалы, Кореяда
субконтрактілік кеңінен тараған. Бұл форма кәсіпкерлерге шағын және ірі
бизнесті ұжымдандыру мүмкіндігін береді. Яғни, трансұлттық компаниялар
шағын кәсіпорындардың көмегімен өзінің өндірістік және өткізу желілерін
кеңейтеді. Оның үстіне үкімет шағын кәсіпорындарды модернизациялауға
бағытталған жобалар құрастырды, технология және сапаның ұлттық институтын
құрды, шағын кәсіпорындардың өнімдерін алу және өткізуді кепілдеді. 1997
жылдың соңында Оңтүстік – Кореяда 2 640 000 шағын және орташа кәсіпорындар
тіркелді, ол жалпы Оңтүстік Корея компаниялардың 99,5 % құрды, онда 9 млн.
адам жұмыс істейді немесе жалпы жұмысшылардың 78,5 % құрайды. Шағын және
орта бизнес Әкімшілігінің мәліметтері бойынша шағын және орташа
кәсіпорындардың 90 % жалпы саны 50 жуық.
ТМД мемлекеттегі шағын бизнес. Енді Литвадағы шағын кәсіпкерлікті
қарастырайық. Қазіргі уақытта бұл сектор экономика тұрақтануының негізгі
фактор болып табылады, оның көмегімен дотацияны қажет етпейтін халықтың
орта бөлігі құралады. Литваның ішкі өнімдегі шағын кәсіпорындардың үлесі 69
% құрайды. Ал жұмысшылар саны бойынша еңбекке қабілетті адамдардың 13.
Кәсіпорындардың 90 % - тен көбі шағын және орташа болып табылады. Мемлекет
шағын кәсіпорындарға салықтық жеңілдіктер береді. Бірінші екі жылдай
пайдаға салық тарифі 70 % проценттен төмендейді, ал үш жылдан бастап 50 %.
Оның үстіне кәсіпорындарды несиелейтін мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті
қолдау қоры құрылды.
Байқап отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер тәжірибесі кәсіпкерлерге
жағдай жасауда үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын
бизнесті қолдау және дамытудың тиімді саясатын жүргізеді.
Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:
1. Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға негізделген нарықтық
экономикалық саясат.
2. Жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлерді оқыту жобалары.
3. Шағын жаңа кәсіпорындар үшін капиталға қол жеткізуді қамтамасыз
ететін кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау.
Жоғарғы үш шартта өте маңызды. Мысалы, тек ғана оқытып және техникалық
беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының қиын заң жүйелеріне
тап болды. Мысалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек.
Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға
289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер
бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын бизнесті экономикалық өсудің
негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және
кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы
кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш
жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған
жаңадан фирмалар ашылды.
Мұның барлығы шағын және орта бизнестің әсер ететін дамыған
инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу
қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп
стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін
қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы
үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру,
бухгалтерлік және консультациялық фирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес
қызмет етуі керек.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің дамыту процесі Еуропаның көптеген
елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес
экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам
назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер
бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТЕРДІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы мен қалыптасуы
Қазақстан кәсіпкерлігінің қалыптасуы кезінде салыстырмалы аз уақыт
ішінде бірнеше кезеңдерден өтті:
Бірінші кезеңде шағын бизнесті дамыту ССРО (1986-1990)кезіндегі жаңа
меншіктік нысаны түрінде кәсіпкерлік мәдениетінің қалыптасуы болды. Осы
кезеңнің негізгі мәселесі ретінде кәсіптік алаңдарға және шикізатқа қиын
түрде қол жеткізілуі, кооперативтерді тіркеу кезінде бюрократтық
кедергілерді айтуға болады.
Қазақстанда шағын бизнестің дамуының екінші кезеңі (1991-1996)
әкімшілік-әміршілдіктен нарықтық экономикаға өту шарты бойынша болды.
Қазақстан егемендігін алу кезеңінде барлық формадағы шағын кәсіпорынның
кенеттен өсуі, мемлекеттік меншіктің жекешелендірілуі қатты байқалды.
Бірақ 1994 жылдан бастап пайыздық өлшемнің жоғарлығы мен салыққа байланысты
кәсіпкерлік белсенділігі төмендеді.
Сонымен қатар шағын кәсіпкерлік өзіндік оң мүмкіндіктерін көрсете
бастады. Осы жағдайдағы шағын кәсіпорынның қажетті функциялары дағдарыс
кезінде өзіндік жұмыспен қамтылуы, қосымша кірістерді алу мүмкіндігін қоя
білу болды. Бұл жағдай Қазақстандық шағын бизнестің дамуын бақылап отыруы
керек. Шағын бизнестің құрылымы мен динамикасы өзгеруінің кезекті сапалы
кезеңі болып табылады. Тауарлар мен қызметтердің әр түрлілігі мен сапасының
өсуіне негізделген шағын кәсіпорындардың арасында күрес туып, нарықтық
бәсекелестік орта құрылды.
Шағын бизнестің дамуындағы үшінші кезеңде (1997-2000) нарықтық
қатынастарға шағын бизнестің белсенділігі байқалып, шағын кәсіпорынды
мемлекет тарапынан қолдауын күшейтілуі, үкіметтік емес сектордағы шағын
бизнесті қолдауды дамыту болып табылды. Статистикалық көрсеткіштерге
сәйкес, статистика және талдау комитетінің арнайы бюлитеніне байланысты
“2003 жылы негізгі көрсеткіштер бойынша 50 адам өндірістік қызметпен
қамтылған ”. 2004 жылы жеке өндірістік кәсіпкерлік субъектілердің саны 442
мыңнан астам сандық көрсеткішті беріп отыр. Алдыңғы көрсеткіштермен
салыстырғанда 21% өсімді көрсетіп отыр. Ал 2003 жылы жұмыс істеп тұрған
шағын бизнестің саны 365,3 мың немесе 81% тіркелген. Шағын бизнестегі
жұмыспен қамтылуы 2002 жылмен салыстырғанда 79 мыңға асып, 1,2 млн адамды
құрап 7,3% арытты. Шағын бизнесті қолдау инфрақұрылымның дамуы (2000-2006)
екінші дәрежелі банктердің қаржылық қолдауы және макрокредиттік ұйымдар,
лизингтік компаниялардың құрылуы, бизнес орталықтар, бизнес- инкубаторлар,
кәсіпкерлікті қолдау орталықтары арқылы жүзеге асты. Қазақстанда
кәсіпкерлік туралы 90 жылдың басында, қайта құру кезеңінде айтыла бастады.
Дәл осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Макро-микроэкономика кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақстан Республикасының шағын бизнесін талдау және оның даму
перспективалары
(6N0506-Экономика)
Орындаған
1 курс магистранты ___________ “_____”_______2010ж
(қолы)
Ғылыми жетекші ___________ “_____”_______2010ж
т.ғ.к., доцент (қолы)
Кафедра меңгерушісімен
қорғауға жіберілді __________ “____”_____2010ж
э.ғ.д., профессор (қолы)
Алматы, 2010
Мазмұны
КІРІСПЕ
3
1 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің ерекшеліктері
5
1.2 Қазақстан Республикасының экономикасындағы шағын бизнестің рөлі
8
1.3 Шет елдердің шағын бизнесті дамытудағы тәжірибесі
11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТЕРДІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестін дамуы мен қалыптасуы 19
2.2 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуын талдау 23
2.3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті қаржыландыруын талдау 32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МЕХАНИЗМІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік жүйесі
41
3.2 Қазақстан Республикасының шағын бизнесті дамытудағы негізгі
бағыттары
48
3.3 Қазақстан Республикасында шағын бизнесті инфрақұрылымды қолдау 61
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КІРІСПЕ
Диcсертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары шағын
бизнес Қазақстан Республикасының экономикасындағы ролі артып келе
жатыр.
Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың
диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді.
Осы тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай – ақ
жоғарыдағы үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен
салыстырғанда мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы
мемлекеттік реттеу мен қолдауға және шағын бизнес пен орта
кәсіпорынның ішкі және сыртқы орталарына қатысты әр алуан аспектілі
қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Президенттің Жолдауында Қазақстан азаматтарының молшылығының өсу шегі
– мемлекеттік саясатының басты мақсаты болып табылады, Кәсіпкерлік
секторын дамыту – бұл әрбір елдің экономикалық негізі деген және шағын
бизнес қалыптастыру мен дамыту әрбір мемлекеттің экономика саясатының басым
бағыты болып табылады. Бұл да әсіресе актуальды деңгейде, жай ғана шағын
бизнес әлеуметтік функциясы туралы сөйлесу ғана емес, сонымен қатар оның
қозғалтқыштың өзгеруі экономиканың дамуына және елдің экономикасын
диверсификациялауға әкеліп соғады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Жолдауында
2030 – Қазақстан стратегиясын дамыту 11 қарашадан 1997 жылы белгілеп
қойған. Алғашқыда, 2010 жылдан, бізге қажет көп еңбек сіңіруді керек
ететін саланы шоғырландыру, келешекте оның мүмкіндіктері мен бәсекелестікте
орын алды. Бұл, реттік басымдылығы, ауыл шаруашылығы, орман және орман
өндіру өнеркәсібі, жеңіл және азық – түлік өнеркәсібі, туризм,
тұрмыстық–құрылыстың және инфрақұрылымды жасау. Осы салаларды дамыту, біз
экономиканың құрылымды сұрақтарын ғана емес, сонымен қатар тартымдылығын
және кедейшілік сұрақтарын шешуде, қазіргі таңда өте маңызды. Елдің
экономикасын дамыту үшін басты рөлді атқаратын шағын және орта бизнес болып
табылады.
Бизнесті дамыту экономикамыздың өте маңызды рөлін атқарады, жоғары өсу
қарқынды өнеркәсіп өнімді дамытады. Ол экономиканың негізгі инновациялық
дамуын сипаттайды.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған
әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын
зерттеумен анықталады.
Диcсертациялық жұмысының мақсаты. Негізгі нақты оқып білу теория
негізінде және іс-тәжірибе тәсілін басқару ҚР –ның шағын бизнестін мәнін
ашып білу, оның негізгі келешек жолын тиімді дамыту болып табылады. Шағын
бизнес кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған проблемаларды
қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы секторды дамыту жолын
зерттеу және бар ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР–дағы
шағын бизнес секторының субъектілері мен олардың қызмет ету жағдайын
(яғни кәсіпкерліктің объектісін) зерттеу, сондай – ақ осы
сектордың дамуындағы проблемаларды анықтау.
Диcсертациялық жұмысының міндеттері:
- Шағын бизнесті басқарудың негізгі теориялық тәсілінің мәнін
жинақтап қорыту;
- Қалыптастыру кезеңін оқып білу негізінде республикадағы бизнестің
қызметін және шетел тәжірибесінің негізінде шағын бизнесті қолдау жүйесі,
ҚР-да оның даму мүмкіншілігін анықтау;
- Талдау нәтижесінде Қазақстанда бизнесті дамыту, оның жолдарын
іздестіру проблемаларын шешу;
- Талдау негізіндегі проблемаларды шешу жолдарын зерттеу арқылы
ҚР–дағы шағын бизнес субъектілерін дамыту жолдарын, перспективаларын
зерттеу.
- Қазақстанда бизнес құрылымын дамыту, оның негізгі жолдарының
жетілдіруін анықтау;
- Ішкі резервтерін айқындау және шағын бизнесті мемлекет тарапынан
қолдау.
Диcсертациялық жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру
жұмысында тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
маңыздылығы қазіргі таңдағы шағын бизнестің қамтуындағы проблемалармен
қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша
ұсыныстар ұсынумен анықталады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының шағын бизнестері, ал
субъектісі кәсіпкерлік қызмет болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Диcсертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диcсертациялық жұмыстың көлемі 76 бет, 17 кестеден, формуладан, 16
суреттен тұрады.
Кіріспеде тақырыпқа сай өзекті мәселелер анықталуда, алдарына мақсаттар
мен қалыптасу міндеттер қойылуда, объект және субъект зерттеулері, сонымен
қатар теориялық және әдістемелік бағыттар зерттелді.
Бірінші бөлімде бизнестің қалыптасуы және дамуы зерттелді, экономикалық
маңызы анықталды және бизнестің мазмұны, жұмыс істеу барысы, шетел
тәжірибесі жан-жақты қарастырылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің жағдайына
талдау, бағалау жүргізілді және экономикада шағын бизнесті инфрақұрылымдық
қолдау мәселелері зерттелді.
Үшінші бөлімде Қазақстанда шағын бизнесті дамытудың ұйымдастыру-
экономикалық бағыттары ұсынылды, мемлекеттік қолдау қажеттілігі айқындалды.
Қорытындыда нәтижені шығару және зерттеу жұмысы бойынша ұсыныстар
берілді.
1 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Қазақстан Республикасында шағын бизнес түсінігі мен
ерекшеліктері
Шағын бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның қалыптасу
көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы
анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің
шығуын франсуз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен байланыстырады, ол
кәсіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде тәуекелділікті
ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып келетін
адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб
ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, кәсіп түсінігі
негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп
тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер,
гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар
мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған. Хамураппи заңдары болып табылады.
Қазіргі уақыттағы алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі
Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша
кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеоф
Шумпеттер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық
дамуда қозғалтатын өзіндік элемент.
Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда болу
төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл бір
қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды қорғайды.
Кәсіпорынның анықтамасынан тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай
категорияға жатқызу керек екендігін нақтылап алайық.
Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас
элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық
шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын жан-жақты танып білуге
мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қалыптасқан мәселелерді өз кезеңінде
байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға мүмкіндік
береді.
Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей
айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай
салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім
көлемі.
Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және
шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас
ағзасын құрайды.
Ірі кәсіпорындар–нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі
кәсіпорындар–эконамика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың базисі.
Шағын кәсіпорын, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және
ассортиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ –
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге
қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау
керек.
Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар,
шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін
фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500
адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын
фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады.
Қазақстанда шағын бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын,
географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі
үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару
сипаты икемділігімен, формальділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау
барысында, өндіріс саласындада, басқару саласындада жұмысшылардың өз-ара
алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.
Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде кәсіпкерлік
және бизнес ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік пен бизнесті
экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және
шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер-өндіру немесе алу
және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету
немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу
негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен,
кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын (тек заңмен тыйым
салынбаған) еркін шаруашылықты білдіреді.
Бірақ кәсіпкерлік және бизнес түсініктері экономикалық тұрғыдан
қарастырғанда синонимдер болып табылады. Бизнес түсінігі экономикалық
тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика
бойынша бизнес қоғамның қажеттілігін қамтамасыз ететуге қажетті өндіріс
жүйесі ретінде анықталады. Бизнес нарықтық экономиканы барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін
қамтиды. Жалпы түрде бизнес–бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың
іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бір формасы
ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес
(жалпы бөлім): кәсіпкерлік–азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына
қарамастан, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы
пайда табуға бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды
шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет
кәсіпкердің өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асырылады.
Соған қарамастан, тәжірбиеде кәсіпкерлік пен бизнес терминдері
бірін–бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай кәсіпкерлік және
шағын бизнес бір–біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес
кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Әрі
қарай, мен, осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын боламын.
Бәрімізге белгілі, шағын бизнесте жеке секторлар басшылық етеді. Өзінің
кәсіпорынын ашу барысында адамдарды не қозғайды? Келесідей себептерді бөліп
көрсетеді пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалық және материалдық
жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысудың
мотиві ретінде келесілерді көрсету керек: тұлғалардың өзін-өзі қалыптастыру
мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша
және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен
арттыруға ұмытылу.
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар
кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын кәсіпорындар үшін орын
жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі компаниялармен
бәсекелестікке түсе алмайтындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ,
шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін көрсетуге болады.
Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 – 1 жыл ішінде өздерінің
стратегияларын өзгерту қиындық тудырмайды, ал ірі кәсіпорындар үшін 5 – 6
жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация ірі кәсіпорындардан
жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние Жүзілік соғыстан
кейін 95 % инновациялық технология шағын бизнес сфераларынан шыққанын
көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындарға қарағанда
капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде әртүрлі инновациялық
технологияларды енгізуден қорықпайды.
Шағын бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты
артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде дағдарыс және жұмыссыздық
кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі
экономикалық кризиске байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына
алмайды. Американ-Экспресс (1987) мәліметтері бойынша шағын кәсіпорындарда
қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға
қарағанда 3 есе көп [18].
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын бизенстің
динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне тез жауап
беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына жаңалықтар
енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек ұжымында
бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және табысқа
тікелей қатыса алу мүмкіндігі.
Шағын бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі
кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен
және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен
шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық
арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын
пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса,
автомобильді жөндеу – шағын бизнес қызметіне жатады.
Шағын бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке
ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген
жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі
компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар акционерлердің барлық
талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына
алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға,
сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды.
2. Қазақстан Республикасының экономикасындағы шағын бизнестің рөлі
Әлемдік тәжірибе шағын бизнестің экономикадағы рөлі бағалауға
келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық
салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін
тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері
бойынша жекелеген елдерде шағын бизнес субъектілері маңызды рөлі ойнайды.
Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін
арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын бизнестің даму
деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға
бейімделу мүмкіндіктерін талдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің
қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір
болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын бизнес даму
үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше
отырып қарқын алуда. Шағын бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді [15]:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік береді, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы,
тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес
қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету, шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы, шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,
дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі бір шектеу қоятын халықтың
жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер,
оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- жалға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы
кәсіпорындардан мемлекетті босату.
Осы барлық аталған және басқа да шағын бизнестің экономикалық,
әлеуметтік функциялары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына жатқызып,
экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын бизнестің
рөлін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауға
болмайды [14].
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай
(инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі,
төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық
қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін
теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі, тіпті,
керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал–жабдық,
технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем
құнының жоғары болуы.
Сонымен кәсіпкерліктің одан әрі кеңеюі мемлекеттік маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін
әкімшілік–ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей
немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш
жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге
асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар әрі
қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық
қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен
кәсіпкерлікті қаржылық қолдау аясын кеңейтуге әсер ету, тиімді
инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке
келтіру[16]..
1992 – 1996 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі
мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен
қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен
айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі
қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы
- 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке
дейін артты. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде
107134 – шағын кәсіпорындар, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын бизнес
саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені
ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту
және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық
көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды
ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық
мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған
елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен
байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы,
қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту
сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды
қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына
айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет
еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын
кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі
экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы
сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез
бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға,
сондай–ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі
болып табылады.
Кез келген процесс сияқты шағын бизнестің дамуы мен қолдауын басқару
қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер
бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі
қызметтерін көрсетуге болады [15]:
Сурет 1 Басқару қызметі
Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні–шағын кәсіпкерліктің экономика
жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту
үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік
белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес
мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген?
Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды
ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл
көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі
сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған
кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді.
3. Шет елдердің шағын бизнесті дамытудағы тәжірибесі
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.
Кесте 1 Дамыған мемлекеттер тәжірибесі бойынша Қазақстан Республикасының
деңгейін бағалау [13]
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін бағалау
1 Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын Даму үстінде
кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын
реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер
болуы.
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, Даму үстінде
ақпараттық, кеңістік және кадрлық
мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру
және жүзеге асыру
3 Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей және Жоқ
жанама шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын Даму үстінде
кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге
асырудың ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық міндеттердіЖоқ
міндеттерді реттейтін дамыған арнайы
мамандандырылған мемлекеттік мекемелердің
болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік Даму үстінде
органдарының функцияларын өзара рационалды
бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнесЖоқ
мүдделерін қорғайтын ұйымдармен өзара қарым
– қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік Даму үстінде
саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға
бағытталған
Кесте 1 жалғасы
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан
шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке
алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады.
Экономикалық Бизнесті
факторлар мемлекеттік
реттеу
Ортаның бизнеске
макро ықпалы
Әлеуметтік Технологиялық
факторлар факторлар
Ресурстық факторлар
Сурет 2 Ортаның бизнеске макро ықпалы [15]
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
АҚШ – ғы шағын бизнес . Әдетте америкалық фирмалардың көлемі
жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін
жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін,
ірі 500 адамнан көп (2 сурет). Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады:
бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар, өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары
бар фирмалар шағынға жатады.
Кесте 2 АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез
бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері
әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және
саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс
шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын
кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын бизнес саласында жұмыс істейді.
АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге, жаңа
міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған
шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық
негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур
президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін
дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар,
онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше рөлді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын
бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
- шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын
бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің инкубаторлық
жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш кәсіпкерлікпен
айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,
федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады.
Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе
жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар
бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді [21].
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл
коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру
және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес –
инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер
есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған
қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың
клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл
факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады.
Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық,
мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде
бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі
болды.
Ұлыбританиядағы шағын бизнес.Ұлыбритания тәжірибес көрсетіп отырғандай,
шағын бизнес, өндіріс көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер
ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын
бизнес адамдарға өзінің творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік
береді. Ұлыбританияда шағын кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет
саясаты – қаржылық жеңілдіктер, кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын
оқытатын курстардың болуы ықпал етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік –
экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу,
жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі
экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж.
Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек
беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат
салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму
стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Франциядағы шағын бизнес. Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына
жатқызудың кең таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны.
Мысалы, он адамнан аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49
адамдар – шағын, 50-499 – орташа, 500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық
саясатты жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды
қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен
тарады. Шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және
і\әкімшілік шараларды қосатын жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық
ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа
аймақтарға ауысуына, инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың
ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және
шағын фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде –
аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді
қаржыландыратын компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін
50 жуық ұйымдар бар. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры
құрылды. Қор шағын және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын
компапияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен
ұсынылатын займдардың 65% кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын
фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық
ресурстар бөледі [22].
Шағын және орташа кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000
адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан.
Шетелдегі француздық шағын және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің
жалпы экспорт көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына
жүргізілетін француз үкіметінің саясаты экономиканың бұл саласына
мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:
Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары және шағын және орташа
кәсіпорындардың пайдасына 37 шара.
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай маңыз
беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды
қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең
басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға
арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, шағын
кәсіпорындарға даму банкін құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі
банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға
және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және
аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол
аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:
1. Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада
орналақан болса
2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20 жұмыс орны)
Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында ұсынады,
ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік төлемдер жолымен
жүзеге асады. Франция Үкіметінің басқа шаралары өнеркәсіптік меншік
субъъектілеріне салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті зерттеу және даму
орталықтарын құруды білдіреді.
Израильдегі шағын бизнес. 60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен
ықпалды акционерлік қоғамдар түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы
сектор үлкен табыс берді, бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО
елдеріндегі экономикалық және саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі масштабты
иммиграцияға әкелді. Осы кезде Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды
жұмысқа орналастыру сұрағы туды. Соған байланысты шағын және орта бизнесті
дамытуды жылдамдатты. Израиль тәжірибесіене келесідей шараларды:
1. Технопарктердің қызмет ету қағидалары бойынша технологиялық жылы
жайларды құру және дамыту. Технологиялық жылы жай тәуелсіз заңды
тұлғаны, фирма немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті инфрақұрылымы,
ғылыми – зертттеулер құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай ұжымдар
біріктіреді. Оның қызметі жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі.
Технологиялық жылы жайлар жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде
өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
2. Бизнес жылы жайларды құру. Олар өз басқару органдары, директорлар
кеңесі және де экономистер, заңгерлері, бухгалтерлері бар жеке компаниялар.
Бизнес – жылы жайлар өз ісін ашуға ынталы адамдарға, бірақ ол үшін
білімнің жеткіліксіздігі бизнесте бағыттала алмау және ең басты алғашқы
капиталдың болмауы кедергі жақсы мүмкіндіктер береді. Екі жыл бойы жобаны
құру үшін 300 000 шекелге дейін ақша бөлінеді (81 000 $) ол жобаға
есептелген шығынның 80% жабады, қалған 20 % жеке инвесторлар ұсынады.
3. Ғылыми зерттеулерді сонымен бірге өнеркәсіпте дайын өнім өндіруді
қаржыландыратын ғылыми зерттеу ұйымдары мен қорларын құру.
4. Шағын кәсіпорындар қорының сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жанынан жұмыс істеу. Қор шағын және орта бизнеске кәсіпорындардың
масштабына байланысты жеңілдік беру жолдарын инвестицияларды жүзеге
асырады. Көмек сонымен қатар, егер кәсіпорын несие алу үшін мемлекеттік
кепіл алу және жеңілдіктерден қашық аймақтарда орналасса қайтарымсыз ссуда
беру арқылы жүзеге асады. Жеңілдіктер көбінесе өнім өндіретін шағын және
орта кәсіпорындарға беріледі.
5. Көптеген Израилдік банктерге шағын бизнеске қолдау арнайы бөлімшелер
бар. Олар банктік жеңілдіктер, маркетингтік жеңілдіктер, менеджерлік,
консалтингтік қызметтер көрсетеді, кәсіпорындардың бизнес жоспарларын
дамыту жобаларын қарастырады және бағалайды.
6. Шағын және орта бизнесті қолдаудың маңызды бағыттарының бірі болып
мошав – овдимдерді қолдау табылады. Ол әрбір жанұя өз шаруашылығын
жүргізіп, өзінің жерін өңдейтін ауылшаруашылық, поселке. Ал өнімді бөлу
және өткізуді ауыл шаруашылық құралдардың сатып алуды коммуналдық
қамтамасыз етуді мошава тұрғындары кооперативтік негізде жүзеге асырады.
Мошаваларды ауылшаруалық өндірістің бірқатар негізгі бағыттар қалыптасқан:
- сүт шаруашылығы (30 сиырға дейін, орташа көлемі) бір жанұяға га.
- егістік (негізінен көкөніс және техникалық дақылдар) бір жанұяға
Қазақстанның шикізат ресурстарынан басқа дамыған ғылымы, біздің еліміздің
экономикасы кезіккен қиындықтарды және алатын интеллектуалдық потенциалы
бар. Оның үстіне республикада өз өндірістерін конверсиялау процесіндегі
кәсіпорындар, сонымен бірге негізінде Hitech сферасындағы шағын және орта
кәсіпорындады құруға болатын машина жасау зауыттары бар. Біздің
экономикамызда болып жатқан құрылымдық өзгерістер дамыған мемлекеттер
сонымен бірге Израильдің шағын және орта бизнестің дамуының тәжірибесін
есепке алу қажет.
Қысқаша, басқа мемлекеттік тәжірибесін қарастырайық. Мысалы, Кореяда
субконтрактілік кеңінен тараған. Бұл форма кәсіпкерлерге шағын және ірі
бизнесті ұжымдандыру мүмкіндігін береді. Яғни, трансұлттық компаниялар
шағын кәсіпорындардың көмегімен өзінің өндірістік және өткізу желілерін
кеңейтеді. Оның үстіне үкімет шағын кәсіпорындарды модернизациялауға
бағытталған жобалар құрастырды, технология және сапаның ұлттық институтын
құрды, шағын кәсіпорындардың өнімдерін алу және өткізуді кепілдеді. 1997
жылдың соңында Оңтүстік – Кореяда 2 640 000 шағын және орташа кәсіпорындар
тіркелді, ол жалпы Оңтүстік Корея компаниялардың 99,5 % құрды, онда 9 млн.
адам жұмыс істейді немесе жалпы жұмысшылардың 78,5 % құрайды. Шағын және
орта бизнес Әкімшілігінің мәліметтері бойынша шағын және орташа
кәсіпорындардың 90 % жалпы саны 50 жуық.
ТМД мемлекеттегі шағын бизнес. Енді Литвадағы шағын кәсіпкерлікті
қарастырайық. Қазіргі уақытта бұл сектор экономика тұрақтануының негізгі
фактор болып табылады, оның көмегімен дотацияны қажет етпейтін халықтың
орта бөлігі құралады. Литваның ішкі өнімдегі шағын кәсіпорындардың үлесі 69
% құрайды. Ал жұмысшылар саны бойынша еңбекке қабілетті адамдардың 13.
Кәсіпорындардың 90 % - тен көбі шағын және орташа болып табылады. Мемлекет
шағын кәсіпорындарға салықтық жеңілдіктер береді. Бірінші екі жылдай
пайдаға салық тарифі 70 % проценттен төмендейді, ал үш жылдан бастап 50 %.
Оның үстіне кәсіпорындарды несиелейтін мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті
қолдау қоры құрылды.
Байқап отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер тәжірибесі кәсіпкерлерге
жағдай жасауда үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын
бизнесті қолдау және дамытудың тиімді саясатын жүргізеді.
Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:
1. Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға негізделген нарықтық
экономикалық саясат.
2. Жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлерді оқыту жобалары.
3. Шағын жаңа кәсіпорындар үшін капиталға қол жеткізуді қамтамасыз
ететін кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау.
Жоғарғы үш шартта өте маңызды. Мысалы, тек ғана оқытып және техникалық
беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының қиын заң жүйелеріне
тап болды. Мысалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек.
Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға
289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер
бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын бизнесті экономикалық өсудің
негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және
кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы
кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш
жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған
жаңадан фирмалар ашылды.
Мұның барлығы шағын және орта бизнестің әсер ететін дамыған
инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу
қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп
стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін
қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы
үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру,
бухгалтерлік және консультациялық фирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес
қызмет етуі керек.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің дамыту процесі Еуропаның көптеген
елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес
экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам
назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер
бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТЕРДІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы мен қалыптасуы
Қазақстан кәсіпкерлігінің қалыптасуы кезінде салыстырмалы аз уақыт
ішінде бірнеше кезеңдерден өтті:
Бірінші кезеңде шағын бизнесті дамыту ССРО (1986-1990)кезіндегі жаңа
меншіктік нысаны түрінде кәсіпкерлік мәдениетінің қалыптасуы болды. Осы
кезеңнің негізгі мәселесі ретінде кәсіптік алаңдарға және шикізатқа қиын
түрде қол жеткізілуі, кооперативтерді тіркеу кезінде бюрократтық
кедергілерді айтуға болады.
Қазақстанда шағын бизнестің дамуының екінші кезеңі (1991-1996)
әкімшілік-әміршілдіктен нарықтық экономикаға өту шарты бойынша болды.
Қазақстан егемендігін алу кезеңінде барлық формадағы шағын кәсіпорынның
кенеттен өсуі, мемлекеттік меншіктің жекешелендірілуі қатты байқалды.
Бірақ 1994 жылдан бастап пайыздық өлшемнің жоғарлығы мен салыққа байланысты
кәсіпкерлік белсенділігі төмендеді.
Сонымен қатар шағын кәсіпкерлік өзіндік оң мүмкіндіктерін көрсете
бастады. Осы жағдайдағы шағын кәсіпорынның қажетті функциялары дағдарыс
кезінде өзіндік жұмыспен қамтылуы, қосымша кірістерді алу мүмкіндігін қоя
білу болды. Бұл жағдай Қазақстандық шағын бизнестің дамуын бақылап отыруы
керек. Шағын бизнестің құрылымы мен динамикасы өзгеруінің кезекті сапалы
кезеңі болып табылады. Тауарлар мен қызметтердің әр түрлілігі мен сапасының
өсуіне негізделген шағын кәсіпорындардың арасында күрес туып, нарықтық
бәсекелестік орта құрылды.
Шағын бизнестің дамуындағы үшінші кезеңде (1997-2000) нарықтық
қатынастарға шағын бизнестің белсенділігі байқалып, шағын кәсіпорынды
мемлекет тарапынан қолдауын күшейтілуі, үкіметтік емес сектордағы шағын
бизнесті қолдауды дамыту болып табылды. Статистикалық көрсеткіштерге
сәйкес, статистика және талдау комитетінің арнайы бюлитеніне байланысты
“2003 жылы негізгі көрсеткіштер бойынша 50 адам өндірістік қызметпен
қамтылған ”. 2004 жылы жеке өндірістік кәсіпкерлік субъектілердің саны 442
мыңнан астам сандық көрсеткішті беріп отыр. Алдыңғы көрсеткіштермен
салыстырғанда 21% өсімді көрсетіп отыр. Ал 2003 жылы жұмыс істеп тұрған
шағын бизнестің саны 365,3 мың немесе 81% тіркелген. Шағын бизнестегі
жұмыспен қамтылуы 2002 жылмен салыстырғанда 79 мыңға асып, 1,2 млн адамды
құрап 7,3% арытты. Шағын бизнесті қолдау инфрақұрылымның дамуы (2000-2006)
екінші дәрежелі банктердің қаржылық қолдауы және макрокредиттік ұйымдар,
лизингтік компаниялардың құрылуы, бизнес орталықтар, бизнес- инкубаторлар,
кәсіпкерлікті қолдау орталықтары арқылы жүзеге асты. Қазақстанда
кәсіпкерлік туралы 90 жылдың басында, қайта құру кезеңінде айтыла бастады.
Дәл осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz