Корпоративтік бағалы қағаздар портфелін басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I. КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005.2007жж. бағалы қағаздар нарығына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының институционалды инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3. Қазақстан Республикасындағы корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ІІІ. КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1. Қазақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының әлсіз дамуының себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелін жетілдіруге ықпал ету шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
I. КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005.2007жж. бағалы қағаздар нарығына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының институционалды инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3. Қазақстан Республикасындағы корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ІІІ. КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1. Қазақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының әлсіз дамуының себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелін жетілдіруге ықпал ету шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Тақырып өзектілігі. Бағалы қағаздар нарығының дамуымен қатар Қазақстан Республикасының өндірісінде корпоративтік бағалы қағаздар кең көлемде дамуда. Корпоративтік бағалы қағаздар біздің экономикамыз үшін өте қажет. Себебі, осы корпоративтік бағалы қағаздар шығару арқылы біздің еліміздің потенциялы мықты ірі кәсіпорындарымыз дамиды, елдің экономикасы жақсарады, халықтың тұрмыс жағдайы көтеріледі. Бағалы қағаздар нарығын дамыту, жетілдіру – қазіргі Қазақстан Республикасында өте өзекті мәселе болып табылады. Себебі, қоғамдық өндірісті жетілдіру ол тікелей бағалы қағаздар нарығымен тығыз байланысты. Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығының қатысушылары өзінің бағалы қағаздарымен мәміле жасауында сенімді қызмет етуші механизімді қажет етеді.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған диплом жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды:
• бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздерін қарастыру;
• корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы;
• Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына талдау;
• корпоративті облигациялар инвестиция көзі ретінде: қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару тиімдірек болып отыр, себебі корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары. Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар күнннен күнге көбейе түсуде. Дәл қазіргі кезде корпоративті бағалы қағаздар нарығында акцияға қарағанда облигацияны шығару жоғарғы деңгейде дамып отыр. Себебі көптеген кәсіпорындар облигацияны шығаруда. Ал акция шығару кәсіпорын үшін бүгінгі таңда қауіпті болып отыр.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған диплом жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды:
• бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздерін қарастыру;
• корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы;
• Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына талдау;
• корпоративті облигациялар инвестиция көзі ретінде: қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару тиімдірек болып отыр, себебі корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары. Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар күнннен күнге көбейе түсуде. Дәл қазіргі кезде корпоративті бағалы қағаздар нарығында акцияға қарағанда облигацияны шығару жоғарғы деңгейде дамып отыр. Себебі көптеген кәсіпорындар облигацияны шығаруда. Ал акция шығару кәсіпорын үшін бүгінгі таңда қауіпті болып отыр.
1. Фондовый рынок: учебное пособие под ред. Н.Д. Сутемгенова, Алматы 2000 г.
2. Я.М.Миркин. «Ценные бумаги и фондовый рынок» Москва: Издательство «Перспектива» 2005 год.
3. Абдрахманова Г.Т. Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане: Учебное пособие. Алматы, 2002г.
4. Саханова А.Н. Исингарина Ж.С. Проблемы и перспективы развития фондового рынка Казахстана А: 2003 г.
5. Колтынюк Б.А. Рынок ценных бумаг: Учебник, СПб : 2006г
6. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие М: 2002
7. А.Джолдасбеков. «Проблемы развития Казахстанского фондового рынка» Алматы: Рынок Ценных Бумаг Казахстана 2006 год №9.
8. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2007 жылғы ақпанның 19-ы. № 230-III ҚРЗ Қазақстан Республикасының Заңы
9. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне секьюритилендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2006 жылғы ақпанның 20-сы. № 127-III ҚРЗ
10. «Секьюритилендіру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2006 жылғы ақпанның 20-сы. № 126-III ҚРЗ
11. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2007 жылғы қаңтардың 11-сі.№ 214-III ҚРЗ
12. «Бағалы қағаздар портфелін басқару бойынша ережелерді бекіту туралы»Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасының қаулысы 21.04.2003 № 137
13. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы. Егемен Қазақстан 2003 жыл 21 шілде
14. В. Шаламов Брокеры-дилеры. Учебно-методическое пособие по подготовке специалистов для работы на рынке ценных бумаг. Алматы 2004г.
15. Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстан. (учебно-практическое пособие) Алматы 2003г.
16. Фондовый рынок: учебное пособие под ред. Н.Д. Сутемгенова, Алматы 2000
17. Кравченко П.П. Как не проиграть на финансовых рынках. – 2-е издание. М 2000
18. А.Джолдасбеков. «Краткий отчет о развитии рынок ценных бумаг Республики Казахстан в 2000 году и основных задач на 2008 год» Алматы: Рынок Ценных Бумаг Казахстана 2008 год №2.
2. Я.М.Миркин. «Ценные бумаги и фондовый рынок» Москва: Издательство «Перспектива» 2005 год.
3. Абдрахманова Г.Т. Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане: Учебное пособие. Алматы, 2002г.
4. Саханова А.Н. Исингарина Ж.С. Проблемы и перспективы развития фондового рынка Казахстана А: 2003 г.
5. Колтынюк Б.А. Рынок ценных бумаг: Учебник, СПб : 2006г
6. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие М: 2002
7. А.Джолдасбеков. «Проблемы развития Казахстанского фондового рынка» Алматы: Рынок Ценных Бумаг Казахстана 2006 год №9.
8. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2007 жылғы ақпанның 19-ы. № 230-III ҚРЗ Қазақстан Республикасының Заңы
9. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне секьюритилендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2006 жылғы ақпанның 20-сы. № 127-III ҚРЗ
10. «Секьюритилендіру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2006 жылғы ақпанның 20-сы. № 126-III ҚРЗ
11. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2007 жылғы қаңтардың 11-сі.№ 214-III ҚРЗ
12. «Бағалы қағаздар портфелін басқару бойынша ережелерді бекіту туралы»Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасының қаулысы 21.04.2003 № 137
13. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы. Егемен Қазақстан 2003 жыл 21 шілде
14. В. Шаламов Брокеры-дилеры. Учебно-методическое пособие по подготовке специалистов для работы на рынке ценных бумаг. Алматы 2004г.
15. Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстан. (учебно-практическое пособие) Алматы 2003г.
16. Фондовый рынок: учебное пособие под ред. Н.Д. Сутемгенова, Алматы 2000
17. Кравченко П.П. Как не проиграть на финансовых рынках. – 2-е издание. М 2000
18. А.Джолдасбеков. «Краткий отчет о развитии рынок ценных бумаг Республики Казахстан в 2000 году и основных задач на 2008 год» Алматы: Рынок Ценных Бумаг Казахстана 2008 год №2.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Универсиитеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
КОРПОРАТИВТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ
Орындаған: Татыбаева М.С.
Ғылыми жеткшісі: Тілеужанова М.А.
Норма бақылаушы: Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберліді:
Қаржы Ермекбаева Б.Ж.
кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
Алматы 2008
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындауға берілген
ТАПСЫРМА
Студент _____________________Ф04К2 тобының студенті Татыбаева М.С.
Жұмыстың тақырыбы: Корпоративтік бағалы қағаздар портфелін басқару
№ _________ _____ ________________________бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі ______________________________
Жұмысты бастыуға деген мәліметтер ______________________________
___________________________________ ______________________________
Диплом жұмысында қаралатын сұрақтардың тізімі немесе диплом жұмысының қысқа
мазмұны:
а)_________________________________ _______________________________
б)___________________________________ ______________________________
в)___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
Диплом жұмысына дайындық
Кесте
№ Тарау аттары, қарастырылған Ғылыми
сұрақтар тізімі жетекшіге Ескертпелер
тапсыру
мерзімі
1 Әдебиеттерді іріктеу және
талдау. Негізгі көздер бойынша
библиография құру.
2 Ғылыми жетекшімен келісе отырып
диплом жұмысының жоспарын тұзу
(құрастыру)
3 1- тарауды тексеру.
4 Тәжірибелік материалдарды
жинақтау және талдау.
5 Ұсыныстар мен нәтижелер бойынша
ғылыми жетекшімен келісу.
6 Диплом жұмысына қойылған
ескертпелер бойынша
толықтырулар жасалып, кафедраға
соңғы нәтижені тапсыру
7 Пікір және Сын-пікірмен танысу
8 Пікір және Сын-пікірді есепке
ала отырып жұмысты қорғауға
дайындықтың аяқталуы
Тапсырманы беру мерзімі ___________________________________ _____
Қаржы кафедрасы
Кафедра меңгерушісі
Ермекбаева Б.Ж.
э.ғ.к., доцент
Ғылыми жетекші
Тілеужанова М.А
э.ғ.к., доцент
Тапсырманы орындауға қабылдаған
Студент
Татыбаева М.С.
Автореферат
Тақырып өзектілігі. Бағалы қағаздар нарығының дамуымен қатар
Қазақстан Республикасының өндірісінде корпоративтік бағалы қағаздар кең
көлемде дамуда. Корпоративтік бағалы қағаздар біздің экономикамыз үшін өте
қажет. Себебі, осы корпоративтік бағалы қағаздар шығару арқылы біздің
еліміздің потенциялы мықты ірі кәсіпорындарымыз дамиды, елдің экономикасы
жақсарады, халықтың тұрмыс жағдайы көтеріледі. Бағалы қағаздар нарығын
дамыту, жетілдіру – қазіргі Қазақстан Республикасында өте өзекті мәселе
болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының
экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық
әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы
бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған диплом жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы
қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны
болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды: бағалы қағаздар
нарығының экономикалық негіздерін қарастыру; корпоративті бағалы қағаздар
портфелінің құрамы мен құрылымы; Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж.
бағалы қағаздар нарығына талдау; корпоративті облигациялар инвестиция
көзі ретінде: қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін
жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі бойынша
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы
қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару
тиімдірек болып отыр, себебі
корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары.
Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар
күнннен күнге көбейе түсуде. Сонымен, зерттеліп отырылған жұмыстың
объектісі: Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы
мемлекеттік емес, яғни корпоративті бағалы қағаздар нарығы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің экономикалық мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...8
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ. Бағалы қағаздар нарығындағы корпоративті бағалы қағаздар
операцияларЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .34
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының институционалды
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
2.3. Қазақстан Республикасындағы корпоративті бағалы қағаздар портфелінің
құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..47
ІІІ. Корпоративті бағалы қағаздар нарығының дамуы және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...53
3.1. Қазақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының әлсіз дамуының
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелін жетілдіруге ықпал ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..65
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Бағалы қағаздар нарығының дамуымен қатар
Қазақстан Республикасының өндірісінде корпоративтік бағалы қағаздар кең
көлемде дамуда. Корпоративтік бағалы қағаздар біздің экономикамыз үшін өте
қажет. Себебі, осы корпоративтік бағалы қағаздар шығару арқылы біздің
еліміздің потенциялы мықты ірі кәсіпорындарымыз дамиды, елдің экономикасы
жақсарады, халықтың тұрмыс жағдайы көтеріледі. Бағалы қағаздар нарығын
дамыту, жетілдіру – қазіргі Қазақстан Республикасында өте өзекті мәселе
болып табылады. Себебі, қоғамдық өндірісті жетілдіру ол тікелей бағалы
қағаздар нарығымен тығыз байланысты. Сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары өзінің бағалы қағаздарымен мәміле жасауында сенімді
қызмет етуші механизімді қажет етеді.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының
экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық
әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы
бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған диплом жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы
қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны
болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды:
• бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздерін қарастыру;
• корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы;
• Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау;
• корпоративті облигациялар инвестиция көзі ретінде:
қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін
жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі
бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы
қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару
тиімдірек болып отыр, себебі
корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары.
Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар
күнннен күнге көбейе түсуде. Дәл қазіргі кезде корпоративті бағалы
қағаздар нарығында акцияға қарағанда облигацияны шығару жоғарғы деңгейде
дамып отыр. Себебі көптеген кәсіпорындар облигацияны шығаруда. Ал акция
шығару кәсіпорын үшін бүгінгі таңда қауіпті болып отыр.
Сонымен, зерттеліп отырылған жұмыстың объектісі: Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік емес, яғни
корпоративті бағалы қағаздар нарығы.
Дипломдық жұмыстың міндеті: бағалы қағаздар нарығындағы корпоративті
бағалы қағаздар операцияларын талдау және коппоративті облигациялардың
инвестициялық көзін ашу.Сонымен қатар, негізгі бағыттары мен даму
болашағына жағдай жасау, терең зерттеп жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе үш тарау және қорытындыдын тұрады.
Бірінші тарауда, корпоративтік бағалы қағаздар түсінігі мен түрлері
қарастырылған.
Екінші тарауда, акция нарығы және оның құндық бағасы, облигация нарығы
және оның табыстылығын талдау жүргізіліп, бағалы қағаздар нарығындағы
акционерлік қоғамдардың инвестициялық тартымдылығы және корпоративті
облигациялар инвестиция көзі ретінде: қазақстандық мекемелер
тәжірибесі қарастырылған.
Үшінші тарауда, Қазақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының
әлсіз дамуының себептері, корпоративті бағалы қағаздар нарығының дамуының
негізгі бағыттары және бүгінгі тандағы жағдайы, сонымен қатар,
корпоративті бағалы қағаздар нарығының даму болашағы көрініс тапқан.
I Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің экономикалық мәні мен мазмұны
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері
Шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің
және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы
қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша
түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек
бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдарда,
яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы
қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда
экономикалық өрістеудің қаржы көздері щоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. [1]
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың
басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар
нарығының күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- Эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары;
- брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар және т.б.;
- инвистициялық компаниялар, зейнетақы қорлары және тағы басқа да
қорлар;
- қор биржалары, депозтарийлер, клирингтік және басқа да бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын
және реттейтін заңдар мен мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның
құрамдас бөліктері болуы қажет. [1]
Олар:
- сұраныс пен ұсыныс;
- делдалдар мен басқа қатысушылар;
- нарықтық инфрақұрылым, яғни комерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
- нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды
тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншіктік
жекешелендіру Ұлттық Бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының
негізгі субьектілері – акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде
шешуші роль атқарады .
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша
тауарымен ерекшеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар
біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни
олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі
пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауардың құны аз
болса да, өте жоғарғы нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құнынан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның
номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
[2]
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалдық
құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субьектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар
нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық
құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы
қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 жеті, эмиссия проспектісін
шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талдауына 2-4 жеті, оларды сатып
алу-сатуға және есеп айырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында
1,5-2 ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына
ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп
жағдайда қаржыландыратын ең оңай және қолайлы қаржы көзі.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы
мақсаты бағалы қағаздармен келісімге қатысушылардың заңды мүдделері мен
құқығын сақтауды, қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет
атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік
органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар
болып Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу
және қадағалау бойынша Агенттігі, Қаржы Министірлігі, Ұлттық Банк, Мүлікті
басқару жөніндегі Мемлекеттік комитет саналады.
Бағалы қағаздар нарығы үлкен екі бөліктен тұрады. Олар мемлекеттік және
мемлекеттік емес бағалы қағаздар деп аталады. Мемлекеттік бағалы
қағаздарға үкімет, басқарушы министрліктердің және ведомстволардың және
биліктің муниципалды бағалы қағаздары жатады. Мемлекеттік
емес бағалы қағаздарға корпоративті, шетел эмитенттерінің,
туынды бағалы қағаздары жатады. [3]
Мемлекеттік бағалы қағаздар әдетте қор құралдарын қамтиды,
оларды мемлекеттің министрліктерінің және ведомстволарының,
билікті муниципалды органдарының атынан өкімет шығарады және бұл бағалы
қағаздардың категориясына әлемдік тәжірибиеде мемлекетпен және басқа
құралдармен бірлескен жекешеліктердің органдары шығарған
бағалы қағаздар жатқызылады, олар мемлекет есебінен
қамқорлыққа алынады және оларға кепілдік беріледі. Қазақстандық іс-
тәжірибиенің біршама ерекшеліктері бар.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының ішкі қарыздары
заңында соңғысы Қазақстан өкіметі шығарған немесе кепілдік берген бағалы
қағаздардан тұрады. Ұғым заң бойынша мемлекеттік, өкіметтік
ұғымдары ажырамас (біртекті) болып табылады.
Корпоративті бағалы қағаздар – кәсіпорындардың және ұйымдардың
шығаратын қор құралдары.
Соңғы жылдары Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының дамуында
көзге көрінетіндей өзгешеліктерімен жетістіктер бар. Егер ұлттық
сауда ұйымдастырушыны, яғни Қазақстан қор биржасының қызметін
сараптасақ, келісімшарттар көлемі өсті. [4]
Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік туғызатын
қаржы нарығы, тиімді жұмыс істемей, экономикалық реформаны түбегейлі
жүргізу мүмкін емес.
Қаржы нарығы екі нарықтан капитал және ақша нарығынан тұрады. Қаржы
нарығының екіге бөлінуі негізгі және айналым капиталына қызмет ететін қаржы
ресурстарының ерекше сипатымен анықталады. Ақша нарығында қысқа мерзімді
ссудалар (1 жылға дейін) қозғалысын қамтамасыз ететін қаражаттар айналыста
болса, капитал нарығында бір жылдан асатын ұзақ мерзімді қорлардың
қозғалысы жүзеге асырылады.
Экономика ғылымында бағалы қағаздар ұғымның синонимі ретінде қор
нарығы термині пайдаланылады.
Қор нарығы – бұл ерекше тауарлар сатылатын нарық, яғни бағалы қағаздар
тауар ретінде сатылады.
Шын мәнісінде бұл бағалы қағздар түкте тұрмайды, бірақ олардың
бағалылығы осы бағалы қағзадардың артында тұратын активтермен (мүлік,
қымбат әшекей заттар және т.б.) анықталады.
Қаржы нарығының секьюритизациясы. Қаржы нарығы елде қор жинақтары мен
инвестициялық тауарлар болған кезде ғана тиімді жұмыс жасайды.
Макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда, қор жинағы тұтынушыға қажетті табыс
пен шығынның арасындағы айырманы құрайды.
Егер экономикада өндірістік мақсаттарда қолдануға негізделген қосымша
өндірістік құралдар жасалынса, онда бұл қоғамның активтерінің өскендігін
дәлелдейді. Бірақ осы активтер өндірістік процеске қатысқан жағдайда ғана
нақыт қайтарым әкеледі. Сол үшін кәсіпкерлікпен айналысатын экономикалық
субъектілердің өндірілген инвестициялық тауарларды сатып алуға
мүмкіншіліктері болуы керек. Машина, жабдықтар мен басқа да инвестицялық
тауарларды сатып алуды қамтамасыз етеін ресурсы болып кәсіпорынның ішкі
қаржыландыру көздері (аммортизация, пайда) табылады, ал олар жетіспегенде
кәміпорындар сыртқы қарзыдар алуына мәжбүр болады, яғни халықтың қолында
бар жинақтарды тартады.
Қаржы нарығында ақша қаражаттары қор жинаушылардан тұтынушыларға
ауысады.
Экономиканың бір секторында қаржы ресурстарының артықшылығы болса,
енді біреулерінде тапшылық туындайды, осыған байланысты бір сектордан
екіншісіне капитал құйылымы жүреді. Қаражаттардың қозғалысы қаржы
институттары арқылы, сондай-ақ тікелей инвестордан тұтынушыға жүзеге
асырылуы мүмкін.
Әдетте, қаржы делдалдары капитал қозғалысын тиімді пайдалануға әсер
етеді деп саналады. Кей жағдайларда делделдар капитал тарутмен байланысты
шығындарды өсіреді. Егер де қарыз алушы (тұтынушы) несие берушіге делдалдың
көмегінсіз тікелей шыға алатын болса, онда тартылатын ресурс құны төмен
дейді. Бұған қаржы нарығының секьюритизациясы септігін тигізеді.
Секьюритизациялау – бұл қаржы нарығында бағалы қағаздар рөлін арттыру
үрдісі. Секьютиризация кезінде өтімділігі төмен активтер инвесторларға
ұсынылатын бағалы қағаздарға трансформацияланады. Бағалы қағаздар
эмиссиясы қаржы ресурстарын едәуір төмен бағамен тартуға мүмкіндік береді.
Мысалы, корпорация қаржы ресурстарында тапшылық көріп отыр. Бұл жағдайда
банкке несие беруді өтінеді немесе облигация шығаруға ұйғарым жасалады.
Бірінші жағдайда банк өзі көрсеткен қызметтері үшін белгілі бір мөлшерде
ақы алады. Екінші жағдайда корпорация облигацияларын инвесторға сатады. Бұл
трансакциондық шығындарды төмендетеді.
1-сурет. Қаржы ресурстарының қозғалысының схемасы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Бірінші жағдайда қаржы ресурсының қозғалысы қаржы делдалдары (банк)
арқылы жүзеге асырылып отыр. Екінші жағдайда корпорация тікелей облигация
шығару арқылы инвестормен жұмыс істеп отыр.
Қор нарығының құрылымы.
Нарықтық қатынастар жүйесінде қор нарығының мәні мен рөлі келесідей
факторлармен анықталады:
– өндірісті дамыту мақсатында уақытша бос қаражаттарды
инвестиция түрінде тарту;
– капиталды экономиканың артта қалған салаларынан тез дамып,
өркендеп келе жатқан салаларға ауыстыру;
– жергілікті және мемлекеттік бюджет тапшылығын жою мақсатында
қаражаттарды тарту;
– қор нарығының индикаторлары бойынша экономиканың жағдайын
бағалау мүмкіндігінің болуы;
– инфляция қарқынының өзгеруіне ықпал ету;
Бағалы қағаздар нарығы кез-келген нарық сияқты күрделі құқықтық
ұйымдастырушылық жүйені білдіреді. Бұл жүйеде операцияларды жүргізу белгілі
бір технология бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығының
құрылымын төмендегідей көрсетуге болады:
2-сурет. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Бағалы қағаздар нарығының негізгі мақсаты – ол экономикаға
инвестицияның тартылуы. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей шарттардың
болуы қажет:
– капиталдың қозғалысына кедергінің болмауы;
– бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз ету. Бұған
сатушылар мен сатып алушылардың көп болуы және сатып алу мен
сату бағаларында көп айрмашылықтың болмауы арқылы қол
жеткізуге болады;
– сатып алушы мен сатушы арасындағы ұштасуды қамтамасыз етеін
сауда жүйесінің болуы;
– нарықтың ақпараттық айқындылығы.
Ақпарат нақты, дұрыс және мазмұнды болуы керек. Сондықтан қор
нарығында келесідей қатысушылар тарапынан ақпараттарын ашып көрсетуіне көп
көңіл бөлінеді:
– эмитенттердің кәсіпорынның қаржылық жағдайы, бағалы
қағаздардың болашақ шығарылымы, ірі акционерлер туралы және
т.б. ақпараттары;
– қор нарығының кәсіпқой қатысушыларының өз біліктілігі,
клиенттерге әр түрлі қызмет көрсету шартары, өздерінің
қаржылық міндеттемелері туралы ақпараттары;
– сауда ұйымдастырушылардың, сауда ережелері және листинг
шарттары туралы және т.б. ақпараттары;
– реттеуші органдардың нормативтік-құқықтық базасының өзгеру,
қаржы нарығындағы қызметке бақылау жүйесі және жұмыс
ережесінің сақталуы туралы ақпараттары.
Қор нарығы экономиканың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін басты
механизм болып табылады. Қор нарығындағы қызметтің ерекше сипатын ескере
отырып, барлық мемлекеттерде ұйымдарды осы нарыққа жіберудің қатаң жүйесі
енгізілген. Бағалы қағаздар нарығында кәсіпқой қызметі жүзеге асырылуы үшін
ұйымдар бағалы қағаздармен жұмыс істеуіне құқық беретін лицензияны алуы
қажет. Қазақстанда қор нарығында қызметті лицензиялау 1992 жылдан бастап
жүргізіледі. Бастапқыда бұл функция Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігіне жүктелген. Ол қаржы нарығында жұмыс істейтін келесідей
инвестициялық институттарға лицензияны берген:
– делдалдар, қаржылық брокерлер;
– инвестициялық консультанттар;
– инвестициялық компаниялар;
– инвестициялық қорлар.
Қор нарығының дамуымен байланысты осы нарықты реттейтін
арнайы мемлекеттік органның қажеттілігі пайда болды. 1994 жылдың 20
наурызында Үкімет тұсында бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия
(БҚҰК) құрылды. Ол қор нарығын реттеу және қызметтерді лицензиялау
бойынша кең өкілдіктерге ие болды. БҚҰК жүзеге асырады:
– пайлық инвестициялық қор компаниялары басқарушыларының
қызметін лицензиялау және осы қор эмиссиясының проспектісін
тіркеу;
– акционерлердің реестрін жүргізетін маманданған тіркеушілердің
қызметін лицензиялау;
– диллерлік және брокерлік қызметтерді лицензиялау;
– депозитарлық қызметті лицензиялау;
– клирингтік қызметті лицензиялау;
– бағалы қағаздар сатуды ұйымдастыру бойынша қызметті
лицензиялау.
Бағалы қағаздар нарығында профессионалды қатысушылардан басқа
институтционалды инвесторлар да қызмет етеді:
– банктер;
– мемлекеттік емес зейнетақы қор;
– сақтандыру компаниялары;
Жоғарыда аталған мекемелерде қаржылық ресурстардың біраз
бөлігі бар. Олар қор нарығына түсіп көбінесе нарықта қалыптасатын
жағдайларды анықтайды. Қор нарығындағы іс-әрекеттер белгілі бір
тәуелділікпен байланысты болады. Инвестор бағалы қағазға өз
қаражатын салу барысында белгіл бір тәуелділікке бел буады.
Қаражаттарды бағалы қағаздарға салу негізінде тәуелділік пен
табыстылық арақатынасы жатыр. Жоғары табыс табу мақсатында
инвесторлар кей жағдайда үлкен тәуелділікке барады. Тәуелділік пен
табыстылықтың өзара байланысын график арқылы көрсетсек, бағалы
қағаздар нарығының қисығын аламыз. Тәуекелділік нөлге тең болған
кезде бағалы қағаздар нарығының қисығы А нүктесінде тік осьті
қияды. Бұл нүкте тіуекелділігі жоқ бағалы қағаздарға өзінің
қаражаттарын салған кездегі инвестордың алатын минималды табысын
көрсетеді. Табыстың осы нүктедегі деңгейін тәуекелсіз мөлшерлемесі
деп атайды. Әдетте тәуекелсіз мөлшерлемесі ретінде мемлекеттік
бағалы қағаздар бойынша табыстылық саналады. Мемлекеттің қарыздық
міндеттемелері бағалы қағаздардың ішінде ең тәуекелділігі төмен
болып есептелінеді, яғни табыс деңгейі де басқа қаржының
құралдармен салыстырғанда төмен болады.
3-cурет. Бағалы қағаздар нарығының қисығы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Егер инвестор жоғары табыс алғысы келсе, онда ол өзінің қаражаттарын
аса тәекелді операцияларға салуы керек. Тәуекелділікке барғаны үшін ол
табыстылықтың жоғары деңгейі ретінде сыйақы алады. Осылайша, бағалы
қағаздардың нарықтық қисығы – бұл күтілетін табыс пен жүйелік тәуекелділік
арасындағы сызықтық тепе-теңдік арақатынасы. Тәуекелділікке деген
инвестордың бейімділігне қарай қисықтың бұрыш ылдиы әртүрлі болады.Неғұрлым
бұрыш ылдиы кем болған сайын, соғұрлым бағалы қағаздар нарығында
инвесторлар басқыншылық саясат жүргізеді.
Бағалы нарықтық сызығының күйі келесідей екі негізгі факторлар
әсерінен өзгереді: 1) инфляция; 2) инвесторлардың күтулері.
Инфляция факторы әсерінен БҚН-ның қисығы өзінің бастапқы жағдайына
параллель не жоғары, не төмен қозғалтады. Егер де инфляция деңгейі өсетін
болса, қисық жоғары, ал төмендесе төмен қарай қозғалады (4-сурет).
4-сурет. Инфляция қарқынына байланысты бағалы қағаздар нарығы
қисығының өзгеруі
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Инвесторлардың күтулері нарықтағы экономикалық саяси жағдай,
халықаралық ахуал және т.б. факторлар әсерінен қалыптасады. Әрбір инвестор
даму перспективасы туралы өзінің көзқарасы болғандықтан, оның бағалауы
басқа иневсторлар күтулеруімен салыстырғанда өзгеше болуы мүмкін.
5-сурет. Инвесторлар күтімінің өзгеруі кезіндегі БҚН-ны қисығының өзгеруі
6-сурет. Бағалы қағаздардың тәуекелдердерінің классификациясы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Экономикалық дамудың жағымды болжамы кезінде (оптимистік бағалау)
бағалы қағаздың нарықтық қисығының бұрыш ылдиы азаяды. Инвестор бұл
жағдайда тәуекелділіктің сол деңгейіндегі аз табысқа келісімін береді. Егер
инвестор экономикалық жағдайдың нашарлауын күтсе, онда ол бірдей
тәуекелділікте жоғары табыстылықыт талап етеді. Бұл кезде көлденең оське
қарағанда қисықтың бұрыш ылдиы өседі (5-сурет).
Кез келген кәсіпкерлік қызмет сияқты қор нарығындағы қызмет әрдайым
тәуекеліділіпен қатар жүреді. Экономиканың нақты секторларымен
салыстырғанда қор нарығына ерекше тәуекелдер тән. Тәуекелдер сан алуан
түрлері ішінде екі үлкен топты бөліп қарастырамыз.
Жүйелік тәуекелділік – бұл жалпы бағалы қағаздар нарығының төмендеуін
көрсететін тәуелділік. Бұл тәуелділік белгілі бір эмитенттің бағалы қағазын
иемденумен байланыссыз, барлық бағалы қағаздарды қамтиды. Бағалы қағаздар
нарығының төмендеуі жағдайында инвесторлар бағалы қағаздың түріне
байланыссыз өз капиталын жоғалтады немесе қаржылық шығындарға ұшырап
нарықтан шығады. Жүйелі тәуекелділікті бағалау барысында инвесторлар қор
нарығындағы альтернативті варианттарды қарастырғаны дұрыс.
Жүйеленбеген тәуекелділік – белгілі бір эмитенттің нақты бағалы
қағазын иемденумен байланысты тәуекелділік. Тәуекелдің бұл түрі
диверсификацияланады және оны бағалы қағаздардың оптималды портфелін құру
арқылы төмендетуге болады.
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы
Корпоративті бағалы қағаздар – эмитенттері акционерлік
қоғамдар, кәсіпорындар және меншіктің басқа да ұйымдық –
құқықтық формасындағы ұйымдар және сонымен қатар банктер, инвестициялық
компаниялар мен қорлар болып табылатын бағалы қағаздар. Корпоративті
бағалы қағаздардың әртүрлі түрлері болады: қарыздық, үлестік, негізгі және
туынды бағалы қағаздар.
Қарыздық бағалы қағаздар ақшалай қаражаттары белгілі бір мерзімге
пайдалануға берілетін және алдын ала бекітілген процентпен қарызға алған
қаражаттарды пайдалану үшін төленумен қайтарылғанда несиелік
қатынастарында қатысады. Қарыз алу қатынастарында құралатын құжаттарын
тартудың көрсетілген формаға сәйкес облигацияға және вексель, банктердің
депозитті және жинақтаушы сертификаттар сияқты корпоративті бағалы
қағаздар қолданылады.
Үлестік бағалы қағаздарын сатып алушы кәсіпорынның ортақ иелері,
үлестік меншік иеленуші болып табылады.
Осындай бағалы қағаздар акционерлік қоғамның нақты меншігінің үлесіне
акцияларын ұстаушының құқығын куәландырады.
Негізгі бағалы қағаздарға акция облигациялар жатады. Акциялар
мен облигациялардан құрылатын инвестициялардың дәстүрлі
портфеліне қосымша ретінде туынды бағалы қағаздар: опцион, варанттар,
фьючерстік келісім шарттар қызмет етеді.
Корпоративті бағалы қағаздар мына жағдайларда шығарылады:
- акционерлік қоғамдар құрылғанда және оның құрылтайшылар
арасында акцияларды орналастырғанда;
- қоғамның жарғылық капиталының көлемінің ұлғаюында;
- қарызға алған капиталды облигацияларды шығару арқылы тарту.
Дұрыс қызмет ететін қор нарығы екі негізгі нарықтардан тұрады:
негізінен кәсіпорындардың және банктердің акцияларын ұсынатын корпоративті
бағалы қағаздар нарығынан және мемлекеттік бағалы қағаздар нарығынан
тұрады.
Осы нарықтар біркелкі болуы керек. Мысалы, Ресейде ерекше
жағдай қалыптасты. Мемлекеттік және корпоративті бағалы қағаздардың
(нарығын ұлғайтуы мүмкін емес) нарықтарының сыйымдылықтарының қатысы 101-
ін құрайды, ал шет елдердің көпшілігінде ол ½-ін құрайды. [6]
Сондықтан, жеке эмитенттердің әртүрлі бағалы қағаздарына толы
отандық нарықтың пайда болуы мен дамуының маңызды инвесторлар мен қор
нарығының мамандары үшін маңызы зор. Корпоративті бағалы қағаздар нарығы
оларды салалар арасында қайта бөлу және елдің экономикасының көтерілуінің
маңызды бағыттарына шоғырлану мақсатымен инвесторлардың бос қаражаттарын
дұрыс пайдалану және жұмылдыру үшін ұлғаю мүмкінде
қажет.
Корпоративтік бастамаларға негізделген компаниялар үшін қаржылық
ресурстарды тартудың басты көзі акцияларды шығару болып табылады.
Акция – иесінің дивиденд түрінде акционерлік қоғам пайдасының бір
бөлігін алуға, басқару ісіне қатысуына және қоғам ликвидацияланғаннан кейін
қалған мүліктің бөлігін алуына құқығын бекітетін эмиссиялық бағалы қағаз.
Инвестор иелік ететін акциялар саны оның жарғылық капиталға қосқан
салымын сипаттап, компания мүлкіндегі үлесін көрсетеді. Акционерлік қоғамда
қасиеттері, номиналдық құны, төленетін дивиденд мөлшерлері, акционерлерге
берілетін құқық көлемі және басқа да паратметрлері бойынша бір-бірінен
өзара жарытылатын акцияның түрлі типтері шығарылады. Инвестор акцияны сатып
ала отырып, компанияның ортақ иеленушісі болады және компания жетістіктері
мен оның қанағаттандырарлықсыз жұмыс істеуі жағдайында тәуекелділікті бірге
бөліседі.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы белгілі бір акциялар санына
бөлінген. Акцияларды қолма-қол нысанда шығару кезінде оның беткі жағында
осы бағалы қағаздың номиналдық құны көрсетіледі. Кейбір мемлекеттерде
номиналдық құнды анықтауда қатаң талаптар қойылмайды. Жарғылық капитал
орналастырылған, яғни акционерлер сатып алған акцияларлың номиналық құндары
сомасына тең. Акционерлік қоғамда барлық жай акциялардың бірдей номиналды
болуы қажет, ал артықшылығы бар акциялар әр түрлі номиналда шығарылуы
мүмкін. Мұны секере отырып, жарғылық капиталды келесідей формуламен
анықтауға болады:
(1)
Мұндағы,
Но – жай акциялардың номиналы;
No – орналастырылған жай акциялардың саны;
Hi – і тпті артықшылығ бар акцияның номиналы;
Ni – і типті орналастырылған артықшылығы бар акциялардың саны.
Акционерлік қоғамдар шығаратын акциялар екіге бөлінеді:
– жай;
– артықшылығы бар.
Артықшылығы бар акцияларлың басты ерекшелігі – бір мезетте
облигацияларға да, акцияға да тән қасиеттерінің болуы.
Облигация ұстаушысы сияқты, артықшылығы бар акциялар иесінің
жай акцияларға иелік ететін тұлғалармен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтары болады. Артықшылығ бар акциялар бойынша дивиденд
төлеу тәртібі компания жарғысымен анықталады және табысты алуда
белгілі бір кепілдік беруді қарастырады. Бұл оны облигацияға
ұқсатады. Сондай-ақ, артықшылығы бар акция иелерінің, әдетте,
акционерлер жиналысында дауыс беру құқығы жоқ. Мұнда да осы типті
акцияның облигацияға ұқсастығы көрінеді.
Облигациямен кейбір ұқсастығы болса да, артықшылығы бар
акциялардың олардан айырмашылығ бар. Артықшылығ бар акция иесі –
компанияның ортақ иеленушісі, ал облигация ұстаушысы – кредитор.
АҚ-ның дивиденд төлеу міндеттемесі шарты емес және қоғамның төлем
қабілетсіздігі жағдайынд артықшылығы бар акция иелері өз
дивидендтерін сот арқылы өндіріп ала алмайды. Облигация иелері
өзінің пайыздық төлемдерін алмас, сотқа шағымдагып, компанияның
дәрменсіздігі туралы іс қозғауына мүмкіншілігі бар.
Сонымен бірге, артықшылығ бар акция – бұл жай акцияларға тән
қасиеттері бар үлестік бағалы қағаз. Атап айтқанда, жай акционерлер
сияқты артықышлығы бар акция иелерінің жарғылық капиталда үлесі
болады, акционерлердің жалпы жиналысына қатысуы құқығыны ие, ал
фирма ликвидацияланғанда өздерінің акцияларына попорционалды түрде
мүліктегі үлесін алады.
Қор нарығы қалыптасуының бастапқы кезеңдерінде артықшылығ бар
акция тіркелген дивидендпен шығарылатын. Қазіргі кезде көп елдердің
заңдары артықышлығы бар акциялар бойынша дивиденд мөлшерінің
жоғарыда анықталуын талап етеді. Дивиденд түзетілетін, құбылмалы,
есептеулі және т.б. бола алады.
Сонымен қатар, артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтерді
төлеу компанияның қатаң міндеттемесіне жатпайды және акциялардың
шығару шартына, эмитенттің қаржылық жағдайына, директорлар
кеңесінің шешіміне тәуелді. Бірақ артықшылығ бар акция иелерінің
жай акция ұстаушыларымен салыстырғанда дивиденд алуда кепілдігі
бар. Оларды қауіпсіздендіру мақсатында көп мемлекеттерде
дивидендтік төлемдерді алуда осы акция иелерінің басымдылығын
кепілдендіретін арнайы қорғаушы баптар қарастырылған.
Компанияларды көбінесе облигацияларға қарағанда артықшылығы
бар акцияларды эмиссиялануына итермелейтін негізгі фактор – бұл
меншікті және қарыз капиталы арасындағы арақатынастың қолайлы
деңгейін ұстап тұруына ұмтылуы болып табылады.
Артықшылығы бар акциялар төмендегідей типте шығарылуы мүмкін:
– куммулятивтік акциялар. Бұл акциялар бойынша дивидендтер
ағымдағы жылда қаржылық жағдайдың қиындығы немесе басқа
факторлар әсерінен төленбесе, онда олар аррияларға жинақталып,
алдағы жылдары төленеді. Әдетте, дивидендтердің жинақталу
мерзімі 3 жылдан аспайды. Барлық арриялар жай акция бойынша
дивидендтер төленгенге дйеін төленуі қажет. Дивидендтік
төлемдер компанияның қарыздық міндеттемесіне жатпайтындықтан
бұл акция иелері дивидендтерді мүлдем алмауы әбден мүмкін;
– куммулятивтік емес акциялар – бұл ағымдағы жылы дивидендтік
төлемдер төленбесе, олар жинақталмайтын және иелерінің алдағы
уақытта олардың төленуіне үміт артпайтын акциялар. Осылайша,
фирма өткен жылдары артықшылығы бар акциялар бойынша
дивидендтер төлемегеніне қарамастан, жай акциялар бойынша
дивиденд төлеуі мүмкін. Инвесторлардың бұл акция түріне
қазығушылығ аз, себебі дивидендтерді төлеу кепілдігі жоқ, ал
кәсіпорында ликвидациялау кезінде мүліктік қызықтарды
қанағаттаныдру барысында олар соңғы орында тұрады. Осыған
байланысты шетел компаниялары куммулятивтік емес артықышлығы
бар акцияларға сирек шығарады.
Жай акциялар
Акционерлік қоғамдардың қаржылық ресурстарын қалыптастыруда
жай акциялар үлкен рөль атқарады.
Олардың жарғылық капиталда үлесі заңға сәйкес 75%-дан төмен
болуы қажет.
Артықшылығы бар акциялар иелері алдында жай акция иелері
келесдей құқықтары мен артықшылықтарға ие:
– акционерлер жиналысында дауыс беру арқылы АҚ-ды басқаруға
қатысу құқығы;
– дивиденд алу құқығы. Жылдық дивиденд мөлшерін АҚ-ның
директорлар кеңесі анықтайды.
– салынған капиталды тез арада көбейту мүмкіндігі. Ол екі
фактор есбінен өседі дивидендтерді есептеу және акцияның
курстық құнының өсуі;
– қосымша акцияларды сатып алу немесе оларды айтарлықтай оңай
сату мүмкіншілігі. Өйткені жай акциялар артықшылығ бар
акциялармен салыстырғанда нарық жағдайын көбірек
қанағаттандырады.
– АҚ-ды ликвидациялау барысында кредиторлар мен артықшылығ бар
акция иелерінің талаптарын орындағаннан кейін, оның мүлкінің
бір бөлігін алу құқығы.
Жай акцияны сатып ала отырып инвестор компанияның жарғылық
капиталына мерзімсіз салым салады. Меншік құқығының тасушысы
ретінде жай акцияның бір ерекшелігі – акционер акционерлік
қоғамнан өзі салған соманы қайтарып беруін талап ете алмайды. Сол
себепті акционерлерге олардың тапсырысы бойынша капиталдың бір
бөлігін қайтарып беруден қорықпай, АҚ өз капиталын еркіне қарай
пайдалана алады.
Компаниялар жарғылық капиталды қалыптастыру мен өсіру үшін
акцияның қызмет ету тетігін кеңінен қолданады. АҚ-ды құру сәтінде
құрылтайшылар оларға қажетті жарғылық капитал мөлшерін анықтайды
және акциялардың баламалы санын ала отырып, оны өз салымдары
есебінен жабады. АҚ құрылған кезде бүкіл жарғылық капитал
құрылтайшылар арасында толығымен бөлінуі керек.
Қосымша қаржылық ресурстарда қажеттілік туындаса, АҚ қор
нарығына бағалы қағаздарды эмиссиялау арқыл шыға алады. Бағалы
қағаздар эмиссиясы туралы шешім қабылданғанда компания өзіне қарыз
немесе меншікті капиталдардың қайсысыс керек екендігін анықтағаны
жөн. Егер АҚ-ға белгілі бір уақытқа капитал қажет болып, кейіннен
компания оны пайыздық үстемемен қайтаруға дайын болса, онда ол
облигация шығаруды ұйғарады. Ал компания акционерлік қоғамның
ликвидациясына дейін инвесторларға алған капиталды қайтармаймын
десе, онда ол акция эмиссиясын жүзеге асырады.
Акционерлік компанияның қосымша акццияларды олардығ
жарияланған шегінде ғана шығаруына құқығы бар. Жаңа эмиссия туралы
шешім акционерлер жиналысымен немесе жарғыда көрсетілсе директорлар
кеңесімен қабылданады. Қосымша акция эмиссисы өндірісті дамыту,
модернизациялау мен кеңейту үшін қажетті ресурстарды тарту
мақсатында жасалады. Компанияның ұшыраған шығындарын жабу үшін
акцияларды шығаруға рұқсат етілмейді. Қосымша акцияларды сату үшін
АҚ эмиссия шарттарын жасап акция шығарылатын қаржы органдарында
тіркеуі міндетті.
Соңғы кездері қор нарығының инфрақұрылымы дамыған елдерде
акционерлердің құқығын шектейтін жай акциялардың түрлері типтері
пайда болды. Эмитент бақылау пакетінің сатылып кетпеуіне жол бермеу
мақсатында дауыс беру құқығы шектелген жай пкицялардың әр түрін
шығарады. Бұл акциялар шектелген деп аталады. Дауыс құқығының бар
болуына қарай шектелген жай акциялардың келесі түрлерін атап өтуге
болады:
– дауыс бермейтін акциялар азмелеріне акционерлер жиналысында
дауыс беру құқығы мүлдем берілмейді. Дауыс беру тұрғысын
алғанда,артықшылығы бар акцияларға теңестірілген, ол дивиденд
алу тұрғысынан алса – жай акциялар тәріздес. Бірақ бұл
акциялар компанияны басқаруға ұмтылмйтын, алайда салған
капиталына тұрақты және жоғары табыс алғысы келетін
инвесторлар арасында кең тараған. Барлық жай акциялар бойынша
дивиденд бірдей көлемде төленсе, ал дауыс бермейтін
акциялардың нарықтық құны дауыс беру құқығы бар жай
акциялармен салыстырғада төмен;
– бағынышты акция осы Қ шығаратын жай акцияларының басқа
түрінен гөрі ар дәрежеде дауыс құқығын береді. Мысалы, АҚШ-та
компаниялар пайда А және В типті жай акцияларды шығарады.
Шығару шартында компания А типті акция акционерлер жиналысында
1 акцияға 1 дауыс, ал В типті акция 10 акцияға 1 дауыс береді
деп көрсетуі мүмкін. Дивидендтерді есептеу, басқаруға қатысу
сияқты шарттар басқа акциялардікімен бірдей.
– Шектелген құқығы бар дауыс акция өз иесіне белгілі бір акция
саны болғанда ғана дауыс құқығын береді. Мысалы, акционер 200-
ден кем емес акциясы болса ғана дауыс бере алады және т.с.с.;
Шектелген акциялар инвесторлардың наразылығын тудырады,
себебі қарапайым акционерлер үшін жай акциялардың түрлі типтері
беретін құқықтары мен өкілеттерінің егжей-тегжейін түсіну қиынға
түседі. Осыған байланысты әр түрлі акциялардың ерекшеліктерін
түсіндірудегі басты рөл бұқаралық ақпарат құралдарына жүктелген.
Акцияларды сатып алу және өтеу.
Акционерлік қоғамдар бағалы қағаздар эмитенті ғана болып
табылмайды, сондай-ақ қор нарығында өз акцияларын сатып алу
операцияларын жүзеге асырады. Компаниялар төмендегідей
мақсаттармен өз акцияларын сатып алумен айналысады:
– жарғылық капиталды төмендету;
– акционерлер жиналысында дауыс санының азаюы;
– басқарушы және басқа тұлғалар пайдасына акцияларды қайта
бөлу;
– өз акцияларының котировкасын ұстап тұру;
Дүниежүзілік тәжірибеде компаниялардың өз акцияларын сатып
алуының 2 негізгі тәсілі бар. Бірінші жағдайда кез келген инвестор
сияқты компания ашық нарықта операциялар жүргізеді. Ол өз
акционерлеріне хабарламай, жоғарыда аталған мақсаттар басшылыққа
ала отырып, акцияларын еркін сатады және сатып алады. Акцияларды
сатқысы келетін акционер алдын-ала сатып алушыны білмей, оларды
нарықта өткізеді. Бұл сатып алушы ретінде өз акцияларын сатып
алатын компания немесе басқа бір тұлға болуы мүмкін. Ашық нарықта
операциялар жүргізе отырып, компания өз акцияларымен айтарлықтай
еркін монипуляциялауды және олардың котировкасын жалған ұстап тұра
алады.
Екінші жағдайда өз акцияларын сатып алумен байланысты
компанияның қызметі шектеледі. Нормативтік актілер мен компанияның
құрылтайшылық құжаттарында орналастырылған акцияларды сатып алу
туралы шешімді қабылдау процедурасы, компания сатып алатын
акциялардың шекті саны, акционерлердің оларға тиесілі өткізуі
бойынша құқықтары белгіленеді.
Қоғамның өз акцияларын сатып алу процесінен акционерлерден
компанияның акцияларын өтеу процедурасын ажыратқан жөн. Егер
акцияларды сатып алу шешімін акционерлік қоғам қабылдаса, онда өтеу
туралы шешімді бұған құқығы бар акционерлер шешеді, ал қоғам болса
акцияларды өтеуге міндетті.
Өтеуді талап ету құқығы дауыс беруші акциялар иелерінде ғана
туындайды. Егер олар келесі мәселелер бойынша дауыс беруге
қатынаспаса немес қарсы болса өтеуді талап ете алады.
– акциолнерлік қоғам қайта ұйымдастырылса (қосылу, жұтылу,
бөліну және т.б.);
– активтердің баланстық құнының 50%-нан асатын мүлікпен
байланысты ірі мәліме жасалынса;
– акционерлердің құқықтарын шектейтін жарғыға толықтырулар мен
өзгертулер енгізілсе;
Егер осы мәселелер бойынша шешім қабылданып, ал акционер
қарсы дауыс берсе немесе дауыс беруге қатынаспаса, онда оның
акциялары өтеуін талап етуіне мүмкіншілік пайда болады. Ол үшін
акционер өтеу ұсынылатын акциялар санын көрсетіп, қоғамға өтініш
жіберу керек. АҚ 45 күн ішінде бұл өтініштерді жинап, өтеуді жүзеге
асырады. Мұндай мақсаттарға акционерлік қоғам таза активтерінің 10%-
дан астамын жібере алмайды. Егер өтеуге тиісті акция құны қоғамның
таза активтерінің 10%-нан асып кетсе, онда акциялар нарықтық
бағамен өтеледі.
Облигация – өз иесінің қаражаттарды салғанын куәландыратын
және эмитенттің инвесторға белгілі бір мерзімде осы бағалы қағаз
құнымен оған тіркелген пайызды қайтару міндеттемесін растайтын
қарыздық бағалыт қағаз.
Облигацияның фундаменталды қасиеттері:
– инвестор мен эмитент арасындағы қарыздық қатынас. Облигацияны
сатып алушы тұлға компанияның ортақ иеленушісі емес, оның
кредиторы болып табылады,
– облигация айналысының ақырғы мерзімінің болуы. Мерзімі өткен
соң облигация өтеледі, яғни номиналдық құны бойынша эмттент
сатып алады;
– табыс алуда акция алдында облигацияның басымдылығы.
Облигациялар бойынша пайыз төлеу акциялар бойынша дивиденд
төлеуден бұрын жүзеге асырылады.
Сенімді бағалы қағаздарды алуды және көретін инвесторлар
акцияларға қарағанда облигацияларды артық көреді. Бірақ тәуекелдігі
аз бағалы қағаз ретінде облигацияның акциямен салыстырғанда
табыстылығы төмен.
Фирмалар облигацияларды қарыз капиталы керек болғанда
эмиссиялайды. Банктік несиелерден гөрі облигациялық қарыздар
ұзағырақ мерзімге несиелік ресурстарды тартуды қамтамасыз етеді.
Индустриалды дамыған елдерде облигацияларды, әдетте, 10-15 жылға
шығарады.
Облигацияларды эмиссиялай отырып, компания өзінің жарғылық
капиталын өсірмейтінін қайта ескерген жөн. Облигацияны сатып алушы
инвестор акционер болып табылмайды, сәйкесінше кәсіпорынды
басқаруға қатыспайды.
Фирмалар әр түрлі облигациялар шығарады. Кәсіпорынның
облигацияларды мүлікпен қамтамасыз етуіне қарай олар кепілденген
және кепілденбеген болып бөлінеді.
Кепілденген облигациялар.
Кепілденген облигациялар фирманың физикалық активтері және
бағалы қағаздарымен қамтамасыз етіледі. Тарихи кепілденген
облигациялар кепілдендіргіш заңды құжат ретінде фирманың өз
қарызына жер, ғимарат пен басқа да мүлікті салғанын растайды және
қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған жағдайда, кредиторға
салынған мүлікті алуға құқық береді. Өндіріс масштабтарының
кеңеюіне орай ірі компаниялардың инвестициялық капиталға деген
қажеттіліктері жекеленген тұлғалардың қаржылық мүмкіншіліктерінен
аса түсті. Сол себепті фирмалар ірі, сондай-ақ ұсақ инвесторлар
сатып алатын кепілденген облигацияларды шығаруға көшті.
Кепілденген облигациялар шығару технологиясы келесідей көрініс
табады. Фирма, әдетте, траст-компанияларда сақталатын барлық
салынған мүлікке бір кепілдендіргіш шығарады. Осы компания салынған
мүліктің бүкіл сомасын жеке және заңды тұлғалар сатып алатын
облигациялардың белгілі бір санына бөледі. Трост-компания
кредиторлар мүддесінің кепілі болып табылады. Барлық
облигационерлердің сенімді тұлғасы ретінде трест-компанияның
міндетіне фирмалық қаржылық жағдайына, қызметінің бағыттарына,
капитал мен айналым қаражаттырының жайына және басқа да
параметрлерге бақылау жасау кіреді. Бұл инвесторларды қорғау және
кредиторлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Универсиитеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
КОРПОРАТИВТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ
Орындаған: Татыбаева М.С.
Ғылыми жеткшісі: Тілеужанова М.А.
Норма бақылаушы: Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберліді:
Қаржы Ермекбаева Б.Ж.
кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
Алматы 2008
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындауға берілген
ТАПСЫРМА
Студент _____________________Ф04К2 тобының студенті Татыбаева М.С.
Жұмыстың тақырыбы: Корпоративтік бағалы қағаздар портфелін басқару
№ _________ _____ ________________________бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі ______________________________
Жұмысты бастыуға деген мәліметтер ______________________________
___________________________________ ______________________________
Диплом жұмысында қаралатын сұрақтардың тізімі немесе диплом жұмысының қысқа
мазмұны:
а)_________________________________ _______________________________
б)___________________________________ ______________________________
в)___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
Диплом жұмысына дайындық
Кесте
№ Тарау аттары, қарастырылған Ғылыми
сұрақтар тізімі жетекшіге Ескертпелер
тапсыру
мерзімі
1 Әдебиеттерді іріктеу және
талдау. Негізгі көздер бойынша
библиография құру.
2 Ғылыми жетекшімен келісе отырып
диплом жұмысының жоспарын тұзу
(құрастыру)
3 1- тарауды тексеру.
4 Тәжірибелік материалдарды
жинақтау және талдау.
5 Ұсыныстар мен нәтижелер бойынша
ғылыми жетекшімен келісу.
6 Диплом жұмысына қойылған
ескертпелер бойынша
толықтырулар жасалып, кафедраға
соңғы нәтижені тапсыру
7 Пікір және Сын-пікірмен танысу
8 Пікір және Сын-пікірді есепке
ала отырып жұмысты қорғауға
дайындықтың аяқталуы
Тапсырманы беру мерзімі ___________________________________ _____
Қаржы кафедрасы
Кафедра меңгерушісі
Ермекбаева Б.Ж.
э.ғ.к., доцент
Ғылыми жетекші
Тілеужанова М.А
э.ғ.к., доцент
Тапсырманы орындауға қабылдаған
Студент
Татыбаева М.С.
Автореферат
Тақырып өзектілігі. Бағалы қағаздар нарығының дамуымен қатар
Қазақстан Республикасының өндірісінде корпоративтік бағалы қағаздар кең
көлемде дамуда. Корпоративтік бағалы қағаздар біздің экономикамыз үшін өте
қажет. Себебі, осы корпоративтік бағалы қағаздар шығару арқылы біздің
еліміздің потенциялы мықты ірі кәсіпорындарымыз дамиды, елдің экономикасы
жақсарады, халықтың тұрмыс жағдайы көтеріледі. Бағалы қағаздар нарығын
дамыту, жетілдіру – қазіргі Қазақстан Республикасында өте өзекті мәселе
болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының
экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық
әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы
бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған диплом жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы
қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны
болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды: бағалы қағаздар
нарығының экономикалық негіздерін қарастыру; корпоративті бағалы қағаздар
портфелінің құрамы мен құрылымы; Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж.
бағалы қағаздар нарығына талдау; корпоративті облигациялар инвестиция
көзі ретінде: қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін
жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі бойынша
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы
қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару
тиімдірек болып отыр, себебі
корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары.
Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар
күнннен күнге көбейе түсуде. Сонымен, зерттеліп отырылған жұмыстың
объектісі: Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы
мемлекеттік емес, яғни корпоративті бағалы қағаздар нарығы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің экономикалық мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...8
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ. Бағалы қағаздар нарығындағы корпоративті бағалы қағаздар
операцияларЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .34
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының институционалды
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
2.3. Қазақстан Республикасындағы корпоративті бағалы қағаздар портфелінің
құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..47
ІІІ. Корпоративті бағалы қағаздар нарығының дамуы және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...53
3.1. Қазақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының әлсіз дамуының
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелін жетілдіруге ықпал ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..65
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Бағалы қағаздар нарығының дамуымен қатар
Қазақстан Республикасының өндірісінде корпоративтік бағалы қағаздар кең
көлемде дамуда. Корпоративтік бағалы қағаздар біздің экономикамыз үшін өте
қажет. Себебі, осы корпоративтік бағалы қағаздар шығару арқылы біздің
еліміздің потенциялы мықты ірі кәсіпорындарымыз дамиды, елдің экономикасы
жақсарады, халықтың тұрмыс жағдайы көтеріледі. Бағалы қағаздар нарығын
дамыту, жетілдіру – қазіргі Қазақстан Республикасында өте өзекті мәселе
болып табылады. Себебі, қоғамдық өндірісті жетілдіру ол тікелей бағалы
қағаздар нарығымен тығыз байланысты. Сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары өзінің бағалы қағаздарымен мәміле жасауында сенімді
қызмет етуші механизімді қажет етеді.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының
экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық
әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы
бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған диплом жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы
қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны
болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды:
• бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздерін қарастыру;
• корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы;
• Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау;
• корпоративті облигациялар инвестиция көзі ретінде:
қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін
жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі
бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы
қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару
тиімдірек болып отыр, себебі
корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары.
Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар
күнннен күнге көбейе түсуде. Дәл қазіргі кезде корпоративті бағалы
қағаздар нарығында акцияға қарағанда облигацияны шығару жоғарғы деңгейде
дамып отыр. Себебі көптеген кәсіпорындар облигацияны шығаруда. Ал акция
шығару кәсіпорын үшін бүгінгі таңда қауіпті болып отыр.
Сонымен, зерттеліп отырылған жұмыстың объектісі: Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік емес, яғни
корпоративті бағалы қағаздар нарығы.
Дипломдық жұмыстың міндеті: бағалы қағаздар нарығындағы корпоративті
бағалы қағаздар операцияларын талдау және коппоративті облигациялардың
инвестициялық көзін ашу.Сонымен қатар, негізгі бағыттары мен даму
болашағына жағдай жасау, терең зерттеп жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе үш тарау және қорытындыдын тұрады.
Бірінші тарауда, корпоративтік бағалы қағаздар түсінігі мен түрлері
қарастырылған.
Екінші тарауда, акция нарығы және оның құндық бағасы, облигация нарығы
және оның табыстылығын талдау жүргізіліп, бағалы қағаздар нарығындағы
акционерлік қоғамдардың инвестициялық тартымдылығы және корпоративті
облигациялар инвестиция көзі ретінде: қазақстандық мекемелер
тәжірибесі қарастырылған.
Үшінші тарауда, Қазақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығының
әлсіз дамуының себептері, корпоративті бағалы қағаздар нарығының дамуының
негізгі бағыттары және бүгінгі тандағы жағдайы, сонымен қатар,
корпоративті бағалы қағаздар нарығының даму болашағы көрініс тапқан.
I Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің экономикалық мәні мен мазмұны
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері
Шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің
және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы
қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша
түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек
бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдарда,
яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы
қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда
экономикалық өрістеудің қаржы көздері щоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. [1]
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың
басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар
нарығының күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- Эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары;
- брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар және т.б.;
- инвистициялық компаниялар, зейнетақы қорлары және тағы басқа да
қорлар;
- қор биржалары, депозтарийлер, клирингтік және басқа да бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын
және реттейтін заңдар мен мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның
құрамдас бөліктері болуы қажет. [1]
Олар:
- сұраныс пен ұсыныс;
- делдалдар мен басқа қатысушылар;
- нарықтық инфрақұрылым, яғни комерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
- нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды
тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншіктік
жекешелендіру Ұлттық Бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының
негізгі субьектілері – акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде
шешуші роль атқарады .
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша
тауарымен ерекшеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар
біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни
олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі
пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауардың құны аз
болса да, өте жоғарғы нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құнынан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның
номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
[2]
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалдық
құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субьектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар
нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық
құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы
қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 жеті, эмиссия проспектісін
шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талдауына 2-4 жеті, оларды сатып
алу-сатуға және есеп айырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында
1,5-2 ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына
ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп
жағдайда қаржыландыратын ең оңай және қолайлы қаржы көзі.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы
мақсаты бағалы қағаздармен келісімге қатысушылардың заңды мүдделері мен
құқығын сақтауды, қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет
атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік
органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар
болып Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу
және қадағалау бойынша Агенттігі, Қаржы Министірлігі, Ұлттық Банк, Мүлікті
басқару жөніндегі Мемлекеттік комитет саналады.
Бағалы қағаздар нарығы үлкен екі бөліктен тұрады. Олар мемлекеттік және
мемлекеттік емес бағалы қағаздар деп аталады. Мемлекеттік бағалы
қағаздарға үкімет, басқарушы министрліктердің және ведомстволардың және
биліктің муниципалды бағалы қағаздары жатады. Мемлекеттік
емес бағалы қағаздарға корпоративті, шетел эмитенттерінің,
туынды бағалы қағаздары жатады. [3]
Мемлекеттік бағалы қағаздар әдетте қор құралдарын қамтиды,
оларды мемлекеттің министрліктерінің және ведомстволарының,
билікті муниципалды органдарының атынан өкімет шығарады және бұл бағалы
қағаздардың категориясына әлемдік тәжірибиеде мемлекетпен және басқа
құралдармен бірлескен жекешеліктердің органдары шығарған
бағалы қағаздар жатқызылады, олар мемлекет есебінен
қамқорлыққа алынады және оларға кепілдік беріледі. Қазақстандық іс-
тәжірибиенің біршама ерекшеліктері бар.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының ішкі қарыздары
заңында соңғысы Қазақстан өкіметі шығарған немесе кепілдік берген бағалы
қағаздардан тұрады. Ұғым заң бойынша мемлекеттік, өкіметтік
ұғымдары ажырамас (біртекті) болып табылады.
Корпоративті бағалы қағаздар – кәсіпорындардың және ұйымдардың
шығаратын қор құралдары.
Соңғы жылдары Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының дамуында
көзге көрінетіндей өзгешеліктерімен жетістіктер бар. Егер ұлттық
сауда ұйымдастырушыны, яғни Қазақстан қор биржасының қызметін
сараптасақ, келісімшарттар көлемі өсті. [4]
Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік туғызатын
қаржы нарығы, тиімді жұмыс істемей, экономикалық реформаны түбегейлі
жүргізу мүмкін емес.
Қаржы нарығы екі нарықтан капитал және ақша нарығынан тұрады. Қаржы
нарығының екіге бөлінуі негізгі және айналым капиталына қызмет ететін қаржы
ресурстарының ерекше сипатымен анықталады. Ақша нарығында қысқа мерзімді
ссудалар (1 жылға дейін) қозғалысын қамтамасыз ететін қаражаттар айналыста
болса, капитал нарығында бір жылдан асатын ұзақ мерзімді қорлардың
қозғалысы жүзеге асырылады.
Экономика ғылымында бағалы қағаздар ұғымның синонимі ретінде қор
нарығы термині пайдаланылады.
Қор нарығы – бұл ерекше тауарлар сатылатын нарық, яғни бағалы қағаздар
тауар ретінде сатылады.
Шын мәнісінде бұл бағалы қағздар түкте тұрмайды, бірақ олардың
бағалылығы осы бағалы қағзадардың артында тұратын активтермен (мүлік,
қымбат әшекей заттар және т.б.) анықталады.
Қаржы нарығының секьюритизациясы. Қаржы нарығы елде қор жинақтары мен
инвестициялық тауарлар болған кезде ғана тиімді жұмыс жасайды.
Макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда, қор жинағы тұтынушыға қажетті табыс
пен шығынның арасындағы айырманы құрайды.
Егер экономикада өндірістік мақсаттарда қолдануға негізделген қосымша
өндірістік құралдар жасалынса, онда бұл қоғамның активтерінің өскендігін
дәлелдейді. Бірақ осы активтер өндірістік процеске қатысқан жағдайда ғана
нақыт қайтарым әкеледі. Сол үшін кәсіпкерлікпен айналысатын экономикалық
субъектілердің өндірілген инвестициялық тауарларды сатып алуға
мүмкіншіліктері болуы керек. Машина, жабдықтар мен басқа да инвестицялық
тауарларды сатып алуды қамтамасыз етеін ресурсы болып кәсіпорынның ішкі
қаржыландыру көздері (аммортизация, пайда) табылады, ал олар жетіспегенде
кәміпорындар сыртқы қарзыдар алуына мәжбүр болады, яғни халықтың қолында
бар жинақтарды тартады.
Қаржы нарығында ақша қаражаттары қор жинаушылардан тұтынушыларға
ауысады.
Экономиканың бір секторында қаржы ресурстарының артықшылығы болса,
енді біреулерінде тапшылық туындайды, осыған байланысты бір сектордан
екіншісіне капитал құйылымы жүреді. Қаражаттардың қозғалысы қаржы
институттары арқылы, сондай-ақ тікелей инвестордан тұтынушыға жүзеге
асырылуы мүмкін.
Әдетте, қаржы делдалдары капитал қозғалысын тиімді пайдалануға әсер
етеді деп саналады. Кей жағдайларда делделдар капитал тарутмен байланысты
шығындарды өсіреді. Егер де қарыз алушы (тұтынушы) несие берушіге делдалдың
көмегінсіз тікелей шыға алатын болса, онда тартылатын ресурс құны төмен
дейді. Бұған қаржы нарығының секьюритизациясы септігін тигізеді.
Секьюритизациялау – бұл қаржы нарығында бағалы қағаздар рөлін арттыру
үрдісі. Секьютиризация кезінде өтімділігі төмен активтер инвесторларға
ұсынылатын бағалы қағаздарға трансформацияланады. Бағалы қағаздар
эмиссиясы қаржы ресурстарын едәуір төмен бағамен тартуға мүмкіндік береді.
Мысалы, корпорация қаржы ресурстарында тапшылық көріп отыр. Бұл жағдайда
банкке несие беруді өтінеді немесе облигация шығаруға ұйғарым жасалады.
Бірінші жағдайда банк өзі көрсеткен қызметтері үшін белгілі бір мөлшерде
ақы алады. Екінші жағдайда корпорация облигацияларын инвесторға сатады. Бұл
трансакциондық шығындарды төмендетеді.
1-сурет. Қаржы ресурстарының қозғалысының схемасы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Бірінші жағдайда қаржы ресурсының қозғалысы қаржы делдалдары (банк)
арқылы жүзеге асырылып отыр. Екінші жағдайда корпорация тікелей облигация
шығару арқылы инвестормен жұмыс істеп отыр.
Қор нарығының құрылымы.
Нарықтық қатынастар жүйесінде қор нарығының мәні мен рөлі келесідей
факторлармен анықталады:
– өндірісті дамыту мақсатында уақытша бос қаражаттарды
инвестиция түрінде тарту;
– капиталды экономиканың артта қалған салаларынан тез дамып,
өркендеп келе жатқан салаларға ауыстыру;
– жергілікті және мемлекеттік бюджет тапшылығын жою мақсатында
қаражаттарды тарту;
– қор нарығының индикаторлары бойынша экономиканың жағдайын
бағалау мүмкіндігінің болуы;
– инфляция қарқынының өзгеруіне ықпал ету;
Бағалы қағаздар нарығы кез-келген нарық сияқты күрделі құқықтық
ұйымдастырушылық жүйені білдіреді. Бұл жүйеде операцияларды жүргізу белгілі
бір технология бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығының
құрылымын төмендегідей көрсетуге болады:
2-сурет. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Бағалы қағаздар нарығының негізгі мақсаты – ол экономикаға
инвестицияның тартылуы. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей шарттардың
болуы қажет:
– капиталдың қозғалысына кедергінің болмауы;
– бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз ету. Бұған
сатушылар мен сатып алушылардың көп болуы және сатып алу мен
сату бағаларында көп айрмашылықтың болмауы арқылы қол
жеткізуге болады;
– сатып алушы мен сатушы арасындағы ұштасуды қамтамасыз етеін
сауда жүйесінің болуы;
– нарықтың ақпараттық айқындылығы.
Ақпарат нақты, дұрыс және мазмұнды болуы керек. Сондықтан қор
нарығында келесідей қатысушылар тарапынан ақпараттарын ашып көрсетуіне көп
көңіл бөлінеді:
– эмитенттердің кәсіпорынның қаржылық жағдайы, бағалы
қағаздардың болашақ шығарылымы, ірі акционерлер туралы және
т.б. ақпараттары;
– қор нарығының кәсіпқой қатысушыларының өз біліктілігі,
клиенттерге әр түрлі қызмет көрсету шартары, өздерінің
қаржылық міндеттемелері туралы ақпараттары;
– сауда ұйымдастырушылардың, сауда ережелері және листинг
шарттары туралы және т.б. ақпараттары;
– реттеуші органдардың нормативтік-құқықтық базасының өзгеру,
қаржы нарығындағы қызметке бақылау жүйесі және жұмыс
ережесінің сақталуы туралы ақпараттары.
Қор нарығы экономиканың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін басты
механизм болып табылады. Қор нарығындағы қызметтің ерекше сипатын ескере
отырып, барлық мемлекеттерде ұйымдарды осы нарыққа жіберудің қатаң жүйесі
енгізілген. Бағалы қағаздар нарығында кәсіпқой қызметі жүзеге асырылуы үшін
ұйымдар бағалы қағаздармен жұмыс істеуіне құқық беретін лицензияны алуы
қажет. Қазақстанда қор нарығында қызметті лицензиялау 1992 жылдан бастап
жүргізіледі. Бастапқыда бұл функция Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігіне жүктелген. Ол қаржы нарығында жұмыс істейтін келесідей
инвестициялық институттарға лицензияны берген:
– делдалдар, қаржылық брокерлер;
– инвестициялық консультанттар;
– инвестициялық компаниялар;
– инвестициялық қорлар.
Қор нарығының дамуымен байланысты осы нарықты реттейтін
арнайы мемлекеттік органның қажеттілігі пайда болды. 1994 жылдың 20
наурызында Үкімет тұсында бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия
(БҚҰК) құрылды. Ол қор нарығын реттеу және қызметтерді лицензиялау
бойынша кең өкілдіктерге ие болды. БҚҰК жүзеге асырады:
– пайлық инвестициялық қор компаниялары басқарушыларының
қызметін лицензиялау және осы қор эмиссиясының проспектісін
тіркеу;
– акционерлердің реестрін жүргізетін маманданған тіркеушілердің
қызметін лицензиялау;
– диллерлік және брокерлік қызметтерді лицензиялау;
– депозитарлық қызметті лицензиялау;
– клирингтік қызметті лицензиялау;
– бағалы қағаздар сатуды ұйымдастыру бойынша қызметті
лицензиялау.
Бағалы қағаздар нарығында профессионалды қатысушылардан басқа
институтционалды инвесторлар да қызмет етеді:
– банктер;
– мемлекеттік емес зейнетақы қор;
– сақтандыру компаниялары;
Жоғарыда аталған мекемелерде қаржылық ресурстардың біраз
бөлігі бар. Олар қор нарығына түсіп көбінесе нарықта қалыптасатын
жағдайларды анықтайды. Қор нарығындағы іс-әрекеттер белгілі бір
тәуелділікпен байланысты болады. Инвестор бағалы қағазға өз
қаражатын салу барысында белгіл бір тәуелділікке бел буады.
Қаражаттарды бағалы қағаздарға салу негізінде тәуелділік пен
табыстылық арақатынасы жатыр. Жоғары табыс табу мақсатында
инвесторлар кей жағдайда үлкен тәуелділікке барады. Тәуелділік пен
табыстылықтың өзара байланысын график арқылы көрсетсек, бағалы
қағаздар нарығының қисығын аламыз. Тәуекелділік нөлге тең болған
кезде бағалы қағаздар нарығының қисығы А нүктесінде тік осьті
қияды. Бұл нүкте тіуекелділігі жоқ бағалы қағаздарға өзінің
қаражаттарын салған кездегі инвестордың алатын минималды табысын
көрсетеді. Табыстың осы нүктедегі деңгейін тәуекелсіз мөлшерлемесі
деп атайды. Әдетте тәуекелсіз мөлшерлемесі ретінде мемлекеттік
бағалы қағаздар бойынша табыстылық саналады. Мемлекеттің қарыздық
міндеттемелері бағалы қағаздардың ішінде ең тәуекелділігі төмен
болып есептелінеді, яғни табыс деңгейі де басқа қаржының
құралдармен салыстырғанда төмен болады.
3-cурет. Бағалы қағаздар нарығының қисығы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Егер инвестор жоғары табыс алғысы келсе, онда ол өзінің қаражаттарын
аса тәекелді операцияларға салуы керек. Тәуекелділікке барғаны үшін ол
табыстылықтың жоғары деңгейі ретінде сыйақы алады. Осылайша, бағалы
қағаздардың нарықтық қисығы – бұл күтілетін табыс пен жүйелік тәуекелділік
арасындағы сызықтық тепе-теңдік арақатынасы. Тәуекелділікке деген
инвестордың бейімділігне қарай қисықтың бұрыш ылдиы әртүрлі болады.Неғұрлым
бұрыш ылдиы кем болған сайын, соғұрлым бағалы қағаздар нарығында
инвесторлар басқыншылық саясат жүргізеді.
Бағалы нарықтық сызығының күйі келесідей екі негізгі факторлар
әсерінен өзгереді: 1) инфляция; 2) инвесторлардың күтулері.
Инфляция факторы әсерінен БҚН-ның қисығы өзінің бастапқы жағдайына
параллель не жоғары, не төмен қозғалтады. Егер де инфляция деңгейі өсетін
болса, қисық жоғары, ал төмендесе төмен қарай қозғалады (4-сурет).
4-сурет. Инфляция қарқынына байланысты бағалы қағаздар нарығы
қисығының өзгеруі
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Инвесторлардың күтулері нарықтағы экономикалық саяси жағдай,
халықаралық ахуал және т.б. факторлар әсерінен қалыптасады. Әрбір инвестор
даму перспективасы туралы өзінің көзқарасы болғандықтан, оның бағалауы
басқа иневсторлар күтулеруімен салыстырғанда өзгеше болуы мүмкін.
5-сурет. Инвесторлар күтімінің өзгеруі кезіндегі БҚН-ны қисығының өзгеруі
6-сурет. Бағалы қағаздардың тәуекелдердерінің классификациясы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Экономикалық дамудың жағымды болжамы кезінде (оптимистік бағалау)
бағалы қағаздың нарықтық қисығының бұрыш ылдиы азаяды. Инвестор бұл
жағдайда тәуекелділіктің сол деңгейіндегі аз табысқа келісімін береді. Егер
инвестор экономикалық жағдайдың нашарлауын күтсе, онда ол бірдей
тәуекелділікте жоғары табыстылықыт талап етеді. Бұл кезде көлденең оське
қарағанда қисықтың бұрыш ылдиы өседі (5-сурет).
Кез келген кәсіпкерлік қызмет сияқты қор нарығындағы қызмет әрдайым
тәуекеліділіпен қатар жүреді. Экономиканың нақты секторларымен
салыстырғанда қор нарығына ерекше тәуекелдер тән. Тәуекелдер сан алуан
түрлері ішінде екі үлкен топты бөліп қарастырамыз.
Жүйелік тәуекелділік – бұл жалпы бағалы қағаздар нарығының төмендеуін
көрсететін тәуелділік. Бұл тәуелділік белгілі бір эмитенттің бағалы қағазын
иемденумен байланыссыз, барлық бағалы қағаздарды қамтиды. Бағалы қағаздар
нарығының төмендеуі жағдайында инвесторлар бағалы қағаздың түріне
байланыссыз өз капиталын жоғалтады немесе қаржылық шығындарға ұшырап
нарықтан шығады. Жүйелі тәуекелділікті бағалау барысында инвесторлар қор
нарығындағы альтернативті варианттарды қарастырғаны дұрыс.
Жүйеленбеген тәуекелділік – белгілі бір эмитенттің нақты бағалы
қағазын иемденумен байланысты тәуекелділік. Тәуекелдің бұл түрі
диверсификацияланады және оны бағалы қағаздардың оптималды портфелін құру
арқылы төмендетуге болады.
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы
Корпоративті бағалы қағаздар – эмитенттері акционерлік
қоғамдар, кәсіпорындар және меншіктің басқа да ұйымдық –
құқықтық формасындағы ұйымдар және сонымен қатар банктер, инвестициялық
компаниялар мен қорлар болып табылатын бағалы қағаздар. Корпоративті
бағалы қағаздардың әртүрлі түрлері болады: қарыздық, үлестік, негізгі және
туынды бағалы қағаздар.
Қарыздық бағалы қағаздар ақшалай қаражаттары белгілі бір мерзімге
пайдалануға берілетін және алдын ала бекітілген процентпен қарызға алған
қаражаттарды пайдалану үшін төленумен қайтарылғанда несиелік
қатынастарында қатысады. Қарыз алу қатынастарында құралатын құжаттарын
тартудың көрсетілген формаға сәйкес облигацияға және вексель, банктердің
депозитті және жинақтаушы сертификаттар сияқты корпоративті бағалы
қағаздар қолданылады.
Үлестік бағалы қағаздарын сатып алушы кәсіпорынның ортақ иелері,
үлестік меншік иеленуші болып табылады.
Осындай бағалы қағаздар акционерлік қоғамның нақты меншігінің үлесіне
акцияларын ұстаушының құқығын куәландырады.
Негізгі бағалы қағаздарға акция облигациялар жатады. Акциялар
мен облигациялардан құрылатын инвестициялардың дәстүрлі
портфеліне қосымша ретінде туынды бағалы қағаздар: опцион, варанттар,
фьючерстік келісім шарттар қызмет етеді.
Корпоративті бағалы қағаздар мына жағдайларда шығарылады:
- акционерлік қоғамдар құрылғанда және оның құрылтайшылар
арасында акцияларды орналастырғанда;
- қоғамның жарғылық капиталының көлемінің ұлғаюында;
- қарызға алған капиталды облигацияларды шығару арқылы тарту.
Дұрыс қызмет ететін қор нарығы екі негізгі нарықтардан тұрады:
негізінен кәсіпорындардың және банктердің акцияларын ұсынатын корпоративті
бағалы қағаздар нарығынан және мемлекеттік бағалы қағаздар нарығынан
тұрады.
Осы нарықтар біркелкі болуы керек. Мысалы, Ресейде ерекше
жағдай қалыптасты. Мемлекеттік және корпоративті бағалы қағаздардың
(нарығын ұлғайтуы мүмкін емес) нарықтарының сыйымдылықтарының қатысы 101-
ін құрайды, ал шет елдердің көпшілігінде ол ½-ін құрайды. [6]
Сондықтан, жеке эмитенттердің әртүрлі бағалы қағаздарына толы
отандық нарықтың пайда болуы мен дамуының маңызды инвесторлар мен қор
нарығының мамандары үшін маңызы зор. Корпоративті бағалы қағаздар нарығы
оларды салалар арасында қайта бөлу және елдің экономикасының көтерілуінің
маңызды бағыттарына шоғырлану мақсатымен инвесторлардың бос қаражаттарын
дұрыс пайдалану және жұмылдыру үшін ұлғаю мүмкінде
қажет.
Корпоративтік бастамаларға негізделген компаниялар үшін қаржылық
ресурстарды тартудың басты көзі акцияларды шығару болып табылады.
Акция – иесінің дивиденд түрінде акционерлік қоғам пайдасының бір
бөлігін алуға, басқару ісіне қатысуына және қоғам ликвидацияланғаннан кейін
қалған мүліктің бөлігін алуына құқығын бекітетін эмиссиялық бағалы қағаз.
Инвестор иелік ететін акциялар саны оның жарғылық капиталға қосқан
салымын сипаттап, компания мүлкіндегі үлесін көрсетеді. Акционерлік қоғамда
қасиеттері, номиналдық құны, төленетін дивиденд мөлшерлері, акционерлерге
берілетін құқық көлемі және басқа да паратметрлері бойынша бір-бірінен
өзара жарытылатын акцияның түрлі типтері шығарылады. Инвестор акцияны сатып
ала отырып, компанияның ортақ иеленушісі болады және компания жетістіктері
мен оның қанағаттандырарлықсыз жұмыс істеуі жағдайында тәуекелділікті бірге
бөліседі.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы белгілі бір акциялар санына
бөлінген. Акцияларды қолма-қол нысанда шығару кезінде оның беткі жағында
осы бағалы қағаздың номиналдық құны көрсетіледі. Кейбір мемлекеттерде
номиналдық құнды анықтауда қатаң талаптар қойылмайды. Жарғылық капитал
орналастырылған, яғни акционерлер сатып алған акцияларлың номиналық құндары
сомасына тең. Акционерлік қоғамда барлық жай акциялардың бірдей номиналды
болуы қажет, ал артықшылығы бар акциялар әр түрлі номиналда шығарылуы
мүмкін. Мұны секере отырып, жарғылық капиталды келесідей формуламен
анықтауға болады:
(1)
Мұндағы,
Но – жай акциялардың номиналы;
No – орналастырылған жай акциялардың саны;
Hi – і тпті артықшылығ бар акцияның номиналы;
Ni – і типті орналастырылған артықшылығы бар акциялардың саны.
Акционерлік қоғамдар шығаратын акциялар екіге бөлінеді:
– жай;
– артықшылығы бар.
Артықшылығы бар акцияларлың басты ерекшелігі – бір мезетте
облигацияларға да, акцияға да тән қасиеттерінің болуы.
Облигация ұстаушысы сияқты, артықшылығы бар акциялар иесінің
жай акцияларға иелік ететін тұлғалармен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтары болады. Артықшылығ бар акциялар бойынша дивиденд
төлеу тәртібі компания жарғысымен анықталады және табысты алуда
белгілі бір кепілдік беруді қарастырады. Бұл оны облигацияға
ұқсатады. Сондай-ақ, артықшылығы бар акция иелерінің, әдетте,
акционерлер жиналысында дауыс беру құқығы жоқ. Мұнда да осы типті
акцияның облигацияға ұқсастығы көрінеді.
Облигациямен кейбір ұқсастығы болса да, артықшылығы бар
акциялардың олардан айырмашылығ бар. Артықшылығ бар акция иесі –
компанияның ортақ иеленушісі, ал облигация ұстаушысы – кредитор.
АҚ-ның дивиденд төлеу міндеттемесі шарты емес және қоғамның төлем
қабілетсіздігі жағдайынд артықшылығы бар акция иелері өз
дивидендтерін сот арқылы өндіріп ала алмайды. Облигация иелері
өзінің пайыздық төлемдерін алмас, сотқа шағымдагып, компанияның
дәрменсіздігі туралы іс қозғауына мүмкіншілігі бар.
Сонымен бірге, артықшылығ бар акция – бұл жай акцияларға тән
қасиеттері бар үлестік бағалы қағаз. Атап айтқанда, жай акционерлер
сияқты артықышлығы бар акция иелерінің жарғылық капиталда үлесі
болады, акционерлердің жалпы жиналысына қатысуы құқығыны ие, ал
фирма ликвидацияланғанда өздерінің акцияларына попорционалды түрде
мүліктегі үлесін алады.
Қор нарығы қалыптасуының бастапқы кезеңдерінде артықшылығ бар
акция тіркелген дивидендпен шығарылатын. Қазіргі кезде көп елдердің
заңдары артықышлығы бар акциялар бойынша дивиденд мөлшерінің
жоғарыда анықталуын талап етеді. Дивиденд түзетілетін, құбылмалы,
есептеулі және т.б. бола алады.
Сонымен қатар, артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтерді
төлеу компанияның қатаң міндеттемесіне жатпайды және акциялардың
шығару шартына, эмитенттің қаржылық жағдайына, директорлар
кеңесінің шешіміне тәуелді. Бірақ артықшылығ бар акция иелерінің
жай акция ұстаушыларымен салыстырғанда дивиденд алуда кепілдігі
бар. Оларды қауіпсіздендіру мақсатында көп мемлекеттерде
дивидендтік төлемдерді алуда осы акция иелерінің басымдылығын
кепілдендіретін арнайы қорғаушы баптар қарастырылған.
Компанияларды көбінесе облигацияларға қарағанда артықшылығы
бар акцияларды эмиссиялануына итермелейтін негізгі фактор – бұл
меншікті және қарыз капиталы арасындағы арақатынастың қолайлы
деңгейін ұстап тұруына ұмтылуы болып табылады.
Артықшылығы бар акциялар төмендегідей типте шығарылуы мүмкін:
– куммулятивтік акциялар. Бұл акциялар бойынша дивидендтер
ағымдағы жылда қаржылық жағдайдың қиындығы немесе басқа
факторлар әсерінен төленбесе, онда олар аррияларға жинақталып,
алдағы жылдары төленеді. Әдетте, дивидендтердің жинақталу
мерзімі 3 жылдан аспайды. Барлық арриялар жай акция бойынша
дивидендтер төленгенге дйеін төленуі қажет. Дивидендтік
төлемдер компанияның қарыздық міндеттемесіне жатпайтындықтан
бұл акция иелері дивидендтерді мүлдем алмауы әбден мүмкін;
– куммулятивтік емес акциялар – бұл ағымдағы жылы дивидендтік
төлемдер төленбесе, олар жинақталмайтын және иелерінің алдағы
уақытта олардың төленуіне үміт артпайтын акциялар. Осылайша,
фирма өткен жылдары артықшылығы бар акциялар бойынша
дивидендтер төлемегеніне қарамастан, жай акциялар бойынша
дивиденд төлеуі мүмкін. Инвесторлардың бұл акция түріне
қазығушылығ аз, себебі дивидендтерді төлеу кепілдігі жоқ, ал
кәсіпорында ликвидациялау кезінде мүліктік қызықтарды
қанағаттаныдру барысында олар соңғы орында тұрады. Осыған
байланысты шетел компаниялары куммулятивтік емес артықышлығы
бар акцияларға сирек шығарады.
Жай акциялар
Акционерлік қоғамдардың қаржылық ресурстарын қалыптастыруда
жай акциялар үлкен рөль атқарады.
Олардың жарғылық капиталда үлесі заңға сәйкес 75%-дан төмен
болуы қажет.
Артықшылығы бар акциялар иелері алдында жай акция иелері
келесдей құқықтары мен артықшылықтарға ие:
– акционерлер жиналысында дауыс беру арқылы АҚ-ды басқаруға
қатысу құқығы;
– дивиденд алу құқығы. Жылдық дивиденд мөлшерін АҚ-ның
директорлар кеңесі анықтайды.
– салынған капиталды тез арада көбейту мүмкіндігі. Ол екі
фактор есбінен өседі дивидендтерді есептеу және акцияның
курстық құнының өсуі;
– қосымша акцияларды сатып алу немесе оларды айтарлықтай оңай
сату мүмкіншілігі. Өйткені жай акциялар артықшылығ бар
акциялармен салыстырғанда нарық жағдайын көбірек
қанағаттандырады.
– АҚ-ды ликвидациялау барысында кредиторлар мен артықшылығ бар
акция иелерінің талаптарын орындағаннан кейін, оның мүлкінің
бір бөлігін алу құқығы.
Жай акцияны сатып ала отырып инвестор компанияның жарғылық
капиталына мерзімсіз салым салады. Меншік құқығының тасушысы
ретінде жай акцияның бір ерекшелігі – акционер акционерлік
қоғамнан өзі салған соманы қайтарып беруін талап ете алмайды. Сол
себепті акционерлерге олардың тапсырысы бойынша капиталдың бір
бөлігін қайтарып беруден қорықпай, АҚ өз капиталын еркіне қарай
пайдалана алады.
Компаниялар жарғылық капиталды қалыптастыру мен өсіру үшін
акцияның қызмет ету тетігін кеңінен қолданады. АҚ-ды құру сәтінде
құрылтайшылар оларға қажетті жарғылық капитал мөлшерін анықтайды
және акциялардың баламалы санын ала отырып, оны өз салымдары
есебінен жабады. АҚ құрылған кезде бүкіл жарғылық капитал
құрылтайшылар арасында толығымен бөлінуі керек.
Қосымша қаржылық ресурстарда қажеттілік туындаса, АҚ қор
нарығына бағалы қағаздарды эмиссиялау арқыл шыға алады. Бағалы
қағаздар эмиссиясы туралы шешім қабылданғанда компания өзіне қарыз
немесе меншікті капиталдардың қайсысыс керек екендігін анықтағаны
жөн. Егер АҚ-ға белгілі бір уақытқа капитал қажет болып, кейіннен
компания оны пайыздық үстемемен қайтаруға дайын болса, онда ол
облигация шығаруды ұйғарады. Ал компания акционерлік қоғамның
ликвидациясына дейін инвесторларға алған капиталды қайтармаймын
десе, онда ол акция эмиссиясын жүзеге асырады.
Акционерлік компанияның қосымша акццияларды олардығ
жарияланған шегінде ғана шығаруына құқығы бар. Жаңа эмиссия туралы
шешім акционерлер жиналысымен немесе жарғыда көрсетілсе директорлар
кеңесімен қабылданады. Қосымша акция эмиссисы өндірісті дамыту,
модернизациялау мен кеңейту үшін қажетті ресурстарды тарту
мақсатында жасалады. Компанияның ұшыраған шығындарын жабу үшін
акцияларды шығаруға рұқсат етілмейді. Қосымша акцияларды сату үшін
АҚ эмиссия шарттарын жасап акция шығарылатын қаржы органдарында
тіркеуі міндетті.
Соңғы кездері қор нарығының инфрақұрылымы дамыған елдерде
акционерлердің құқығын шектейтін жай акциялардың түрлері типтері
пайда болды. Эмитент бақылау пакетінің сатылып кетпеуіне жол бермеу
мақсатында дауыс беру құқығы шектелген жай пкицялардың әр түрін
шығарады. Бұл акциялар шектелген деп аталады. Дауыс құқығының бар
болуына қарай шектелген жай акциялардың келесі түрлерін атап өтуге
болады:
– дауыс бермейтін акциялар азмелеріне акционерлер жиналысында
дауыс беру құқығы мүлдем берілмейді. Дауыс беру тұрғысын
алғанда,артықшылығы бар акцияларға теңестірілген, ол дивиденд
алу тұрғысынан алса – жай акциялар тәріздес. Бірақ бұл
акциялар компанияны басқаруға ұмтылмйтын, алайда салған
капиталына тұрақты және жоғары табыс алғысы келетін
инвесторлар арасында кең тараған. Барлық жай акциялар бойынша
дивиденд бірдей көлемде төленсе, ал дауыс бермейтін
акциялардың нарықтық құны дауыс беру құқығы бар жай
акциялармен салыстырғада төмен;
– бағынышты акция осы Қ шығаратын жай акцияларының басқа
түрінен гөрі ар дәрежеде дауыс құқығын береді. Мысалы, АҚШ-та
компаниялар пайда А және В типті жай акцияларды шығарады.
Шығару шартында компания А типті акция акционерлер жиналысында
1 акцияға 1 дауыс, ал В типті акция 10 акцияға 1 дауыс береді
деп көрсетуі мүмкін. Дивидендтерді есептеу, басқаруға қатысу
сияқты шарттар басқа акциялардікімен бірдей.
– Шектелген құқығы бар дауыс акция өз иесіне белгілі бір акция
саны болғанда ғана дауыс құқығын береді. Мысалы, акционер 200-
ден кем емес акциясы болса ғана дауыс бере алады және т.с.с.;
Шектелген акциялар инвесторлардың наразылығын тудырады,
себебі қарапайым акционерлер үшін жай акциялардың түрлі типтері
беретін құқықтары мен өкілеттерінің егжей-тегжейін түсіну қиынға
түседі. Осыған байланысты әр түрлі акциялардың ерекшеліктерін
түсіндірудегі басты рөл бұқаралық ақпарат құралдарына жүктелген.
Акцияларды сатып алу және өтеу.
Акционерлік қоғамдар бағалы қағаздар эмитенті ғана болып
табылмайды, сондай-ақ қор нарығында өз акцияларын сатып алу
операцияларын жүзеге асырады. Компаниялар төмендегідей
мақсаттармен өз акцияларын сатып алумен айналысады:
– жарғылық капиталды төмендету;
– акционерлер жиналысында дауыс санының азаюы;
– басқарушы және басқа тұлғалар пайдасына акцияларды қайта
бөлу;
– өз акцияларының котировкасын ұстап тұру;
Дүниежүзілік тәжірибеде компаниялардың өз акцияларын сатып
алуының 2 негізгі тәсілі бар. Бірінші жағдайда кез келген инвестор
сияқты компания ашық нарықта операциялар жүргізеді. Ол өз
акционерлеріне хабарламай, жоғарыда аталған мақсаттар басшылыққа
ала отырып, акцияларын еркін сатады және сатып алады. Акцияларды
сатқысы келетін акционер алдын-ала сатып алушыны білмей, оларды
нарықта өткізеді. Бұл сатып алушы ретінде өз акцияларын сатып
алатын компания немесе басқа бір тұлға болуы мүмкін. Ашық нарықта
операциялар жүргізе отырып, компания өз акцияларымен айтарлықтай
еркін монипуляциялауды және олардың котировкасын жалған ұстап тұра
алады.
Екінші жағдайда өз акцияларын сатып алумен байланысты
компанияның қызметі шектеледі. Нормативтік актілер мен компанияның
құрылтайшылық құжаттарында орналастырылған акцияларды сатып алу
туралы шешімді қабылдау процедурасы, компания сатып алатын
акциялардың шекті саны, акционерлердің оларға тиесілі өткізуі
бойынша құқықтары белгіленеді.
Қоғамның өз акцияларын сатып алу процесінен акционерлерден
компанияның акцияларын өтеу процедурасын ажыратқан жөн. Егер
акцияларды сатып алу шешімін акционерлік қоғам қабылдаса, онда өтеу
туралы шешімді бұған құқығы бар акционерлер шешеді, ал қоғам болса
акцияларды өтеуге міндетті.
Өтеуді талап ету құқығы дауыс беруші акциялар иелерінде ғана
туындайды. Егер олар келесі мәселелер бойынша дауыс беруге
қатынаспаса немес қарсы болса өтеуді талап ете алады.
– акциолнерлік қоғам қайта ұйымдастырылса (қосылу, жұтылу,
бөліну және т.б.);
– активтердің баланстық құнының 50%-нан асатын мүлікпен
байланысты ірі мәліме жасалынса;
– акционерлердің құқықтарын шектейтін жарғыға толықтырулар мен
өзгертулер енгізілсе;
Егер осы мәселелер бойынша шешім қабылданып, ал акционер
қарсы дауыс берсе немесе дауыс беруге қатынаспаса, онда оның
акциялары өтеуін талап етуіне мүмкіншілік пайда болады. Ол үшін
акционер өтеу ұсынылатын акциялар санын көрсетіп, қоғамға өтініш
жіберу керек. АҚ 45 күн ішінде бұл өтініштерді жинап, өтеуді жүзеге
асырады. Мұндай мақсаттарға акционерлік қоғам таза активтерінің 10%-
дан астамын жібере алмайды. Егер өтеуге тиісті акция құны қоғамның
таза активтерінің 10%-нан асып кетсе, онда акциялар нарықтық
бағамен өтеледі.
Облигация – өз иесінің қаражаттарды салғанын куәландыратын
және эмитенттің инвесторға белгілі бір мерзімде осы бағалы қағаз
құнымен оған тіркелген пайызды қайтару міндеттемесін растайтын
қарыздық бағалыт қағаз.
Облигацияның фундаменталды қасиеттері:
– инвестор мен эмитент арасындағы қарыздық қатынас. Облигацияны
сатып алушы тұлға компанияның ортақ иеленушісі емес, оның
кредиторы болып табылады,
– облигация айналысының ақырғы мерзімінің болуы. Мерзімі өткен
соң облигация өтеледі, яғни номиналдық құны бойынша эмттент
сатып алады;
– табыс алуда акция алдында облигацияның басымдылығы.
Облигациялар бойынша пайыз төлеу акциялар бойынша дивиденд
төлеуден бұрын жүзеге асырылады.
Сенімді бағалы қағаздарды алуды және көретін инвесторлар
акцияларға қарағанда облигацияларды артық көреді. Бірақ тәуекелдігі
аз бағалы қағаз ретінде облигацияның акциямен салыстырғанда
табыстылығы төмен.
Фирмалар облигацияларды қарыз капиталы керек болғанда
эмиссиялайды. Банктік несиелерден гөрі облигациялық қарыздар
ұзағырақ мерзімге несиелік ресурстарды тартуды қамтамасыз етеді.
Индустриалды дамыған елдерде облигацияларды, әдетте, 10-15 жылға
шығарады.
Облигацияларды эмиссиялай отырып, компания өзінің жарғылық
капиталын өсірмейтінін қайта ескерген жөн. Облигацияны сатып алушы
инвестор акционер болып табылмайды, сәйкесінше кәсіпорынды
басқаруға қатыспайды.
Фирмалар әр түрлі облигациялар шығарады. Кәсіпорынның
облигацияларды мүлікпен қамтамасыз етуіне қарай олар кепілденген
және кепілденбеген болып бөлінеді.
Кепілденген облигациялар.
Кепілденген облигациялар фирманың физикалық активтері және
бағалы қағаздарымен қамтамасыз етіледі. Тарихи кепілденген
облигациялар кепілдендіргіш заңды құжат ретінде фирманың өз
қарызына жер, ғимарат пен басқа да мүлікті салғанын растайды және
қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған жағдайда, кредиторға
салынған мүлікті алуға құқық береді. Өндіріс масштабтарының
кеңеюіне орай ірі компаниялардың инвестициялық капиталға деген
қажеттіліктері жекеленген тұлғалардың қаржылық мүмкіншіліктерінен
аса түсті. Сол себепті фирмалар ірі, сондай-ақ ұсақ инвесторлар
сатып алатын кепілденген облигацияларды шығаруға көшті.
Кепілденген облигациялар шығару технологиясы келесідей көрініс
табады. Фирма, әдетте, траст-компанияларда сақталатын барлық
салынған мүлікке бір кепілдендіргіш шығарады. Осы компания салынған
мүліктің бүкіл сомасын жеке және заңды тұлғалар сатып алатын
облигациялардың белгілі бір санына бөледі. Трост-компания
кредиторлар мүддесінің кепілі болып табылады. Барлық
облигационерлердің сенімді тұлғасы ретінде трест-компанияның
міндетіне фирмалық қаржылық жағдайына, қызметінің бағыттарына,
капитал мен айналым қаражаттырының жайына және басқа да
параметрлерге бақылау жасау кіреді. Бұл инвесторларды қорғау және
кредиторлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz