Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда аудармашылық трансформацияларының негізгі типтері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТРАНСФОРМАЦИЯ ҰҒЫМЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Н.Хомский «Трансформациялық грамматика» теориясының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Аударматануда “трансформация” ұғымының маңызы ... ... ... .11
1.3 Трансформация және тіларалық ассимметрия ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Трансформациялардың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

2 КӨРКЕМ ӘДЕБИ ШЫҒАРМАДАН АУДАРМАШЫЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Лексикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Грамматикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 Лексика.грамматикалық трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... 55

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73

Аударматану ғылымында аудармашылық трансформациялар өте маңызды орын алады және оның теориясын практикада дұрыс қолданудың маңыздылығы өте жоғары. Себебі аударматану теориясын зерттегенде тілді әр түрлі қырынан, яғни оның грамматикалық, морфологиялық, семантикалық жағын да қарастырады. Ал аудармашылық трансформацияларды зерттеу, ағылшыннан қазақ тіліне аударма жасаудағы негізгі типтерін анықтау, толығырақ айтқанда, қазақ және ағылшын тілдерінің заңдылықтарын саралап, салыстырып, қысқаша ғана осы тақырып бойынша қорытынды шығару қажет. Аударматану ғылымы өзі әлі жас ғылымдардың бірі деп айтсақ болады, ол ғылыми түрде жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан негізделе бастады деп айта аламыз. Қазіргі күнге дейін шетел, орыс және отандық аударматанудың негізін қалаушылар аудармашылық трансформацияларға анықтама беруде, олардың негізгі түрлерін жіктеуге байланысты бір шешімге келе алмай отыр деуге болады. Трансформация тақырыбына байланысты көптеген теориялар талқылаудан, зерттеуден өтеді.
Аударматану ғылымы отанымыздың тәуелсіздік алғаннан бері аз да болса, дамып келе жатыр деп айта аламыз. Бұл сала бойынша қазір елімізде З.Қ.Ахметжанова, А.С.Ермағамбетова, А.Қ.Жұмабекова, Ә.С.Тарақов, А.М.Алдашева, Ж.А.Жақыпов, Р.М.Рсалиева сынды зерттеушілеріміз аударма саласында еңбек етуде. Бірақ біз аударманың қазақ жерінде ерте кездерден-ақ, сонау Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов сынды дана ғалымдарымыздың жасаған еңбектерінен басталғанын есте сақтауымыз керек. Аударма саласына кеңестік дәуірінде В.Н.Комиссаров, Я.И.Рецкер, Л.С.Бархударов, И.И.Ревзин, Р.К.Миньяр-Белоручев, Л.К.Латышев, И.Н.Гарбовский, А.Д.Швейцер, Е.В.Бреус, Л.К.Латышев, А.И.Федоров Н.В.Балкина және З.С.Сироткина, В.Е.Щетинкин, Ю.В.Пиввуева және Е.В.Двойнина, В.С.Слепович, М.Д.Гутнер, С.П.Романова және А.Л.Коралова, және т.б. секілді ресейлік ғалымдар өшпес із қалдырса , ал ағылшын аударматануында жалпы еңбек еткен ғалымдар саны өте көп, бірақ біздің зерттеген тақырыпқа байланысты еңбектер жасаған Н.Хомский, Ю.Найда, француз ғалымдар Ж.Поль-Вине, Ж.Дарбельне сынды атақты ғалымдарды атап кетуімізге болады.
Қазақ аударматану саласында жалпы трансформацияға байланысты зерттеу жүргізілмеген, бірақ трансформацияның жеке бағыттарына Ф.Т.Ереханованың [1] және Р.М.Рсалиеваның [2] диссертациялық жұмыс-тары қорғалды. Біздің жұмысымыз осы тақырыпқа зерттеу жүргізуге алғышарттар жасаудамыз.

1. Ереханова Ф.Т. Ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің қазақ тіліне берілуінің трансформациялық модельдері, автореферат, Алматы, 2010.
2. Рсалиева Н.М. Қазақ онимдерін ағылшын тілінде транслитерация-лаудың ғылыми-теориялық негіздері,фил.ғыл.кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның автореферат, Алматы, 2008.
3. Хомский Н. Трансформационная грамматика в одноязычном аспекте. М.: Наука, 1981. – 248 с.
4. Хомский Н. Аспекты теории синтаксиса. Перевод с английского под редакцией и с предисловием В.А.Звегинцева.Изд. Московского университета. 1972. – 227 с.
5. Слобин Д., Грин Дж. Психолингвистика. Перевод с английского Е. И. Негневицкой. - М.: Прогресс, 1976. - 336 с.
6. Словарь русского языка: В 4-х т. / РАН, Ин-т лингвистич. исследований. — 4-е изд., стер. — М.: Рус. яз.; Полиграфресурсы, 1999.
Т. — С. 399.
7. Бархударов Л.С. Язык и перевод. – М.: Международные отношения, 1975. – 240 с.
8. Швейцер А. Д. Теория перевода: Статус, проблемы, аспекты. – М.: Наука, 1988. – 362 с.
9. Комиссаров В. Н. Теория перевода (лингвистические аспекты). – М.: Высшая школа, 2010. – 321 с.
10. Жұмабекова А.Қ , Жұмашева Г.А. Аударма терминдерінің орысша – қазақша сөздігі. Алматы, 2005. – 42 б.
11. Кәрімова Қ.Қ. Көркем аударма практикасы: Аударма ісі маманды-ғының студенттеріне арналған оқу құралы / Қ. Қ Кәрімова. – Павлодар: Кереку, 2010. – 78 б.
12. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату. – Алматы: InnoPRESS, 2004. – 192 б.
13. Рецкер Я.И. Теория перевода и переводческая практика. – М.: Международные отношения, 1974. – 216 с.
14. Львовская З.Д. Теоретические проблемы перевода. Москва., 1985. - 213с.
15. Гак В.Г. Языковые преобразования. Москва., 1998. – 321с.
16. Латышев Л.К.Технология перевода: Учеб. пособие для студ. лингв, вузов и фак. / Лев Константинович Латышев. — 2-е изд., перераб. И доп. — М.: Издательский центр «Академия», 2005. — 320 с.
17. Р. К. Миньяр-Белоручев Р.К. Как стать переводчиком? Москва., Готика, 1999. – 214с.
18. Левицкая Т. Р., Фитерман А. М. Теория и практика перевода с английского языка на русский. – М.: Высшая школа, 1963. – 263 с.
19. Гутнер М.Д. Пособие по переводу с английского на русский. – М.: Высшая школа, 1982. – 158 с.
20. Швейцер А.Д. Перевод и лингвистика. – М.: Воениздательство, 1973.
- 280 c.
21. Пиввуева Ю.В., Двойнина Е.В. Пособие по теории перевода (на английском материале). – М.: Филоматис, 2004. – 304 с.
22. Слепович В.С. Курс перевода. – Минск: Тетрасистемс, 2006. – 320 с.
23. Гарбовский Н.К. Теория перевода. – М.: Издательство МГУ, 2007. – 544 с.
24. Романова С.П., Коралова А.Л Пособие по переводу с английского на русский, Издательство: КДУ. 2009. – 176с.
25. Щетинкин В.Е. Пособие по переводу. – М.: Просвещение, 1987. – 160 с.
26. Жұмабекова А.Қ. Аударма теориясы : жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы, 2010. – 264 б.
27. Edgar Poe. Selected Tales. Penguin Books. A Penguin/Godfrey Gave Edition, 1994. [электронды ресурс] http://classiclit.about.com/library/bl-etexts/eapoe/bl-eapoe-goldbug.htm
28. O.Wilde The picture of Dorian Gray. [электронды ресурс] http://www.literaturepage.com/read/doriangray-3.html
29. Старцев А.И. Золотой жук. Перевод Э.По. [электронды ресурс]. http://www.litmir.net/bd/?b=22072
30. По Э. Алтың қоңыз: Әңгімелер. Аударған Б. Баймаханов. Құрастырған О. Асқар. – Алматы: Балауса, 2004. – 272 б.
31. Уайльд Оскар. Дориан Грейдің портреті. Роман./Ағылшылшын тілінен аударған Г.Түсіпова. Астана. Аударма, 2011. – 344б.
32. Бархударов Л.С. Уровни языковой иерархий и перевод. Тетради переводчика. – М., 1969. – 112 c.
33. Тюленев С.В. Теория перевода. – М.: Гардарики, 2004. – 336 с.
34. Сдобников В. В., Петрова О. В. Теория перевода. – М.:АСТ: Восток-Запад, 2007. – 448 с.
35. Семенов А.Л. Основные положения общей теории перевода. - М., 2005
36. Гарбовский Н.К. Переводческие трансформации и обучение переводу// Перевод как лингвистическая проблема. Сборник статей. – М.: Издательство МГУ, 1982. – 119 с.
37. Латышев Л.К. Курс перевода: Эквивалентность перевода и способы её достижения. – М. : Международные отношения, 1981. – 248 с.
38. Рецкер Я.И. Теория перевода и переводческая практика. – М.: Международные отношения, 1974. – 216 с.
39. Балкина Н.В., Сироткина З.С. Хочу стать переводчиком. – М.: Издательство РУДН, 2003. – 140 с.
40. Ахметова С.Г., Тұрсынбаева Ж.Б., Ысқақова Ж.А., Яровая Е.Ф. Ағылшынша-қазақша сөздік. 20000 сөз. – Алматы: Мектеп, 2006. – 400 б.
41. Алексеева И.С. Введение в переводоведение. – М.: Академия, 2004. – 352 с.
42. Миньяр–Белоручев К.В , Миньяр–Белоручева А.П. Английский язык: учебник устного перевода. – М.: Изд «Экзамен», 2008. – 380с.
43. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 213 б.
44. Тарақов Ә.С. Аударма әлемі. Оқу құрал. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.
45. Брандес В.И., Провоторов В.И. Предпереводческий анализ текста. – М.: КомКнига, 2003. – 211 с.
46. Гак В. Г., Григорьев Б. Б. Теория и практика перевода. – М.: Высшая школа, 1985. – 255 с.
47. Аудармадағы аударылмайтын сөздер: 050207 «Аударма ісі» мамандығының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал / құраст. Г.К. Кенжетаева, Р.А. Омарова. – Павлодар : Кереку, 2010. – 69 б.
48. Аударматану (ғыл – прак.көмекші құрал). Құраст: Құлманов С. Алматы. Тіл оқу – әдістемелік орталығы, 2008. – 328б.
49. Жетесова Ж.А. Аударма негіздері (әдістемелік көмекші құралы). Ақтөбе. 2008. – 49б.
50. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. – М.: Высшая школа, 2002. – 303 с.
51. Казакова Т. А. Практические основы перевода. – СПб.: Союз,2000. – 320 с.
52. Казакова Т.А. Теория перевода: (Лингвистические аспекты). - СПб., 2001.
53. Велединская С.Б. Курс общей теорий перевода. – Томск. Изд-во: Томского политехнического университета, 2010. -230с.
54. Бреус Е.В. Основы теорий и практики перевода с русского на английский язык: учеб. пос. – М.: Изд УРАО, 2006. – 208 с.
55. Бархударов Л.С, Общественное значение теории перевода // Теория и критика перевода. -Л., 1962.-с. 9-21.
56. Бархударов Л.С. Что нужно знать переводчику?//Тетради переводчика. М., 1978. -Вып. 15-с. 18-23.
57. Гавриленко И.А. Об использовании трансформаций при переводе // Сопоставительное изучение иностранных языков: Тезисы докладов 6-ой научно-методической конференции. М., 1970.
58. Гак В.Г. Межъязыковая асимметрия и прогнозирование переводческих трансформаций // Теория перевода и научные основы подготовки переводчиков: Тезисы всесоюзной конференции. ч. 1. - М., 1975.
59. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. М.,1980. - 278 с.
60. Комиссаров В Н. Слово о переводе. М., 1973. - 289 с.
61. Дзенс Н.И., Перевышина И.Р., Кошкаров В.А. Теория и практика перевода. — СПб., 2007.
62. Кручинкина Н.Д. Конверсная трансформация н лексические конверсивы // Вопросы описания лексико-семантической системы языка; Тезисы докладов. 4.1. - М., 2000. - с. 23 - 37.
63. Латышев Л.К. Перевод; проблемы теории, практики и методики преподавания. М.: Просвещение, 1988. - 160 с.
64. Найда Ю.А. К науке переводить // Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. -М„ 1978.-е. 99-114.
65. Основные понятия переводоведения (Отечественный опыт). Терминологический словарь-справочник / Отд. языкознания; Отв. редактор канд. филол. наук Раренко М.Б. - М., 2010. - 260 с. [электронды ресурс] http://www.refegrad.ru/index.php?id=382.
66. Нелюбин Л.Л. Перевод и прикладная лингвистика. М.: Высшая школа, 1983. - 208 с.
67. Нелюбин Л.Л. Переводоведческий словарь. -М.: изд-во Сигнал, 1999. 137 с.
68. Ислам А., Хұсайын К. Ш. Қазақ-ағылшынша лингвомәдени сөздігі. – Астана, 2004. – 108 б.
69. Рецкер Я.И. Пособие по переводу с английского языка на русский. Л.: Просвещение, 1973.-392 с.
70. Розенцвейг В.Ю. Перевод и трансформация // Трансформационный метод в структурной лингвистике. М. - 32 – 46с.
71. Сорокин Ю.А. Переводоведение: Статуепереводчика и психогерме-невтические процедуры. - М., 2003.
72. Фесенко Т.А. Концептуальные основы перевода. - Тамбов, 2001.
73. Федоров A.B. Русские писатели и проблемы перевода // Русские писатели о переводе. -Л., 1960. -317с.
74. Финагентов В.И. Психолингвистический анализ трансформаций текста при переводе. Дисс. . канд. филологич. наук. - М., 1981.
75. Финагентов В.И. Соотношение «поверхностных» и «глубинных» структур при переводческих трансформациях // Вопросы функционирования грамматики и обучения языку.-М., 1980.-е. 24-37.
76. Штайнер В. Г. О конверсной трансформации // Тетради переводчика. 1970. - Вып. 7, -с. 27 - 35.
77. Чужакин А.П., Палажченко П.Р. Introduction to Interpreting XXI. – Москва: Р.Валент, 2004. – 224с.
78. Якобсон P.O. О лингвистических аспектах перевода //Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. - М, 1978.
79. Робинсон Д. Как стать переводчиком: введение в теорию и практику перевода. – М. : Кудиц - Образ, 2005. – 304 с.
80. Samuellson-Brown G. A Practical Guide for Translators. – Clevedon, Philadelphia, Adelaide: Multilingual Matters Ltd., 1995.
81. Newmark P. A Textbook of Translation. – New York a.o.: Prentice Hall, 1988.
82. Oxford English-Russian, Russian-English dictionary. Oxford university Press, USA, 2006.
83. Routledge Encyclopedia of Translation Study. Taylor&Francis; e-Library. London, 2005.
84. Zoya Proshina .Theory of translation , Vladivostok, Far Eastern University press, 2008, 233p.
85. Chomsky N. Syntactic Structures, London: Mouton, 1957.
86. Chomsky N. Aspects of the Theory of Syntax, Cambridge: M.I.T. Press, 1965.
87. Chomsky N. Topics in the Theory of Generative Grammar, Paris: Mouton, 1972. [электронды ресурс] http://www.chomsky.info/books.htm
88. По Э. Алтың қоңыз: Әңгімелер. Аударған Б. Баймаханов. Құрастырған О.Асқар.-Алматы: Балауса, 2004. -272б. [электронды ресурс] http://ikitap.kz/book/edgar_po_altyn_konyz/index.html#/29/zoomed
89. Уайльд Оскар. Дориан Грейдің портреті. Роман./Ағылшылшын тілінен аударған Г.Түсіпова. Астана. Аударма, 2011. – 344б. [электронды ресурс] http://ikitap.kz/books/OUaildDorianGray/index.html#/2/zoomed
90. Комиссаров В. Н. Теория перевода (лингвистические аспекты). – М.: Высшая школа, 2010. – 321 с. [электронды ресурс] http://sgulingv.narod.ru/library/mod_perevod.htm
91. Хомский Н. Аспекты теории синтаксиса.Кэмбридж: М.И.Т.Пресс,1965. [электронды ресурс] http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Linguist/homsk/05.php
92. Электронная библиотека: словарь русского языка [электронды ресурс] http://feb-web.ru/feb/mas/mas-abc/default.asp
93. Қазақша-орысша, орысша-қазақша электронды сөздік [электронды ресурс] http://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/сөздік

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет
Магистратура және PhD докторантура институты

ОЛЖАБАЕВА АҚБОТА САБИТОВНА

Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда аудармашылық трансформацияларының
негізгі типтері

6М020700 – Аударма ісі

Филология ғылымдарының магистранты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

ғылыми жетекші: ф.ғ.д.,профессор
Жұмабекова А.Қ.

Қорғауға жіберілді
хаттама № __ _______2013ж.
кафедраның ғылыми семинары

Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., профессор Шаханова Р.А.
Ғылыми семинар төрағасы, профессор Жұмабекова А.Қ.

Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...3
1 ТРАНСФОРМАЦИЯ ҰҒЫМЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Н.Хомский Трансформациялық грамматика теориясының маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1.2 Аударматануда “трансформация” ұғымының маңызы ... ... ... .11
1.3 Трансформация және тіларалық ассимметрия
... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Трансформациялардың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

2 КӨРКЕМ ӘДЕБИ ШЫҒАРМАДАН АУДАРМАШЫЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАРДЫҢ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Лексикалық трансформациялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Грамматикалық
трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Лексика-грамматикалық
трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... .55

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Аударматану ғылымында аудармашылық трансформациялар өте маңызды орын
алады және оның теориясын практикада дұрыс қолданудың маңыздылығы өте
жоғары. Себебі аударматану теориясын зерттегенде тілді әр түрлі қырынан,
яғни оның грамматикалық, морфологиялық, семантикалық жағын да қарастырады.
Ал аудармашылық трансформацияларды зерттеу, ағылшыннан қазақ тіліне
аударма жасаудағы негізгі типтерін анықтау, толығырақ айтқанда, қазақ және
ағылшын тілдерінің заңдылықтарын саралап, салыстырып, қысқаша ғана осы
тақырып бойынша қорытынды шығару қажет. Аударматану ғылымы өзі әлі жас
ғылымдардың бірі деп айтсақ болады, ол ғылыми түрде жиырмасыншы ғасырдың
екінші жартысынан негізделе бастады деп айта аламыз. Қазіргі күнге дейін
шетел, орыс және отандық аударматанудың негізін қалаушылар аудармашылық
трансформацияларға анықтама беруде, олардың негізгі түрлерін жіктеуге
байланысты бір шешімге келе алмай отыр деуге болады. Трансформация
тақырыбына байланысты көптеген теориялар талқылаудан, зерттеуден өтеді.
Аударматану ғылымы отанымыздың тәуелсіздік алғаннан бері аз да болса,
дамып келе жатыр деп айта аламыз. Бұл сала бойынша қазір елімізде
З.Қ.Ахметжанова, А.С.Ермағамбетова, А.Қ.Жұмабекова, Ә.С.Тарақов,
А.М.Алдашева, Ж.А.Жақыпов, Р.М.Рсалиева сынды зерттеушілеріміз аударма
саласында еңбек етуде. Бірақ біз аударманың қазақ жерінде ерте кездерден-
ақ, сонау Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов сынды дана
ғалымдарымыздың жасаған еңбектерінен басталғанын есте сақтауымыз керек.
Аударма саласына кеңестік дәуірінде В.Н.Комиссаров, Я.И.Рецкер,
Л.С.Бархударов, И.И.Ревзин, Р.К.Миньяр-Белоручев, Л.К.Латышев,
И.Н.Гарбовский, А.Д.Швейцер, Е.В.Бреус, Л.К.Латышев, А.И.Федоров
Н.В.Балкина және З.С.Сироткина, В.Е.Щетинкин, Ю.В.Пиввуева және
Е.В.Двойнина, В.С.Слепович, М.Д.Гутнер, С.П.Романова және А.Л.Коралова,
және т.б. секілді ресейлік ғалымдар өшпес із қалдырса , ал ағылшын
аударматануында жалпы еңбек еткен ғалымдар саны өте көп, бірақ біздің
зерттеген тақырыпқа байланысты еңбектер жасаған Н.Хомский, Ю.Найда,
француз ғалымдар Ж.Поль-Вине, Ж.Дарбельне сынды атақты ғалымдарды атап
кетуімізге болады.
Қазақ аударматану саласында жалпы трансформацияға байланысты зерттеу
жүргізілмеген, бірақ трансформацияның жеке бағыттарына Ф.Т.Ереханованың
[1] және Р.М.Рсалиеваның [2] диссертациялық жұмыс-тары қорғалды. Біздің
жұмысымыз осы тақырыпқа зерттеу жүргізуге алғышарттар жасаудамыз.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күнде қазақ аударматану саласында
трансформацияларға байланысты барлық материалдарды саралап қарастыру
болып табылады. Аударматану теориясының қаланғаннан бастап осы күнге
дейін трансформацияларға байланысты отандық, яғни аударматану ғылымымен
айналысатын зерттеуші ғалымдардың еңбектері санаулы болып табылады.
Қазақ аударматануында трансформациялардың зерттелмеуі оның дамуын
тежеп отыр.
Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы трансформациялардың
типтерін анықтау және салыстырып-салғастырып, ағылшыннан қазақшаға
тәржімалауда қандай өзгерістер болатынын, трансформацияның қай түрі көбірек
қолданатынын айқындап, қорытынды жасау болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері ол ағылшын тілінде
жазылған көркем әдебиеттер материалы негізінде қазақ тіліне
тәржімелеуде аудармашылық трансформациялардың қолдану ерекшелік-терін
анықтау болды.
Осы мақсатқа жетуге төмендегідей міндеттер атқарылады:
• аударматануда трансформация терминінің мағынасы мен теориясының
маңыздылығын анықтау;
• аударматануда трансформацияға берілген анықтамаларды салыс-тырып,
талдау жасау;
• аударматануда трансформациялық үлгінің атқаратын қызметін анықтау;
• көркем әдебиеттерден ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылған
мысалдардан трансформацияның түрлерін анықтау.
Зерттеу нысаны ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы аударма-шылық
трансформациялардың типтері.
Зерттеу пәні ағылшыннан қазақ тіліне аудару барысында тілдік
заңдылықтарында, жүйесінде болатын ерекшеліктер мен өзгерістер.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының дерек көздері
ретінде отандық және шетелдік басылымдарда жарық көрген туындылар мен
аудармалар.
Зерттеу жұмысының жүргізілу әдістері трансформациялық талдау мен
контексттік талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Аудармашылық трансформацияның
түрлері алғашқы рет зерттеледі. Шетелдік көркем әдебиетті аударуда
трансформацияның қолданатын негізгі типтері анықталады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар :
• аударматануда трансформация терминінің беретін негізгі мағынасы қайта
құру мен аудару екені анықталды және теориясының маңыздылығы аударма
барысында түпнұсқаның мазмұнын жеткізетін бірден-бір құрал екені
көрсетілді;
• аударматануда әртүрлі ғалымдар трансформация терминіне анықтама
береді және оларды салыстырып, үштен онға дейінгі анықтамаларға
талдау жасалынды, біз жұмысымызда осындай анықтама пайдаланамыз:
трансформация - түпнұсқа бірлігінен аударма бірлігіне өтуді жүзеге
асыруға көмектесетін қайта құрулар .
аударматануда үлгілердің: жағдаяттық, трансформациялық, семанти-калық
түрлері кездесетіні анықталды және солардың ішінде біздің
тақырыпқа сәйкес трансформациялық үлгінің тқмендегідей
артықшылықтары мен кемшіліктері анықталды. Артықшылықтары:
o Әр тілдің формаларын салыстырып зерттеу арқылы аударманың транс-
формациялық теориясы сәйкестіктерді анықтап, нақты екі тіл
арасында аударма жасаудың теориялық базасын құрайды.
o Аударманың трансформациялық үлгісі көмегімен аудармадағы
трансформациялық үрдістердің түрлері анықталады.
Кемшілігі:
o Аударманың трансформациялық үлгісі синтез сатысында қандай
талаптар бойынша бірнеше трансформалар ішінен біреуі таңдалып
алынатынын көрсетпейді.
• Э.По мен О.Уайльд шығармаларының негізінде (ағылшыннан қазақшаға
жанама, тура аударма арқылы аударылған) жиналған мысалдардан
трансформациялардың мынандай түрлері айқындалды:
– транскрипция, транслитерация, калькалау, антонимдік аударма,
генерализация, конкретизация, модуляция, экспликация.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы жалпы аударматану теориясында
аудармашылық трансформация терминінің толыққанды беретін анықтамасын
талдап көрсетуге және трансформацияларды қандай ғалымдар қалай
жіктегенін зерттеп, саралап, олардың теориялық принциптерін негіздеуге
көмектесе отырып, ағылшын тілінен қазақ тіліне аударма жасағанда
аудармашылық трансформациялардың қандай типтері қолданатынын анықтауға
мүмкіндік пайда болды.
Зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар жалпы
аударматану теориясы, ағылшын және қазақ тіл білімі мәселелерін
жан–жақты зерттеп, салыстыра отырып, жаңа ғылыми бағыттардың пайда
болуына әсерін тигізеді деген үміттеміз. Диссертацияда ұсынылған
теориялар мен ғылыми талдаулар аударматанудың теориялық мәселелеріне
маңызды тұжырымдар әкеліп, теориясын дамытуға себепкер бола алады
деп ойлаймыз.
Зерттеудің жарияланымы мен талдануы. Диссертация тақырыбы бойынша
жарияланған ғылыми мақалаларда жасалған зерттеу жұмыстарының нәтижелері
нақты және айтарлықтай мөлшерде көрініс тапқан. Жалпы саны үш ғылыми
мақала төмендегідей жинақтарда жарияланған:
1. Жаһандану және мәдениеттер тоғысы жайында шетел тілдерін оқытудағы
инновациялар мен перспективалар атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференция жинағында “Аудармашылық трансформациялардың
классификациясы ” атты мақала жарияланды.
2. Тіл және мәдениетаралық қарым-қатынас атты халықаралық ғылыми-
теориялық конференция жинағында “Мәдениетаралық қарым-қатынастағы
лексикалық трансформациялар” атты мақала жарияланды.
3. Аударманың және әдеби компаративистиканың маңызды мәселелері атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағында “Аударматану
теориясында трансформацияның алатын орны” атты мақала жарыққа шықты.
4. Қазіргі замандағы филологиялық ғылымдар атты халықаралық
ғылымитеориялық конференция жинағында “Аудармашылық трансформацияның
мәні мен маңызы” тақырыбымен мақала жарияланды.
Диссертациялық жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық
университетінің Магистратура және PhD докторантура институтының филология
мамандықтары кафедрасының мәжілісінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін
аударма саласымен байланысы бар сабақтарда қолдануға болады.
Диссертациялық жұмыста жазылған пікірлер қазақ аударматану саласының
дамуына септігін тигізіп, жасалған тұжырымдар мен анықтамалар жоғарғы оқу
орындарына арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауға және
арнайы курстар мен семинарлар жүргізуге жан-жақты пайдалануға септігін
тигізеді деп үміттенеміз.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе мен екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 “ТРАНСФОРМАЦИЯ” ҰҒЫМЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Н.Хомский Трансформациялық грамматика теориясының мағыздылығы
Психолингвистика психология және лингвистика салалары секілді тілді
меңгеру және қолдану негізінде ойлау процесстерін зерттеуде теориялық
және эмпирикалық тәсілдерді қолданады. Лингвисттерді адамдардың
білімін, яғни тілдік құрылымды құрылысына қарай сипаттау жағы
қызықтырады. Тілдік құрылымға сөздің айтылуы мен мағынасы және осы
дыбыс пен мағынаны байланыстыратын құрмалас грамматикалық жүйе де
кіреді. Психологтар кішкентай балалар осындай жүйені қалай
меңгеретінін және қарым-қатынас барысында адамдар сөз айтқанда және
сөйлемдердің мағынасын түсінгенде осы жүйелер қалай іске асатыны
жайлы білгілері келеді. Қысқасы, психолингвистика ғылымы адамдардың
тілді меңгеруде және кейін соны қолдануда қандай терең білім мен
қабілеттілікке ие екенін зерттейді.
Н.Хомскийдің жасаған зерттеу жұмысы лингвистикаға жаңалық
әкелді [3]. Трансформациялық грамматиканың туындауына ТҚ грамматика-сының
(тікелей құрамдас бөліктер грамматикасы) кемшіліктері ықпал етті.
Трансформациялық грамматика ТҚ грамматикасын сипаттауда қосымша бір
деңгей ретінде қолданады. Н.Хомский ұсынған деңгейі элементтердің қайта
құрылу, бөліну ережелеріне негізделген [4]. Мысалы :
(1)The girl hit the doll.
(2)What did the girl hit?
Осы екі сөйлемдер бір-бірімен байланысты, бірақ тқ грамматикасы
бұл байланысты түсіндіре алмайды. Болымды сөйлем мен сұраулы сөйлем
арасында қандай байланыс болуы мүмкін. 2-ші сөйлемдегі what сұраулы сөзі
hit етістігінің объектісіне сұрақ қояды. 1-ші сөйлемде hit етістігінің
объектісі the doll. 2-ші сөйлемде объект жоқ, оның орнында сөйлемнің
басында what сөзі тұр. Мүмкін the doll және what сөздері 1 және 2-ші
сөйлемдерде етістікке қатысты қызмет атқарады. Атаулы сөз объектісіне
сәйкес сұраулы сөзбен ауыстыру арқылы және сол сұраулы сөздің сөйлемнің
басына орналастыру арқылы трансформациялық грамматикада сұрақ қою
мәселері құрастырылады.
Болымды сөйлемнің сұраулы сөйлемге айналу амалдарын талдап
көрейік.
The girl hit the doll.
The girl what hit?
What the girl hit? секілді сөйлемдер жасадық. Ең соңғы сөйлемнің алдында
келтірілген 2-ші сөйлеммен сәйкес келмейтінін байқауға болады. 2-ші
сөйлемде did сөзі кездеседі. Ол қайдан пайда болды? Төмендегі сөйлемдерді
қарастырайық:
(3) The girl had hit the doll.
(4) What had the girl hit?
Бұл сөйлемдердің алдыңғы екі сөйлемнен қандай айырмашылығы бар? Екі
сұраулы сөйлемдерде де 2 және 4-шіде сөздердің орын тәртібі бір: сұраулы
сөз – көмекші етістік өткен шақта- зат есім- етістік. 4-ші сөйлемдегі өткен
шақта берілген көмекші етістік болымды сөйлемде де бар. Бұл жағдайда
төмендегідей амалдар орындалады:
The girl had hit the doll.
The girl had hit what?
What the girl had hit?
What had the girl hit?
Мұнда жоғарыда келтірілген екі сөйлемде жоқ тағы бір тәсілдің
қолданғанын байқауға болады. Сұраулы сөзді сөйлемнің басына
орналастырғаннан кейін зат есім мен көмекші етістіктің орындарын
ауыстыру қажет : the girl had – had the girl. Сұраулы сөйлемнің құрылуына
ең кем дегенде үш қайта құру амалдарын орындау қажет: 1) зат есімді what
сөзімен алмастыру, 2) what сөзін сөйлемнің басына орналастыру, 3) зат есім
мен көмекші етістіктің орнын ауыстыру.
Енді қайтадан 2-ші мысалда берілген did сөзінің қайдан пайда
болғанына оралсақ. Жоғарыда біз What the girl hit деген сөйлем
қарастырдық. Бұ жерде зат есім мен көмекші етістіктің орнын ауыстыру қажет,
бірақ бұл сөйлемде көмекші етістік жоқ. Сондықтан мұндай жағдайда көмекші
етістік енгізу керек, яғни do етістігін. Бұл көмекші етістік өзінің орнына
зат есім алдына тұрады және 2-ші мысалдағыдай өткен шақтада орнын
ауыстырмайды.
Бұл келтірілген мысалдардан қайта құру амалдарының күрделі екенін
байқауға болады, дегенмен бұл тек қайта құрудың оғайлатылған түрі болып
табылады. 2-ші мысалда берілген did сөзінің пайда болуын түсіндірдік. Енді
төменде келтірілген сөйлемдерде do көмекші етістігінің қайдан пайда
болғанын қалай түсіндіруге болады?
(5) The girl didn’t hit the doll.
(6) What didn’t the girl hit?
(7) Did the girl hit the doll?
(8) Didn’t the girl hit the doll?
(9) The girl did hit the doll.
Осы сөйлемдерге жасалған анализ арқылы бізге грамматикалық қайта
құрудың негізгі аспектілерін көрсетуге мүмкіндік береді: қайта құру – ол
бір құрылымды екінші құрылымға айналдыру операциясы. Ол қарапайым
операциялар көмегімен іске асады: алмастыру ( doll сөзінің орнына what
сөзі), орналастыру ( what сөзі сөйлемнің басына), орын ауыстыру (зат есім
мен көмекші етістк орындарын) және т.б. Бұл операциялар барлық тілге тән
лингвистикалық универсалиялар болып табылады.
2-ші мысалға анализ жасай келе, біз трансформациялық грамматиканың
тағы бір негізгі қырын ашады. Алайда бұл сөйлемде көмекші етістік жоқ
болса да, бұл сөйлемнің терең құрылымында әлдебір абстрактылы көмекші
етістік болу керек, себебі сол көмекші етістік сәйкесінше болымсыз және
сұраулы сөйлемдерде кездеседі. Сөйтіп, сөйлемдерде берілген сөздер
тіркесінің барлығын дұрыс білеміз деп айта алмаймыз.
Лингвистикалық құрылымдарда кездесетін жасырын және айқын немесе
терең және үстіртін айырмашылығын анықтау трансформациялық грамматиканың
лингвистика және психология саласына қосқан ең негізгі үлесі болып
келеді. Бұл негізгі айырмашылықты көрсетуде тағы бірнеше мысалдар
талдаймыз.
Police monitor ruffians.
Ruffians are monitored by police.
Бұл мысалдардан сөздердің орын тәртібі әрқалай болса да,
етістіктің объектісін және субъектісін табуға болады. Екі сөйлемде
әр түрлі үстіртін құрылым болғанымен де, терең құрылымдары бір.
They were arrested by police.
They were arrested by force.
ТҚ грамматикасы бойынша бұл екі сөйлемде еш айырмашылық жоқ. Бұл
грамматика бойынша берілген сөйлемдердің құрылымдары бірдей. Бірақ
бірақ бұл құрылымдардың әр қалай түсіндірілетінін білеміз және
грамматика осыны түсіндіріп беру керек. Police – бірінші сөйлемде
берілген іс-әрекеттің субъектісі, екінші сөйлемде берілген force сөзі
бірінші сөйлемдегідей синтаксистік қызмет атқармайды. Ағылшын тілін
меңгерген адам, екінші сөйлемде іс-әрекеттің субъектісі берілмесе де,
қандай да бір күш арқылы іске асқанын байқайды. Сондықтан да осы екі
сөйлемді әртүрлі перефразалармен байланыстыруға болады: Police arrested
them. Somebody arrested them by force. Бұл сөйлемдердің трансформациялық
құрылымы әртүрлі болғандықтан беретін мағынасы да әртүрлі. Сырт
көзге сөйлемдердің құрылымы бірдей болып көрінеді, бірақ бұлар
әртүрлі жасырын немесе терең құрылымдардан туындаған.
Трансформациялық грамматиканың ең негізгі міндеті осы екі
сөйлемде берілген екі түрлі құрылымды айқындау. Осы сияқты көптеген
мысалдарды талдауға болады. Трансформациялық грамматиканың қолдаушылары
жоғарыда келтірілген сөйлемдерде кездесетін айырмашылықтарды
айқындауда ерекше мұқияттылықпен қарайды.
Н.Хомский осы сөйлемдерге анализ жасалғаннан кейін мынадай
тұжырымдама жасады: Үстіртін құрылымдардың көп жағдайда берқарар
болып келетінін байқауға болады және үстіртін құрылымда анық
көрсетілмеген заттарды біз тіл туралы біліміміз және табиғаттан
берілген қосымша білім қасиеттері арқылы ұғынамыз [3,121].
Трансформациялық грамматиканың қарастыратын тағы екі компоненті бар.
Олар біріншісі, фонологиялық компонент, яғни үстіртін құрылымдарды
дыбыстық формаға айналдырады; екіншісі семантикалық компонент, терең
құрылымдар мен мағыналар арақатыстығын белгілейді.
Трансформациялық грамматиканың дамуын зерттеу біраз қиындықтарды
тудырады және зерттеудің нәтижесін толық түсіндіріп жазуда оңай
жұмыс емес, - дейді Н.Хомский [3,129].
Трансформациялық грамматиканы түсіндіруде Н.Хомский [4] кішкентай
балалардың айтатын сөздерін негізге алады, яғни олар сөйлеген кезде
сөйлемдерді қалай құрастырады және қалай қолданады деген сұрақтар
авторды толғандырады .
Кішкентай сәби басында трансформациялық жүйені қажет етпейді, себебі
оның сөйлемдері қарапайым және қысқа болып келеді. Бала дами келе,
күрделі сөйлемдерді айтқысы келеді және оны қалай әске асыру
керектігін анықтауы керек. Басында дұрыс болмайды және соның
салдарынан кішкентай баланың сөйлеген сөздері де бұрыс болып жатады. Осы
бұрыс сөйлемдер бара-бара жарамсыз болады да, бала өз ойын жеткізу үшін
трансформациялық грамматика сынды операция құрастырады.
Беллуджи-Клима [5] өзінің зерттеуінде кішкентай балалардың сөйлеген
сөздерінде жеке трансформациялық грамматика болатынын айтып кетеді. Біз
сол туралы қысқаша айтып кетсек. What the girl hit? Жоғарыда айтылып
кеткен мысалдан көруге болады, осылай кішкентай балалар сұрақ қояды.
Бұл сұраулы сөйлемде бала сұраулы сөздің сөйлемнің басына дұрыс
қойғанын көріп тұрмыз. Сонымен қатар ол екінші операцияны дұрыс орындай
алмағанын байқаймыз, яғни көмекші етістікті бастауыштың алдына қою.
Баланың жасаған қателігінен трансформациялық грамматиканың қолданғанын
көруге болады. Егер балалар сұраулы сөздердің көмегі арқылы сөйлемдер
құрастыра алса, онда олар сөйлемдегі сөздердің орнын ауыстырып сұрақ
қоюды да біледі деген сөз. Демек, бала инверсия операциясын білсе, онда
препозиция және транспозиция операцияларын да біледі деп айтуға болады.
Әр бала осы операцияларды жеке орындай алады екен, дегенмен
сәбилердің дамуына байланысты бұл амалдар бір уақытта орындалынбайды.
Балаларға үлкен адамдардың дұрыс сөйлемдерін қайтала дегенде, олар
сөйлемдерді өзінің санасында грамматикалық жүйеден өткізеді екен. Мысалға
:
Ересек : менен кейін қайтала : Where can I find them?
Бала : Where I can find them?
Беллуджи-Климаның айтуынша, балалар өзінің даму деңгейіне байланысты
операцияларды орындайды дейді, яғни жоғарыда айтқанымыздай препозиция және
транспозиция операцияларын бір уақытта орындай алмайды.
Дамудың келесі сатысында, балалар сөйлем құрастыруда екі операцияны
да орындай алады , сонымен бірге нормативті дұрыс сөйлем құрастыра
алады. Осы талдаулардан балалардың әр даму сатысында қиындықтардың мүмкін
болатын көлемінің кездесетінін анық байқаймыз.

1.2 Аударматануда трансформация ұғымының маңызы
Аударма барысында жасалатын барлық қайта құрылу үдерісі
трансформациялар немесе деформациялар деп анықталуы мүмкін. Енді ең
алдымен осы сөздердің аудармаға қатыстырмай-ақ, дәлірек айтқанда жалпы
ғылыми термин сөздер ретінде мағынасын анықтау керек.
Трансформация ұғымы (арнайы мағынасында емес) әдеттегідей “қайта құру,
айналу, заттардың түр өзгерушілігі” деген мағыналарды береді, ал
деформация ұғымы “ белгілі бір заттардың пішіні, не болмаса мөлшері
қандай да бір механикалық күштің әсерімен материалдың отыру, кему немесе
басқа да мақсатта болатын өзгерісі” деген ұғымды береді [6].
Бұл терминдердің мағынасын толық зерттейтін болсақ, олар латын
тілінен кірме сөздер болғандықтан, латын тілінде қандай мағына
беретініне назар аудару қажет. Transformatio сөзі “қайта өзгеру” деген
ұғымды білдірсе, transformare етістігі “айналдыру, қайта өзгерту”, сонымен
бірге “аудару” деген мағынаны береді. Латын тілінен аударғандағы
етістіктің мағынасы аударматану теориясына қатысты өте маңызды болып
табылады, себебі аударма үдерісін бір заттың екінші затқа айналу
әрекетімен байланыстырады. Бұл латын тілінің сөздігінде зат есімі де,
етістігі де “қайта құру” деген мағынаны береді, ал қайта құру
дегеніміз – қандай да болмасын затқа басқаша бейне, түр беру, яғни
толығымен өзгерту деген сөз [6].
Француз тілінің сөздігінде transformation, яғни трансформация
“жақсарту, орналасу, түрлендіру, жаңарту” деген ұғымдарды береді , ал бұл
ұғымдарды аудармаға қатыстыруға бола ма деген сұрақ туындайды. Болады
деп айта аламыз. Себебі, аударма нәтижесінде түпнұсқа жаңа тілдік
құрылымдардың кебін киіп, басқа көптеген ұлт өкілдерінің адамдары да бұл
сөздердің мағынасын түсініп, қолдана алады. Түпнұсқа ұлттық мәдениеттің
пәнінен әлемдік, жалпы адамдар мәдениетінің пәніне айналады. Осы
әлеуметтік–мәдени көзқарастан аударманы түпнұсқаның жақсаруы деп
қарастыруға болады. Егерде осындай жағдайды қарам–қатынас барысында алып
қарастырсақ, ауызша айтылымды бір тілден екінші тілге аударуда, яғни
екіжақты келіссөздер, конференциялар немесе жиналыстарда аударма мәтіні
түпнұсқа мәтініне қарағанда функционалды жағынан жақсы болып шығады. Осыған
орай, аударма нәтижесінде түпнұсқа мәтініне сәйкес келетін жаңа
тілдік айтылым пайда болады, бұл трансформацияның “жаңару” деген
мағынасына толықтай сейкес келеді деп айтуға болады.
Латын тілінде deformatio мүлдем басқа мағына береді, бұл
лексеманың екі омонимі бар: біріншісі – бұрмалау, кеміту, төмендету,
екіншісі – өң және пішін беру, қалыптастыру, сызып түсіру, салып түсіру.
Француз тілінде deformation ұғымы латын тіліндегідей трансформация
ұғымына карама–қарсы мағына береді. Жалпы трансформация және
деформация сөздері қайта құрылу , түр және пішіннің өзгеру үдерісінен
өтетінін көрсетеді. Трансформация қайта құрылудың, өзгерістің жағымды
жағын білдірсе, деформация оған қарама-қарсы ұғымды береді [6].
Аударматану теориясының деңгейін анықтауда трансформация
терминінің қолдану аясына келетін болсақ, ең алдымен назарға
аударатын бір жайтты айта кету керек, аударма барысында ешқандай
қайта құрылу үдерісі орын алмайды, себебі қайта құрылу кезінде
түпнұсқаның бастапқы мағынасы, пішіні, нысаны толықтай жойылып, олардың
басқаша қалыпта, түрде, құрылымда пайда болуына әкеп соғады. Аудармада
бастапқы мәтін өзгеріске ұшырамауы керек деген сөз. Аударма жасағанда
жаңа тілдік шығарма дүниеге келеді. Аудармада трансформацияны
айтқанда, қайта құрылу, өзгеру үдерісі тек тілге байланысты ғана болса
айтуға болады, мысалға: тарихы жағынан айтатын болсақ. Тілдік форманың
морфологиялық немесе фонетикалық жағынан уақыт өте келе дамып, өзгеруі,
мысалы: көне француз тілінің del артиклі тілдің фонетикалық
заңдылықтарының өзгеруі нәтижесінде жаңа du деген формаға ие болса,
суффикс cion ол да көне тілінде болғандықтан, жаңадан tion деген
формаға ие болды. Бұл мысалдар тілдің лингвистика жағынан
трансформацияланғанын, яғни тілдің формасының өзгергенін көрсетеді. Ал
аудармада мүлдем басқа үдерістер орын алады.
Аударманың негізгі пәні – түпнұсқа мәтініне ешқандай өзгерістер
енгізбеу. Негізгі мәселе трансформация термині, қайта құрылу, өзгеру
мағынасын білдіре тұра, аударматану теориясында қызмет ете ала ма?
Аудармада шыныменде не қайта құрылады? Осы сұраққа жауап бермес бұрын,
трансформация терминінің аударматану теориясына генеративті лингвистикадан
келгенін айта кету қажет, онда трансформация термині екінші тілдік
құрылымдардың жасалуының әдісі болған. Трансформациялар үнемі
синонимдес сөйлемдер арасындағы сәйкестік-терді айқындаған. Терең
құрылымның үстіртін құрылымға ауысу амалдарын трансформациялар
деп атаған. Бірінші тілдік құрылымның негізінде екінші тілдік
құрылымдардың пайда болу идеясы белгілі мағынада аударманың мәнін
ашады. Сондықтан да трансформация термині бүгінгі таңда кеңінен
қолданылады. Аударману теориясында, сонымен бірге тілдерді синхронды
типологиялық мазмұндауда қайта құру термині кей кездерде үдеріс
мағынасында емес, белгілі бір қарым–қатынас түрінің мағынасында іске
асады.
Л.С.Бархударов аударма үдеріс терминінің мағынасын анықтауда, ол
терминді белгілі бір тілдік, дәлірек айтсақ, тіларалық қайта құрылу
немесе мәтіннің бір тілден екінші тілдегі мәтінге трансформациялануы
деп жазып кеткен [7,6]. Дегенмен, мұндай қайта құрылудың тек шартты
түрде ғана болатыны түсіну керек, себебі, түпнұсқа мәтіні шын
мәнінде ешнәрсеге қайта құрылмайды, зерттеуші трансформация терминінің
мағынасын турасында аудармаға қатыстыру арқылы анықтайды. Л.С.Бархударовтың
ойынша, трансформация термині тілді синхронды мазмұндауда қалай
қолданылса, жалпы аудармада да солай қолданылады, мұнда сөз екі
тілдің немесе сөйлеу бірлігінің арасындағы белгілі қарым–қатынас туралы
айтылып отыр, ол дегеніміз оның біреуі бастапқы болса, екіншісі
біріншінің негізінде пайда болады. Бұл жағдайда А тілінде жазылған
бастапқы мәтінді аудармашы белгілі бір амал–тәсілдерді пайдала отырып,
Б тілінде жазылған б мәтінін жасап шығарады, б тілі мен а тілі бір–бірімен
заңды қарым–қатынаста болып табылады. Лингвистикалық мағынада осы барлық
операциялар жиынтығы аударма үдерісін жасайды. Сондықтан да,
аударманы белгілі бір трансформацияның түрі, нақтырақ айтқанда,
тіларалық трансформацияның түрі деп айтуға болады. Осыдан шығатын
қорытынды, трансформацияны анықтайтын үш негізгі анықтама бар: олар 1)
тілдік немесе сөйлеу бірлігінің арасындағы қарым-қатынас; 2) тілдік,
тіларалық операциялар; 3) жалпы аударма үдерісі [7,9].
А.Д.Швейцер аударматану теориясында трансформация терминінің белгілі
түрде ауыспалылығын белгілей келе, жалпы мұнда бастапқы және соңғы тілдік
айтылымдар арасындағы қарым-қатынас туралы айтылып тұр, аударма үдерісі
кезінде бір айтылымның формасы екінші бір формаға ауысуы, бұл
ауысуды бейнелі түрде трансформация деп анықтама беріп кетеді [8,118].
Сөйтіп, жоғарыда айтылған операциялар, яғни трансформациялар негізінен
тіларалық операциялардың қайта айтылуы.
А.Д.Швейцер сонымен қатар, аудармашылық
трансформацияларды бастапқы шығарма мен оның аударма мәтіні арасындағы
қатынас және бір айтылымның формасының екіншіге ауысу үдерісі, тіларалық
операциялар деп анықтамасына қосып кетеді [8]. Аударматану теориясында
кандай категорияға ие болатынын анықтауда өзінің тұжырымдамасын жалғастыра
келе, аударма терминінің өзіне екі маңызды анықтама беріледі:
1) аударма ол үдеріс, яғни А тілінде жазылған
бастапқы мәтін негізінде Б тілінде аударма мәтін пайда болады; 2) үдеріс
нәтижесі, яғни ең соңғы Б тіліндегі мәтін. Әрине, екі ұғымда
бір–бірімен тығыз байланысты, себебі кез келген үдерістің нәтижесі
бүтіндей сол үдерістің өту сипатына тәуелді.
Аудармашының іс-әрекеті мен оның іс-әрекетінің нәтижесін ажырату әбден
заңды және орынды болып көрінеді, өйткені мұндай айырмашылық аудармаға
екі жақтан қарауға мүмкіндік береді: біріншіден, шығарманы жасайтын
аудармашы көзқарасынан және екіншіден, бақылаушы көзқарасымен, ол адам
бастапқы мәтін мен аударма мәтінін салыстырып, аудармашының жасаған
шешімінің дұрыс немесе бұрыс екеніне баға беретін мүмкіншілігі бар.
Жоғарыда аударма үдеріс деген анықтаманы айтқан болатынбыз, енді
мәселені тереңірек қарастырсақ, яғни осы үдеріс кезінде не трансфор-
мацияланады деген сұрақ туындайды. Трансформация термині генеративті
лингвистикадан алынып, оны аударма үдерісін анықтауда қолдан-ғандықтан
да, бәлкім тілдік қарым–қатынастың терең және үстіртін деңгейін
қолданғанда дұрыс болар. Бастапқы мәтін басқа да тілдік шығармалар
сияқты белгілі бір бірізділікте орналастырылған нақты бір тілдің
таңбалар жүйелілігін құрайтын өзіндік үстіртін деңгейін көрсетеді.
Бұл таңбалар бірізділігі қандай да бір мағыналар жүйесінің терең
деңгейін болжайды.
Аудармашы бастапқы мәтін формалары арқылы терең деңгейге түсіп
өзіндік виртуалды обьект жасайды, яғни ол мәтінді өзінше бір мағыналар
жүйесі деп түсінеді. Дәл осы виртуалды обьект, бастапқы мәтін емес
аударма барысында қайта құруға тап болады. Виртуалды обьект – бұл
аудармашының санасында бастапқы мәтінді талдауда пайда болатын жаңа
мазмұн. Егерде мәтіннің мағынасын тілдік формалар арқылы ашу мүмкін
болғанда ғана, бұл жаңа мазмұн дұрыс бола алады. Бұл аудармашының
қаншалықты мәтіннің мазмұнын аша білу мүмкіндігінің бар екенін
өзінше көрсетеді.
Аударматану теориясында трансформациялық амалдарға ұшырайтын
виртуалды обьекттің алатын орны ерекше, өйткені ол аудармашылық
шешімдерді түсіндіруге, дәлелдеуге немесе керісінше теріске шығаруға
қабілетті. Ол бір мәтіннің әр түрлі аударыла алатынын көрсетеді. Бұл
дегеніміз, ол аудармаға деген формалистік көзқарасты және де А тілінің
формасынан Б тілінің формасына ауысудағы көзқарасты жеңуге мүмкіндік
береді.
Шындығын айтқанда, аударма барысында бастапқы мәтіннің аударма
мәтініне ауысуы емес, виртуалды обьектінің яғни аудармашының
бастапқы мәтінде құрылған мағыналар жүйесінің аударма тіліне беруде
жоғарыда айтылған жаңа мазмұнның трансформациялануы. Дәл осы бастапқы тіл
формаларында кездесетін мағыналар жүйесі трансформациялардың негізгі пәні
болып табылады. Басқаша айтқанда, барлық үдеріс трансформация болып
есептелмейді. Егер аудармада бастапқы мәтіннің немесе мәтін үзіндісінің
мағыналар жүйесі қайтадан топтастырылмаса, ешқандай бір өзгеріске
ұшырамаса, жаңа элементтер қосылып немесе түспеген жағдайда, онда ол
трансформация емес, тек түпнұсқаның басқа тілдік кодтар арқылы қайта
жаңғырылуы. Сондықтан да аудармашылық трансформациялардың тіларалық
операциялар деген А.Д.Швейцердің айтқан ойымен келісуге болмайтын сияқты.
Аудармашылық трансформациялар аудармада кездесетін, яғни аударма
барысында кез келген тілдердің үйлесімдік салдарынан болатын
қалыпты тәртіп. Бірақ үйлесімдік жүйелерде де мағыналардың бір-біріне
келісетін жақтары да кездеседі, былай айтқанда мағыналық гармонияның
болуы. Егерде аудармаға жататын үзіндіде осындай мағыналар
жүйесінің үйлесуі кездесіп жатса, ешқандай трансформация болмайды.
В.Н.Комиссаров трансформацияға мынадай анықтама береді: аударма
үдерісін сипаттауда трансформациялық анализ жасау ең тиімді
әдістердің бірі болып табылады, себебі ядролық құрылымдарды және олардың
туынды трансформаларын бөліп көрсетеді. Бір жағынан, трансформациялар
түпнұсқаның мазмұнын дәлме-дәл жеткізетін және аударманың соңғы нұсқасын
таңдау амалдарының бірі ретінде қарастырылады. Екінші жағынан, аударма
үдерісінің өзі трансформацияның ерекше бір түрі ретінде көрсетілуі
мүмкін: белгілі бір ауысу ережелер негізінде түпнұсқа құрылымының
аударма құрылымына қайта құрылуы [9,208].
Егерде бастапқы мәтін мен аударма мәтіннің тілдік құрылымдары
сыртқы формасы жағынан сәйкес келмесе де, аударма үдерісінің
барлығы трансформация болып табылмайды . Трансформациялар тілдік
құрылымдардың бір тілден екінші тілге ауысуда әрқашан өзгеріп
тұратындықтан, сыртқы немесе ішкі құрылымдарын зерттемейді, ол мағына
жағын зерттейді. Көбінесе аударма барысында бастапқы мәтіннің
мағыналық жүйесі трансформацияланады.
Аудармада мағыналар жүйесінің өзгеріске ұшарамайды деген
тұжырым қате сияқты, себебі ол әрқашанда трансформацияланады, кейде
жоғары деңгейде не төмен деңгейде, не болмаса сәтті немесе сәтсіз.
Сол себептен де бір туындының бірнеше аудармалары және оларға
деген сыни көзқарас болуы мүмкін.
Аудармашылық трансформация – мағыналар жүйесі бастапқы мәтіннің
сөйлеу формасында қалыптасқан мағыналар жүйесі аудармашының
құзыреттілік деңгейімен мәтін қабылданып және ұғынып, аударма
тілінің формасына ие болған мағыналар жүйесі жоғары немесе төмен
деңгейде трансформацияланады.
Ал отандық аударматану теориясына келетін болсақ, аудармашылық
трансформацияларға байланысты А.Қ.Жұмабекова, Қ.Қ.Кәрімова, Ж.А.Жақыпов
сынды зерттеушілер өз еңбектерінде мағлұмат берген. Осы авторлардың
анықтамаларын талдап қарастырсақ, А.Қ.Жұмабекова [10, 18] және Қ.Қ.Кәрімова
аудармашылық трансформацияларды түпнұсқа бірліктерінен аударма
бірліктеріне көшуді жүзеге асыратын трансформация түрі дейді [11,76].
Ж.А.Жақыпов трансформациялар деп - аударманың көптеген тәсілдерінің
негізі. Бастапқы мәтіннің пішіндік немесе семантикалық компоненттерін
аударылуы тиіс ақпаратты сақтай отырып өзгерту [12 ,102].
Жалпы трансформация терминінің беретін негізгі мағынасын қарастырдық,
ол латын тілінен алынған кірме сөз болып табылады. Негізгі беретін мағынасы
қайта құру, яғни түпнұсқа бірліктерінің аударма тілінің құралдары арқылы
аударма бірліктеріне қайта құрылуы, мұнда қайта құрылу тілдік жүйеге емес,
мағынаның ұайта құрылуы деген сөз.

1.3 Трансформация және тіларалық ассимметрия
Л.С.Бархударов[7] пен А.Д.Швейцер [8] аудармашылық трансфор-мациялар
деп белгілі бір тіларалық немесе тіларалық бірліктер арасындағы
қарым-қатынас деп анықтама беріп кеткен. Бұл дегеніміз трансформация
терминіне анықтама бергенде, трансформацияларды аударма үдерісі
емес, бастапқы мәтін мен аударма мәтін арасындағы ерекше қатынастың
бір түрі деп белгіленгендіктен оны аударма нәтижесі деп қарастыру
қажет. Бұл мағынада қайта құру термині екі объектіні салыстыру
категориясы сынды көрініс табады.
Трансформациялар құнды бір зерттеушілік абстракция ретінде
немесе бірінші мен екінші объект арасындағы жағдайларды
салыстырғандағы айырмашылықтар констатациясы ретінде келтіріледі.
Бастапқы мәтін мен аударма мәтіндердің мағыналар жүйесін
салыстырғанда, біріншінің екіншіге барлық жағынан сәйкес келмейтінін
аңғарамыз, яғни трансформацияланған күйінде берілгенін байқаймыз.
Салыстыру ақиқатты логикалық жағынан танудың негізгі тәсілдерінің
бірі болғандықтан, бір объектінің әртүрлі кезеңдегі орын алу
жағдайын талдауда әбден қолдануға болады. Мысал келтірсек, ерте
кезеңде салынған суреттің реставрацияға дейін және одан кейінгі
қалпы, ғимараттың қайта құрылғанға дейінгі және кейінгі қалпы,
қоғамның революцияға дейінгі және кейінгі жағдайы және т.б. Бұл
жерде реставрациядан кейін суреттің бастапқы қалпы және де қоғамның
революциядан кейін революцияға дейінгі жағдайы тікелей объект
ретінде салыстырылмайды, яғни бастапқы мәтін мен аударма мәтінді
салыстырғанда, мәтін салыстыру объектісі болып саналмайды деген сөз.
Салыстыру объектісі ол мағыналар жүйесі болып табылады деп айта
аламыз.
Шын мәнінде, ауызша туындылардың аудармашылық трансфор-мацияларға
байланысты абстрактілі үлгілерін шығарып, нақты трансформациялық
операциялар түрін көрсетіп, оларды сипаттай аламыз, сонымен қатар
олардың типологиясын құрастыруға болады. Осы амалдарды қолдануды жас
аудармашыларға үйретуге тырысуға болады. Бірақ бұл операция тек
бастапқы мәтін мен аударма мәтінін салыстыру арқылы, аудармашының
тіларалық қайта құрулар арқылы жасаған аудармасын талдау және
аударма барысында жасаған шешімдерінің заңдылығын бағалау көмегінің
арқасында ғана жүзеге асуына мүмкіндік береді.
Түпнұсқа мәтіні мен аударма мәтініне тіларалық салыстыру
жүргізу арқылы аудармашылық қайта құрулар нәтижесінде пайда
болған, яғни трансформациялар түрін анықтай аламыз. Басқа сөзбен
айтқанда, трансформацияларды аударма нәтижесі деп талдау арқылы
аударма үдерісі барысында мәтіннің тіларалық қайта құрылу
өзгешелігін түсінуге және аудармашылық концепцияны табуға мүмкіндік
береді. Бастапқы мәтін мен трансформациялық амалдар нәтижесінде
туындаған аударма мәтінін салыстыру негізінде трансформацияларды үдеріс
деп түсінуге мүмкіндік береді.
Трансформация үдерісі аудармашының санасында болады , яғни сырт
көзге байқалмайды деген сөз. Байқауға тек қана аударма үдерісінің
басында және соңында болатын шынайы, объективті мәтіндер тап болады.
Дәл осы жағдайда, яғни түпнұсқа мен аударма мәтінінің арасындағы
қарым-қатынас сияқты, трансформацияны үдеріс және нәтиже деп
қарастыруда екеуінің арасындағы байланыстың өзгешелігін көрсетеді.
Алайда
трансформацияларды бастапқы мәтінде құралған мағыналар жүйесінің
аудармашылық қайта құрулар негізіндегі үдеріс деп бекіте келе және
бастапқы және аударма мәтін арасындағы байланыс түрін анықтауда
басқа терминді қолданып көрелік. Тіларалық асимметрия деген терминді
қолдануға болады. Бастапқы мәтін
мен аударма мәтіндердің мағыналар жүйесі мүлде симметриялы
болмайтынын аударма практикасының тарихы көрсетіп келеді. Егер де бұл
жүйені геометриялық фигуралар түрінде бір-біріне ұқсастырып көрсе,
олардың пішіндерінің сәйкес келмейтіні анық көрінер еді. Толықтай
мағыналардың сәйкестігі тек мәтіннің бір бөлігінде немесе нақты бір
сөздің, онда да егер олар бір-біріне толық балама болған жағдайда
ғана болады.
Симметрия тек сөзбе-сөз аударма қолданғанда болады. Бірақ сөзбе-
сөз аударма қолданғанда, тіптен туыстас тілдерден аударма жасағанның
өзінде мағынаны дұрыс жеткізе алмайды. Тілдер арасында айырмашылық
көп болған сайын бастапқы және аударма мәтін арасында асимметрия
анық байқалады.
Сөзбе-сөз аударма барысында трансформациялар болмайды, яғни
түпнұсқаның мағыналар жүйесі өзгермейді, аударма мәтініне қайта
құрылмайды. Сонымен аударматану теориясында трансформациялардың беретін
мағынасын айқындауға тырыстық және бастапқы мәтіннің мағыналар
жүйесі аударма мәтінінің мағыналар жүйесіне қайта құрылатын үдеріс
деп анықтадық. Мұндай үдерістің нәтижесі ретінде бастапқы және
аударма мәтінде құралған мағыналар жүйесі арасындағы қарым-
қатынас болып табылады, сонымен қатар бұл байланыс тіларалық
асимметрия деп сипатталуы мүмкін.

1.3.1 Трансформациялық үлгі
Аударма үдерісі екі кезеңнен тұрады: аудармашының түпнұсқа мәтіннің
мазмұнын ұғыну және аударма нұсқасын таңдау. Осы кезеңдердің
нәтижесінде түпнұсқадан аударма мәтініне өту іске асады. Аударма жасау
барысында аудармашының іс-әрекеті көп жағдайда интуитвті түрде болады және
аудармашы аударма нұсқасын таңдағанда нені басшылыққа алатынын өзі де
сезбейді.
Іс жүзінде аударма үдерісі аудармашының санасында болады, ол
тікелей қадағалауға және зерттелуге қол жетімсіз болып келеді. Аударма
үлгісі аудармашының аударма барысында жасаған ойлау операциялар
тізімін шартты түрде сипаттап көрсетеді. Лингвистикалық аударматану
теориясында аударма үлгісі аударма үдерісін лингвистикалық операция
ретінде қарастырады. Аударма үлгісі лингвистикалық аударма механизмдерінің
әртүрлі қырларын тануға мүмкіндік береді.
Аудармашының практикалық жұмысында аударма нәтижесі белгілі
үлгілерге сәйкес келмей жасалуы мүмкін, дегенмен олар қиын аудармашылық
мәселелерді шешуге көмектеседі. Үлгілердің екі негізгі бір-бірімен тығыз
байланысты аспектісі бар: 1) үлгінің жалпы қай салада қолдануға мүмкін
екенін көрсететін мінездемесі, 2) аудармашылық трансформациялар типтері.
Аударматану теориясында әр ғалым өзінше аудармашылық үлгілердің
түрлерін көрсетеді. В.Н.Комиссаровтың [9,190] үлгілерге қатысты ойларын
талдап көрейік. Ол аудармашылық үлгіні үшке бөліп көрсетеді :
1) жағдаяттық немесе денотаттық;
2) трансформациялы-семантикалық;
3) психолингвистикалық.
Жағдаяттық үлгі барлық тілдік бірліктер мағынасы өмір шындығына
байланысты қандай да бір құбылыстарды, заттарды қамтып көрсетеді дейді,
яғни олар денотаттар деп аталады. Тілдің көмегі арқылы туындайтын хабарлама
қандай да бір жағдай туралы ақпаратты қамтиды, яғни бір-біріне белгілі
қарым-қатынастағы бірен-саран денотаттар жиынтығы.
Трансформациялы-семантикалық үлгі аударма барысында түпнұсқа
бірліктерінің мағынасы беріледі деп айтады. Үлгі аударма үдерісін қайта
құрулар тізбегінен тұрады деп қарастырып, соның көмегі арқылы аудармашы
түпнұсқа бірлігінен аударма бірлігіне ауысыу арқылы екеуінің арасына балама
орнатады дейді.
Психолингвистикалық үлгі аудармашы іс-әрекетінің толық психикалық
үдерісін сипаттап көрсетеді. Сөйлеушінің тілдік әрекетімен сәйкес
біріншіден хабарламаның ішкі бағдарламасы қалыптасатыны белгілі, содан
кейін ол тілдік айтылымға өрістейді. Осыдан келе психолингвистикалық үлгі
аударма үдерісін жүзеге асыруда аудармашы ең алғаш түпнұсқа мазмұнын өзінің
ішкі бағдарламасына өткізіп, яғни өз ой өрісінен өткізіп, бұл бағдарламаны
аударма мәтініне өрістетеді, демек аудармашы түпнұсқаны өзінше түсініп
алып, оны аударма мәтініне түсіреді деген сөз. Бұл үлгінің негізгі мақсаты
ол аударма үдерісін толық көрсету, аудармашының ойлау қимылының жалпы
бағытын және түпнұсқадан аудармаға өтудің бірізді кезеңін түсіндіру болып
табылады [9,206].
В.Н.Комиссаров [9,195] трансформациялық үлгінің төмендегідей
артықшылықтары мен кемшіліктерін атап көрсетеді. Артықшылықтары:
• Әр тілдің формаларын салыстырып зерттеу арқылы аударманың транс-
формациялық теориясы аудармалық сәйкестіктерді анықтап, нақты екі
тіл арасында аударма жасаудың теориялық базасын құрайды.
• Аударманың трансформациялық үлгісі көмегімен аудармадағы
трансформациялық үрдістердің түрлері анықталады.
• Аударма үдерісі барысында түпнұсқалық бірлікке аударма тілінде
сәйкес балама табылмағанда, түпнұсқа тілінің ішінде тілдік
трансформация жасау, яғни анализ сатысы өте қажет.
Сонымен қатар мынадай кемшіліктер де бар:
• Аударманың трансформациялық үлгісі синтез сатысында қандай талаптар
бойынша бірнеше трансформалар ішінен біреуі таңдалып алынатынын
көрсетпейді,себебі, бұл сатыға келгенде, түпнұсқалық және аударма
құрылымдары бір–бірінен тәуелсізденеді.
• Аналог болмайтын кей ядролық құрылымдар арасында орнайтын сәйкестікті
түсіндіре алмайды.
Трансформациялық үлгінің теориясы бойынша аударма үдерісі үш
кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең – анализ жасау кезеңі, түпнұсқа тілі бойынша
синтаксистік құрылымдарға жеңілдетілген трансформациялық операциялар
жасалады: түпнұсқа құрылымы ең қарапайым және жеңіл талданбалы формаға
қайта құрылады.
Екінші кезең – өту деп аталады, яғни түпнұсқаның ядролық құрылымының
аударманың семантикалық компоненттеріне өту.
Үшінші кезең – синтез немесе қайта құру, аударма тілі құрылымы
аударма тілінің үстіртін құрылымына, яғни аударма мәтінінің соңғы
құрылымына өрістейді. Тілдік нормаға байланысты сөздердің реті, сөйлемнің
құрылысы, семантикалық белгінің саны мен үлестірімі сияқты формалды
белгілері өзгереді [9,198].
Трансформациялық үлгі айтарлықтай түсіндірме беретіндей күшке ия
деп айта аламыз. Ол дегеніміз бұл үлгінің түрі аударма үдерісінің
тікелей бақылауға мүмкін емес көптеген жақтарын сипаттап көрсетеді.
Жағдаяттық үлгіге қарағанда, трансформациялық үлгінің мынадай ерекшелігін
атап кеткен жөн, яғни ол түпнұсқа мәтініндегі тілдік бірліктердің маңызын
және аударма мәтінінде қолданатын аударма тілінің тілдік
бірліктерінің байланыстылығын бейнелеп көрсетуге мүмкіндік береді.

1.3.2 Трансформациялық аударма
Трансформациялық аударма анықтамасына әр авторлар өзінше анықтама
берген. Бұл терминге В.Н.Комиссаров [9], Л.С.Бархударов [7],
Я.И.Рецкер[13], А.Д.Швейцер [9] және т.б. авторлар өз анықтамаларын берді.

Л.С.Бархударовтың айтуынша, трансформациялық аударма – ол түпнұсқа
бірлігін аударма бірлігіне аударуда балама болмаған жағдайда,
сөйлемнің синтаксистік құрылымын қайта құру, сонымен қатар бастапқы
сөздің лексикалық мағынасының толық өзгеруі, яғни аудармашылық
трансформацияның лексика-грамматикалық типтерін қолдану арқылы аудару
деп түсіндіреді [7,12].
В.Н.Комиссаровтың анықтамасы бойынша, трансформациялық аударма
дегеніміз – ол грамматикалық трансформацияның бір тәсілін пайдалана
отырып, баламасыз лексиканың мағынасын толық жеткізу [9,150].
Отандық аударматану саласына зерттеу жұмыстар жасап жүрген авторлардың
анықтамаларына тоқталып кетсек.
Қ.Қ.Кәрімова трансформациялық аударма деп – аудармашылық
трансформацияларының бірін қолданып аудару деген [11,76].
Трансформациялық аударма көбінесе баламасыз лексиканың мағынасын
беруде қолданатынын анықтадық. Баламасыз лексика дегеніміз не және
оларға не жатады?Аудармашылық трансформациялардың қай түрі қолданады?
Ж.А.Жақыпов бойынша баламасыз лексика дегеніміз – ол бастапқы
мәтіндегі ұлттық реалияларды, яғни, басқа ұлт я қауымдастық тұрмысында
қайталанбайтын соны ұғымдар, заттар, құбылыстарды білдіретін сөздер
[12,96].
А.Қ.Жұмабекова бойынша баламасыз бірліктер деп – білім алушылардың
ана тілінде тең мағынаға ие сәйкестігі жоқ, жергілікті құбылыстарды,
ұғымдарды, ұлттық реалияларды білдіретін лексикалық бірліктер [10,21].
Қ.Қ.Кәрімова бойынша эквивалентсіз лексика – ПЯ-да жүйелі (сөздік)
сәйкестіктері жоқ ПЯ-ның лексикалық бірліктері деп анықталады [11,72].
Баламасыз лексикаға жалқы және жалпы есімдер, реалий сөздер, терминдер,
абревиатуралар, мекеменің немесе ұйымның, газет-журналдардың атауын және
т.б жатқызуға болады.
Баламасыз лексикаларды біз аударма тілінің сөздік құрамында
түпнұсқа бірлігінің мағынасына сәйкес сөз болмаған жағдайда ғана
қолданатынымызды айту керек. Бірақ баламасыз лексикаларды бірден
аударуға келмейтін сөздер деп қабылдау дұрыс болмайды. Әрине әр тілдің
өзіндік ерекшелігі бар, ол ерекшеліктер сөздер немесе сөз тіркесі
ретінде болуы мүмкін және оларды аударуда көптеген амалдар түрі
қолданылады. Дегенмен, баламасыз сөздердің мағынасын тура жеткізуде
қиындықтар туындауы мүмкін, соған қарамастан ол қиындықтарды жеңуге
болады. Сонымен баламасыз лексиканы төмендегідей әдістермен аударуға
болады:
1. Транслитерация және транскрипция;
2. Калькалау әдісі;
3. Сипаттама аударма;
4. Келтірінді аударма;
5. Трансформациялық аударма.
Бұл әдістерге қарасақ, олар аудармашылық трансформацияның түрлері
екенін байқауға болады. Енді осы тәсілдерді қысқаша қарастырсақ.
Транслитерация –түпнұсқаның лексикалық бірлігін аударма тілінің
әріптерін пайдалану арқылы оның дыбыстық тұлғасын өзгерті жолымен
аудару тәсілі [10,41]. Бұл тәсілдер көбінесе жалқы және жалпы есімдерді
аударуда қолданады. Мысалы: Herbert Spencer - Герберт Спенсер, Adam Smith –
Адам Смит, Elizabeth Gaskell – Элизабет Гаскелл, Сurt Vonnegut – Курт
Воннегут, Delaware – Делавэр. Транскрипция-түпнұсқаның лексикалық бірлігін
аударма тілінің әріптерін пайдалану арқылы оның дыбыстық тұлғасын
өзгерту жолымен аудару тәсілі [10,41]. Мысалы : MontBlanc – Монблан, Unter
den Linden – Унтер ден Линден, Rue de la Paix – Рю де ла Пэ, John Maynard
Keynes – Джон Мейнард Кейнс , Charles Dickens – Чарльз Диккенс.
Калькалау әдісі – түпнұсқаның лексикалық бірлігін оның морфема
бөліктерін немесе сөздерін (тұрақты тіркестерде) аударма тілдегі
лексикалық сәйкестікпен ауыстыру арқылы жүзеге асырылатын аударма
тәсілі [10,28]. Мысалы: Үкімет басшысы – Head of the government – Үкімет
басшысы, Supreme Court – Жоғары Сот, Аралас заңдар – Mixed laws, Non-
confidence vote – сайлау шешіміне сенімсіздік.
Сипаттама аударма - белгіленге ұғымды басқа тілдің құралдарымен
сипаттаудан (оның мағынасын экспликациялаудан) тұратын аударма тәсілі
[10,39].
Реалий сөздерді аударуда бұл тәсіл маңызды болып табылады. Яғни қазақ
халқына тән сөздер, ұлттық салт-дәстүрге байланысты сөздерді жатқыза
аламыз. Мысал келтірсек: домбыра, қобыз сияқты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.