X-XII ғасырлардағы Қазақстан халықтары мен тайпаларының мәдениеті

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Қалалар санының өсуі
Қалалар құрылымындағы өзгерістер
Тұрғын үй
Қолөнердің, сауданың, ауыл шаруашылығының дамуы

а) Қыш-құмыра кәсіпшілігі

ә) Шыны жасау

б) Ұсталық кәсіп

в) Мыс кәсіпшілігі

г) Зергерлік кәсіп

ғ) Сүйек өңдеу мен ою кәсібінің дамуы

д) Тас өңдеу

е) Сауда және ақша айналымы

ж) Егіншілік

5. Сәулет өнері және құрылыс. Сәндік-қолданбалы өнер

6. Дін және мәдениет. Исламның таралуы

X-XII ғасырлардағы Қазақстан халықтары мен тайпаларының мәдениеті

1. ҚАЛАЛАР САНЫНЫҢ ӨСУІ

Археологиялық зерттеулер мен материалдар қалалар санының көбейгенін айқын көрсетеді. Егер осының алдындағы кезенде Оңтүстік Қазақстанда 30 қаланың орны бар деп саналса, бүгінде олардың саны 37-ге жетіп отыр. Егер осының алдындағы кезеңнің жазбаша деректемелерінде 6 қала ғана аталса, қазір олар - 33. Мұның өзі бұл аудан туралы тарихи және географиялық әдебиетте мағлұматтын мол екенін ғана емес, сонымен қатар Шығыстың экономикалық және мәдени байланыстар жүйесіне кеңінен араласқан қалалар маңызының артқанын да білдіреді.

Деректемелерде тау етегіндегі белдеулерде жаңадан Жумишлагу және Манкент қалалары аталады, сол кезде Арыстың орта ағысында орталығы Осбаникет болған Кенже округі құрылған. Фараб округінде орта ғасырлардағы авторлар Отырардан басқа, жаңа астана Кедерді, Весидж және Бұрық қалаларын атайды. Шауғарда Ясы және Шағылжан, Қарнақ, Қарашық және Шур (Сури) қалалары пайда болады. Сауран қаласы, Сырдарияның төменгі ағысында Сығанақ, Жанкент, Жент, Аснас, Баршыкент белгілі болады. Қаратаудың теріскей беткейінде Балаж бен Берукет, Сырдарияның орта ағысында Сүткент қалалары орналасты. Сырдарияның төменгі ағысы мен Қаратаудың теріскей беткейлерінде қалалардың қалыптасу үрдісі мейлінше шапшандай түседі.

Қалалардың аумағы ұлғаяды. Отырар рабадының көлемі 170 гектарға дейін жетті, ал бұрын ол 57 гектардан аспаған еді. Әрине, бұл цифрларды кен көлемде қазу жұмыстары жүргізілгенге дейін түпкілікті деп санауға болмайды, бірақ рабадтардын аталған шекараларынын нак IX-XII ғасырларда қалыптасқаны даусыз. Егер бұрын қалалар жұрты көпшілігінің жоғарғы қабаттары VIVIII ғасырларға жататындарын қоспағанда жалпы көлемі белгісіз болып келсе, қазір барлық дерлік ескерткіштердің көлемі туралы нақты деректер бар, олар Оңтүстік Қазакстандағы қала мәдениеті ескерткіштерінін типологиясын жасауға мүмкіндік береді.

Бірінші топка көлемі 30 гектардан асатын қала жұрттары кіреді. Бұлар - Сайрам, Отырартөбе, Шортөбе (Қараспан), Құйрыктөбе, Сунақ-Ата, Сауран, Жанкент, Жанқала, Құмкент. Бірінші топтағы қала жұрттарын салыстыру мынадай көрініс береді: Сайрам қаласының жұрты Испиджабқа сәйкес келеді, Шортөбе (Қараспан-1) - Осбаникет, Отырартөбе Отырар, Құйрыктөбе Кедер, Шойтөбе Шауғар, Жанқала - Жанкент, СунакАта Сығанақ, Сүткент - Сүткент деп саналады. Жазбаша деректемелердін мағлұматтарына қарағанда, бұл қалалардын бәрі, Сауран мен Сүткенгген басқалары округтердің астаналары, ал Испиджаб бүкіл Оңтүстік Қазақстаннын басты қаласы болған; Жанкент - ғұздардың астанасы, ал Жент пен Сығанақ ХІІ-ХІІІ ғасырдың басында қыпшақтар иеліктерінің орталықтары болды. Бірінші топтағы қала жұрттары аймақтар, жеке иеліктер орталықтарының немесе жай ірі қалалардың орындары болып табылады.

Екінші топ ескерткіштерінің көлемі 15 гектардан 30 гектарға дейін жетеді. Олардың көпшілігі Испиджаб қалаларының тізіміне енетін қалалар деп саналады. Орта ғасырлардағы авторлардың бұл қалалар туралы сипаттамалары үстірт болып келеді, оларда мешіттер мен базарлардың болуы атап өтіледі. Бурух - «үлкен қала», Хурлуг - «күмбезді мешіті бар үлкен қала» деп аталады. Жумишлагу да «үлкен әрі көлемді қала» делінеді. Олардың бәрінде де қаланың маңызды белгісі - күмбезді мешітгер болған. Оңтүстік Қазақстан қала жұрттарының екінші тобын көлемі орташа қалалардың қалдыктары деуге болады. Үшінші топтағы қала жұрттары мейлінше көп. Олардың бір белігі жазбаша деректемелердегі қалалармен: Шарапхана Газгирд, Бұлақ-Қоғал - Манкент, Тамды - Берукет, Қазатлық - Будухкет деп салыстырылады. Ескерткіштердің бұл тобы - шағын қалалардың, қалашықтардың қалдыктары. Тамтаж, Абараж, «Барысқауыптағы бекет» сияқтыларды керуен-сарайлар деп санаған жөн тәрізді.

Оңтүстік-Батыс Жетісудағы деректемелерде белгілі болған қалалар саны 26-ға дейін көбейді. Қалалар саны Жікіл, Балу, Шелже, Тақабкет, Көл, Кенжек қалалары қалыптасқан Талас аңғары есебінен артты. Бірқатар көлемді төрткүлдер - 36 төрткүл табылды.

Калалардың орталық қираған жұртының көлемі бұрынғы күйінде қалған, онын есесіне ұзын дуалдар ішіндегі құрылыстар неғұрлым тығыз бола түседі, онда тұрғын үйлері бір-біріне қаратылып тұрғызылған және аулалары бар жүйелі түрде жоспарланған усадьбалы учаскелер қалыптасады. Бұлайша жоспарлау қазіргі құрылыс жұмыстары аз жүргізілген Ақтебе, Степнинское, Төлек және Сретинское қала жұрттарында сақталған.

Ертедегі орта ғасырларға арнап жасалған қала жұрттарының типологиясы бойынша Текабкет пен Сус (Талас Актебесі және Шалдобар қалаларының жұрттары), сондай-ақ Кеижек-Сеңгір (Шаруашылық) және Шелже орташа қалаларға жатады.

Шу аңғарында Баласағұн қаласы жетекші орынға шығып, астана рөлін атқарады. Ол XXII ғасырларда хан ордасы ретінде қалыптасады ¹ . Алайда оның орнында неғұрлым ерте кездегі қала жұрты жатыр. «Ескі» қала жұртымен қатар мұнда қырық шақты төрткүлдер пайда болады, олар орда, бекініс және егіншілік қоныстар ретінде қабылданды ² . Талас және Шу аңғарларында осынша көп жаңа қалалардың пайда болуы ауданда отырықшылық пен қала өмірінін дамығанын көрсетеді.

Солтүстік-Шығыс Жетісуда ІХ-ХІП ғасырдың басында қала мәдениетінін жана ауданы қалыптасты. Егер ІХ-Х ғасырларда Солтүстік-Шығыс . Жетісудын бүкіл аумағында 10 қала ғана болса, XIXIII ғасырдың басында олардың саны 70-ке дейін көбейген. X ғасырдағы деректер Іле аңғарының сол жағалауында орналасқан екі қала - Талхиз (Талхар) және Лабан қалалары туралы хабарласа, XIXIII ғасырдың бас кезінде мұнда, орта ғасырлардағы авторлардың мәліметтеріне қарағанда, Екі-Оғыз, Қаялық, «аймақ» астанасы «Несторианское селение», Ілебалық қалалары болған.

Солтүстік-Шығыс Жетісудағы барлық кала жұрттары «төрткүл» аталатын үлгіге жатады. Олар тік бұрыш, трапеция түрінде жоспарланған немесе дөнгелек болып келеді, жалпы жер бетінен сәл дөңестеніп тұрады және барлық жағынан бұрыштары мен бойында мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Әдетте дуалдардың ортасына орналасқан бір, екі, үш және төрт қақпасы болады. Төрткүлдер Солтүстік-Шығыс Жетісуда ғана емес, сонымен қатар Оңтүстік-Шығыс Жетісуда, Тянь-Шанда, Орталық Қазақстанда, Тува мен Монғолияда таралған. Осы үлгідегі, нақ осылайша немесе біршама өзгеше жоспарланған қала жұрттары Сырдарияның төменгі ағысында, Азов теңізі манында кездеседі. Олардың типологиясы жөнінде әр түрлі көзкарастар бар. Тянь-Шандағы Қошайқорған мен Шырдабек сияқты ірі қалалардың жұрттары орда-қалалар деп саналады ³ . Ыстықкөл қазаншұнқырының төрткүлдері бекіністер және ауылдық қоныстар деп есептеледі ⁴ . Сырдарияның төменгі ағысындағы суреттеліп отырған үлгідегі қала жұрттары ауылдық мекен-жайлар мен қала үлгісіндегі қоныстар деп саналады ⁵ .

Солтүстік-Шығыс Жетісудың төрткүлдері жөніндегі сан деректерге талдау жасау және бірінші кезекте, олардың көлемін салыстыру ескерткіштерді үш топка белуге мүмкіндік береді.

Біріншісіне Антоновское, Дүнгене, Шілік; екіншісіне Талғар, Сүмбе, Ақмола енгізілген; үшіншісіне Алматы, Лавар, Қапал, Бояулы, Ақтам, Арасан және басқаларының бәрі жатқызылған.

Бірінші топка көлемі 30 гектардан асатын қалалар енген. Бұлар көп қабатты ескерткіштер, мәдени қабаттарының қалындығы 2-3 метрге дейін жетеді және одан да қалың. Қазба жұмыстары кезінде қала жұрттарынан алуан түрлі керамика, әйнек, теңгелер, қолөнер шеберханалары мен өндірістік күл-қоқыстар табылды, бұлар мұнда қолөнер мен сауданың дамығанын дәлелдейді. Бұл қала жұрттарының кейбіреулері нақты қалаларға: Антоновское Қаялыққа, Дүнгене Екі-Оғызға баланады. Олардын ішіндегі ең ірісі қарлұқ жабғуының астанасы Қаялық ретінде танылған Антоновское болды. Бірінші топты құрайтын төрткүлдер ірі қаалар және астаналық орталықтар болып табылады. Екінші топтағы қалалардың көлемі 10 гектардан 30 гектарға дейін жетеді. Мұнда қолөнер кәсібінің дамығаны анықталды, баска елдерден әкелінген бұйымдар табылды. Бұлар - көлемі орташа қалалар.

Үшінші топ қалаларының көлемі 10 гектарға да жетпейді. Мұндай қала жұрттарының құрылысы Жақсылық қаласының орнын кең көлемде қазған кезде зерттелді. Оларда тұрғын үйлердің дуалдарының жанына ішкі жағында орналасуы, ішкі ауланын болуы тән. Іле қалалары жұртының бұл тобын бұрынғы көшпелілер мен жартылай көшпелілердің ауылдық қоныстары деп санауға болады. Олардың кейбіреулері керуен-сарайлар болуы мүмкін. Сарыжас, Быжы және Айнабұлақ бірнеше қалаларының жұрты бір-біріне жақын орналасқан екі немесе тіпті үш бекіністен тұратындығымен ерекшеленеді. Олар орта ғасырлардағы сияқты жолдардың қиылысында орналасқан.

Бұл кезеңде отырықшы және қала мәдениеті Қазақстанның орталық және шығыс аймақтарына қарай ойысады. Қазақстанның батысында қоныстар пайда болады. Мәселен, Орталық Қазақстанда, Нұра, Кеңгір және Жезді аңғарларында, Ұлытау етегінде ондаған төрткүлдер табылды, мұнда жүргізілген қазба жұмыстары олардың әкімшілік, қолөнер-сауда және ауыл шаруашылық сипатын көрсетеді ⁶ .

2. ҚАЛАЛАР ҚҰРЫЛЫМЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР

Оңтүстік Қазақстанда қала орындары көпшілігіндегі қамалдардың салынуы уақыт өте келе өзгерістерге ұшыраған. Құйрыктебе камалын қазу мұнда IX ғасырдың бірінші жартысында өрт болып, соның салдарынан сарай кешені кирағаннан кейін бірсыпыра уақыт өткен соң толық қайта жоспарлау жүргізілгенін көрсетті. VIIIX ғасырдың бірінші жартысындағы құрылыс кешенінің іргелі дуалдары шегінде қарапайым кұрылыс махалласы салынады. XIXIII ғасырдың басында нақ сол жерде қыш-құмырашылар махалласы қалыптасады.

Оқсустын, Отырар алқабындағы Бұзықтың қамалдарында, тау етегі еңіріндегі Бұлақ-Қоғал қаласында тұрғын үй құрылыстары пайда болады. Бірақ, мысалы, Баба-Ата сияқты кейбір қалаларда қамалдардағы сарай үлгісіндегі құрылыс IXXIII ғасырдың басында да болған.

Қазба жұмыстарының көрсеткеніндей, қала бұрынғысынша қаланың жалпы құрлысына қатынасы жөнінен сол баяғы тұйықталуы сақталған жекелеген тұрғын үй махаллаларынан тұрады және махалланын барлық үйлерінін кірер есіктері жалпы махалла ішіндегі кішкене көшеге қаратылатын жоспарлау үрдісімен сипатталады.

Құйрыктөбе қаласы жұртының шығыс белігіндегі IX ғасырдың екінші жартысы - X ғасырдың бірінші жартысындағы екі махаллаға ішінара қазба жұмыстары жүргізілді, ал бір махалла толық қазып аршылды. Ол бұрынғы камал алаңын түгел алып жатыр. Оның көлемі 35x30 м. Үйлер П тәрізді кішкене көшені бойлай тұрғызылған. Бес үй жақсы сақталған, орны айқын аңғарылады. Ал махаллада барлығы 12 үйден кем болмаған, олардың бір бөлігін су шайып кетсе, басқа біреулері кейінгі кездегі құрылыстардың астында қалған.

Құйрыктөбе қаласы жұртының оңтүстік жағында әрқайсысы 8-10 үйден тұратын Х-ХІ ғасырлардағы екі махалла ішінара аршылды. Құйрыктөбенің оңтүстік-шығыс жағында 3200 шаршы метр жерге толық қазба жұмыстары жүргізіліп, қалалық үш махалланың орны тазартылды, олардың мерзімі XI ғасырдың екінші жартысы - XII ғасырдын басы деп анықталып, шартты түрде «Д», «Е», «Ж» әріптерімен белгіленді. «Д» махалласы қала дуалына түйісіп жатыр. Оның құрамында үлкен көшеге шығатын 8 үй бар. Көшенің ұзындығы 52 м. «Д» махалласы алып жатқан жер көлемі 950 шаршы метр болады. «Е» махалласы ұзындығы 40 м де, ені 1, 5-2 м болатын кішкене көшенің екі жағына орналасқан екі тұрғын үй кешенінен тұрады. Махалланың жалпы көлемі 704 шаршы метр болады. Махаллада 10 үй бар. «Ж» махалласы көлемі 1050 шаршы метр жерді алып жатыр. Алты үй махалла ішіндегі ұзындығы 32 м болатын кішкене көшені бойлай шоғырланған, ал махалланың түкпіріндегі үйлер ұзындығы 15 метрге дейін жететін тұйық көшелермен қосылады.

Қамалдағы «қыш-құмырашылар махалласы» да сол кезге жатады. Махаллада барлығы 7 үй бар, оларға тұрғын жайды шеберхана ету тән. Тұйықталу принципі сақталумен бірге махаллалар, ертедегі орта ғасырлардағы қала махаллаларымен салыстырғанда, көлемі мен үйлер саны женінен екі - екі жарым есе ұлғайган.

Қала махаллаларын, соның ішінде қыш-құмырашылар махалласын зерттеу махаллалардың қолөнерге мамандануы туралы мәселеге назар аударуға мәжбүр етеді. Бір зерттеушілер жазбаша деректемелерді негізге ала отырып, монғолдарға дейінгі кезеңде махалла мен колөнердін ұйымдастырылуы өзара сәйкес келген деп топшылайды ⁷ . Басқаларының пікіріне қарағанда, бұлардын сәйкес келуі сирек кездесетін жағдай. «Жазбаша деректемелерде, деп жазады олар, «айырбасшылар махалласы», «ағаш ұсталары махалласы», «былғарышылар көшесі», «зергерлер көшесі», «етікшілер базары», «онадалапшылар қақпасы» деген атаулар кездескенімен, бұл белгілі бір саладағы қолөнершілердің өзі аттас махаллада тұрғанына дәлел бола алмайды. Оның үстіне деректемелерде саудагерлер де, түрлі кәсіппен айналысатын қоленершілер де болатын махаллалар суреттеледі» ⁸ . Құйрық-төбедегі қазба жұмыстарында колөнердің махаллалар бойынша шоғырлануы байқалған жоқ, тек бір жағдайда ғана қыш-құмырашылар махалласы туралы айтуға болады.

Махаллалардың әлеуметтік стратификациясы туралы мәселе қызықтырарлық. Топографиялык байқаулар мен жазбаша деректемелердің көрсетіп отырғанындай, бірқатар қалаларда махаллалардың тұрғындарынын атақ-даңқы мен байлық дережесі бойынша бөлінетіні байқалады ⁹ . Әзірше Қазақстан махаллаларына қарап, оларды көрінеу кедей немесе бай деп бөлуге болмайды. Олардың бәрі де әлеуметтік жағынан араласып кеткен.

Қарастырылып отырған кезендегі қала құрылысының құрылымында пайда болган жаңа элемент мешіт болып табылады. IXXII ғасырлардағы жазбаша деректемелерде қалаларды сипаттаған кезде мешіт, оның қалада орналасуы - баяндаудың міндетті элементі болып табылады. Құйрықтөбе мен Өрнек қаласының жұртын қазған кезде мешіттердің орны табылды. Бұлар Қазақстандағы ең ертедегі мешіттер.

Бұл кездегі құрылыс элементтерінің қатарына моншалар да қосылады. Отырар рабадын қазған кезде екі моншаның орны табылды. Құйрыктөбе махалларының біреуінен үйлерге жапсарластырыла салынған және кең есіктері үлкен көшеге шығатын шағын бөлме түріндегі сауда дүңгіршіктерінің қалдықтары табылды.

Қаланың әскери бекінісі жөнінде бірсыпыра деректер алынды. Аршылған учаскелерде XIXII ғасырдың басындағы Отырар дуалы байқалған жоқ. Сірә, деректемелердегі Отырардың бекіністі дуалдарын монғолдар жермен-жексен етті деп хабарлануы шын болса керек. Отырар рабадының бүкіл дуалын көлденеңінен қазып қарағанда оның биіктігі 1 м болатын топырақтан үйілген алаңға салынғаны анықталды. Дуалдың ені 6, 2 м болатын табаны үш қатар етіп шикі кірпіштен қаланған. Шикі кірпіштен тұрғызылған қабырға екі жағынан күйдірілген балшық блоктармен қаланып бекітілген. Блоктардың арасы құрылыс қалдыктарымен және топырақпен толтырылған. Дуалдың жоғарғы жағы жентектелген балшык кабаттарымен және шикі кірпішпен қаланып биіктетілген. Дуал Х-ХІІ ғасырларда тұрғызылған деп саналады, соңғы рет XII ғасырдың аяғы XIII ғасырдың басында жөндеу жүргізілген.

Басқа қала жұртарында жүргізілген қазба жұмыстары қала бекіністерінің сипаты туралы түсінік береді. Мәселен, X ғасырдағы Баба-Ата шахристанының дуалы екі қатар етіліп кірпішпен тұрғызылған. Бұрынғы жалпақ дуал мен кірпіш қабырға арасы құрылыс қоқыстарымен тығыздалып толтырылған. Дуалдың жиегіне кірпіштен жақтау жасалған. Баба-Ата мұнаралары сегіз қырлы құйма негіз үстіне шикі кірпіштен тұрғызылған. Мұнаралардың біреуі толық аршылды. Оның биіктігі 5, 1 м, жоғарғы диаметрі 3, 4 м, төменгісі - 4, 6 м. Мұнаранын ішінде бұрыштары дөңгелетілген үш бұрыш түрінде бөлме орналаскан. Бөлменің төбесі жалпақ етіп жабылған. Мұнараның төбесінде дуалдағы сияқты жақтауы бар. Ақтөбе I шахристаны бекіністі дуалының кесіндісі оның да ІХ-ХІ ғасырдың бірінші жартысында күйдірілген балшық блоктардан салынғанын көрсетті. Мұнаралардың түрі трапеция тәрізді етіп жоспарланған. Сыртқы қасбетінен қарағанда олар 3-3, 5 м ілгері шығып тұрады,

Оңтүстік-Батыс Жетісуда да қамал құрылысында өзгерістер байқалды. Қызылөзен қаласы жұртының қамалында, VIII-ІХ ғасырдың бірінші жартысында мықты бекіністі сарай кешенінің теңірегінде қарапайым тұрғын үй салынған. Степнинскоенің Ақтөбе қала жұртының қамалында қалалық бай усадьба мен монша болды. Тараздың қамалынан да XXI ғасырлардағы моншаның орны аршылды.

Солтүстік-Шығыс Жетісуда Талғар қаласының жұртын қазу жұмыстары оның құрылысында жекелеген махаллаларды анықтауға мүмкіндік берді. Көлемі 4000 шаршы метр болатын XIXII ғасырдың басындағы махалла толық аршылды. Ол үлкен көшенің учаскесі біріктірген және қалған құрылыстан шеткі үйлердің бүйірдегі қасбетінің саңылаусыз қабырғаларымен оқшауланған үйлерден тұрған. Үйлердің шағын көшелерге шығатын есіктері бар, ал бұл учаскедегі ондай үйлердің саны 1214.

Талғар махалласын Құйрықтөбенің уақыты жағынан сәйкес келетін махаллаларымен салыстырғанда алғашқысының көлемі үлкен екені аңғарылады. Махалладағы үйлер саны бірдей болғанымен, Талғардағы махалла алып жатқан учаске 4 еседей үлкен. Мұны Іле қалаларының ерекшеліктерімен түсіндіруге болады, олар жерге көшпелілер мен жартылай көшпелілердің отырыкшылануь: нәтижесінде пайда болған және олар өз құрылысында бұрынғы өмірініц көптеген белгілерін сақтап қалған, атап айтқанда, үйлердің қасында мал ұстайтын үлкен аулалар болған. Сірә, Талғар махаллалары да, жоғарыда Оңтүстік Қазақстан қаласына байланысты жазылғанындай, туысқандар үйлері тобының шоғырлануы сияқты қалыптасқан болса керек. Олар туыс және ортақ бір атадан шыққан әулеттердің үйлері болған.

Солтүстік-Шығыс Жетісу қалаларының бекіністерін зерттеу Талғар дуалының таспалау әдісімен саз балшықтан тұрғызылғанын көрсетті. Дуал табанының ені 7 м, сақталған биіктігі 4 метрге дейін жетеді. Дуалдың табанына қойтастар қаланған. Олардың арасы балшықпен толтырылған, ал дуалдың жоғарғы жағы қалыңдығы 20 сантиметрге дейін жететін балшық қабатымен өсірілген. Балшық дуалдың екі жағынан да, бірақ негізінен сырт жағынан алынған, мұның өзі дуал салумен бір мезгілде ор қазуға мүмкіндік берген. Сүмбе қаласы жұртының дуалдарына да осындай құрылым тән.

Жалпы алғанда, IX ғасырдың орта шенінен XIII ғасырдың басына дейінгі кезеңде Қазақстан калаларының құрылысында елеулі өзгерістер болған, олар рабадтардың қалыптасуынан, махаллалар келемінің ұлғаюынан көрінеді. Сонымен бірге көптеген қалаларда қамалдар салудың сипаты өзгереді. Мешіттер мен қоғамдық моншалар қала құрылымындағы жаңа элементтер болды. Қорғаныс бекіністері неғұрлым мықты бола түседі.

3. ТҰРҒЫН ҮЙ

Қазба жұмыстарында анықталғанындай, Оңтүстік Қазақстанда IX ғасырдың екінші жартысы - X ғасырдағы тұрғын үйлерде оның алдындағы уақыттың дәстүрі жалғастырылады. Бұлар - кіре берісі тамбур тәрізді, тұрғын жайдын қабырғаларын бойлай «Г» және «П» түрінде сәкілер орнатылған, айналасында жақтаулары мен каминдері бар ашық үлгідегі ошақтармен жылытылатын, белағашты (өтпелі) етіп жоспарланған бір және екі белмелі үйлер. Төбесі бір бағанды және төрт бағанды етіп жайпақ жабылған. Тұрғын үйдің сипатталған үлгілерімен қатар тағы бір түрі бүйірінде дәлізі бар екі белмелі үй пайда болады. Дәлізден үйдің алдыңғы бөлігінде орналасқан қойма мен тұрғын жайға кіретін есіктер шыққан. Тұрғын жай еденінің үлкен бөлігін сәкі алып жатыр, оған еденге тікбұрышты ошақ орнатылған. Үйдің орталық белағаш бөренесі үш ағаш діңгекпен тіреліп жабылған.

Құйрықтөбені қазғанда мәлім болған XXI ғасырлардағы үйлер бір үлгіде: екі бөлмелі, тұрғын жай мен қоймадан тұрады. Үйге тамбур арқылы кіретін болған. Бөлмеде қабырғаларды бойлай, ені 1-1, 5 м және биіктігі 0, 30, 4 м болатын «П» түрінде сәкі салынған. Ортасында, еденде жақтауы бар антропоморфтық алаңша түріндегі ошақ орналасқан. Оның көлемі 1, 2x1, 5 м, алдынғы жағы дөнгелек екі дөңеспен сәнделген, оған жақын жерде от жағатын шұңқыр тұр. Кіре беріске қарама-қарсы жақтаумен бөлінген шаруашылық орны бар, оған тас диірмен қойылып, еденін қазып, ыдыс көмілген. Сәкінің шетіне таман биіктігі 0, 6 м жуан текше орнатылып, оған сыланған тандыр қойылған. Тандырдын қасында қабырғаға шаруашылық қуыстары жасалган. Үйдің төбесі жалпақ және төрт бағанмен тірелген, ол бағандардың едендегі шұнқырлары сақталып қалған. Басқа үйлердін ішкі көрінісі осыған ұқсас, тек болмашы айырмашылықтары байқалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.