Қазақ тіліндегі халықтық медицина терминдеріне этнолингвистикалық сипаттама
КІРІСПЕ
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ХАЛЫҚТЫҚ МЕДИЦИНА ТЕРМИНДЕРІНЕ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Медицина лексикасы мен терминдерінің зерттелуіне шолу
1.2 Халықтық медицина атауларын тақырыптық жағынан топтастыру
1.2.1. Халықтық дәрі.дәрмектер және оларды қолдану жолдары
1.2.2. Халықтық медицинада қолданылған әдіс.тәсілдер
1.2.3. Емшілік және оған қатысты атаулар
1.2.4. Адамның дене мүшелері мен ағзалары. Адам денесінен өсіп шығатын және одан бөлінетін заттардың атаулары.
1.2.5. Ауру атаулары
1.2.6. Ауру процесіне қатысты ұғымдар
1.2.7. Демалыс ұғымы
1.3. Cалт.дәстүрлердегі медицина ұғымдарына этнолингвистикалық сипаттама
II ХАЛЫҚТЫҚ МЕДИЦИНА ТЕРМИНДЕРІНІҢ МӘДЕНИ ТІЛ БІРЛІКТЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ
2.1. Халықтық медицина терминдерінің мақал.мәтелдердегі көрінісі
2.2. Халықтық медицина атаулары мен эвфемизмдер
2.3. Халықтық медицина атауларына байланысты қалыптасқан дисфемизмдер
2.4. Халықтық медицина атауларының фразеологизмдердегі көрінісі
2.5. Ауру.сырқауға, емшілікке байланысты диалектизмдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ХАЛЫҚТЫҚ МЕДИЦИНА ТЕРМИНДЕРІНЕ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Медицина лексикасы мен терминдерінің зерттелуіне шолу
1.2 Халықтық медицина атауларын тақырыптық жағынан топтастыру
1.2.1. Халықтық дәрі.дәрмектер және оларды қолдану жолдары
1.2.2. Халықтық медицинада қолданылған әдіс.тәсілдер
1.2.3. Емшілік және оған қатысты атаулар
1.2.4. Адамның дене мүшелері мен ағзалары. Адам денесінен өсіп шығатын және одан бөлінетін заттардың атаулары.
1.2.5. Ауру атаулары
1.2.6. Ауру процесіне қатысты ұғымдар
1.2.7. Демалыс ұғымы
1.3. Cалт.дәстүрлердегі медицина ұғымдарына этнолингвистикалық сипаттама
II ХАЛЫҚТЫҚ МЕДИЦИНА ТЕРМИНДЕРІНІҢ МӘДЕНИ ТІЛ БІРЛІКТЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ
2.1. Халықтық медицина терминдерінің мақал.мәтелдердегі көрінісі
2.2. Халықтық медицина атаулары мен эвфемизмдер
2.3. Халықтық медицина атауларына байланысты қалыптасқан дисфемизмдер
2.4. Халықтық медицина атауларының фразеологизмдердегі көрінісі
2.5. Ауру.сырқауға, емшілікке байланысты диалектизмдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Елбасы Н.Ә.Назарбаев халыққа Жолдауында (2003ж) ұлттық рухани және мәдени мұраларын сақтау, қалыптастыру, жетілдіру туралы халқына үлкен жанашырлық әрі көрегендікпен айтқан болатын. Президент айтқан сол рухани мұраларымыздың ең көнесі де, ең қажеттісі де салт-дәстүр, әдет-ғұрып екені баршамызға мәлім. Ал дәстүр мен ұлт мәдениетін үйретудің басы – ана тілі. Б.Момышұлы “... анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту,” – деп жазған.
Тіл мен ұлт мәдениеті, ұлттық сана, салт-дәстүр – біртұтас ұғым. Олар этностың ең негізгі көрсеткіштері. Сондықтан халықтың өткен жолын, даму кезеңдерін сол этноспен бірге дамып келе жатқан тілінің деректері арқылы да анықтауға болады. Өйткені, академик Ә.Қайдардың сөзімен айтар болсақ: “тіл – тұла бойы тұнып тұрған тарих”. Тіл деректері деп отырғанымыз – сөздер, сөз тіркестері, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер. Біздің мақсатымыз – осы тіл деректері арқылы қазақ халқының халықтық медицинасына қатысты салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, діни наным-сенімдерін ашып көрсету.
Осы ретте соңғы кезде қанатын кең жайып, дамып келе жатқан этнолингвистиканың мәні де, маңызы да ерекше. Себебі, ол тілді халықтың менталитетімен, ұлттық дүниетанымымен тығыз байланыста зерттейді. Тілдің сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның түп тамырын сол тілде сөйлеуші этностың өткен тарихымен, рухани мұраларымен ұштастыра зерттеген жөн.
Ғ.Мүсіреповтің сөзімен айтар болсақ: “Қазақ халқы бар тарихын көше жүріп өткізсе де, батпаққа батырмай, құмға шашпай, жұртында қалдырмай, шабындыға шалдырмай, барлық жинаған сөз байлығын, күй мен жырын бізге жеткізді. Бұл бәрімізге де қымбатты мұра, бай қазына”. Осындай бай қазынаны жас ұрпаққа жеткізу – біздің міндетіміз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықтық медицина терминдері қазақ тіл білімінде шағын мақалалар мен азын-аулақ лингвистикалық зерттеулер болмаса, толықтай зерттеу нысанына айналды деп айту қиын. Осыған орай, халықтық медицина терминдерін ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, олардың этнолингвистикалық қырларын тілдің қалыптасқан заңдылықтары аясында саралап, күллі халықтың игілігіне айналдыру тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Ұлттық сипатты танытуда халықтық медицина терминдерінің этномәдени коннотациясы ерекше тілдік бірлік екендігін көрсету.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеу мақсаты – ұлттық мәдениетіміздің елеулі саласына жататын халықтық медицинаның материалдық негізі – халықтық медицина атауларының және оларға қатысты ұғымдардың этнолингвистикалық табиғатын айқындап, олардың ұлт дүниетанымындағы, тілдік жүйедегі орнын анықтау болып табылады.
Тіл мен ұлт мәдениеті, ұлттық сана, салт-дәстүр – біртұтас ұғым. Олар этностың ең негізгі көрсеткіштері. Сондықтан халықтың өткен жолын, даму кезеңдерін сол этноспен бірге дамып келе жатқан тілінің деректері арқылы да анықтауға болады. Өйткені, академик Ә.Қайдардың сөзімен айтар болсақ: “тіл – тұла бойы тұнып тұрған тарих”. Тіл деректері деп отырғанымыз – сөздер, сөз тіркестері, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер. Біздің мақсатымыз – осы тіл деректері арқылы қазақ халқының халықтық медицинасына қатысты салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, діни наным-сенімдерін ашып көрсету.
Осы ретте соңғы кезде қанатын кең жайып, дамып келе жатқан этнолингвистиканың мәні де, маңызы да ерекше. Себебі, ол тілді халықтың менталитетімен, ұлттық дүниетанымымен тығыз байланыста зерттейді. Тілдің сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның түп тамырын сол тілде сөйлеуші этностың өткен тарихымен, рухани мұраларымен ұштастыра зерттеген жөн.
Ғ.Мүсіреповтің сөзімен айтар болсақ: “Қазақ халқы бар тарихын көше жүріп өткізсе де, батпаққа батырмай, құмға шашпай, жұртында қалдырмай, шабындыға шалдырмай, барлық жинаған сөз байлығын, күй мен жырын бізге жеткізді. Бұл бәрімізге де қымбатты мұра, бай қазына”. Осындай бай қазынаны жас ұрпаққа жеткізу – біздің міндетіміз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықтық медицина терминдері қазақ тіл білімінде шағын мақалалар мен азын-аулақ лингвистикалық зерттеулер болмаса, толықтай зерттеу нысанына айналды деп айту қиын. Осыған орай, халықтық медицина терминдерін ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, олардың этнолингвистикалық қырларын тілдің қалыптасқан заңдылықтары аясында саралап, күллі халықтың игілігіне айналдыру тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Ұлттық сипатты танытуда халықтық медицина терминдерінің этномәдени коннотациясы ерекше тілдік бірлік екендігін көрсету.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеу мақсаты – ұлттық мәдениетіміздің елеулі саласына жататын халықтық медицинаның материалдық негізі – халықтық медицина атауларының және оларға қатысты ұғымдардың этнолингвистикалық табиғатын айқындап, олардың ұлт дүниетанымындағы, тілдік жүйедегі орнын анықтау болып табылады.
1. Толстой Н.И. О Предмете этнолингвистики и ее роли в изучении языка и этноса //Ареальные исследования в языкознании и этнографии /язык и этнос/.-Л.,1983. – 182.
2. Леонтьев А.А. Деятельность. Сознание. Личность. М.,1975.
3. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы, 1996.
4. Покровский М.М. Значение сравнительного языкознания для классической филологий // Избранные труды по языкознанию. – Москва, 1959. – 170 с.
5. Ибн Сина (Авиценна) // БМЭ. – М.: Советская энциклопедия, 1960. – Т.10
6. Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян. – Алматы: Жалын, 1996. – 464 б.
7. Мурзанова Д.Ә. Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы «Шипагерлік баян» еңбегіндегі адам анатомиясында жиі кездесетін ұлттық атаулар // Оңтүстік Қазақстан медицина академиясының хабаршысы. – 2006. - №3.
8. Танабаева Г.У. Қазақ тіліндегі адамға қатысты ауру атауларының уәжділігі. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2008. – 130 б.
9. Аяпбергенова К.Қ. Қазақ тілі сабағында медицина лексикасын мамандыққа сәйкес оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. пед.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2009. – 329б.
10. Мурзанова Д. Адам анатомиясындағы ішкі ағза атауларының ұлттық сипаты. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1999.
11. Абдулхамидова П. Лексика народной медицины шунганского языка. – Душанбе, 2006.
12. В.С.Терехова. Лексика народной медицины (по материалам лечебников XVII-XVIII вв). автореф.канд.фил.наук. – Ленинград, 1965.
13. Әбдуәли Қ. Қазақтар ана тілі әлемінде (этнолингвистикалық сөздік).
Адам. – Алматы: Дайк-Пресс, 2009. Т.1. – 784 б.
14. Қалиев Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. – Алматы: Ғылым, - 1988. – 159 б.
15. Массагетов П.С. Заветные травы. – Москва: Мысль, 1985. – 308 с.
16. Әдетов Б. Қазақ емшілігі. – Алматы: Қайнар, 1995. – 288 б;
17. Г.Елшібекова, А.Алиасқарова. Өлкеміздегі дәрілік өсімдік - адыраспанның пайдасы // Валеология. Дене тәрбиесі. Спорт. 2004. - №2. – 39.
18. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы: Жалын, 1981. – 240б.
19. Сейітова Ш. Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы: фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1999.–147 б
20. Қожабеков М., Қожабекова Г. Дәрілік өсімдіктер. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 182 б.
21. Іскендіров Ә. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 188 б.
22. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966.
23. Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы: Он томдық. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. – 2-том – 416 б.
24. Жүнісов А. Фәниден бақиға дейін. – Алматы: Қайнар, 1994. – 128 б.
25. Оразақов Е. Қазақ халық медицинасы. – Алматы: Ғылым, 1989. – 80 б.
26.Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. Алма-Ата: Наука, 1986.-413с.
27. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.- 176 б.
28. Сәтенова С.К. Қос тағанды фразеологизмдердің поэтикалық табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 184 б.
29. Жақыш Хасенов. «Денсаулық» журналы, №8, 1991 жыл.
30. Нурмуханбетова Р. Қазақ халық медицинасының даму тарихы. Бірінші кітап. Жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқулық. – Алматы, 1996 – 130 б.
31. Жәрдем Кейкін. Қазақы атаулар мен байламдар. – Алматы: Өлке, 2006. – 456 б.
32. Алдашев А., Әлімханов Ж. Қазақтың халық медицинасының құпиясы. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 160 б.
33. Диваев Ә. Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 256 б.
34. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Ғылым, 1984. – 250 б.
35. Исамбаев М. Медициналық анықтама. – Алматы: Рауан, 1965. – 316 б.
36. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жауапты. ред. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1980. – 1 т. – 672 б.
37. Древнетюркский словарь / Под ред. Т.А. Боровкова, Л.В. Дмитрева. – Л.: Наука, 1969. – 676 с.
38. Қашқари М. Диуани лұғат ит- түрік / Ауд.: А.Егеубаев. – Алматы: Хант, 1998. – 1 т. – 510 б.
39. Сэпир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии.-М.:Наследие, 1993.
40. Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Л.:Наука, Ленинградское отделение, 1971.-403с.
41. Досқараев К. Арыс говорындағы сөз тұлғалары. Кітап: Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. А.:Ғылым, 1973. Б.14-23.
42. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 356 б.
43.Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Аму-Дарьи.–Ташкент: Фан УзбССР,1966.-336с.
44. Исаева Ұ., Билялова Г. Қазақ халқы салт-дәстүрлерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: ҚазМӨҒЗИ, 2005. – 140б.
45. Балғымбекұлы Тұрсын Бекен. Ислам және медицина / Қазақстан емшілері қауымдастығы – Алматы: Шалкөде, 2006. – 102 бет.
46. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 80 б
47. Қайдар Ә.Т. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі). – Алматы: Толағай, 2004. - 560
48. Бекзат Д.Б. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық-прагматикалық аспектісі: фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2002. – 118 б
49. Қарсыбекова Ш.П. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді топтастырудың этнолингвистикалық принциптері: фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2004. – 109
50. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, Мұқанов негізінде): фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2005. – 143б
51. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2004. - 171б
52. Қазақтың мақал-мәтелі. – Алматы, 1980. – 187 б.
53. Қазақ мақал-мәтелдері. Ж.Малайсарин. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 184 б.
54. Қайбарұлы А., Бопиұлы Б. Қазақ ырымдары. – Алматы, 1998. – 60б
55. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқулық. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. - 264 б.
56. Аяпбергенова К. Ауру атаулары мен эвфемизмдер // Жалын. – 2005. - №7. – 63-65 б
57. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер (салыстырмалы этнолингвистикалық зерделеу) – Алматы: Ғылым, 1995. – 176 б.
58. Мамаева.А.Е. Қазақ тіліндегі дисфемизмдер. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2008. – 127б.
60.Этнография питания народов Зарубежной Азии: опыт сравнительной типологии. М.:Наука, 1981.-256с.
61. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998.–304б;
62. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966. – 240 б;
63.Абдрахманова М.Б. «Көз» концепті: лингвомәдени және танымдық парадигмасы. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2008.- 122
64.Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977. – 712 б.
65.Султангубиева А.А. Тілдік бейнедегі жүрек концептісінің көрінісі. фил.ғыл.канд.дисс.- Алматы, 2009, - 122 б
66.Уызбаева Б.К. Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1994. – 203 б
67.Авакова.Р.А. Қазақ фразеологизмдерінің семантикасы. Фил.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2003.- 257б,
68.Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы, 1994. – 190б
69.Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994.
70.Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. – Астана: Білге, 2003. – 368 с
71.Қалбай Әділ. Қорасанның қасиеті// Қазақ елі. 24 қараша, - Алматы, 1995
72.Қазақ тілінің сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999. – 776 б
73.Жүсіпова Б. Түркістан тұрғындары тілінің ерекшеліктері. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2003. – 146 б.
74. Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Маңғыстау говорының материалы. – Алматы: Ғылым, 1965.- 200 б.
75. Аванесов. Р.И. Очерки русской диалектологии. – М., 1949. – Ч.1. – 336 с
76. Кекілбаев Ә. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы, 1999. – 12-том.
77. Өтебеков Б. Ауған, Иран қазақтарының тіліндегі жергілікті ерекшеліктер: фил.ғыл.канд....дисс: 10.02.06. – Алматы, 1998. – 131 б. –
78. Қалыбаева Қ. Қазақ тіліндегі диалектілік тұрақты сөз тіркестері. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1994. – 172 б. – 105 беттен (тікенегі сыртына шығыпты)
79. Диалектологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.
80. Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1960. – 89 б
2. Леонтьев А.А. Деятельность. Сознание. Личность. М.,1975.
3. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы, 1996.
4. Покровский М.М. Значение сравнительного языкознания для классической филологий // Избранные труды по языкознанию. – Москва, 1959. – 170 с.
5. Ибн Сина (Авиценна) // БМЭ. – М.: Советская энциклопедия, 1960. – Т.10
6. Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян. – Алматы: Жалын, 1996. – 464 б.
7. Мурзанова Д.Ә. Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы «Шипагерлік баян» еңбегіндегі адам анатомиясында жиі кездесетін ұлттық атаулар // Оңтүстік Қазақстан медицина академиясының хабаршысы. – 2006. - №3.
8. Танабаева Г.У. Қазақ тіліндегі адамға қатысты ауру атауларының уәжділігі. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2008. – 130 б.
9. Аяпбергенова К.Қ. Қазақ тілі сабағында медицина лексикасын мамандыққа сәйкес оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. пед.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2009. – 329б.
10. Мурзанова Д. Адам анатомиясындағы ішкі ағза атауларының ұлттық сипаты. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1999.
11. Абдулхамидова П. Лексика народной медицины шунганского языка. – Душанбе, 2006.
12. В.С.Терехова. Лексика народной медицины (по материалам лечебников XVII-XVIII вв). автореф.канд.фил.наук. – Ленинград, 1965.
13. Әбдуәли Қ. Қазақтар ана тілі әлемінде (этнолингвистикалық сөздік).
Адам. – Алматы: Дайк-Пресс, 2009. Т.1. – 784 б.
14. Қалиев Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. – Алматы: Ғылым, - 1988. – 159 б.
15. Массагетов П.С. Заветные травы. – Москва: Мысль, 1985. – 308 с.
16. Әдетов Б. Қазақ емшілігі. – Алматы: Қайнар, 1995. – 288 б;
17. Г.Елшібекова, А.Алиасқарова. Өлкеміздегі дәрілік өсімдік - адыраспанның пайдасы // Валеология. Дене тәрбиесі. Спорт. 2004. - №2. – 39.
18. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы: Жалын, 1981. – 240б.
19. Сейітова Ш. Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы: фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1999.–147 б
20. Қожабеков М., Қожабекова Г. Дәрілік өсімдіктер. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 182 б.
21. Іскендіров Ә. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 188 б.
22. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966.
23. Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы: Он томдық. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. – 2-том – 416 б.
24. Жүнісов А. Фәниден бақиға дейін. – Алматы: Қайнар, 1994. – 128 б.
25. Оразақов Е. Қазақ халық медицинасы. – Алматы: Ғылым, 1989. – 80 б.
26.Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. Алма-Ата: Наука, 1986.-413с.
27. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.- 176 б.
28. Сәтенова С.К. Қос тағанды фразеологизмдердің поэтикалық табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 184 б.
29. Жақыш Хасенов. «Денсаулық» журналы, №8, 1991 жыл.
30. Нурмуханбетова Р. Қазақ халық медицинасының даму тарихы. Бірінші кітап. Жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқулық. – Алматы, 1996 – 130 б.
31. Жәрдем Кейкін. Қазақы атаулар мен байламдар. – Алматы: Өлке, 2006. – 456 б.
32. Алдашев А., Әлімханов Ж. Қазақтың халық медицинасының құпиясы. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 160 б.
33. Диваев Ә. Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 256 б.
34. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Ғылым, 1984. – 250 б.
35. Исамбаев М. Медициналық анықтама. – Алматы: Рауан, 1965. – 316 б.
36. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жауапты. ред. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1980. – 1 т. – 672 б.
37. Древнетюркский словарь / Под ред. Т.А. Боровкова, Л.В. Дмитрева. – Л.: Наука, 1969. – 676 с.
38. Қашқари М. Диуани лұғат ит- түрік / Ауд.: А.Егеубаев. – Алматы: Хант, 1998. – 1 т. – 510 б.
39. Сэпир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии.-М.:Наследие, 1993.
40. Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Л.:Наука, Ленинградское отделение, 1971.-403с.
41. Досқараев К. Арыс говорындағы сөз тұлғалары. Кітап: Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. А.:Ғылым, 1973. Б.14-23.
42. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 356 б.
43.Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Аму-Дарьи.–Ташкент: Фан УзбССР,1966.-336с.
44. Исаева Ұ., Билялова Г. Қазақ халқы салт-дәстүрлерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: ҚазМӨҒЗИ, 2005. – 140б.
45. Балғымбекұлы Тұрсын Бекен. Ислам және медицина / Қазақстан емшілері қауымдастығы – Алматы: Шалкөде, 2006. – 102 бет.
46. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 80 б
47. Қайдар Ә.Т. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі). – Алматы: Толағай, 2004. - 560
48. Бекзат Д.Б. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық-прагматикалық аспектісі: фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2002. – 118 б
49. Қарсыбекова Ш.П. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді топтастырудың этнолингвистикалық принциптері: фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2004. – 109
50. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, Мұқанов негізінде): фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2005. – 143б
51. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2004. - 171б
52. Қазақтың мақал-мәтелі. – Алматы, 1980. – 187 б.
53. Қазақ мақал-мәтелдері. Ж.Малайсарин. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 184 б.
54. Қайбарұлы А., Бопиұлы Б. Қазақ ырымдары. – Алматы, 1998. – 60б
55. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқулық. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. - 264 б.
56. Аяпбергенова К. Ауру атаулары мен эвфемизмдер // Жалын. – 2005. - №7. – 63-65 б
57. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер (салыстырмалы этнолингвистикалық зерделеу) – Алматы: Ғылым, 1995. – 176 б.
58. Мамаева.А.Е. Қазақ тіліндегі дисфемизмдер. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2008. – 127б.
60.Этнография питания народов Зарубежной Азии: опыт сравнительной типологии. М.:Наука, 1981.-256с.
61. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998.–304б;
62. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966. – 240 б;
63.Абдрахманова М.Б. «Көз» концепті: лингвомәдени және танымдық парадигмасы. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2008.- 122
64.Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977. – 712 б.
65.Султангубиева А.А. Тілдік бейнедегі жүрек концептісінің көрінісі. фил.ғыл.канд.дисс.- Алматы, 2009, - 122 б
66.Уызбаева Б.К. Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1994. – 203 б
67.Авакова.Р.А. Қазақ фразеологизмдерінің семантикасы. Фил.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2003.- 257б,
68.Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы, 1994. – 190б
69.Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994.
70.Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. – Астана: Білге, 2003. – 368 с
71.Қалбай Әділ. Қорасанның қасиеті// Қазақ елі. 24 қараша, - Алматы, 1995
72.Қазақ тілінің сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999. – 776 б
73.Жүсіпова Б. Түркістан тұрғындары тілінің ерекшеліктері. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2003. – 146 б.
74. Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Маңғыстау говорының материалы. – Алматы: Ғылым, 1965.- 200 б.
75. Аванесов. Р.И. Очерки русской диалектологии. – М., 1949. – Ч.1. – 336 с
76. Кекілбаев Ә. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы, 1999. – 12-том.
77. Өтебеков Б. Ауған, Иран қазақтарының тіліндегі жергілікті ерекшеліктер: фил.ғыл.канд....дисс: 10.02.06. – Алматы, 1998. – 131 б. –
78. Қалыбаева Қ. Қазақ тіліндегі диалектілік тұрақты сөз тіркестері. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1994. – 172 б. – 105 беттен (тікенегі сыртына шығыпты)
79. Диалектологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.
80. Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1960. – 89 б
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Елбасы Н.Ә.Назарбаев халыққа
Жолдауында (2003ж) ұлттық рухани және мәдени мұраларын сақтау,
қалыптастыру, жетілдіру туралы халқына үлкен жанашырлық әрі көрегендікпен
айтқан болатын. Президент айтқан сол рухани мұраларымыздың ең көнесі де, ең
қажеттісі де салт-дәстүр, әдет-ғұрып екені баршамызға мәлім. Ал дәстүр мен
ұлт мәдениетін үйретудің басы – ана тілі. Б.Момышұлы “... анамыздың ақ
сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды,
тарихымызды ұмыту,” – деп жазған.
Тіл мен ұлт мәдениеті, ұлттық сана, салт-дәстүр – біртұтас ұғым.
Олар этностың ең негізгі көрсеткіштері. Сондықтан халықтың өткен жолын,
даму кезеңдерін сол этноспен бірге дамып келе жатқан тілінің деректері
арқылы да анықтауға болады. Өйткені, академик Ә.Қайдардың сөзімен айтар
болсақ: “тіл – тұла бойы тұнып тұрған тарих”. Тіл деректері деп отырғанымыз
– сөздер, сөз тіркестері, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер. Біздің
мақсатымыз – осы тіл деректері арқылы қазақ халқының халықтық медицинасына
қатысты салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, діни наным-сенімдерін ашып көрсету.
Осы ретте соңғы кезде қанатын кең жайып, дамып келе жатқан
этнолингвистиканың мәні де, маңызы да ерекше. Себебі, ол тілді халықтың
менталитетімен, ұлттық дүниетанымымен тығыз байланыста зерттейді. Тілдің
сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның
түп тамырын сол тілде сөйлеуші этностың өткен тарихымен, рухани мұраларымен
ұштастыра зерттеген жөн.
Ғ.Мүсіреповтің сөзімен айтар болсақ: “Қазақ халқы бар тарихын
көше жүріп өткізсе де, батпаққа батырмай, құмға шашпай, жұртында қалдырмай,
шабындыға шалдырмай, барлық жинаған сөз байлығын, күй мен жырын бізге
жеткізді. Бұл бәрімізге де қымбатты мұра, бай қазына”. Осындай бай қазынаны
жас ұрпаққа жеткізу – біздің міндетіміз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықтық медицина терминдері қазақ
тіл білімінде шағын мақалалар мен азын-аулақ лингвистикалық зерттеулер
болмаса, толықтай зерттеу нысанына айналды деп айту қиын. Осыған орай,
халықтық медицина терминдерін ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, олардың
этнолингвистикалық қырларын тілдің қалыптасқан заңдылықтары аясында
саралап, күллі халықтың игілігіне айналдыру тақырыптың өзектілігін
көрсетеді. Ұлттық сипатты танытуда халықтық медицина терминдерінің
этномәдени коннотациясы ерекше тілдік бірлік екендігін көрсету.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеу мақсаты – ұлттық мәдениетіміздің елеулі саласына жататын
халықтық медицинаның материалдық негізі – халықтық медицина атауларының
және оларға қатысты ұғымдардың этнолингвистикалық табиғатын айқындап,
олардың ұлт дүниетанымындағы, тілдік жүйедегі орнын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер көзделеді:
- халық медицинасында қолданылған терминдерді халық ауыз әдебиеті
үлгілерінен, түрлі сөздіктерден, ғылыми зерттеулерден, осы тақырыпқа
қатысты жарық көрген мақалалар мен материалдардан жинастырып, жүйелеп,
тақырыптық жағынан топтастырып,әрбір атауға сипаттама беру, халықтың өткен
өмірінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, дүниетанымынан, әдет-ғұрпы мен
салт-дәстүрінен мол мәлімет беретін лингвистикалық және
экстралингвистикалық құнды деректер табу;
- халықтық медицина атауларының этнолингвистикалық табиғатын
этномәдени және этнопсихологиялық факторлар арқылы айқындай отырып,
этнолингвистикалық мағынасын ашу;
- халықтық медицина атауларының қазіргі таңдағы медицина
терминдерінің қалыптасуына ықпал еткендігін көрсету;
- қазақ тіліндегі халықтық медицицна атауларының уәжділік жүйесіне
сипаттама жасау;
- халықтық медицина атауларының фразеологизмдердегі, мақал-
мәтелдердегі, көркем әдебиеттегі, эвфемизм мен дисфемизмдегі,
диалектілердегі көрінісін айқындау;
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі халықтық медицина
терминдерінің этномәдени коннотациясы.
Зерттеудің әдістері. Зерттеуге қатысты негізгі дереккөздерді
жинау барысында жаппай сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері, этимологиялық,
этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Халықтық медицина терминдерінің
этнолингвистикалық табиғатын жан-жақты зерттеу негізінде осы тақырыпқа
қатысты жарық көрген ғылыми зерттеулер мен мақалалар, лексикографиялық
еңбектер мен ғалымдар зерттеулері дереккөздер ретінде алынды. Сонымен қатар
зерттеу жұмысымызда өз тарапымыздан жинақталған материалдар да кеңінен
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста бұрын арнайы
зерттелмеген қазақ тілінің лексикология саласындағы тіл бірліктері –
халықтық медицина терминдеріне этнолингвистикалық тұрғыдан сипаттама
жасалынды. Қазақ тіліндегі халықтық медицина атаулары жинастырылып, бірінші
рет тақырыптық топтарға қарай бөлініп, лексикалық құрамына қарай анықталды.
Мәдени тіл бірліктеріндегі көрінісі сипатталды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Халықтық медицина
терминдерінің қазақ тіліндегі көрінісін эстетикалық таным тұрғысынан
зерттеу ұлттық болмыстың құндылықтарын қарастыруға жол ашады. Зерттеу
барысында қол жеткізген нәтижелер қазақ лингвоелтану, қазақ
лингвомәдениеттану, этнолингвистика, т.б. тәрізді арнайы курс, семинарларда
қолдану диссертацияның практикалық мәнін айқындайды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тарау және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ХАЛЫҚТЫҚ МЕДИЦИНА ТЕРМИНДЕРІНЕ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМА
Тілдің табиғатын тілдің өзіндік заңдылықтары негізінде зерттеу
тілдің қалыптасу, даму, өзгеру эволюциясын өз дәрежесінде таныта алмайды.
Сондықтан болар қазақ тіл білімінде соңғы кездері тілдік құбылыстардың
табиғатын тану жолында кешенді, жүйелі түрде зерттеу жұмыстары орын алуда.
Яғни, бұл бағыттар тіл мен сол тілде сөйлеуші халықтың өзара
байланыстылығын, тіл мен таным сабақтастығын, тіл мен тарих біртұтастығын
негізге алды. Ал бұл үрдіс түркітануда жаңа қалыптасып келе жатқан тілдің
саласы этнолингвистикамен тікелей байланысты. Академик А.Н.Толстой оған
төмендегідей анықтама береді: “...направление в языкознании, ориентирующее
исследователя на рассмотрение соотношения и связи языка и духовной
культуры, языка и народного менталитета, языка и народного творчества, их
взаимозависимости и разных видов их корреспонденции” [1].
Этнолингвистика (гректің “этнос” – тайпа, халық, француздың
“лингвистика”) деген сөздерінен тұрады. Этнолингвистиканың негізін
И.Г.Гердер, В.фон.Гумбольдт қалаған. Славян тіл білімінде этнолингвистикаға
Н.И.Толстой, А.Ф.Журавлев, В.В.Иванов, ал қазақ тіл білімінде А.Т.Қайдаров,
Е.Жанпеисов, Ж.Манкеева және тағы басқа ғалымдардың еңбектері арналған.
Этнолингвистиканың зерттеу нысаны этнографизмдер, яғни, этностың
болмысын танытатын “тілдік деректер”. Ал тіл деректері, әсіресе, салт-
дәстүр, наным-сенім, әдет-ғұрыптарда кең көрініс тапқан. Сонымен қатар әр
халықтың дүниетанымы, дәстүрлі көзқарасы өзгеше болып келеді. Бұл жерде
А.А.Леонтьевтің “...В основе мировидения и миропонимания каждого народа
лежит своя система предметных значений социальных стереотипов, когнитивных
схем, поэтому сознание человека всегда этнически обусловлено” деген пікірін
келтіруді жөн көрдік [2].
Этнолингвистиканың бір міндеті – сан алуан бұлақтардан (ауызекі
жанды тілден, ауыз әдебиеті үлгілерінен, лексикографиялық еңбектерден,
көркем шығарма жанрларынан, шежірелерден т.б) этнос болмысына қатысты
фактілерді тірнектеп жинау болса, екінші міндеті – оларды саралап жүйеге
салу, олардың мазмұнын айқындау, түсіндіру, қорыту, яғни оларды этностың
өзі туралы “сөйлете білу” [3]. Бір сөзбен айтқанда: “... на истории языка
очень прозрачно отражается история народа, который на нем говорит” [4;17].
Осы ретте қазақ тіл білімінде халықтық медицина атауларының
этнолингвистикалық табиғаты аса назар аудартады, өйткені бұл тақырыптық топ
ұлт, халық тіршілік-тынысының негізгі көрсеткіші және де бұл сөз
үйірлерінде ұлттық әдет-ғұрып, наным-сенімдер мол сақталған.
1.1 Медицина лексикасы мен терминдерінің зерттелуіне шолу
Халқымыздың даналығында Тарихты елемей тұрып, қазіргінің
қадіріне жету және болашақты болжау қиын делінген. Бұл тұрғыдан алсақ,
жалпы халықтар медицинасы тәрізді, қазақтың халық емінің де тамыры көне
дәуірден ғасырлар бойы тарихи тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе
жатқан халық мұрасы. Шынтуайтында, халық емі жоқ ұлттың бүгінге дейінгі
өмірі де, болашағы да болмас еді. Қазіргі медицинаның негізі мен іргетасын
қалаған да сол халық емі, яғни халықтық медицина екенін кім жоққа шығара
алар.
Демек, қазақтың халық емі де сол үлкен арнаның ықылым дәуірден
бері жалғасып келе жатқан өзекті бір саласы. Зерделей үңілсек, халықтардың
игілікті істері, дәстүрлері мен өнері тәрізді, шипалы емдік қасиеттері де
бір-бірімен тығыз ұштасып, бірін-бірі толықтырып отырған. Айталық,
Қазақстанның оңтүстік өңірі мен Орта Азия жерінен шыққан, есімдері әлемге
әйгілі ғұлама ғалымдар Әл-Бируни, Әл-Ризани, Әл-Фараби, Әбу Әли ибн-Сина
сияқты бабаларымызды бүгінгі ұрпақтары айрықша мақтаныш тұтады. Соның
ішінде қазақ топырағынан шыққан алғашқы орта ғасырлық дәуірдің ұлы ойшылы,
Шығыстың Аристотелі атанған энциклопедист ғалым Әбу-Насыр әл-Фараби бір
ғана медицина саласында Адам ағзалары жайлы, Жануарлар ағзалары жайлы
т.б. көптеген еңбектер жазған. Ал тек мұсылман жұрттың ғана емес, дүние
жүзі халықтарының мақтанышына айналған ғұлама ғалым әрі дәрігер Әбу Әли ибн-
Синаның медицина ғылымының тарихына қосқан үлесін тамсанбай айта алмаймыз.
Біздің кең байтақ елімізде әр ғасырда дарынды ақындарымыз өлең
жолдарын денсаулыққа арнағандары белгілі. Мысалы, Шал ақын адамдардың
денсаулығы психологиялық көңіл-күйге байланысты екенін былай сипаттаған:
Ашу – дұшпан болғанда, нәпсі жауың
Ақыл – тұрған алдыңда асқар тауың.
Жүрекке ашу келіп, толған шақта,
Дененің біле алмассың ауру-сауын - деген.
Тарихқа үңілсек, Орта Азия ғылымға және мәдени өмірге өз үлесін
қосқан. Соның бірі медицина саласы. Қазақ медицинасына өз әсерін тигізген,
өз заманында емші, дәрігер, оташы (хирург) болған Әбу Насыр Әл-Фараби
оташылдықпен айналысқан. Оның еңбектері шығыстың атақты дәрігері Әбу Әли
ибн Синаға үлкен әсер берді. Ибн Синаның 274 еңбегінің 50 шақтысы медицина
бойынша зерттеліп жазылған [5;1140-1143с.]. Оның Медицина ережелері,
Медицина ғылымының заңдары , Медициналық терминдердің сөздігі атты бес
томнан тұратын еңбегі, Медицина канондары деген бес кітаптан тұратын
медициналық энциклопедиясының алатын орны ерекше.
Медицина саласында мол мұра қалдырған екінші бір дәрігер – Исмаил
әл-Жүргини. Оның Медицина жайында ескертпелер, Патша медицинасы, Адам
ағзалары сияқты еңбектері бар. Ғалым адам денесінде құрттан болатын
(туберкулез) аурудың өте жұқпалы екенін ғылыми түрде дәлелдеген.
Иран ғалымы Рашид ад-дин Жамиғ ат-тауарих атты еңбегінде таза
медициналық тақырыпқа арналған трактат жазған. Шешек ауруының болу
себептерін, жоғарғы температураның болу себептерін көрсеткен.
Ал қазақ медицина терминдік лексикасының қалыптасу тарихы өте
ертеден басталады. Бұған дәлел бұдан бес ғасыр бұрын өмір сүрген шипагер
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының өз тәжірибесінен 1467 жылы медицина туралы
жазған Шипагерлік баян [6] атты еңбегі. Бұл еңбек 1994 жылы араб
графикасымен Үрімші қаласында , кейін 1996 жылы белгілі жазушы Бексұлтан
Нұржекеевтің бастамасымен Алматыда Жалын баспасынан қайта шығарылған.
Қазақтың дәстүрлі қоғамында қалыптасқан халық медицинасының
негізі деуге тұрарлық бұл Шипагерлік баянның мазмұндық құрылымы
Тұрлаулар деген кіріспеден, Қанықталғы, Нарықталғы, Дарымдалғы
деген үш тараудан тұрады. Оның ішінде Түптеме, Жіктеме, Аңғарымдама,
Нақтама, Дарым зәруаты, Айықтырым дарымдылығы деп аталынған алты бөлімде
халық медицинасының негізгі функцияларын атап көрсетеді. Оның Қанықталғы
тарауында ауру түрлеріне анықтама береді, ал келесі тарау Нарықталғыда
адам ауруларын анықтаудың нақтылы ілімдік әдістеріне тоқталады, үшінші
тарау Дарымдалғыда сырқаттардың ауруын емдеп жазудың әдіс-тәсілдеріне
тоқталады. Шипагерлік баянда аурулардың жекелеген атауларының
этимологиясы келтірілген.
Шипагерлік баян еңбегі Жәнібек ханның жарлығымен Ақордада
жазылған. Еңбектің Сарапшыдан деген бөлімінде өсімдіктен алынған жеті жүз
жиырма сегіз түрлі, жан-жануардан алынған үш жүз он сегіз түрлі, метал-
металлоидтардан алынған алпыс түрлі, яғни жиыны бір мың бір жүз сегіз түрлі
шипалық қасиеті бар өсімдік дәрілер берілгендігі көрсетілген. Шипагер
науқас адамдарға арнап 1050 түрлі шипа, ем аты және 4577 шипалық дәрілік
рецепт ұсынып, 430-дан аса адамның сыртқы және ішкі денесінің анатомиялық
тұлғалық атауын жазып қалдыруы мен тұжырымдары ғұлама шипагердің өзіне
дейінгі және бүгінгі шипагерлік ғылымнан алшақтығы жоқтығын айқындауда.
Ө.Тілеуқабылұлы шипагерлер тобын: теңдессіз шипагер, нағыз
шипагер, қараүзген шипагер, шипагер, емші, емкөс, жарғышы, қара емші,
қаншы, тамыршы, сынықшы, оташы, іш сипағыш, көзқарақшы, ішірткіші, бақсы,
жауырыншы, балгер, құмалақшы, болжағыш, аяншы, құшнаш, әулие, әнбие деп 24
түрге бөліп, оларға жеке-жеке анықтама беріп талдайды.
Таза қазақ тіліндегі медициналық ғылыми атаулардың өзі
халқымыздың ауру-науқастарды танып-біліп емдеу , дәрі-дәрмектердің қасиетін
танып істетуінің өзі де өте ертеден басталғандығын әңгімелейді.Осында
кейбір науқас-ауруды қалай атарымызды білмей, қытайша немесе халықаралық
атауымен атап, біздің тілімізде осы атауларды дәл атайтын атау неге жоқ деп
қынжылатынбыз. Мысалы, лыпыма тамыр (артерия), жылпыма тамыр (вена), алқым
ұрысы (боғақ), сор буын, қор буын, шор буын (ревматизм), кекжиме
(минингит), шалқалатпа (сіреспе), қатпа қадақ (өкпедегі туберкулез
беріштері), мерез, құлғана, т.б; қазақша қарғыс болып кеткен ауру аттары:
көктүйнек, қарақұрт, ұйықтама, қарашешек, шелей, қағынды, шемен сияқтылар.
Шипагерлік баян еңбегінде бас, төбе, шекелік төбе, маңдайлық
төбе, шүйделік төбе, құлақшеке, құлақ, көз, қарашық, мұрын, ұрт, езу,
үстіңгі ерін, астыңғы ерін, ауыз, тіс, қызылиек, таңдай, көмекей, тамақ,
алқым, жұтқыншақ, асқазан, қарын, аш ішек, тоқ ішек, қуық, ұйқы безі,
шажырқай, бүйрекмай, несеп, т.б. осы сияқты қазақы төл атаулар кеңінен
пайдаланылған және бүгінгі күні сол мағынада пайдаланылып келеді. Бас деген
атау қақбас деп аталынған. Бет томпағындағы қызаратын орынды ұят деген.
Адамның сыртқы құлағын қалқанқұлақ деп берген. Ақыл тісті өккім тіс деп
атаған. Бронх атауының ұлттық баламасы ретінде ашакеңірдек сөзін алған.
Ақтарманы қарын орнына алған [7;85.]
Шипагерлік баян кітабы арқылы Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының тек
қана ғұлама шипагер емес, сонымен бірге халықтың өмір салтына,
дүниетанымына, рухани мәдениетіне мейлінше қанық болғаны, өз заманының
терең ойлы, ұлтжанды тұлғасы болғаны айқын аңғарылады.
Медицина саласында арнайы зерттеу ісі нашар болғандықтан, орыс
тілінен қазақ тіліне аудару арқылы болса да септігін тигізуге тырысты.
Аударылып, басылған әдебиеттердің қатарынан мына кітаптар табылды: Қышыма
турасында, Орынбор, 1900; Мерез ауруы жайында, Орынбор, 1903; Оба
жайында қазақша әңгіме, Қазан, 1905; Құрт ауруы турасында, Орынбор,
1906; Арақ у яки арақтың захары, Қазан, 1907; Адам обасы турасында,
Орынбор, 1911.
Қазақ терминологиясының дамуының басталғаны 1920-1930 жылдар
болса, салалық медицина терминологиясы да осы кездерде дамыды. Медициналық
кітаптар мен кітапшалардың авторлары көптеп таралған аурулардың себебін
айқындап көрсетіп, емдеу тәсілдері мен сол ауруларға қарсы дәрі-
дәрмектердің қолданылуын түсіндіру үшін мәні әлі де айқындалмаған халықтық
лексикаға сүйенуге мәжбүр болды. Тап осы еңбектер қазақтың ғылыми
медициналық терминологиясының қалыптасуына қызмет етті.
Ал этнолингвистикалық тұрғыдан халықтық медицина терминдері қазақ
тіл білімінде толық зерттелді деп айтуға болмайды. Бұл зерттеулердің
қатарында Г.Танабаеваның Қазақ тіліндегі адамға қатысты ауру атауларының
уәжділігі атты кандидаттық диссертациясы [8], К. Аяпбергенованың Қазақ
тілі сабағында медицина лексикасын мамандыққа сәйкес оқытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері атты докторлық зерттеуін [9], Д.Мурзанованың Адам
анатомиясындағы ішкі ағза атауларының ұлттық сипаты атты кандидаттық
еңбегін [10] атап кетуімізге болады. Халықтық медицина терминдері
этнолингвистикалық тұрғыдан басқа шет ел ғалымдарының еңбектерінде толық
тұрғыда зерттелген деп айта аламыз. Бұл еңбектердің қатарында П.
Абдулхамидованың Лексика народной медицины шунганского языка атты
зерттеуін [11], В.С.Терехованың Лексика народной медицины (по материалам
лечебников XVII-XVIIIвв) кандидаттық диссертациясын [12] көрсетуімізге
болады. Автор халықтық медицина терминдерін зерттеудің маңызын былайша
көрсетеді: Термин народная медицина широко употребителен как в научном
языке (история медицины, этнографии), так и в языке художественной
литературы.
Анализ народно-медицинских названий имеет большое научное
значение. Во-первых, он позволит говорить о богатстве и семантическом
разнообразии народно-медицинской лексики, о ее глубокой древности,
различных источниках, из которых она формируется. Во-вторых, анализ народно-
медицинской лексики даст возможность отметить ряд основных характерных
особенностей медицинской народной терминологии: употребление в качестве
терминов слов общеразговорного языка, использование в роли специальных
терминов метафорически переосмысленных словосочетаний, наличие многозначных
терминов, обилие синонимов в составе народно-медицинской лексики,
заимствование иноязычных слов, вошедших в состав народной медицинской
терминологии. В-третьих, анализ лексики народной медицины позволит
определить место и значение этой лексики в процессе развития и становления
научной медицинской терминологии. Біз де өз зерттеуімізде ғалымның осы
айтылған пікірлерін басшылыққа аламыз.
1.2 Халықтық медицина атауларын тақырыптық жағынан топтастыру
Біз тек халықтық медицина атауларын қарастыруды мақсат етіп
отырғандықтан, медицина ғылымының дамуына байланысты тілімізде қосылып
жатқан мыңдаған ғылыми терминдік атауларды саналы түрде зерттеу
объектімізге қоспай отырмыз.
Аурудың халықтық атауы – бұл қарапайым халық тілі негізінде
көрінетін және ауызекі сөйлеу тілінде қолданылатын атау. Олар халықтық
сипат алады. Сондықтан, олар түсінікті болып келеді. Оларға формасының
қарапайымдылығы, сөздің фонетикалық жамылғысының дәстүрлілігі, табиғилық,
образдылық, номинация уәжінің анықтылығы тән. Халықтық атауларға тән
сипаттың бірі – олардың вариативтілігі, сондай-ақ, лексикалық қатарлары –
синоним, омонимдерінің болуы. Халықтық атаулардың семантикалық және
стилистикалық айырмашылыққа ие лексикалық қатарлары қызықты, қазақ тілінде
лексикалық варианттардың, синоним, омонимдерінің көрінуіне негізделеді, бұл
оның халықтылығының айырым белгісі.
Халықтық ауру атауларының басты критерийлері төмендегідей:
1. жасалуы жағынан халықтық сипатта;
2. анықтылық, образдылық, экспрессивтілік тән;
3. ғылыми баламаға қатысы бар;
4. сөйлеу тілі аясында қолданылуы;
5. түрленуі (лексикалық, морфологиялық).
Жалпыхалықтық ауру атауларының пайда болуы мен аталу себептері
халықтық наным-сенімдерден де көрініс тауып отырады.
Сонымен, тіліміздегі халықтық медицина атауларын жүйелеп,
саралап, сыр-сипатын ашу үшін оларды іштей топ-топқа бөле отырып,
тақырыптық жағынан топтастыруымыз керек. Сонда ғана бұл атаулардың
тіліміздің лексикасындағы орнын, қолдану ерекшеліктерін айқындай аламыз.
Сөздерді тақырып жағынан топтастыруда көбінесе тілден тысқары
қағидаларға сүйенуге тура келеді. Себебі сөздердің топтастырылуы белгілі
бір логикалық ұғымдарға негізделеді. Халықтық медицина атауларын
топтастыруда медицина ғылымындағы жүйелеудің, бөлудің қалыптасқан
принциптерін пайдаланамыз. Сонымен, қазақ тіліндегі халықтық медицина
терминдерін Ә.Қайдардың еңбегіне сүйене отырып [13], мынадай тақырыптық
топтарға бөлдік: 1. Халықтық дәрі-дәрмектер және оларды қолдану жолдары. 2.
Халықтық медицинада қолданылған емдеу тәсілдері. 3. Емшілік және оған
қатысты атаулар. 4. Адамның дене мүшелері мен ағзалары. Адам денесінен
өсіп шығатын және одан бөлінетін заттардың атаулары. 5. Ауру атаулары. 6.
Ауру процесіне қатысты ұғымдар. 7. Демалыс ұғымы.
1.2.1. Халықтық дәрі-дәрмектер және оларды қолдану жолдары
Тұрмыс-тіршілігін табиғатпен қоян-қолтық бірлікте өткерген
халқымыз
өміріне, күнделікті тұрмысына қажетті дүниені табиғаттан алған. Қазақ
емшілерінің ауру-сырқаулар мен ұзақ жылдар күресу барысында қолданып келе
жатқан алуан түрлі дәрі-дәрмектерінің қайнар көзі – ұлы табиғат және
табиғат дүниесіндегі хайуанаттар мен жәндіктер. Бұлар үш топқа бөлінеді:
1. Өсімдіктер; 2. Хайуанаттар мен жәндіктер; 3. Минералды заттар;
Сөйтіп табиғаттың тылсым сырларын игеріп, оны адам қажетіне
жарата білген халық емінің қасиетін ерекше айтуға болады. Қазақ емшілері
табиғи дәрілердің қасиетін білуімен бірге, оларды ем-домға пайдаланудың
әдіс-тәсілдерін де жетік меңгерген. Өсімдік атауларын тілдік тұрғыда
қарастырған ғалым Б.Қалиев өзінің Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары [14]
атты еңбегінде бірнеше өсімдік атауларына түсініктеме беріп кеткен. Біз де
осы ғалымның пікірлеріне сүйене отырып, өсімдік атауларын қарастырамыз.
Мысалы, таулы аймақтарда, жайлауда өсетін мамыр шөбі балалар
аурулары: қызылша, іш ауырғанда қолданылса керек. Бұл шөптердің
кереметтігін айқындай түсетін мақал да қалыптасқан: Мамыры болса, балайм
ульбейт эля [15;34], яғни мамыры болса, баласы өлмес еді, бұл мақалға
мағынасы жуық айналайын, жалбызым, қасиетіңді білгенде, өлмес еді
жалғызым тіркесін де айта кетсе орынды болар.
Мамыр ауызекі тілде, халық арасында қолданылатын сөз, оның әдеби
және ғылыми тілдегі атауы ащы жусан, кермек жусан, ермен. Кермек аталу
себебі, оны жеген сиырдың, саулықтың сүтінен ащы кермек дәм шығады.
Сондықтан да оны малшы қауым кермек жусан деп атаған. Жалпы мамыр сөзі
қырғыз, тува, хақас тілдерінде тыныш, береке мағынасын береді. Ал мамыр
айының бұлай аталуы шаруаға жайлы, жағымдылығынан болса керек.
Емдік өсімдіктер.
Қазақтар қолданған дәстүрлі тәжірибеде дәрінің мынадай түрлері
бар:
Оқ дәрі: араның балынан балшық дәрі жасалады, оқтың үлкеніндей дәрі
жасалады. Талқан дәрі: Ұзақ дауалауға тиісті болған ауруларға берілетін
күрделі дәрілерді залалсыздандырған соң, талқан дәрі дайындап береді. Атпа
дәрі: қан же, мұрын өтпесі, қабынуы сияқты мұрын жолы ауруларына насыбай
ретінде атқызады. Шөп дәрі: шөп дәрілерді қайнатып, бөліп сүзіп алған соң
бұғы мүйізі, меруерт тасы, сиыр өтін қосып дайындайды. Сорпа дәрі: шөпті
қайнатып, суын сүзіп алып оған шекер, яки сүт қосып ішкізетін дәрі. Тамшы
дәрілер. Ішуге, көзге, құлаққа тамызу үшін әртүрлі дәрілерден түрлі
мөлшерде әзірлейді. Сылама дәрілер. Аю, борсық, жылқы, қаз, т.б
жануарлардың іш майларын шыжғырып, сылап жағуға әзірлейді. Шәрбат дәрілер.
Бірнеше түрлі дәрілерді суда қайнатып, оған шекер, бал қосып әзірлейді. Бұл
дәрілер балалардың ішуіне қолайлы болады. [16;13]
Адыраспан. Емдік, шипалық қасиеті мол, халықтық ем-домда көп
қолданылатын өсімдіктердің бірі. Адыраспанды жиып аларда
Ассалаумағалейкум, адыраспан! Ем болсын деп жіберді Омар, Оспан деп айтса
шөптің емдік қасиеті жойылмайды деп сенген. Дене сырқырағанда, аяқ-қол
қақсағанда, желқұздан қозған буын ауруы, құяң, адамға тіл, көз тигенде
пайдаланады. Адыраспан, адыраспан шыққан жерді, сірә, баспан деп келетін
магиялық формула-тіркес адыраспанның дәстүрлі түсінікке сәйкес айрықша
қасиетіне байланысты қалыптасса керек. Адыраспанды ирак халқы уарау
аспанд деп атайды, бұл барлық ауруға ем деген сөз екен. [17]
АқжалбызПіннә. Біржылдық немесе көпжылдық шөп. Алақан түлеп,
аяқ қотыр болғанда, асқазан мен ішектің жедел қабынуына, күн өткенде,
тұмауратып, бас ауырғанда.
Ақжүрек. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Жас балалардың кеңірдек
қабынуына, тұмаудан асқынған жөтелге.
Аққайың. Қапқа салған аққайың жапырағын, күн көзіне тастап,
борсыған соң, төсекке салып жаймалап, науқас адамды үстіне жатқызады.
Бірнеше сағат терлетеді. Тәсіл аққайың бұлауы аталады. Қазақ тарихында
небір қайың сауған, ел ауған қиын замандарда , жұт кезінде адамдар қайың
шырынын талғажау еткен. Оны алу үшін көктемгі бүрленген шағында қабыршық
сызаттары арасын тесіп, оған шүмек жілікті көлбеу орналастырып ағызып
алады. Ғылымда диетотерапия аталатын мұндай шаралардың бір түрі емшілік
тәжірибесінен туындаған жарату, ашықтыру амалын атайды.
Ақкекіре. Жөтелге, қан құсқанда, туберкулезге.
Аққорғасын. Безгек, битті, шыбын, масаны өлтіру үшін, сіреспе
ауруына, тісті құрт жеп ауырғанда.
Аққыша. Біржылдық өсімдік. Буын қабынуында, тұмауға.
Ақлобы. Көкөніс, тұқымы. Асқазандағы желді айдау, жөтел, құлақтың
қабынуында.
Ақнар. Сүйел, шиқан, сыздауық шыққанда.
Ақтерек. Теміреткі. Ақтеректі өртеп, күлін ыстық майға
араластырып жағады.
Ақшекер. Қант қамысының сығып алынған шырынынан жасалған шекер.
Ас сіңбей жатқанда ақшекерді араққа ерітіп ішеді.
Ақшұғынық. Шөптесін өсімдік. Қан қысымының жоғарылауы, тершеңдік.
Алақат. Өсімдіктің тамыр, сабағын дәріге пайдаланады. Бел
омыртқаларының қақсауы.
Алмұрт. Қуық пен несеп жолдарының қабынуы. Алмұрттың жапырақтарын
қайнатып ішкізеді.
Алоэ. Сыртқы жараның қанауы, тісті құрт жеу, үлкен дәреттің
құрғауы.
Алпиния тұқымы. Несеп тоқтамау, іш өту. Суға қайнатып ішеді.
Алтай усойқысы. Жылан шағу, асқазан рагы, тұмау.
Анар гүлі. Бүйрекке тас байлану, жұмыр құртты түсіру, мұрыннан
қан тоқтамау.
Арала. Ағаштың жемісі, дәмі ащы. Асқазан мен ішек жаралары, көру
қуаты төмендеу, шашқа ақ түспеу үшін пайдаланады.
Арпа бедиян. Шөп тектес өсімдік. Жылан шағу, шыжың, ішекті қара
суық алу.
Арпа жапырағы. Арпаның дәнін дәріге пайдаланады. Бауыр қабынуда
ыстық суға салып, сұйықты сүзіп ішеді.
Арша. Асқазан ауруы, керең, тамақ ауруы, шемен ауруы, ішек құртын
айдап шығуға арша ұрығын пайдаланады.
АскөкЖұпаршөпКөжесай. Көкөніске жатады. Жылан шағу, қызылша
сыртқа шықпағанда қолданады.
Асқабақ. Балалардың жұтқыншағы қабыну, жүрек әлсіздігі, көкжөтел,
омырау сүтінің азаюы, ішті таспақұрт жайлау.
Атыз қырықбуын. Жарақат, несеп жолы қабыну.
Ашытқы шырмауықЖалаңаш шырмауық. Жынды, есалаң аурулар, сіңір
тартылуда қайнатып ішеді.
Ащы ермен. Буын қабыну, құлақ ауруы, тамақ ауруы.
Ащы өрік. Бұл жемістің аздап уы бар. Дәріге дәнін қолданады. Іш
қатуға, бауыр қабынуына, жөтелге.
Ащы жабайы зығыр Ащы итжұмыршақ. Бүйрек қабыну, ішке су жиналу.
Ащы қарбыз. Өрмелегіш көпжылдық өсімдік, жемісі, тұқымы, қабығы
бәрі дәрі болады. Жүрек шаншу, қақырық түспеу, омырау сүті шықпау, үн
қарлығу, іш қату.
Ащы мияАқмия. Қышыма, бөрткен, іріңді шиқан.
Аюбалдырған. Шөп тектес өсімдік. Бел ауруы, артерияның қабынуы,
қаназдық, сыздауық, шаш түсу.
Аюбас тікенҮлкен ақтікен. Қан тасу, қан түкіру, күйік, сарыбас
қотыр.
Әлбұршақ. Біржылдық шөптектес өсімдік. Тұқымын піскенде кептіріп
алып, дәріге пайдаланады. Іш өту, дене әлсіздігі, шыжың.
Бадам дәні. Жоғарғы жағы жайыла өскен ағаш. Құлақ ауырғанда бадам
майын тамызады.
Бақажапырақ. Есекжем бөртпесі, қызылшаның сыртқа шықпауы,
несептің дұрыс келмеуі.
БақбақТозғанақСарғалдақ. Асқазан жарасы, омырау безінің
қабынуы, тамақ баспасы.
Балдыркөк. Демікпе, қан қысымының көтерілуі, сүйел, улану.
Балқарағай дәні. Жөтел, өт, несеп айдайды.
Балшық иірі. В.А.Меркулов еңбегінде бұл өсімдік Индиядан
Португалияға XV ғ. әкелінген, сосын барып Европаға таратылған дейді.
Дегенмен, осы өсімдіктің Европа мен батыс Азияға таралуы туралы тарихта бір
аңыз бар. Бұрынғы жаугершілік заманда сарбаздар өзен-көлдерден айыр
өсімдігінің өсіп тұрғанын байқаған. Сол сулардығы айыр тамырларын жинап
алып, жол бойындағы кездескен суларға тастап отырған. Міне, осындай жолмен
татарлар Европа жеріне осы айыр өсімдігін таратқан. Иір ауырған жерді
тыныштандыратын, қақырық түсіретін, жел шығаратын дәрі ретінде көптен
белгілі. Оған дәлел ретінде М.Қашқари сөздігінде әр нәрсенің алдын алу
керек дегенді үндейтін иірі болса, ер өлмес тұрақты тіркесі бар.
БаянышБаялыш. Шөбі дәрі болады. Баспа, соқырішек, улы жәндіктер
шағу, ыстықтан іш өту.
Беже. Бұта тектес кішілеу өсімдік. Жемісінен дәрі жасайды.
Асқорытудың бұзылуы, балтыр еттің тартылуы.
Бидай. Көздегі ақты емдеу, омырау сүті шықпау.
БозаршаЕкпе арша. Қайызғақты кетіруде, ұйқы қашқанда, жүрек
шаншығанда.
Бозермен. Жөтел, тұмау. Суға қайнатып ішеді.
Борпылдақ саңырауқұлақТозғақ. Жарадан қан ағу, үн шықпау,
тікішектен қан келу.
Бұйдакендір. Сабағы тік өсетін көпжылдық шөп тектес өсімдік,
тұқымы, жапырағы, тамырынан дәрі жасайды. Қанды несеп келу, суға күю,
сусамыр, тамақ ауруы, тершеңдік, улы жәндіктер шағу, іш қатуға дәрі
есебінде қолданады.
БірсалаКемекБоташақ. Тамырын дәріге пайдаланады. Есекжем,
тұмаудан бас ауыру.
Гүлбуын. Босанғаннан кейін іштің ауыруы, көзге ақ түсу.
Дала жалбызы. Бауырдың алғашқы қатаюы, қан тамырлары бітелу.
Дала қараандызы. Асқазан қабынуы, тұмау.
Долана. Дәрілік мақсатта гүлі мен жемісін пайдаланады. Асқазан
ауруы, жүрек ауырғанда долана гүлін ыстық суға салып, бықтырып ішеді.
Дермене. Шымкент облысының Шаян, Арыс, Шәуілдір аудандарында
өседі. Бұрын халық медицинасы ішекте болатын құрт ауруларының бәріне қарсы
осы дермене шөбін пайдаланып келген. Арабтар оны киелі шөп деп атапты.
Екпе қалампыр шөп. Тік сабақты, топтасып өсетін, көпжылдық
өсімдік. Мұны кейде қытай қалампыры, балықшөп деп те атайды. Кіндіктің
қызарып қабынуы, несеп жолының қабынуы.
Екпе қараөлең. Шөптің жерүсті және масағын дәріге пайдаланады.
Мұрынның қанауы, тұмау, тері қышымасы, үлкен дәреттің қан аралас келуі.
Екпе сарымсақ. Дәріге түйінін пайдаланады. Тұмау тиіп бас ауру,
сүйел, жазылмаған сыздауықтарды емдегенде әсері мол, ұсақтап турап жейді.
Емен жапырағы. Жатыр түсу, тікішек айналу, несеп қан аралас
келгенде.
Емен қабығы. Тіс еттері қабынғанда, суық тигенде.
Ермен. Көпжылдық шөптесін өсімдік. Асқазан, буын қабыну, ішектің
жедел қабынуы.
Есекмия. Улы өсімдік, мал жемейді. Шөбі мен піскен жемісінен дәрі
жасайды. Асқазан, шаш түссе.
Жабайы бұршақ. Жабайы бұршақтың сөлі дәрі болады. Жарақаттанған
жердің ісінуі, зақымдану.
Жабайы долана. Асқорыту қызметінің бұзылуы, қан қысымын
төмендету, таспақұртты түсіру.
Жабайы итмұрын. Асқазан жолдары мен зат алмасудың бұзылуына
тұнбасын апта бойы ашқарында күніге ішеді.
Жабайы көкнәр. Өн бойы түкті, сындырсаң ақ түсті сұйықтық ағып
шығады. Жемісі дәрі болады. Бас ауруы, демікпе, іш өтуде тұнбасын ішеді.
Жалбыз. Өне бойынан хош иіс аңқып тұратын көпжылдық өсімдік.
Айналайын, жалбызым, қасиетіңді білгенде, өлмес еді жалғызым тіркесінде
жалбыздың емдік қасиетін кейінірек, баласы шетінеп кеткесін барып байқаған
адамның өкініші жатыр. Ал жалбызды жерде жан қалар тіркесі тікелей жалбыз
өсімдігінің емдік қасиетіне байланысты алынып тұр. Оны халық өкпе қабынып
ауырғанда, бүйрек, бауыр ауырғанда ем үшін пайдаланып келеді. Мысалы,
ыстығы көтеріліп жатқан жас баланы жұлынып әкелінген жалбызға бірнеше
сағатқа орап тастаса, ыстығы қайтады.
Жантақ. Тікенді, көпжылдық өсімдік. Қантышқақ, іш өтуде тамырын
ыстық суға салып, тұндырып ішеді.
Жаңғақ. Құрамында белок, май, қант, А, С, Е витаминдері бар, ұзақ
тәжірибе арқасында емшілер жаңғақтың сыртқы қабығы да, дәні де, майы да,
ағашының гүлі мен діні, бұтасы мен жапырағы әртүрлі ауруды емдеуге қажетті
дәрі екендігін анықтаған. Бел мен аяқтың қақсауы, жатыр мойнының рагы,
қотыр ауруы, тышқанқорық ауруларына қолданған.
Жаужұмыр. Сасықтау иісі бар өсімдік. Тамырын дәріге пайдаланады.
Дене әлсіздігі, қаназдық.
Жауқазын. Тамақ бездері қабыну, ісікке қолданады.
Желайдар. Көпжылдық өсімдік, шөптің тамыры дәрі болады. Қан
тоқтату, несеп жүргізу, омырау сүтін молайтады.
Желқуар. Сарғалдақ тұқымдас өсімдік, дәріге жапырағын
пайдаланады. Қышыма қотырға, асқазан қабынуына.
Жемжеміл. Көпжылдық өсімдік, хош иісті, бұрыш дәмдес келеді. Сулы
ісік, тұмауға суға қайнатып ішеді.
Жерқонақ. Тамыр сабағы дәрі болады. Сары ауру, ішек қабынуы,
жоғарғы тыныс жолының қабынуы.
Жиде. Бұтақтары тікенекті, құрғақ, тұзды жерлерде өсетін өсімдік.
Күйік, қақырық түсіру, қан тыю, отқа, ыстық суға күйгенде.
Жолжелкен. Су ішінде өсетін өсімдік. Шиқан, қуық шаншу, несеп
жолының қабынуына қайнатып ішеді.
Жоңышқа. Шөп тектес өсімдік, мал азығы үшін өсіріледі. Денені
қуаттандыру, қол-аяқтың қалтылдауы.
Жусан. Жіңішке ауруына ішеді.
Жұмыршақ шөп. Бүйректің созылмалы қабынуы, қан қысымы жоғарылау.
Жүгері қабығы. Астық тұқымдас, біржылдық өсімдік. Қан тасу, өтке
тас байлану, тершеңдік.
Жүрекжапырақ. Түйнек сабағы дәрі болады. Іш өтуге қайнатып ішеді.
Жібек қараған. Бұршақ тұқымдасына жататын бұта. Жүйке әлсіздігі,
ушыққан жара, ұйқысыздық.
Жөтелшай. Көп жылдық дәрілік өсімдік. Жөтелшай медицинада жоғары
тыныс жолдары қабынғанда қолданылады (Ә.Іскендіров).
Зығыр. Дәріге тұқымын пайдаланады. Асқазан, ішек ауруларына,
күйікке, сусамыр, ұлғайған жара.
Изен. Жартылай бұта тәрізді өсімдік. Оны кейде жабайы сібірткі
деп те атайды. Изеннің дәндерін емге қолданады. Несеп жолының қабынуы,
сүйел.
Итжүзім. Шөп тектес улы өсімдік. Дәрі үшін тамырын пайдаланады.
Бүйрек қабыну, қан тасу, шиқан, іш өткізу үшін ішеді.
Итмұрын. Жемісі сопақша, қызыл түсті, ішінде дәндері бар. Қан
түкіру, безгек, тамаққа тәбетті ашу.
Итсигек. Үстіне қазанды жауып, күзде уын қырып алып, шыны құтыға
салады. Уды өлексеге сепсе, аң атаулы сеспей қатады. Ал қышыма қотырға
басқаша тәсілмен дайындайды. Тамырын келіге түйіп, ұнтақтайды. Ұнтақты
шүберекке түйіп, суға бұқтырады. Бұқтырынды су ашып, дертке дауа дәрі болып
тұрады [18;127]. Бұл өсімдіктің итсигек деп аталуы ит осы өсімдіктің
жанынан өткенде бұтын бір көтермей өтпейтініне байланысты болуы керек.
Иісті қараөлең. Шөптің жерүсті бөлігі және масағын дәріге
пайдаланады. Мұрыннан қан аққанда, тұмауда суға қайнатып ішеді.
Камфора. Дәріге жапырағын қолданады, одан камфора алынады. Іріңді
бітеу жара, баланың таз ауруы, буын ауруларына. Камфораны күкіртке
араластырып, күнжіт майына бұлғап, отқа қыздырып таңады.
Капуста. Бас ауруларына, тамақ баспасы.
Кәріқыз. Тамыры мен жапырақтарында емдік қасиет бар. Асқазаннан
қан кету, бүйрекке тас байлану, сулы бөртпеге.
Кәуіл. Тарбиып өсетін түйнегі бар өсімдік. Асқазанға, жүрек
ауруына, аяғы ауырған адамдарға.
Кендір дәні. Кендір тұқымдасына жататын көпжылдық өсімдік. Қанды
несеп келгенде, терлеп тоқтамағанда, ішектің бөгелуіне ішеді.
КөкбасШайшөп. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Бөбешіктің
қызаруы, тістің қақсауы, іш ауыру.
Көкермен. Далалы жерлерде арамшөп есебінде өседі. Безгек, бауыр
қабынуда тұнбасын қолданады.
КөкемаралЖасақшөп. Ауыз уылу, жоғары қан қысымы, буын ауыру.
КүнбағысКүнбағарШекілдеуік. Асқазанға ас сіңбеу, жоғары қан
қысымы, көкжөтел, күн өту, қан тасу, құстыру, тіс ауруы.
Күнжіт. Дәрі жасауға майын қолданады. Қан ауруларына майын
ішкізеді.
КүнтудыҚұтаншөп. Асқазан, өңеш жарасы, сулы қотыр.
Күріш. Белсіздік, іш өтуге суын ішеді.
Күшала. Ыстық жақта өсетін улы емдік шөп. Жалпы күшаланы
қолданған адамның өңіне қан жүгіріп, қуаты артып, бойын меңдеген ауруды
жеңіп, содан күш алатын болғандықтан, өзіңмен бірген күш ала шық деген
мағынада күш ал – күш ала – күшала атауы қалыптасқан болуы керек деп
жорамалдаймыз дейді өз зерттеу еңбегінде Ш. Сейітова [19]. Көп жортқан ит
күшалаға жолығар деген мақал бар. Ол әр үйдің есігінде жүріп, бұралқы болып
өскен иттер ерте ме, кеш пе, әйтеуір, күшаланы үйден тыс жерден, даладан
тауып алып, еркін жеуі мүмкін, ондай жағдайда ол қатты ауырады, тіпті, өліп
те қалуы мүмкін. Күшала жеген иттей деген сөз содан қалған. Бет-ауыздың
қисаюы, жарым дене жансыздану, таз ауруы.
Қарбыз. Өт және іш жүргізеді, бүйректегі құм мен тасты тазартуға
емдік қасиеті зор. Халық медицинасында қарбыздың жемісін шемен мен сары
ауруға қарсы қолданады [20;99]
Қауын сабағы. Аздап улы болады. Мұрынның ет өспесіне талқандалған
қауын сабағын мұрынға насыбайша атса, мұрынның сары суы тамып, өспе
кішірейеді.
Қауын тұқымы. Ауыз сасығына қауын тұқымын талқандап, ашқарында
ауызды ысады немесе балмен араластырып дәрі жасап тіске басады.
ҚожашөпҚырангүлҚарғалдақ. Белсіздік, қанды жара, тіс қақсау.
Түйетабан. Дәні дәрі болады. Безеу, қанды тыю, өкпенің іріңді
ісігі, шиқан мен сыздауыққа қолданады.
Түйнеқонақ. Шөптің дәні дәрі болады. Бүкіл дененің қақсап ауыруы,
тауықсоқыр, тіс қақсау, уланғаннан іш өту.
Түйіншөп. Іш ауыру, жүрек қалыпсыз соғу, жүйке бұзылғанда.
Тікенқурай. Ішекқұртқа гүлін қайнап тұрған суға салып
түймешетенмен араластырып ішеді.
Уқорғасын. Улы өсімдік. Бастың сақинасына, буын қабыну, улы
жәндіктер шаққанда пайдаланады.
Үпілмәлік. Шөп сабақтас, ағаш құрайтын өсімдік. Өте улы. Майы іш
жүргізетін дәрі. Сыздауыққа үпілмәлік майын жағады.
Шашыратқы. Көкпеңбек шөп. Серті бойынша бұл шөпті күн шығар-
шықпаста немесе кешке күн батып бара жатқанда алады. Тамырынан жасалған
дәрілердің өт айдайтын, бауыр, бүйрек ауруларын емдейтін, қант диабетін
емдейтін қасиеті бар. Күн өткен, денесі күйіп ауырған балаға суға салып
қойып, ішкізіп, онан соң суына түсіреді [21;135 б]
Шегіршін. Ағаш. Жүйке әлсіздігі, құлақтан ірің аққанда, қуық пен
жатыр қабынғанда ішеді.
Шоңайна тікен. Асқазан, ішек, бауыр, өт қабынғанда ішеді.
Шырғанақ. Жиделер тұқымдас, бұтақты тікен бұта. Дәрілік мақсатқа
жемісін, шырынын, жапырақтары мен дәндерінен алынатын майын қолданады.
Асқазан жарасы, әртүрлі тері ауруларына пайдаланады.
Тошала. Шөп тектес өсімдік. Желөкпе демікпесіне тамырын қайнатып
ішеді.
Тұт ағашы. Бала жөтелі, улы жәндіктер шағу, ұмытшақтыққа пайдалы.
Түйеқарын. Тікенді шөп, қаңбақ. Қышымаға түйеқарынды қайнатып,
суына түседі.
Қазтамақгүл. Қантышқақ, баспа ауруына ем. Бұл өсімдік орман,
шалғын жерлерде, бұта арасында өседі.
Қайың жапырағы. Тамақ, өкпе қабыну, сынықты біріктіру үшін,
ішектің жедел қабынуына пайдалы.
ҚалақайШақпашөпҚышыма. Өн бойында шақпа түктері бар өсімдік,
теріге тиіп кетсе, жылан шаққандай ұйытады. Сондықтан оны шақпашөп деп
атаған. Буын қабыну, есекжем, қанды тыю, мақау ауруы, шуаш.
Қалампыр. Көпжылдық өсімдік, гүлдеп тұрған кезінде жинап
кептіреді. Безгек, тер шығаруда тұнбасын қолданады.
Қамыс тамыры. Қызылшаның сыртқа шықпауы, дененің сарғаюы,
несептің аз әрі сарғайып келуі.
Қант қызылшасы. Дәріге қызылшаның тамыр түйнегі мен жапырағын
пайдаланады. Көкбауыр ауруы, қайызғақты кетіру, іш кірнесі.
Қарабұрыш. Ыстық белдеуде өсетін ағаштың жемісі. Көп кекіру, сал
ауруы, жөтелге ем.
Қарағай. Шайырынан дәрі жасайды. Балалардың қышыма бөртпесі, тіс
қақсау.
Қарағай шікілдеуік. Қарағай өсіп шығатын ағашты балқарағай деп
атайды. Піскен кезінде шікілдеуігін қағып алады. Тұқымының сырты қызыл
күрең, дәні ақ болады. Дәні тәтті, майлы, жегенде бал татиды. Асқазан
ауырғанда, тамаққа тәбетті арттыруда шайнайды.
Қарақат. Асқорытудың төмендеуі, қан қысымын төмендету, қантышқақ
ауруларына ішеді.
Құланқурай. Түймеқурай, жалбыз, тікен деп те аталады. Балалардың
іш қатуы, күйік, үлкен және кіші дәреттің тоқтауына ішеді.
Құлмақ. Шырматылып өсетін өсімдік. Кеңірдектің қабынуы, сыртқы
жарақаттың қабынуына пайдаланады.
Қызғалдақ. Аяқ сырқырағанда қызғалдақ дәнін қайнатып, майын
шығарады, сол майды жағады.
Қызылмия. Тамыры ем болады. Асқазан жарасы, қорғасыннан улану,
ұйқысыздыққа ішеді.
Қызылшұғынық. Тамыры дәрі болады. Бой бұзылу, жарым дененің
салдануы, бетауыздың қисаюы.
Қылша. Тік өсетін, жіңішке бұта тектес өсімдік. Шуаш, ішті
жұмсартуда қолданады.
Қырықбуын. Жерүсті бөлігі дәрі болады. Көзден жас ағуы, сүйел.
Қыша тұқымы. Жөтел, жара, қастың түсуі, ұстамалы талма,
тұмауратып тер шықпау.
ТаспажоңышқаҚызылтаспаҚұсқуығы ҚұмырсқашөпЖер
жоңышқа. Біржылдық шөптектес өсімдік. Бүйректің қабынуы, жұмыр құрт ауруы,
қармақ құртты түсіруге қайнатып ішеді.
Тау жалбызыҰсақ жапырақты жалбызКөкемаралШетпе шөп. Ұйқы
қашқан кезде, тұмау тигенде, көз қабығы қабынғанда.
Қарамық. Бел шойырылу, омырау сүті азаю.
Қараандыз. Көпжылдық өсімдік, тамырын дәрі ретінде қолданады. Бас
ауруы, көкірек ауыруы, тұмау, ұмытшақтыққа қолданады.
Қараөрік. Ішек жолдарын жұмсартады, жөтелді басады, демікпені
тоқтатады.
Қара сабын. Итсигек өсімдік күлінің сүзген сілтісіне малдың
сүйегін қосып қайнатады. Ол әбден қайнап, ботқаға айналғасын, одан сабын
жасайды. Қара сабын халықтың киім-кешек, дене тазалығын сақтауға
көмектеседі, түрлі жұқпалы аурулардан сақтайды.
Маралбалдырған. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Тамырынан дәрі
жасайды. Буын қабыну, тұмауға ішеді.
Меңдуана. Ә. Қайдаров меңдуана сөзінің этимологиясына байланысты:
Бұл сөз иран тілдерінде банг (үнді қарасорасы) және девона (ақылынан
адасқан, есерсоқ) деген дербес екі сөздің бірігуінен, яғни қазақ тілінің
фонетикалық ерекшеліктеріне сәйкес банг сөзі мең формасына, девона сөзі
дуана формасына ауысу арқылы жасалған [22;128], - дейді. Асқазан кірнесі,
құлақ қабыну, қышыма, тісті құрт жеу.
МойылШомырт. Мойылдың жемісі, ағашының қабығы емге қолданады.
Қан қысымын төмендету, іш өту.
Оймақгүл. Қаназдық, құлақ шыңылдау, тершеңдік.
ОйраншөпЖербас. Бел ауыру, қан түкіру, мұрыннан қан ағу, ішек
қабыну.
Ошаған. Екі жылдық өсімдік, тамыры жуан. Көз қарауыту, қол-аяқтың
дәрменсізденуі, тіс қақсау.
Өрік. Қақырық көбейгенде шағып, дәнін жейді.
Пияз. Құлақтың естімей гуілдеуі, улы жәндіктер шағу, тұмау.
Рауғаш. Таулы жерде өседі. Балмен араластырып, күніне бір
қасықтан төрт уақыт жеп жүрсе, өкпе ауруының барлық түрлеріне ем [23;346 ]
Раушан гүлі. Іш қату, іріңді қотыр.
СабынкөкҚаратамырҚаражұмыр. Тамыры науқасқа шипа. Бадамша
бездің қабынуы, жұтқыншақтың қабынуы, өкпе қабынуда қайнатып ішеді.
Сарана. Жүрек қысылу, жөтел, жүйке әлсіздігі.
СарыағашКөк бояу. Бұта тектес өсімдік. Кеңірдекшенің созылмалы
қабынуы, қан қысымы жоғарылау, тамақ ауруы.
Сары бұрышИісті бұрыш. Жұмыр құрт ауруы, терінің майланудан
қабынуы.
СарықарағанСары торғайгүл. Бұта тектес өсімдік, ауыз уылуда
тамырын қайнатып, қайнатпасымен ауызды шайқайды.
Сарымия. Оны Алтай сарымиясы, түлкімасақ деп те атайды. Бүйрек
ісу, тершеңдік, шиқан мен сыздауықтың аузы шықпау.
Сарымсақ ағы. Асқорыту жұмысын жақсарту үшін, тұмау, демікпе,
күбірткі.
Сасық қоғаСу қоғасыАқ қоға. Қоғаның тамыры дәрі болады.
Асқазанның қабынуы, бел-аяқтың ауыруы, іш кебу.
Сасыр шайыры. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Сабағынан шығатын сүт
тәріздес сұйықты дәріге қолданады. Демікпе, көзге ақ түсу, сыздауық
шыққанда, ұйқысыздық.
Сегізбұрыш бедиян. Ағаш жеміс, тұқымы көкшіл, дәмі ащы. Тұқым
сыртындағы қабығынан дәрі жасалады. Бүйрек және қуыққа тас байлану, жөтел,
мұрыннан су ағу, сал ауруы.
Сиырсілекей. Көпжылдық өсімдік. Қаназдық, қан түкіру, қотыр.
СұлушашСеміз шөпӨлмесшөп. Сұлушаштың жерүсті бөлігі дәрі
болады. Сыздауық, қармақ құртты түсіру, сүйелді кетіру.
СүзгітарақТүлкіқұйрық. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Құртты
түсіруге суға қайнатып ішеді.
Сүйел қынаСақалды қына. Қына тектес өсімдік. Бүкіл өсімдігін
дәріге пайдаланады. Сыртқы жарақаттан қан аққанда, ісіктерге.
СүттігенСабақты сүттіген. Тіс қақсау, үлкен-кіші дәрет тоқтап
қалу, дене сарғаю.
Темекі жапырағы. Асқынған жараға ұнтақтап себеді. Үсік жарасына
өртеп, ыстық күлін себеді.
Тобылғы. Асқазан, жүрек ауруларына, іш өткенде.
Томағашөп. Бас ауруы, тыныс жолының қабынуы.
Томардәрі. Халық сырағақ, маралқурай, марал құлақ деп те атай
береді. Мерез, шаштың қайызғағы, үлкен буынның ісінген созылмалы ауруына
пайдаланады.
ТорғайшөпЕңлік шөпТорғайжем. Көпжылдық өсімдік. Шөптің тамыры
дәрі болады. Қызылшадан сақтану, қанталау күйік.
Тал. Биік өсетін ағаш. Қан кету, қастың түсуін тоқтату, тіс
қақсау, шиқан шыққанда.
Таңқурай. Шыжың, қан құсу, іш өту, белсіздік.
Тараққұйрық. Көпжылдық өсімдік. Жылан шағу, қан түкіру.
Тас қына. Жартастардың беттерінде жабысып өседі. Белсіздік,
суықтан бел ауыру, тамақ сіңбеу.
Тас майы. Таулардағы тал, шөп өсетін шатқалдардағы жартастарда
жабысып тұрады. Қолмен уқаласа май сияқты жұмсақ болғандықтан, халық оны
тас май деген. Ауызы шықпаған шиқан, сыздауыққа тас майын жапсырып қойса,
ісікті қайтарады.
Бөлтірік. Бұл шөпті ушылар қазанмен жауып, күзде бабына келгенде
алады. Қазанға арқан байлап, арқанның ұшы арқылы қазанды төңкереді. Бұны
таралғыға, үзеңгіге жағып адамдар өз дұшпандарын, кектенген кісілерін де
өлтірген [24;91].
Жыланқияқ. Балалар шошымасы, жараның еті жетілмеу, құлақтың
гуілдеуі.
Қойбалдырған. Тамыры жуан әрі ұзын көпжылдық өсімдік. Бел ауруы,
созылмалы буын қабынуына қайнатып ішеді.
Дәрілік мал өнімдері мен хайуанаттар ағзасы.
АлакүлікКүлік. Қоңыздың бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Елбасы Н.Ә.Назарбаев халыққа
Жолдауында (2003ж) ұлттық рухани және мәдени мұраларын сақтау,
қалыптастыру, жетілдіру туралы халқына үлкен жанашырлық әрі көрегендікпен
айтқан болатын. Президент айтқан сол рухани мұраларымыздың ең көнесі де, ең
қажеттісі де салт-дәстүр, әдет-ғұрып екені баршамызға мәлім. Ал дәстүр мен
ұлт мәдениетін үйретудің басы – ана тілі. Б.Момышұлы “... анамыздың ақ
сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды,
тарихымызды ұмыту,” – деп жазған.
Тіл мен ұлт мәдениеті, ұлттық сана, салт-дәстүр – біртұтас ұғым.
Олар этностың ең негізгі көрсеткіштері. Сондықтан халықтың өткен жолын,
даму кезеңдерін сол этноспен бірге дамып келе жатқан тілінің деректері
арқылы да анықтауға болады. Өйткені, академик Ә.Қайдардың сөзімен айтар
болсақ: “тіл – тұла бойы тұнып тұрған тарих”. Тіл деректері деп отырғанымыз
– сөздер, сөз тіркестері, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер. Біздің
мақсатымыз – осы тіл деректері арқылы қазақ халқының халықтық медицинасына
қатысты салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, діни наным-сенімдерін ашып көрсету.
Осы ретте соңғы кезде қанатын кең жайып, дамып келе жатқан
этнолингвистиканың мәні де, маңызы да ерекше. Себебі, ол тілді халықтың
менталитетімен, ұлттық дүниетанымымен тығыз байланыста зерттейді. Тілдің
сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның
түп тамырын сол тілде сөйлеуші этностың өткен тарихымен, рухани мұраларымен
ұштастыра зерттеген жөн.
Ғ.Мүсіреповтің сөзімен айтар болсақ: “Қазақ халқы бар тарихын
көше жүріп өткізсе де, батпаққа батырмай, құмға шашпай, жұртында қалдырмай,
шабындыға шалдырмай, барлық жинаған сөз байлығын, күй мен жырын бізге
жеткізді. Бұл бәрімізге де қымбатты мұра, бай қазына”. Осындай бай қазынаны
жас ұрпаққа жеткізу – біздің міндетіміз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықтық медицина терминдері қазақ
тіл білімінде шағын мақалалар мен азын-аулақ лингвистикалық зерттеулер
болмаса, толықтай зерттеу нысанына айналды деп айту қиын. Осыған орай,
халықтық медицина терминдерін ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, олардың
этнолингвистикалық қырларын тілдің қалыптасқан заңдылықтары аясында
саралап, күллі халықтың игілігіне айналдыру тақырыптың өзектілігін
көрсетеді. Ұлттық сипатты танытуда халықтық медицина терминдерінің
этномәдени коннотациясы ерекше тілдік бірлік екендігін көрсету.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеу мақсаты – ұлттық мәдениетіміздің елеулі саласына жататын
халықтық медицинаның материалдық негізі – халықтық медицина атауларының
және оларға қатысты ұғымдардың этнолингвистикалық табиғатын айқындап,
олардың ұлт дүниетанымындағы, тілдік жүйедегі орнын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер көзделеді:
- халық медицинасында қолданылған терминдерді халық ауыз әдебиеті
үлгілерінен, түрлі сөздіктерден, ғылыми зерттеулерден, осы тақырыпқа
қатысты жарық көрген мақалалар мен материалдардан жинастырып, жүйелеп,
тақырыптық жағынан топтастырып,әрбір атауға сипаттама беру, халықтың өткен
өмірінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, дүниетанымынан, әдет-ғұрпы мен
салт-дәстүрінен мол мәлімет беретін лингвистикалық және
экстралингвистикалық құнды деректер табу;
- халықтық медицина атауларының этнолингвистикалық табиғатын
этномәдени және этнопсихологиялық факторлар арқылы айқындай отырып,
этнолингвистикалық мағынасын ашу;
- халықтық медицина атауларының қазіргі таңдағы медицина
терминдерінің қалыптасуына ықпал еткендігін көрсету;
- қазақ тіліндегі халықтық медицицна атауларының уәжділік жүйесіне
сипаттама жасау;
- халықтық медицина атауларының фразеологизмдердегі, мақал-
мәтелдердегі, көркем әдебиеттегі, эвфемизм мен дисфемизмдегі,
диалектілердегі көрінісін айқындау;
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі халықтық медицина
терминдерінің этномәдени коннотациясы.
Зерттеудің әдістері. Зерттеуге қатысты негізгі дереккөздерді
жинау барысында жаппай сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері, этимологиялық,
этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Халықтық медицина терминдерінің
этнолингвистикалық табиғатын жан-жақты зерттеу негізінде осы тақырыпқа
қатысты жарық көрген ғылыми зерттеулер мен мақалалар, лексикографиялық
еңбектер мен ғалымдар зерттеулері дереккөздер ретінде алынды. Сонымен қатар
зерттеу жұмысымызда өз тарапымыздан жинақталған материалдар да кеңінен
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста бұрын арнайы
зерттелмеген қазақ тілінің лексикология саласындағы тіл бірліктері –
халықтық медицина терминдеріне этнолингвистикалық тұрғыдан сипаттама
жасалынды. Қазақ тіліндегі халықтық медицина атаулары жинастырылып, бірінші
рет тақырыптық топтарға қарай бөлініп, лексикалық құрамына қарай анықталды.
Мәдени тіл бірліктеріндегі көрінісі сипатталды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Халықтық медицина
терминдерінің қазақ тіліндегі көрінісін эстетикалық таным тұрғысынан
зерттеу ұлттық болмыстың құндылықтарын қарастыруға жол ашады. Зерттеу
барысында қол жеткізген нәтижелер қазақ лингвоелтану, қазақ
лингвомәдениеттану, этнолингвистика, т.б. тәрізді арнайы курс, семинарларда
қолдану диссертацияның практикалық мәнін айқындайды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тарау және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ХАЛЫҚТЫҚ МЕДИЦИНА ТЕРМИНДЕРІНЕ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМА
Тілдің табиғатын тілдің өзіндік заңдылықтары негізінде зерттеу
тілдің қалыптасу, даму, өзгеру эволюциясын өз дәрежесінде таныта алмайды.
Сондықтан болар қазақ тіл білімінде соңғы кездері тілдік құбылыстардың
табиғатын тану жолында кешенді, жүйелі түрде зерттеу жұмыстары орын алуда.
Яғни, бұл бағыттар тіл мен сол тілде сөйлеуші халықтың өзара
байланыстылығын, тіл мен таным сабақтастығын, тіл мен тарих біртұтастығын
негізге алды. Ал бұл үрдіс түркітануда жаңа қалыптасып келе жатқан тілдің
саласы этнолингвистикамен тікелей байланысты. Академик А.Н.Толстой оған
төмендегідей анықтама береді: “...направление в языкознании, ориентирующее
исследователя на рассмотрение соотношения и связи языка и духовной
культуры, языка и народного менталитета, языка и народного творчества, их
взаимозависимости и разных видов их корреспонденции” [1].
Этнолингвистика (гректің “этнос” – тайпа, халық, француздың
“лингвистика”) деген сөздерінен тұрады. Этнолингвистиканың негізін
И.Г.Гердер, В.фон.Гумбольдт қалаған. Славян тіл білімінде этнолингвистикаға
Н.И.Толстой, А.Ф.Журавлев, В.В.Иванов, ал қазақ тіл білімінде А.Т.Қайдаров,
Е.Жанпеисов, Ж.Манкеева және тағы басқа ғалымдардың еңбектері арналған.
Этнолингвистиканың зерттеу нысаны этнографизмдер, яғни, этностың
болмысын танытатын “тілдік деректер”. Ал тіл деректері, әсіресе, салт-
дәстүр, наным-сенім, әдет-ғұрыптарда кең көрініс тапқан. Сонымен қатар әр
халықтың дүниетанымы, дәстүрлі көзқарасы өзгеше болып келеді. Бұл жерде
А.А.Леонтьевтің “...В основе мировидения и миропонимания каждого народа
лежит своя система предметных значений социальных стереотипов, когнитивных
схем, поэтому сознание человека всегда этнически обусловлено” деген пікірін
келтіруді жөн көрдік [2].
Этнолингвистиканың бір міндеті – сан алуан бұлақтардан (ауызекі
жанды тілден, ауыз әдебиеті үлгілерінен, лексикографиялық еңбектерден,
көркем шығарма жанрларынан, шежірелерден т.б) этнос болмысына қатысты
фактілерді тірнектеп жинау болса, екінші міндеті – оларды саралап жүйеге
салу, олардың мазмұнын айқындау, түсіндіру, қорыту, яғни оларды этностың
өзі туралы “сөйлете білу” [3]. Бір сөзбен айтқанда: “... на истории языка
очень прозрачно отражается история народа, который на нем говорит” [4;17].
Осы ретте қазақ тіл білімінде халықтық медицина атауларының
этнолингвистикалық табиғаты аса назар аудартады, өйткені бұл тақырыптық топ
ұлт, халық тіршілік-тынысының негізгі көрсеткіші және де бұл сөз
үйірлерінде ұлттық әдет-ғұрып, наным-сенімдер мол сақталған.
1.1 Медицина лексикасы мен терминдерінің зерттелуіне шолу
Халқымыздың даналығында Тарихты елемей тұрып, қазіргінің
қадіріне жету және болашақты болжау қиын делінген. Бұл тұрғыдан алсақ,
жалпы халықтар медицинасы тәрізді, қазақтың халық емінің де тамыры көне
дәуірден ғасырлар бойы тарихи тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе
жатқан халық мұрасы. Шынтуайтында, халық емі жоқ ұлттың бүгінге дейінгі
өмірі де, болашағы да болмас еді. Қазіргі медицинаның негізі мен іргетасын
қалаған да сол халық емі, яғни халықтық медицина екенін кім жоққа шығара
алар.
Демек, қазақтың халық емі де сол үлкен арнаның ықылым дәуірден
бері жалғасып келе жатқан өзекті бір саласы. Зерделей үңілсек, халықтардың
игілікті істері, дәстүрлері мен өнері тәрізді, шипалы емдік қасиеттері де
бір-бірімен тығыз ұштасып, бірін-бірі толықтырып отырған. Айталық,
Қазақстанның оңтүстік өңірі мен Орта Азия жерінен шыққан, есімдері әлемге
әйгілі ғұлама ғалымдар Әл-Бируни, Әл-Ризани, Әл-Фараби, Әбу Әли ибн-Сина
сияқты бабаларымызды бүгінгі ұрпақтары айрықша мақтаныш тұтады. Соның
ішінде қазақ топырағынан шыққан алғашқы орта ғасырлық дәуірдің ұлы ойшылы,
Шығыстың Аристотелі атанған энциклопедист ғалым Әбу-Насыр әл-Фараби бір
ғана медицина саласында Адам ағзалары жайлы, Жануарлар ағзалары жайлы
т.б. көптеген еңбектер жазған. Ал тек мұсылман жұрттың ғана емес, дүние
жүзі халықтарының мақтанышына айналған ғұлама ғалым әрі дәрігер Әбу Әли ибн-
Синаның медицина ғылымының тарихына қосқан үлесін тамсанбай айта алмаймыз.
Біздің кең байтақ елімізде әр ғасырда дарынды ақындарымыз өлең
жолдарын денсаулыққа арнағандары белгілі. Мысалы, Шал ақын адамдардың
денсаулығы психологиялық көңіл-күйге байланысты екенін былай сипаттаған:
Ашу – дұшпан болғанда, нәпсі жауың
Ақыл – тұрған алдыңда асқар тауың.
Жүрекке ашу келіп, толған шақта,
Дененің біле алмассың ауру-сауын - деген.
Тарихқа үңілсек, Орта Азия ғылымға және мәдени өмірге өз үлесін
қосқан. Соның бірі медицина саласы. Қазақ медицинасына өз әсерін тигізген,
өз заманында емші, дәрігер, оташы (хирург) болған Әбу Насыр Әл-Фараби
оташылдықпен айналысқан. Оның еңбектері шығыстың атақты дәрігері Әбу Әли
ибн Синаға үлкен әсер берді. Ибн Синаның 274 еңбегінің 50 шақтысы медицина
бойынша зерттеліп жазылған [5;1140-1143с.]. Оның Медицина ережелері,
Медицина ғылымының заңдары , Медициналық терминдердің сөздігі атты бес
томнан тұратын еңбегі, Медицина канондары деген бес кітаптан тұратын
медициналық энциклопедиясының алатын орны ерекше.
Медицина саласында мол мұра қалдырған екінші бір дәрігер – Исмаил
әл-Жүргини. Оның Медицина жайында ескертпелер, Патша медицинасы, Адам
ағзалары сияқты еңбектері бар. Ғалым адам денесінде құрттан болатын
(туберкулез) аурудың өте жұқпалы екенін ғылыми түрде дәлелдеген.
Иран ғалымы Рашид ад-дин Жамиғ ат-тауарих атты еңбегінде таза
медициналық тақырыпқа арналған трактат жазған. Шешек ауруының болу
себептерін, жоғарғы температураның болу себептерін көрсеткен.
Ал қазақ медицина терминдік лексикасының қалыптасу тарихы өте
ертеден басталады. Бұған дәлел бұдан бес ғасыр бұрын өмір сүрген шипагер
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының өз тәжірибесінен 1467 жылы медицина туралы
жазған Шипагерлік баян [6] атты еңбегі. Бұл еңбек 1994 жылы араб
графикасымен Үрімші қаласында , кейін 1996 жылы белгілі жазушы Бексұлтан
Нұржекеевтің бастамасымен Алматыда Жалын баспасынан қайта шығарылған.
Қазақтың дәстүрлі қоғамында қалыптасқан халық медицинасының
негізі деуге тұрарлық бұл Шипагерлік баянның мазмұндық құрылымы
Тұрлаулар деген кіріспеден, Қанықталғы, Нарықталғы, Дарымдалғы
деген үш тараудан тұрады. Оның ішінде Түптеме, Жіктеме, Аңғарымдама,
Нақтама, Дарым зәруаты, Айықтырым дарымдылығы деп аталынған алты бөлімде
халық медицинасының негізгі функцияларын атап көрсетеді. Оның Қанықталғы
тарауында ауру түрлеріне анықтама береді, ал келесі тарау Нарықталғыда
адам ауруларын анықтаудың нақтылы ілімдік әдістеріне тоқталады, үшінші
тарау Дарымдалғыда сырқаттардың ауруын емдеп жазудың әдіс-тәсілдеріне
тоқталады. Шипагерлік баянда аурулардың жекелеген атауларының
этимологиясы келтірілген.
Шипагерлік баян еңбегі Жәнібек ханның жарлығымен Ақордада
жазылған. Еңбектің Сарапшыдан деген бөлімінде өсімдіктен алынған жеті жүз
жиырма сегіз түрлі, жан-жануардан алынған үш жүз он сегіз түрлі, метал-
металлоидтардан алынған алпыс түрлі, яғни жиыны бір мың бір жүз сегіз түрлі
шипалық қасиеті бар өсімдік дәрілер берілгендігі көрсетілген. Шипагер
науқас адамдарға арнап 1050 түрлі шипа, ем аты және 4577 шипалық дәрілік
рецепт ұсынып, 430-дан аса адамның сыртқы және ішкі денесінің анатомиялық
тұлғалық атауын жазып қалдыруы мен тұжырымдары ғұлама шипагердің өзіне
дейінгі және бүгінгі шипагерлік ғылымнан алшақтығы жоқтығын айқындауда.
Ө.Тілеуқабылұлы шипагерлер тобын: теңдессіз шипагер, нағыз
шипагер, қараүзген шипагер, шипагер, емші, емкөс, жарғышы, қара емші,
қаншы, тамыршы, сынықшы, оташы, іш сипағыш, көзқарақшы, ішірткіші, бақсы,
жауырыншы, балгер, құмалақшы, болжағыш, аяншы, құшнаш, әулие, әнбие деп 24
түрге бөліп, оларға жеке-жеке анықтама беріп талдайды.
Таза қазақ тіліндегі медициналық ғылыми атаулардың өзі
халқымыздың ауру-науқастарды танып-біліп емдеу , дәрі-дәрмектердің қасиетін
танып істетуінің өзі де өте ертеден басталғандығын әңгімелейді.Осында
кейбір науқас-ауруды қалай атарымызды білмей, қытайша немесе халықаралық
атауымен атап, біздің тілімізде осы атауларды дәл атайтын атау неге жоқ деп
қынжылатынбыз. Мысалы, лыпыма тамыр (артерия), жылпыма тамыр (вена), алқым
ұрысы (боғақ), сор буын, қор буын, шор буын (ревматизм), кекжиме
(минингит), шалқалатпа (сіреспе), қатпа қадақ (өкпедегі туберкулез
беріштері), мерез, құлғана, т.б; қазақша қарғыс болып кеткен ауру аттары:
көктүйнек, қарақұрт, ұйықтама, қарашешек, шелей, қағынды, шемен сияқтылар.
Шипагерлік баян еңбегінде бас, төбе, шекелік төбе, маңдайлық
төбе, шүйделік төбе, құлақшеке, құлақ, көз, қарашық, мұрын, ұрт, езу,
үстіңгі ерін, астыңғы ерін, ауыз, тіс, қызылиек, таңдай, көмекей, тамақ,
алқым, жұтқыншақ, асқазан, қарын, аш ішек, тоқ ішек, қуық, ұйқы безі,
шажырқай, бүйрекмай, несеп, т.б. осы сияқты қазақы төл атаулар кеңінен
пайдаланылған және бүгінгі күні сол мағынада пайдаланылып келеді. Бас деген
атау қақбас деп аталынған. Бет томпағындағы қызаратын орынды ұят деген.
Адамның сыртқы құлағын қалқанқұлақ деп берген. Ақыл тісті өккім тіс деп
атаған. Бронх атауының ұлттық баламасы ретінде ашакеңірдек сөзін алған.
Ақтарманы қарын орнына алған [7;85.]
Шипагерлік баян кітабы арқылы Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының тек
қана ғұлама шипагер емес, сонымен бірге халықтың өмір салтына,
дүниетанымына, рухани мәдениетіне мейлінше қанық болғаны, өз заманының
терең ойлы, ұлтжанды тұлғасы болғаны айқын аңғарылады.
Медицина саласында арнайы зерттеу ісі нашар болғандықтан, орыс
тілінен қазақ тіліне аудару арқылы болса да септігін тигізуге тырысты.
Аударылып, басылған әдебиеттердің қатарынан мына кітаптар табылды: Қышыма
турасында, Орынбор, 1900; Мерез ауруы жайында, Орынбор, 1903; Оба
жайында қазақша әңгіме, Қазан, 1905; Құрт ауруы турасында, Орынбор,
1906; Арақ у яки арақтың захары, Қазан, 1907; Адам обасы турасында,
Орынбор, 1911.
Қазақ терминологиясының дамуының басталғаны 1920-1930 жылдар
болса, салалық медицина терминологиясы да осы кездерде дамыды. Медициналық
кітаптар мен кітапшалардың авторлары көптеп таралған аурулардың себебін
айқындап көрсетіп, емдеу тәсілдері мен сол ауруларға қарсы дәрі-
дәрмектердің қолданылуын түсіндіру үшін мәні әлі де айқындалмаған халықтық
лексикаға сүйенуге мәжбүр болды. Тап осы еңбектер қазақтың ғылыми
медициналық терминологиясының қалыптасуына қызмет етті.
Ал этнолингвистикалық тұрғыдан халықтық медицина терминдері қазақ
тіл білімінде толық зерттелді деп айтуға болмайды. Бұл зерттеулердің
қатарында Г.Танабаеваның Қазақ тіліндегі адамға қатысты ауру атауларының
уәжділігі атты кандидаттық диссертациясы [8], К. Аяпбергенованың Қазақ
тілі сабағында медицина лексикасын мамандыққа сәйкес оқытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері атты докторлық зерттеуін [9], Д.Мурзанованың Адам
анатомиясындағы ішкі ағза атауларының ұлттық сипаты атты кандидаттық
еңбегін [10] атап кетуімізге болады. Халықтық медицина терминдері
этнолингвистикалық тұрғыдан басқа шет ел ғалымдарының еңбектерінде толық
тұрғыда зерттелген деп айта аламыз. Бұл еңбектердің қатарында П.
Абдулхамидованың Лексика народной медицины шунганского языка атты
зерттеуін [11], В.С.Терехованың Лексика народной медицины (по материалам
лечебников XVII-XVIIIвв) кандидаттық диссертациясын [12] көрсетуімізге
болады. Автор халықтық медицина терминдерін зерттеудің маңызын былайша
көрсетеді: Термин народная медицина широко употребителен как в научном
языке (история медицины, этнографии), так и в языке художественной
литературы.
Анализ народно-медицинских названий имеет большое научное
значение. Во-первых, он позволит говорить о богатстве и семантическом
разнообразии народно-медицинской лексики, о ее глубокой древности,
различных источниках, из которых она формируется. Во-вторых, анализ народно-
медицинской лексики даст возможность отметить ряд основных характерных
особенностей медицинской народной терминологии: употребление в качестве
терминов слов общеразговорного языка, использование в роли специальных
терминов метафорически переосмысленных словосочетаний, наличие многозначных
терминов, обилие синонимов в составе народно-медицинской лексики,
заимствование иноязычных слов, вошедших в состав народной медицинской
терминологии. В-третьих, анализ лексики народной медицины позволит
определить место и значение этой лексики в процессе развития и становления
научной медицинской терминологии. Біз де өз зерттеуімізде ғалымның осы
айтылған пікірлерін басшылыққа аламыз.
1.2 Халықтық медицина атауларын тақырыптық жағынан топтастыру
Біз тек халықтық медицина атауларын қарастыруды мақсат етіп
отырғандықтан, медицина ғылымының дамуына байланысты тілімізде қосылып
жатқан мыңдаған ғылыми терминдік атауларды саналы түрде зерттеу
объектімізге қоспай отырмыз.
Аурудың халықтық атауы – бұл қарапайым халық тілі негізінде
көрінетін және ауызекі сөйлеу тілінде қолданылатын атау. Олар халықтық
сипат алады. Сондықтан, олар түсінікті болып келеді. Оларға формасының
қарапайымдылығы, сөздің фонетикалық жамылғысының дәстүрлілігі, табиғилық,
образдылық, номинация уәжінің анықтылығы тән. Халықтық атауларға тән
сипаттың бірі – олардың вариативтілігі, сондай-ақ, лексикалық қатарлары –
синоним, омонимдерінің болуы. Халықтық атаулардың семантикалық және
стилистикалық айырмашылыққа ие лексикалық қатарлары қызықты, қазақ тілінде
лексикалық варианттардың, синоним, омонимдерінің көрінуіне негізделеді, бұл
оның халықтылығының айырым белгісі.
Халықтық ауру атауларының басты критерийлері төмендегідей:
1. жасалуы жағынан халықтық сипатта;
2. анықтылық, образдылық, экспрессивтілік тән;
3. ғылыми баламаға қатысы бар;
4. сөйлеу тілі аясында қолданылуы;
5. түрленуі (лексикалық, морфологиялық).
Жалпыхалықтық ауру атауларының пайда болуы мен аталу себептері
халықтық наным-сенімдерден де көрініс тауып отырады.
Сонымен, тіліміздегі халықтық медицина атауларын жүйелеп,
саралап, сыр-сипатын ашу үшін оларды іштей топ-топқа бөле отырып,
тақырыптық жағынан топтастыруымыз керек. Сонда ғана бұл атаулардың
тіліміздің лексикасындағы орнын, қолдану ерекшеліктерін айқындай аламыз.
Сөздерді тақырып жағынан топтастыруда көбінесе тілден тысқары
қағидаларға сүйенуге тура келеді. Себебі сөздердің топтастырылуы белгілі
бір логикалық ұғымдарға негізделеді. Халықтық медицина атауларын
топтастыруда медицина ғылымындағы жүйелеудің, бөлудің қалыптасқан
принциптерін пайдаланамыз. Сонымен, қазақ тіліндегі халықтық медицина
терминдерін Ә.Қайдардың еңбегіне сүйене отырып [13], мынадай тақырыптық
топтарға бөлдік: 1. Халықтық дәрі-дәрмектер және оларды қолдану жолдары. 2.
Халықтық медицинада қолданылған емдеу тәсілдері. 3. Емшілік және оған
қатысты атаулар. 4. Адамның дене мүшелері мен ағзалары. Адам денесінен
өсіп шығатын және одан бөлінетін заттардың атаулары. 5. Ауру атаулары. 6.
Ауру процесіне қатысты ұғымдар. 7. Демалыс ұғымы.
1.2.1. Халықтық дәрі-дәрмектер және оларды қолдану жолдары
Тұрмыс-тіршілігін табиғатпен қоян-қолтық бірлікте өткерген
халқымыз
өміріне, күнделікті тұрмысына қажетті дүниені табиғаттан алған. Қазақ
емшілерінің ауру-сырқаулар мен ұзақ жылдар күресу барысында қолданып келе
жатқан алуан түрлі дәрі-дәрмектерінің қайнар көзі – ұлы табиғат және
табиғат дүниесіндегі хайуанаттар мен жәндіктер. Бұлар үш топқа бөлінеді:
1. Өсімдіктер; 2. Хайуанаттар мен жәндіктер; 3. Минералды заттар;
Сөйтіп табиғаттың тылсым сырларын игеріп, оны адам қажетіне
жарата білген халық емінің қасиетін ерекше айтуға болады. Қазақ емшілері
табиғи дәрілердің қасиетін білуімен бірге, оларды ем-домға пайдаланудың
әдіс-тәсілдерін де жетік меңгерген. Өсімдік атауларын тілдік тұрғыда
қарастырған ғалым Б.Қалиев өзінің Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары [14]
атты еңбегінде бірнеше өсімдік атауларына түсініктеме беріп кеткен. Біз де
осы ғалымның пікірлеріне сүйене отырып, өсімдік атауларын қарастырамыз.
Мысалы, таулы аймақтарда, жайлауда өсетін мамыр шөбі балалар
аурулары: қызылша, іш ауырғанда қолданылса керек. Бұл шөптердің
кереметтігін айқындай түсетін мақал да қалыптасқан: Мамыры болса, балайм
ульбейт эля [15;34], яғни мамыры болса, баласы өлмес еді, бұл мақалға
мағынасы жуық айналайын, жалбызым, қасиетіңді білгенде, өлмес еді
жалғызым тіркесін де айта кетсе орынды болар.
Мамыр ауызекі тілде, халық арасында қолданылатын сөз, оның әдеби
және ғылыми тілдегі атауы ащы жусан, кермек жусан, ермен. Кермек аталу
себебі, оны жеген сиырдың, саулықтың сүтінен ащы кермек дәм шығады.
Сондықтан да оны малшы қауым кермек жусан деп атаған. Жалпы мамыр сөзі
қырғыз, тува, хақас тілдерінде тыныш, береке мағынасын береді. Ал мамыр
айының бұлай аталуы шаруаға жайлы, жағымдылығынан болса керек.
Емдік өсімдіктер.
Қазақтар қолданған дәстүрлі тәжірибеде дәрінің мынадай түрлері
бар:
Оқ дәрі: араның балынан балшық дәрі жасалады, оқтың үлкеніндей дәрі
жасалады. Талқан дәрі: Ұзақ дауалауға тиісті болған ауруларға берілетін
күрделі дәрілерді залалсыздандырған соң, талқан дәрі дайындап береді. Атпа
дәрі: қан же, мұрын өтпесі, қабынуы сияқты мұрын жолы ауруларына насыбай
ретінде атқызады. Шөп дәрі: шөп дәрілерді қайнатып, бөліп сүзіп алған соң
бұғы мүйізі, меруерт тасы, сиыр өтін қосып дайындайды. Сорпа дәрі: шөпті
қайнатып, суын сүзіп алып оған шекер, яки сүт қосып ішкізетін дәрі. Тамшы
дәрілер. Ішуге, көзге, құлаққа тамызу үшін әртүрлі дәрілерден түрлі
мөлшерде әзірлейді. Сылама дәрілер. Аю, борсық, жылқы, қаз, т.б
жануарлардың іш майларын шыжғырып, сылап жағуға әзірлейді. Шәрбат дәрілер.
Бірнеше түрлі дәрілерді суда қайнатып, оған шекер, бал қосып әзірлейді. Бұл
дәрілер балалардың ішуіне қолайлы болады. [16;13]
Адыраспан. Емдік, шипалық қасиеті мол, халықтық ем-домда көп
қолданылатын өсімдіктердің бірі. Адыраспанды жиып аларда
Ассалаумағалейкум, адыраспан! Ем болсын деп жіберді Омар, Оспан деп айтса
шөптің емдік қасиеті жойылмайды деп сенген. Дене сырқырағанда, аяқ-қол
қақсағанда, желқұздан қозған буын ауруы, құяң, адамға тіл, көз тигенде
пайдаланады. Адыраспан, адыраспан шыққан жерді, сірә, баспан деп келетін
магиялық формула-тіркес адыраспанның дәстүрлі түсінікке сәйкес айрықша
қасиетіне байланысты қалыптасса керек. Адыраспанды ирак халқы уарау
аспанд деп атайды, бұл барлық ауруға ем деген сөз екен. [17]
АқжалбызПіннә. Біржылдық немесе көпжылдық шөп. Алақан түлеп,
аяқ қотыр болғанда, асқазан мен ішектің жедел қабынуына, күн өткенде,
тұмауратып, бас ауырғанда.
Ақжүрек. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Жас балалардың кеңірдек
қабынуына, тұмаудан асқынған жөтелге.
Аққайың. Қапқа салған аққайың жапырағын, күн көзіне тастап,
борсыған соң, төсекке салып жаймалап, науқас адамды үстіне жатқызады.
Бірнеше сағат терлетеді. Тәсіл аққайың бұлауы аталады. Қазақ тарихында
небір қайың сауған, ел ауған қиын замандарда , жұт кезінде адамдар қайың
шырынын талғажау еткен. Оны алу үшін көктемгі бүрленген шағында қабыршық
сызаттары арасын тесіп, оған шүмек жілікті көлбеу орналастырып ағызып
алады. Ғылымда диетотерапия аталатын мұндай шаралардың бір түрі емшілік
тәжірибесінен туындаған жарату, ашықтыру амалын атайды.
Ақкекіре. Жөтелге, қан құсқанда, туберкулезге.
Аққорғасын. Безгек, битті, шыбын, масаны өлтіру үшін, сіреспе
ауруына, тісті құрт жеп ауырғанда.
Аққыша. Біржылдық өсімдік. Буын қабынуында, тұмауға.
Ақлобы. Көкөніс, тұқымы. Асқазандағы желді айдау, жөтел, құлақтың
қабынуында.
Ақнар. Сүйел, шиқан, сыздауық шыққанда.
Ақтерек. Теміреткі. Ақтеректі өртеп, күлін ыстық майға
араластырып жағады.
Ақшекер. Қант қамысының сығып алынған шырынынан жасалған шекер.
Ас сіңбей жатқанда ақшекерді араққа ерітіп ішеді.
Ақшұғынық. Шөптесін өсімдік. Қан қысымының жоғарылауы, тершеңдік.
Алақат. Өсімдіктің тамыр, сабағын дәріге пайдаланады. Бел
омыртқаларының қақсауы.
Алмұрт. Қуық пен несеп жолдарының қабынуы. Алмұрттың жапырақтарын
қайнатып ішкізеді.
Алоэ. Сыртқы жараның қанауы, тісті құрт жеу, үлкен дәреттің
құрғауы.
Алпиния тұқымы. Несеп тоқтамау, іш өту. Суға қайнатып ішеді.
Алтай усойқысы. Жылан шағу, асқазан рагы, тұмау.
Анар гүлі. Бүйрекке тас байлану, жұмыр құртты түсіру, мұрыннан
қан тоқтамау.
Арала. Ағаштың жемісі, дәмі ащы. Асқазан мен ішек жаралары, көру
қуаты төмендеу, шашқа ақ түспеу үшін пайдаланады.
Арпа бедиян. Шөп тектес өсімдік. Жылан шағу, шыжың, ішекті қара
суық алу.
Арпа жапырағы. Арпаның дәнін дәріге пайдаланады. Бауыр қабынуда
ыстық суға салып, сұйықты сүзіп ішеді.
Арша. Асқазан ауруы, керең, тамақ ауруы, шемен ауруы, ішек құртын
айдап шығуға арша ұрығын пайдаланады.
АскөкЖұпаршөпКөжесай. Көкөніске жатады. Жылан шағу, қызылша
сыртқа шықпағанда қолданады.
Асқабақ. Балалардың жұтқыншағы қабыну, жүрек әлсіздігі, көкжөтел,
омырау сүтінің азаюы, ішті таспақұрт жайлау.
Атыз қырықбуын. Жарақат, несеп жолы қабыну.
Ашытқы шырмауықЖалаңаш шырмауық. Жынды, есалаң аурулар, сіңір
тартылуда қайнатып ішеді.
Ащы ермен. Буын қабыну, құлақ ауруы, тамақ ауруы.
Ащы өрік. Бұл жемістің аздап уы бар. Дәріге дәнін қолданады. Іш
қатуға, бауыр қабынуына, жөтелге.
Ащы жабайы зығыр Ащы итжұмыршақ. Бүйрек қабыну, ішке су жиналу.
Ащы қарбыз. Өрмелегіш көпжылдық өсімдік, жемісі, тұқымы, қабығы
бәрі дәрі болады. Жүрек шаншу, қақырық түспеу, омырау сүті шықпау, үн
қарлығу, іш қату.
Ащы мияАқмия. Қышыма, бөрткен, іріңді шиқан.
Аюбалдырған. Шөп тектес өсімдік. Бел ауруы, артерияның қабынуы,
қаназдық, сыздауық, шаш түсу.
Аюбас тікенҮлкен ақтікен. Қан тасу, қан түкіру, күйік, сарыбас
қотыр.
Әлбұршақ. Біржылдық шөптектес өсімдік. Тұқымын піскенде кептіріп
алып, дәріге пайдаланады. Іш өту, дене әлсіздігі, шыжың.
Бадам дәні. Жоғарғы жағы жайыла өскен ағаш. Құлақ ауырғанда бадам
майын тамызады.
Бақажапырақ. Есекжем бөртпесі, қызылшаның сыртқа шықпауы,
несептің дұрыс келмеуі.
БақбақТозғанақСарғалдақ. Асқазан жарасы, омырау безінің
қабынуы, тамақ баспасы.
Балдыркөк. Демікпе, қан қысымының көтерілуі, сүйел, улану.
Балқарағай дәні. Жөтел, өт, несеп айдайды.
Балшық иірі. В.А.Меркулов еңбегінде бұл өсімдік Индиядан
Португалияға XV ғ. әкелінген, сосын барып Европаға таратылған дейді.
Дегенмен, осы өсімдіктің Европа мен батыс Азияға таралуы туралы тарихта бір
аңыз бар. Бұрынғы жаугершілік заманда сарбаздар өзен-көлдерден айыр
өсімдігінің өсіп тұрғанын байқаған. Сол сулардығы айыр тамырларын жинап
алып, жол бойындағы кездескен суларға тастап отырған. Міне, осындай жолмен
татарлар Европа жеріне осы айыр өсімдігін таратқан. Иір ауырған жерді
тыныштандыратын, қақырық түсіретін, жел шығаратын дәрі ретінде көптен
белгілі. Оған дәлел ретінде М.Қашқари сөздігінде әр нәрсенің алдын алу
керек дегенді үндейтін иірі болса, ер өлмес тұрақты тіркесі бар.
БаянышБаялыш. Шөбі дәрі болады. Баспа, соқырішек, улы жәндіктер
шағу, ыстықтан іш өту.
Беже. Бұта тектес кішілеу өсімдік. Жемісінен дәрі жасайды.
Асқорытудың бұзылуы, балтыр еттің тартылуы.
Бидай. Көздегі ақты емдеу, омырау сүті шықпау.
БозаршаЕкпе арша. Қайызғақты кетіруде, ұйқы қашқанда, жүрек
шаншығанда.
Бозермен. Жөтел, тұмау. Суға қайнатып ішеді.
Борпылдақ саңырауқұлақТозғақ. Жарадан қан ағу, үн шықпау,
тікішектен қан келу.
Бұйдакендір. Сабағы тік өсетін көпжылдық шөп тектес өсімдік,
тұқымы, жапырағы, тамырынан дәрі жасайды. Қанды несеп келу, суға күю,
сусамыр, тамақ ауруы, тершеңдік, улы жәндіктер шағу, іш қатуға дәрі
есебінде қолданады.
БірсалаКемекБоташақ. Тамырын дәріге пайдаланады. Есекжем,
тұмаудан бас ауыру.
Гүлбуын. Босанғаннан кейін іштің ауыруы, көзге ақ түсу.
Дала жалбызы. Бауырдың алғашқы қатаюы, қан тамырлары бітелу.
Дала қараандызы. Асқазан қабынуы, тұмау.
Долана. Дәрілік мақсатта гүлі мен жемісін пайдаланады. Асқазан
ауруы, жүрек ауырғанда долана гүлін ыстық суға салып, бықтырып ішеді.
Дермене. Шымкент облысының Шаян, Арыс, Шәуілдір аудандарында
өседі. Бұрын халық медицинасы ішекте болатын құрт ауруларының бәріне қарсы
осы дермене шөбін пайдаланып келген. Арабтар оны киелі шөп деп атапты.
Екпе қалампыр шөп. Тік сабақты, топтасып өсетін, көпжылдық
өсімдік. Мұны кейде қытай қалампыры, балықшөп деп те атайды. Кіндіктің
қызарып қабынуы, несеп жолының қабынуы.
Екпе қараөлең. Шөптің жерүсті және масағын дәріге пайдаланады.
Мұрынның қанауы, тұмау, тері қышымасы, үлкен дәреттің қан аралас келуі.
Екпе сарымсақ. Дәріге түйінін пайдаланады. Тұмау тиіп бас ауру,
сүйел, жазылмаған сыздауықтарды емдегенде әсері мол, ұсақтап турап жейді.
Емен жапырағы. Жатыр түсу, тікішек айналу, несеп қан аралас
келгенде.
Емен қабығы. Тіс еттері қабынғанда, суық тигенде.
Ермен. Көпжылдық шөптесін өсімдік. Асқазан, буын қабыну, ішектің
жедел қабынуы.
Есекмия. Улы өсімдік, мал жемейді. Шөбі мен піскен жемісінен дәрі
жасайды. Асқазан, шаш түссе.
Жабайы бұршақ. Жабайы бұршақтың сөлі дәрі болады. Жарақаттанған
жердің ісінуі, зақымдану.
Жабайы долана. Асқорыту қызметінің бұзылуы, қан қысымын
төмендету, таспақұртты түсіру.
Жабайы итмұрын. Асқазан жолдары мен зат алмасудың бұзылуына
тұнбасын апта бойы ашқарында күніге ішеді.
Жабайы көкнәр. Өн бойы түкті, сындырсаң ақ түсті сұйықтық ағып
шығады. Жемісі дәрі болады. Бас ауруы, демікпе, іш өтуде тұнбасын ішеді.
Жалбыз. Өне бойынан хош иіс аңқып тұратын көпжылдық өсімдік.
Айналайын, жалбызым, қасиетіңді білгенде, өлмес еді жалғызым тіркесінде
жалбыздың емдік қасиетін кейінірек, баласы шетінеп кеткесін барып байқаған
адамның өкініші жатыр. Ал жалбызды жерде жан қалар тіркесі тікелей жалбыз
өсімдігінің емдік қасиетіне байланысты алынып тұр. Оны халық өкпе қабынып
ауырғанда, бүйрек, бауыр ауырғанда ем үшін пайдаланып келеді. Мысалы,
ыстығы көтеріліп жатқан жас баланы жұлынып әкелінген жалбызға бірнеше
сағатқа орап тастаса, ыстығы қайтады.
Жантақ. Тікенді, көпжылдық өсімдік. Қантышқақ, іш өтуде тамырын
ыстық суға салып, тұндырып ішеді.
Жаңғақ. Құрамында белок, май, қант, А, С, Е витаминдері бар, ұзақ
тәжірибе арқасында емшілер жаңғақтың сыртқы қабығы да, дәні де, майы да,
ағашының гүлі мен діні, бұтасы мен жапырағы әртүрлі ауруды емдеуге қажетті
дәрі екендігін анықтаған. Бел мен аяқтың қақсауы, жатыр мойнының рагы,
қотыр ауруы, тышқанқорық ауруларына қолданған.
Жаужұмыр. Сасықтау иісі бар өсімдік. Тамырын дәріге пайдаланады.
Дене әлсіздігі, қаназдық.
Жауқазын. Тамақ бездері қабыну, ісікке қолданады.
Желайдар. Көпжылдық өсімдік, шөптің тамыры дәрі болады. Қан
тоқтату, несеп жүргізу, омырау сүтін молайтады.
Желқуар. Сарғалдақ тұқымдас өсімдік, дәріге жапырағын
пайдаланады. Қышыма қотырға, асқазан қабынуына.
Жемжеміл. Көпжылдық өсімдік, хош иісті, бұрыш дәмдес келеді. Сулы
ісік, тұмауға суға қайнатып ішеді.
Жерқонақ. Тамыр сабағы дәрі болады. Сары ауру, ішек қабынуы,
жоғарғы тыныс жолының қабынуы.
Жиде. Бұтақтары тікенекті, құрғақ, тұзды жерлерде өсетін өсімдік.
Күйік, қақырық түсіру, қан тыю, отқа, ыстық суға күйгенде.
Жолжелкен. Су ішінде өсетін өсімдік. Шиқан, қуық шаншу, несеп
жолының қабынуына қайнатып ішеді.
Жоңышқа. Шөп тектес өсімдік, мал азығы үшін өсіріледі. Денені
қуаттандыру, қол-аяқтың қалтылдауы.
Жусан. Жіңішке ауруына ішеді.
Жұмыршақ шөп. Бүйректің созылмалы қабынуы, қан қысымы жоғарылау.
Жүгері қабығы. Астық тұқымдас, біржылдық өсімдік. Қан тасу, өтке
тас байлану, тершеңдік.
Жүрекжапырақ. Түйнек сабағы дәрі болады. Іш өтуге қайнатып ішеді.
Жібек қараған. Бұршақ тұқымдасына жататын бұта. Жүйке әлсіздігі,
ушыққан жара, ұйқысыздық.
Жөтелшай. Көп жылдық дәрілік өсімдік. Жөтелшай медицинада жоғары
тыныс жолдары қабынғанда қолданылады (Ә.Іскендіров).
Зығыр. Дәріге тұқымын пайдаланады. Асқазан, ішек ауруларына,
күйікке, сусамыр, ұлғайған жара.
Изен. Жартылай бұта тәрізді өсімдік. Оны кейде жабайы сібірткі
деп те атайды. Изеннің дәндерін емге қолданады. Несеп жолының қабынуы,
сүйел.
Итжүзім. Шөп тектес улы өсімдік. Дәрі үшін тамырын пайдаланады.
Бүйрек қабыну, қан тасу, шиқан, іш өткізу үшін ішеді.
Итмұрын. Жемісі сопақша, қызыл түсті, ішінде дәндері бар. Қан
түкіру, безгек, тамаққа тәбетті ашу.
Итсигек. Үстіне қазанды жауып, күзде уын қырып алып, шыны құтыға
салады. Уды өлексеге сепсе, аң атаулы сеспей қатады. Ал қышыма қотырға
басқаша тәсілмен дайындайды. Тамырын келіге түйіп, ұнтақтайды. Ұнтақты
шүберекке түйіп, суға бұқтырады. Бұқтырынды су ашып, дертке дауа дәрі болып
тұрады [18;127]. Бұл өсімдіктің итсигек деп аталуы ит осы өсімдіктің
жанынан өткенде бұтын бір көтермей өтпейтініне байланысты болуы керек.
Иісті қараөлең. Шөптің жерүсті бөлігі және масағын дәріге
пайдаланады. Мұрыннан қан аққанда, тұмауда суға қайнатып ішеді.
Камфора. Дәріге жапырағын қолданады, одан камфора алынады. Іріңді
бітеу жара, баланың таз ауруы, буын ауруларына. Камфораны күкіртке
араластырып, күнжіт майына бұлғап, отқа қыздырып таңады.
Капуста. Бас ауруларына, тамақ баспасы.
Кәріқыз. Тамыры мен жапырақтарында емдік қасиет бар. Асқазаннан
қан кету, бүйрекке тас байлану, сулы бөртпеге.
Кәуіл. Тарбиып өсетін түйнегі бар өсімдік. Асқазанға, жүрек
ауруына, аяғы ауырған адамдарға.
Кендір дәні. Кендір тұқымдасына жататын көпжылдық өсімдік. Қанды
несеп келгенде, терлеп тоқтамағанда, ішектің бөгелуіне ішеді.
КөкбасШайшөп. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Бөбешіктің
қызаруы, тістің қақсауы, іш ауыру.
Көкермен. Далалы жерлерде арамшөп есебінде өседі. Безгек, бауыр
қабынуда тұнбасын қолданады.
КөкемаралЖасақшөп. Ауыз уылу, жоғары қан қысымы, буын ауыру.
КүнбағысКүнбағарШекілдеуік. Асқазанға ас сіңбеу, жоғары қан
қысымы, көкжөтел, күн өту, қан тасу, құстыру, тіс ауруы.
Күнжіт. Дәрі жасауға майын қолданады. Қан ауруларына майын
ішкізеді.
КүнтудыҚұтаншөп. Асқазан, өңеш жарасы, сулы қотыр.
Күріш. Белсіздік, іш өтуге суын ішеді.
Күшала. Ыстық жақта өсетін улы емдік шөп. Жалпы күшаланы
қолданған адамның өңіне қан жүгіріп, қуаты артып, бойын меңдеген ауруды
жеңіп, содан күш алатын болғандықтан, өзіңмен бірген күш ала шық деген
мағынада күш ал – күш ала – күшала атауы қалыптасқан болуы керек деп
жорамалдаймыз дейді өз зерттеу еңбегінде Ш. Сейітова [19]. Көп жортқан ит
күшалаға жолығар деген мақал бар. Ол әр үйдің есігінде жүріп, бұралқы болып
өскен иттер ерте ме, кеш пе, әйтеуір, күшаланы үйден тыс жерден, даладан
тауып алып, еркін жеуі мүмкін, ондай жағдайда ол қатты ауырады, тіпті, өліп
те қалуы мүмкін. Күшала жеген иттей деген сөз содан қалған. Бет-ауыздың
қисаюы, жарым дене жансыздану, таз ауруы.
Қарбыз. Өт және іш жүргізеді, бүйректегі құм мен тасты тазартуға
емдік қасиеті зор. Халық медицинасында қарбыздың жемісін шемен мен сары
ауруға қарсы қолданады [20;99]
Қауын сабағы. Аздап улы болады. Мұрынның ет өспесіне талқандалған
қауын сабағын мұрынға насыбайша атса, мұрынның сары суы тамып, өспе
кішірейеді.
Қауын тұқымы. Ауыз сасығына қауын тұқымын талқандап, ашқарында
ауызды ысады немесе балмен араластырып дәрі жасап тіске басады.
ҚожашөпҚырангүлҚарғалдақ. Белсіздік, қанды жара, тіс қақсау.
Түйетабан. Дәні дәрі болады. Безеу, қанды тыю, өкпенің іріңді
ісігі, шиқан мен сыздауыққа қолданады.
Түйнеқонақ. Шөптің дәні дәрі болады. Бүкіл дененің қақсап ауыруы,
тауықсоқыр, тіс қақсау, уланғаннан іш өту.
Түйіншөп. Іш ауыру, жүрек қалыпсыз соғу, жүйке бұзылғанда.
Тікенқурай. Ішекқұртқа гүлін қайнап тұрған суға салып
түймешетенмен араластырып ішеді.
Уқорғасын. Улы өсімдік. Бастың сақинасына, буын қабыну, улы
жәндіктер шаққанда пайдаланады.
Үпілмәлік. Шөп сабақтас, ағаш құрайтын өсімдік. Өте улы. Майы іш
жүргізетін дәрі. Сыздауыққа үпілмәлік майын жағады.
Шашыратқы. Көкпеңбек шөп. Серті бойынша бұл шөпті күн шығар-
шықпаста немесе кешке күн батып бара жатқанда алады. Тамырынан жасалған
дәрілердің өт айдайтын, бауыр, бүйрек ауруларын емдейтін, қант диабетін
емдейтін қасиеті бар. Күн өткен, денесі күйіп ауырған балаға суға салып
қойып, ішкізіп, онан соң суына түсіреді [21;135 б]
Шегіршін. Ағаш. Жүйке әлсіздігі, құлақтан ірің аққанда, қуық пен
жатыр қабынғанда ішеді.
Шоңайна тікен. Асқазан, ішек, бауыр, өт қабынғанда ішеді.
Шырғанақ. Жиделер тұқымдас, бұтақты тікен бұта. Дәрілік мақсатқа
жемісін, шырынын, жапырақтары мен дәндерінен алынатын майын қолданады.
Асқазан жарасы, әртүрлі тері ауруларына пайдаланады.
Тошала. Шөп тектес өсімдік. Желөкпе демікпесіне тамырын қайнатып
ішеді.
Тұт ағашы. Бала жөтелі, улы жәндіктер шағу, ұмытшақтыққа пайдалы.
Түйеқарын. Тікенді шөп, қаңбақ. Қышымаға түйеқарынды қайнатып,
суына түседі.
Қазтамақгүл. Қантышқақ, баспа ауруына ем. Бұл өсімдік орман,
шалғын жерлерде, бұта арасында өседі.
Қайың жапырағы. Тамақ, өкпе қабыну, сынықты біріктіру үшін,
ішектің жедел қабынуына пайдалы.
ҚалақайШақпашөпҚышыма. Өн бойында шақпа түктері бар өсімдік,
теріге тиіп кетсе, жылан шаққандай ұйытады. Сондықтан оны шақпашөп деп
атаған. Буын қабыну, есекжем, қанды тыю, мақау ауруы, шуаш.
Қалампыр. Көпжылдық өсімдік, гүлдеп тұрған кезінде жинап
кептіреді. Безгек, тер шығаруда тұнбасын қолданады.
Қамыс тамыры. Қызылшаның сыртқа шықпауы, дененің сарғаюы,
несептің аз әрі сарғайып келуі.
Қант қызылшасы. Дәріге қызылшаның тамыр түйнегі мен жапырағын
пайдаланады. Көкбауыр ауруы, қайызғақты кетіру, іш кірнесі.
Қарабұрыш. Ыстық белдеуде өсетін ағаштың жемісі. Көп кекіру, сал
ауруы, жөтелге ем.
Қарағай. Шайырынан дәрі жасайды. Балалардың қышыма бөртпесі, тіс
қақсау.
Қарағай шікілдеуік. Қарағай өсіп шығатын ағашты балқарағай деп
атайды. Піскен кезінде шікілдеуігін қағып алады. Тұқымының сырты қызыл
күрең, дәні ақ болады. Дәні тәтті, майлы, жегенде бал татиды. Асқазан
ауырғанда, тамаққа тәбетті арттыруда шайнайды.
Қарақат. Асқорытудың төмендеуі, қан қысымын төмендету, қантышқақ
ауруларына ішеді.
Құланқурай. Түймеқурай, жалбыз, тікен деп те аталады. Балалардың
іш қатуы, күйік, үлкен және кіші дәреттің тоқтауына ішеді.
Құлмақ. Шырматылып өсетін өсімдік. Кеңірдектің қабынуы, сыртқы
жарақаттың қабынуына пайдаланады.
Қызғалдақ. Аяқ сырқырағанда қызғалдақ дәнін қайнатып, майын
шығарады, сол майды жағады.
Қызылмия. Тамыры ем болады. Асқазан жарасы, қорғасыннан улану,
ұйқысыздыққа ішеді.
Қызылшұғынық. Тамыры дәрі болады. Бой бұзылу, жарым дененің
салдануы, бетауыздың қисаюы.
Қылша. Тік өсетін, жіңішке бұта тектес өсімдік. Шуаш, ішті
жұмсартуда қолданады.
Қырықбуын. Жерүсті бөлігі дәрі болады. Көзден жас ағуы, сүйел.
Қыша тұқымы. Жөтел, жара, қастың түсуі, ұстамалы талма,
тұмауратып тер шықпау.
ТаспажоңышқаҚызылтаспаҚұсқуығы ҚұмырсқашөпЖер
жоңышқа. Біржылдық шөптектес өсімдік. Бүйректің қабынуы, жұмыр құрт ауруы,
қармақ құртты түсіруге қайнатып ішеді.
Тау жалбызыҰсақ жапырақты жалбызКөкемаралШетпе шөп. Ұйқы
қашқан кезде, тұмау тигенде, көз қабығы қабынғанда.
Қарамық. Бел шойырылу, омырау сүті азаю.
Қараандыз. Көпжылдық өсімдік, тамырын дәрі ретінде қолданады. Бас
ауруы, көкірек ауыруы, тұмау, ұмытшақтыққа қолданады.
Қараөрік. Ішек жолдарын жұмсартады, жөтелді басады, демікпені
тоқтатады.
Қара сабын. Итсигек өсімдік күлінің сүзген сілтісіне малдың
сүйегін қосып қайнатады. Ол әбден қайнап, ботқаға айналғасын, одан сабын
жасайды. Қара сабын халықтың киім-кешек, дене тазалығын сақтауға
көмектеседі, түрлі жұқпалы аурулардан сақтайды.
Маралбалдырған. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Тамырынан дәрі
жасайды. Буын қабыну, тұмауға ішеді.
Меңдуана. Ә. Қайдаров меңдуана сөзінің этимологиясына байланысты:
Бұл сөз иран тілдерінде банг (үнді қарасорасы) және девона (ақылынан
адасқан, есерсоқ) деген дербес екі сөздің бірігуінен, яғни қазақ тілінің
фонетикалық ерекшеліктеріне сәйкес банг сөзі мең формасына, девона сөзі
дуана формасына ауысу арқылы жасалған [22;128], - дейді. Асқазан кірнесі,
құлақ қабыну, қышыма, тісті құрт жеу.
МойылШомырт. Мойылдың жемісі, ағашының қабығы емге қолданады.
Қан қысымын төмендету, іш өту.
Оймақгүл. Қаназдық, құлақ шыңылдау, тершеңдік.
ОйраншөпЖербас. Бел ауыру, қан түкіру, мұрыннан қан ағу, ішек
қабыну.
Ошаған. Екі жылдық өсімдік, тамыры жуан. Көз қарауыту, қол-аяқтың
дәрменсізденуі, тіс қақсау.
Өрік. Қақырық көбейгенде шағып, дәнін жейді.
Пияз. Құлақтың естімей гуілдеуі, улы жәндіктер шағу, тұмау.
Рауғаш. Таулы жерде өседі. Балмен араластырып, күніне бір
қасықтан төрт уақыт жеп жүрсе, өкпе ауруының барлық түрлеріне ем [23;346 ]
Раушан гүлі. Іш қату, іріңді қотыр.
СабынкөкҚаратамырҚаражұмыр. Тамыры науқасқа шипа. Бадамша
бездің қабынуы, жұтқыншақтың қабынуы, өкпе қабынуда қайнатып ішеді.
Сарана. Жүрек қысылу, жөтел, жүйке әлсіздігі.
СарыағашКөк бояу. Бұта тектес өсімдік. Кеңірдекшенің созылмалы
қабынуы, қан қысымы жоғарылау, тамақ ауруы.
Сары бұрышИісті бұрыш. Жұмыр құрт ауруы, терінің майланудан
қабынуы.
СарықарағанСары торғайгүл. Бұта тектес өсімдік, ауыз уылуда
тамырын қайнатып, қайнатпасымен ауызды шайқайды.
Сарымия. Оны Алтай сарымиясы, түлкімасақ деп те атайды. Бүйрек
ісу, тершеңдік, шиқан мен сыздауықтың аузы шықпау.
Сарымсақ ағы. Асқорыту жұмысын жақсарту үшін, тұмау, демікпе,
күбірткі.
Сасық қоғаСу қоғасыАқ қоға. Қоғаның тамыры дәрі болады.
Асқазанның қабынуы, бел-аяқтың ауыруы, іш кебу.
Сасыр шайыры. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Сабағынан шығатын сүт
тәріздес сұйықты дәріге қолданады. Демікпе, көзге ақ түсу, сыздауық
шыққанда, ұйқысыздық.
Сегізбұрыш бедиян. Ағаш жеміс, тұқымы көкшіл, дәмі ащы. Тұқым
сыртындағы қабығынан дәрі жасалады. Бүйрек және қуыққа тас байлану, жөтел,
мұрыннан су ағу, сал ауруы.
Сиырсілекей. Көпжылдық өсімдік. Қаназдық, қан түкіру, қотыр.
СұлушашСеміз шөпӨлмесшөп. Сұлушаштың жерүсті бөлігі дәрі
болады. Сыздауық, қармақ құртты түсіру, сүйелді кетіру.
СүзгітарақТүлкіқұйрық. Көпжылдық шөп тектес өсімдік. Құртты
түсіруге суға қайнатып ішеді.
Сүйел қынаСақалды қына. Қына тектес өсімдік. Бүкіл өсімдігін
дәріге пайдаланады. Сыртқы жарақаттан қан аққанда, ісіктерге.
СүттігенСабақты сүттіген. Тіс қақсау, үлкен-кіші дәрет тоқтап
қалу, дене сарғаю.
Темекі жапырағы. Асқынған жараға ұнтақтап себеді. Үсік жарасына
өртеп, ыстық күлін себеді.
Тобылғы. Асқазан, жүрек ауруларына, іш өткенде.
Томағашөп. Бас ауруы, тыныс жолының қабынуы.
Томардәрі. Халық сырағақ, маралқурай, марал құлақ деп те атай
береді. Мерез, шаштың қайызғағы, үлкен буынның ісінген созылмалы ауруына
пайдаланады.
ТорғайшөпЕңлік шөпТорғайжем. Көпжылдық өсімдік. Шөптің тамыры
дәрі болады. Қызылшадан сақтану, қанталау күйік.
Тал. Биік өсетін ағаш. Қан кету, қастың түсуін тоқтату, тіс
қақсау, шиқан шыққанда.
Таңқурай. Шыжың, қан құсу, іш өту, белсіздік.
Тараққұйрық. Көпжылдық өсімдік. Жылан шағу, қан түкіру.
Тас қына. Жартастардың беттерінде жабысып өседі. Белсіздік,
суықтан бел ауыру, тамақ сіңбеу.
Тас майы. Таулардағы тал, шөп өсетін шатқалдардағы жартастарда
жабысып тұрады. Қолмен уқаласа май сияқты жұмсақ болғандықтан, халық оны
тас май деген. Ауызы шықпаған шиқан, сыздауыққа тас майын жапсырып қойса,
ісікті қайтарады.
Бөлтірік. Бұл шөпті ушылар қазанмен жауып, күзде бабына келгенде
алады. Қазанға арқан байлап, арқанның ұшы арқылы қазанды төңкереді. Бұны
таралғыға, үзеңгіге жағып адамдар өз дұшпандарын, кектенген кісілерін де
өлтірген [24;91].
Жыланқияқ. Балалар шошымасы, жараның еті жетілмеу, құлақтың
гуілдеуі.
Қойбалдырған. Тамыры жуан әрі ұзын көпжылдық өсімдік. Бел ауруы,
созылмалы буын қабынуына қайнатып ішеді.
Дәрілік мал өнімдері мен хайуанаттар ағзасы.
АлакүлікКүлік. Қоңыздың бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz