Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын алу проблемасы

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4

1 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының қылмыстық.құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Пайдақорлық қылмыстылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының
құрамдарының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының
криминологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
2.1 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының жасалуының себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының динамикасы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
2.3 Пайдақорлық қылмыстарды жасаған кәмелетке толмағандардың жеке тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
2.4 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын алу: шаралары мен түрлері, оның мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 126

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 133

ҚОСЫМША А. «Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын алу» тақырыбы бойынша Сауалнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының алдын алу – елдің болашақ басшылығын тәрбиелеп өсіруде, құқық тәртібін нығайту саласындағы басты міндеттердің бірі болып табылады. Бұл міндетті шешу үшін қолданылатын шаралар қылмыстардың алдын алу шараларының барлық жүйесінің бір бөлігі болып табылады. Әлеуметтік басқарудың айрықша түріне жататын алдын алу қызметін сипаттайтын барлық заңдылықтар кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуға да тән.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бұл жұмыс кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарымен күресу, оның алдын алу және оның жасалуына итермелейтін себептер мен жағдайларды зерделеу мәселелеріне арналған.
Балаларды тәрбиелеу, олардың өнегелік, физикалық және интеллектуалдық дамуын қамтамасыз ету, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау – кез келген қоғамның басты міндеті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабына сәйкес, балалық шақ мемлекеттің қорғауына алынған, ол мемлекет таныған және қорғайтын негізгі құндылықтардың бірі болып табылады [1, 9 б.]. Сондықтан да кәмелетке толмағандарды тәрбиелеуге, олардың мораль және құқық нормаларын сақтай отырып өмірде дұрыс позиция ұстауына баса көңіл бөлінеді, бұл ретте жұртшылықтың мүмкіндігі мен заң күші барынша пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы өз тарихының күрделі кезеңін бастан кешіруде. Соңғы оншақты жылда орын алған қайта құру процесі әлеуметтендірудің барлық институттарының функционалдық мүмкіндіктерін күрт төмендетті. Әлеуметтік-экономикалық ауыр жағдайға, ресми идеологияның ауысуына, дәстүрлі құндылықтардың құнсыздануына байланысты отбасы, білім беретін мекемелер, жастар мен балалар бірлестіктері, еңбек ұжымдары жеткіншек жастарды тәрбиелеудегі өздерінің бұрынғы рөлін жоғалтып алды.
Бұл, әрине, кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жайы мен динамикасына әсерін тигізді [2, 56 б.].
Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының нысаны өзгеруде, олар қазір, негізінен, бандитизммен, бопсалаушылықпен, криминалдық бизнеспен, жезөкшелікпен айналысуда.
Сондықтан да, мұндай қылмыстарының алдын алуда қандай да бір оң нәтижеге жету үшін бұл қылмыстарға итермелеп отырған факторларды білу керек. Елдегі демографиялық жағдайдың нашар екендігі даусыз, бірақ оны жақсарту мақсатында қарастырылып жатқан шаралар ойдағыдай емес, ауылдық жерлерде мүлде назардан тыс қалған. Белгілі бір кезеңде қоғамдық қатынастарға теріс ықпал ететін кейбір криминогендік факторларға ұзақ уақыт көңіл бөлінбейді.

1 Конституция Республики Казахстан. – Алматы: Данекер, 2008. – 96 c.
2 Алауханов Е.О., Зарипов З.С. Профилактика преступлений: Учебник.
– Алматы: Юридическая литература, 2008. – 376 с.
3 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – Астана: КазГЮУ, 2005. – 139 с.
4 Карпец И.М. Пределы криминологических исследований // Социалистическая законность. - 1968. - № 3. - С. 9-14.
5 Курс советской криминологии. - М.: Юридическая литература, 1985. - Т. 1. – 410 с.
6 Номоконов В.А. Преступное поведение: детерминизм и ответственность. - Владивосток, 1989. – 300 с.
7 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алу: Монография. – Алматы: Ғылым, 2005. – 310 б.
8 Алауханов Е.О. Криминология: Учебник. – Алматы: Жеты-Жаргы, 2008. – 665 с.
9 Карпец И.И. Современные проблемы уголовного права и криминологии. – М.: Юриздат, 1974. – 280 с.
10 Ковалев М.М. Основы криминологии. – М.: Юриздат, 1970. – 310 с.
11 Карпец И.И. Проблема преступности: Учебник. – М., 1969. – 290 с.
12 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1953. – 1020 с.
13 Яковлев А.М. Преступность и социальная психология. – М., 1971.
– 288 с.
14 Ильин И.Л. Путь духовного обновления // Собр. соч.: В 3-х томах. – М., 1999. - Т. 2. – 356 с.
15 Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. – Горький: ГВШ МВД СССР, 1974. – 303 с.
16 Гильский Я.И. Криминология: Учебник. – СПб., 2002. – 380 с.
17 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд. В 26-х томах. – М.: АН СССР, 1955. - Т. 3. – 320 с.
18 Блувштейн Ю.Д., Зырин М.И., Романов В.В. Профилактика преступлений. – Минск: МинГУ, 1986. – 335 с.
19 Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. – М.: Юриздат, 1968.
– 300 с.
20 Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан № 1 «О квалификации некоторых преступлений против жизни и здоровья человека» от 11.05.2007 года // Сборник постановлений Пленума Верховного суда Казахской ССР, Пленума Верховного суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного суда Республики Казахстан (1968–2008 гг.). – Астана, 2008. – С. 855-859.
21 Елисеев С.А. Вопросы теории и практики предупреждения корыстных преступлений. – Томск, 1989. – 287 с.
22 Волженкин Я.В. Служебные преступления. – М., 2000. – 295 с.
23 Миненок М.Г., Миненок Д.М. Корысть: Криминологические и уголовно-правовые проблемы. – СПб., 2001. – 287 с.
24 Бородин С.В. Борьба с преступностью: теоретическая модель комплексной программы. – М., 1990. – 310 с.
25 Көрсетілген шығарма. Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алу: монография. – Алматы: Ғылым, 2005. – 310 б.
26 Криминология / Под ред. А.И. Долговой. – М.: ИНФРА-НОРМА, 1999. – 402 с.
27 Трайнин А.Н. Уголовное право: Общая часть. – М., 1929. – 390 с.
28 Протасов В.И. Теория права и государства: Проблемы теории права и государства. – М.: Юрайт-М, 2001. – 277 с.
29 Дубовик О.М. Принятие решения в механизме преступного поведения и индивидуальная профилактика преступлений. – М.: Академия МВД СССР, 1977. – 289 с.
30 Старков О.В. О причинном механизме корыстного преступного поведения // Новое уголовное законодательство и проблемы борьбы с преступлениями против экономической системы: Учебно-методические материалы по курсу «Советское уголовное право». – Горький: ГВШ МВД СССР, 1984. – 400 с.
31 Бимурзин С.Б. Региональные особенности борьбы с преступностью несовершеннолетних: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – Алматы, 1999. – 138 с.
32 Чокморова А.С. Вовлечение несовершеннолетних в преступную деятельность (уголовно-правовые и криминологические аспекты): автореф. дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – Алматы, 1997. – 139 с.
33 Закон Республики Казахстан № 591-II «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждении детской безнадзорности и беспризорности» от 09.07.2004 года // Казахстанская правда.
- 2004. - 10 июля
34 Приказ № 400 МВД РК «Об утверждении Правил об организации работы участковых инспекторов полиции по делам несовершеннолетних органов внутренних дел Республики Казахстан» от 17.07.2000 года. // Казахстанская правда. - 2000. - 18 июля
35 Кашуба Ю.А., Фильченко А.П., Ревякина Л.А. Система индивидуального предупреждения преступного поведения несовершеннолетних в России. – Рязань: Академия управления и права ФСИН МЮ РФ, 2004. – 299 c.
36 Каиржанов Е.И. Уголовное право: Общая часть. – Алматы: Аян-Әдет, 1997. – 271 с.
37 Гернет М.Н. В тюрьме: Очерки тюремной психологии. – М., 1925.
– 211 с.
38 Криминология: Курс лекций / Под ред. В.Н. Бурлакова,
С.Ф. Милюкова, С.А. Сидорова, Л.И. Спиридонова. – СПб., 1995. – 332 с.
39 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы предупреждения корыстно-насильственных преступлений. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2005. – 254 с.
40 Фильченко А.П. Криминологическая характеристика и профилактика вымогательства с участием несовершеннолетних: монография. – Рязань, 2004. – 286 с.
41 Кодекс об административных правонарушениях Республики Казахстан. – Алматы: НОРМА-К, 2008. – 387 с.
42 Алексеев А.И., Герасимов С.И., Сухарев А.Я. Криминологическая профилактика: теория, опыт, проблемы: монография. – М.: НОРМА, 2001.– 310 с.
43 Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. – Алматы: Баспа, 1999.
– 306 с.
44 Криминология / Под ред. А.И. Долговой. – М., 2001. – 303 с.
45 Абдиров Н.М. Ранее выявление несовершеннолетних с антиобщественным поведением – основа эффективной профилактики правонарушений: учебное пособие. – Караганда: КВШ МВД СССР, 1989. – 244 с.
46 Остроумов С.С. Советская судебная статистика: Части Общая и Специальная. – М., 1976. – 680 с.
47 Статистические данные о состоянии преступности несовершеннолетних в Республике Казахстан (1998–2008 гг.). КПС и СУ Генеральной прокуратуры Республики Казахстан. – Астана, 2008. – 230 с.
48 Статистические данные о результатах деятельности ПДН и ЦВИАРН (1998-2008 г.г.). КАП МВД РК. – Астана, 2008. – 200 с.
49 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: учебное пособие. – Костанай: Костанайский печатный двор, 2006. – 230 с.
50 Статистические данные о количестве преступлений, совершенных несовершеннолетними в Республике Казахстан (1998–2007 гг.). ДТС МВД Республики Казахстан. – Астана, 2007. – 190 с.
51 Панкратов Р.И., Тарло Е.Г., Ермаков В.Д. Дети, лишенные свободы.
– М.: Юрлитинформ, 2003. – 300 с.
52 Башкатов И.П. Психология асоциально-криминальных групп подростков и молодежи: учебно-методическое пособие. – М., 2002. – 294 с.
53 Архивные материалы Алмалинского, Ауэзовского и Бостандыкского районных судов г. Алматы. – Алматы, 2007. – 480 с.
54 Гречишкин Ю.Н., Старков О.В. Предупреждение девиантного и преступного поведения несовершеннолетних / Под общ. ред. О.В. Старкова.
– Краснодар: Краснодарская академия МВД России, 2004. – 345 с.
55 Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М.: Юридическая литература, 1968. – 310 с.
56 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: учебное пособие. – Костанай: Костанайский печатный двор, 2006. – 230 с.
57 Архив суда г. Кокшетау по уголовным делам в отношении несовершеннолетних (1998–2003 гг.). У/д № 98009652. – Кокшетау, 2003. – 456 с.
58 Архив суда района Сары-Арка г. Астаны по уголовным делам в отношении несовершеннолетних (1998 - I.пол. 2002 гг.). У/д № 98005642.
– Астана, 2002. – 450 с.
59 Ермаков В.Д., Крюкова Н.И. Несовершеннолетние преступники в России. – М., 1998. – 285 с.
60 Петровский А.В. Криминологическое прогнозирование преступного поведения молодежи. – СПб., 2005. – 308 с.
61 Абубакиров Р.М. Проблемы противодействия организованной преступной деятельности несовершеннолетних // Проблемы борьбы с преступностью в современных условиях. – Иркутск, 1995. - Ч. 3. – 289 с.
62 Игошев К.Е. Психология преступных проявлений среди молодежи.
– М., 1971. – 323 с.
63 Криминология: учебник / Под. ред. Н.Ф. Кузнецовой,
Г.М. Миньковского. – М., 1998. – 331 с.
64 Гернет М.Н. Избранные произведения. – М., 1974. – 338 с.
65 Горбатовская Е.Г. Опыт длящегося изучения личности рецидивиста и ее социальной среды // Опыт криминологического изучения личности преступника. – М., 1981. – 297 с.
66 Отчет о результатах служебной деятельности подразделений по делам несовершеннолетних ДВД. г. Астаны и ДВД г. Алматы (2006–2007 гг.).
– Алматы, 2007. – 235 с.
67 Вилке А.Я. Некоторые аспекты борьбы с рецидивной преступностью несовершеннолетних // Правовые и организационные вопросы совершенствования борьбы с рецидивной преступностью: Сб. научных трудов. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1990. - № 119. – 270 с.
68 Муравьев В.В. Уголовно-правовые и криминологические аспекты рецидивной преступности молодежи: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08
– Н. Новгород, 2001. – 142 с.
69 Игнатенко В.И. Предупреждение антиобщественного образа жизни и рецидива преступлений несовершеннолетних: монография. – Рязань: Академия права и управления ФСИН МЮ РФ, 2004. – 233 с.
70 Лунеев В.В. Преступность XX века: Мировые, региональные и российские тенденции. – М., 1999. – 256 с.
71 Женщины и мужчины Казахстана: Краткий статистический сборник / Под ред. К. Абдиева. – Алматы, 2003. – 180 с.
72 Результаты опроса 150 несовершеннолетних, привлеченных к уголовной ответственности за совершение корыстных преступлений (г. Алматы), и 357 воспитанников исправительного учреждения ЛА-155/6 УКУИС по г. Алматы и Алматинской области МЮ Республики Казахстан (ВК г. Алматы). – 210 с.
73 Власов В.И., Гончаров Н.Ф. Взгляд на причины преступности в России за тысячелетие: Монография. В 2-х частях. – Домодедово, 1998. – 320 с.
74 Антонян Ю.М., Голубев В.П., Кудряков Ю.Н. Личность корыстного преступника. – Томск, 1989. – 290 с.
75 Карпец И.И. Преступность: иллюзии и реальность. – М., 1992. – 267 с.
76 Достоевский Ф.М. Собрание сочинений. В 10-и томах. – М., 1958. – Т. 9. - 335 с.
77 Кудрявцев В.Н. Генезис преступления: Опыт криминологического моделирования. – М.: Форум-Инфра-М, 1998. – 311 с.
78 Кудрявцев В.Н. Преступность и нравы переходного общества. – М.: Гардарики, 2002. – 289 с.
79 Бессарабов В.Т. Российские СМИ и прокуратура: противостояние или сотрудничество? // Журнал российского права. - 2001. - № 7. - С. 62.
80 Кудрявцев В.Н. Стратегии борьбы с преступностью. – М.: Юрист, 2003. – 389 с.
81 Результаты опроса педагогов общеобразовательных учреждений (100 человек) и работников ПДН ГОРРАЙОВД (150 человек), проведенные в масштабах г. Алматы и г. Астаны. – 230 с.
82 Трайнин А.Н. Уголовное право: Общая часть. – М., 1929.
– 390 с.
83 Курс советской криминологии: Предупреждение преступности. – М., 1986. – 380 с.
84 Ещанов А.Ш. Профилактика органами внутренних дел Республики Казахстан групповой корыстно-насильственной преступности. – Караганда, 1999. – 290 с.
85 Пригожин А.И. Социология организации. – М., 1980. – 288 с.
86 Гуров А.И. Профессиональная преступность. – М.: Юридическая литература, 1990. – 256 с.
87 Тайваков А.А. Профессиональный преступник // Социологические исследования. -1993. - № 4. - С. 14-27.
88 Ескендиров А.А. Субъекты профилактики преступности среди несовершеннолетних: современное состояние и перспективы // Правовая реформа. – Алматы, 2003. - № 4. – С. 19.
89 Ли А.Н. Проблемы предупреждения преступности учащихся общеобразовательных школ Республики Казахстан: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.02. – Алматы, 2000. – 135 с.
90 Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. – Алма-Ата: Мектеп, 1980. – 288 с.
91 Каиржанов Е.И. Профилактика преступлений несовершеннолетних органами внутренних дел: Учебное пособие. – Караганда: КВШ МВД СССР, 1983. – 288 с.
92 Миллер А.И. Противоправное поведение несовершеннолетних: Генезис и ранняя профилактика. – Киев, 1985. – 298 с.
93 Пирожков В.Ф. Криминальная психология. – М.: Наука, 2001. – 286 с.
94 Мауленов Г.С. Криминологическая характеристика и профилактика преступлений несовершеннолетних: учебное пособие. – Караганда: КВШ МВД СССР, 1990. – 278 с.
95 Сиротское счастье // Аргументы и факты Казахстана. - 2002. - № 51.
- С. 12.
96 Шестаков Д.А. Криминологическая характеристика и предупреждение преступлений участников молодежных группировок по месту жительства: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – М., 1996. – 145 с.
97 Черникова И.А. Предкриминальное поведение несовершеннолетних, совершивших корыстные преступления: автореф. дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – М., 2003. – 142 с.
98 Шестаков Д.А. Корыстная направленность и ее формирование в криминогенной семье // Вестник ЛГУ. Вып. 1. Экономика – философия - право. - 1983. - № 5. – C. 9.
99 Литвинова Т.И. Проблемы борьбы с рецидивом преступлений среди несовершеннолетних: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – Алматы, 2002. – 132 с.
100 Минина С.П. Преступность несовершеннолетних // Серия «Современные стандарты в уголовном праве и уголовном процессе». – СПб., 1998. – 225 с.
101 Указ. соч. Гречишкин Ю.Н., Старков О.В. Предупреждение девиантного и преступного поведения несовершеннолетних / Под общ. ред.О.В. Старкова. – Краснодар: Краснодарская академия МВД России, 2004. – 345 с.
102 Хармаев Ю.В. Криминологические проблемы социализации воспитанников детских домов и школ-интернатов: автореф дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – М.: Академия управления МВД РФ, 1998. – 35 с.
103 Сейтжанов М.Д. Допреступное поведение несовершеннолетних делинкветного характера и его предупреждение: автореф. дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – Алматы, 1998. – 37 с.
104 Кашелкин А.В. Предупреждение правонарушений среди безнадзорных подростков: автореф. дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – М., 1988. – 38 с.
105 Королев Ю.А. Профилактика детской безнадзорности и беспризорности в странах СНГ // Журнал российского права. - 2003. - № 3.
- C. 10.
106 Литвинов В.К. Причины и условия формирования групп несовершеннолетних, совершающих преступления с корыстной мотивацией // Вопросы борьбы с преступностью. – М., 1987. - С. 40-42.
107 Башкатов И.П. Психолого-педагогические особенности, развития и функционирования групп несовершеннолетних правонарушителей: дисс. ... д-ра пед.наук: 13.00.05. – М.: АПН, 1991. – 230 с.
108 Ескендиров А.А. Процессуальные и криминалистические аспекты расследования преступлений, совершенных несовершеннолетними: учебное пособие. – Алматы: Жеты-Жаргы, 2008. – 289 с.
109 Козырин Н.В. Проблемы изучения неформальных групп молодежи // Социологические исследования. - 1991. - № 1. - С. 82-84.
110 Немировский Д.Э. Мотивы противоправных действий молодежи // Социс. - 1992. - № 3. - С. 94.
111 Бельцов Н.И. Криминологический анализ и предупреждение преступлений, совершаемых в сфере досуга и быта: дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.04. – М., 1996. – 140 с.
112 Жабский В.А. Наркотизм несовершеннолетних (правовой и криминологический аспекты): дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – Ростов-на-Дону, 1999. – 141 с.
113 Патрушев В.Д. Динамика свободного времени трудящихся СССР в 60-е и 70-е годы // Свободное время и нравственное воспитание. – М.: Знание, 1979. – 288 с.
114 Боголюбова Т.А. Некоторые направления использования категории «образ жизни» для объяснения механизма преступного поведения // Деформации с образе жизни, обусловливающие совершение насильственных преступлений. – М.: ВНИИ Генеральной прокуратуры СССР, 1985. – 290 с.
115 Игошев К.Е. Особенности мотивации преступлений, совершаемых группами // Проблемы советского уголовного права и криминологии: Научные труды. – Свердловск, 1971. - № 14. – 345 с.
116 Корзун И.В. Теоретические и прикладные проблемы социально-правового контроля и предупреждения преступности среди женщин (по материалам Республики Казахстан): дисс. … д-ра юрид.наук: 12.00.01.
– Алматы, 2001. – 238 с.
117 Ильяшенко А.К. Преступность несовершеннолетних женского пола: состояние, причины, предупреждение. – Воронеж, 2000. – 233 с.
118 Тюменева Ю.А. Половозрастная идентичность как определяющий фактор становления социальной компетенции подростка: дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.04. – Красноярск, 1998. – 143 с.
119 Минина С.М. Преступность несовершеннолетних и противодействие ей в г. Санкт-Петербурге: дисс. …канд.юрид.наук: 12.00.08. – СПб., 1999.– 148 с.
120 Абызов Р.М. Типологические проблемы личностных деформаций несовершеннолетних и их предупреждение: дисс. … д-ра юрид.наук: 12.00.08. – М., 1998. – 235 с.
121 Кучинская К.Б. Психологический анализ корыстной деформации личности несовершеннолетнего правонарушителя: дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – М., 1995. – 140 с.
122 Антонян Ю.М., Бородин СВ. Преступное поведение и психические аномалии / Под ред. В.Н. Кудрявцева. – М.: Спаркс, 1998. – 338 с.
123 Емельянов В.П. Преступность несовершеннолетних с психическими аномалиями как комплексная проблема // Личность преступника и уголовная ответственность // Правовые и криминологические вопросы. Межвузовский научный сборник. – Саратов, 1979. - Вып. 1. – С. 35.
124 Тищенко М.Д. Комплексный криминологический анализ преступлений, совершаемых на почве наркомании, и проблемы их предупреждения: автореф. дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – Ростов-на-Дону, 1999. – 35 с.
125 Королев В.Б. Психологические отклонения у подростков-правонарушителей. – М., 1992. – 299 с.
126 Долгова А.И. Социально-психологические аспекты преступности несовершеннолетних. – М.: Юриздат, 1981. – 300 с.
127 Указ. соч. Литвинов В.К. Причины и условия формирования групп несовершеннолетних, совершающих преступления с корыстной мотивацией // Вопросы борьбы с преступностью. – М., 1987. - С.40-42.
128 Филонов Л.Б. Детерминация возникновения и развития отрицательных черт характера у лиц с отклоняющимся поведением // Психология формировавши и развития личности. - М., 1981. – 255 с.
129 Антонян Ю.М., Юстицкий В.В. Несовершеннолетние преступники с акцентуациями характера. – М., 1993. – 299 с.
130 Филимонов О.В. Индивидуальная профилактика преступлений.
– Томск, 1985. – 310 с.
131 Игошев К.Е. Правонарушения и ответственность несовершеннолетнего. – Свердловск, 1973. – 298 с.
132 Указ. соч. Лунеев В.В. Преступность XX века: Мировые, региональные и российские тенденции. – М., 1999. – 256 с.
133 Кудрявцев В.Н. Структура преступности и социальные изменения // Советское государство и право. - 1971. - № 6. - С. 102.
134 Указ. соч. Антонян Ю.М., Голубев В.П., Кудряков Ю.Н. Личность корыстного преступника. – Томск, 1989. – 290 с.
135 Дремова Н.А. Мотив и цель и преступлениях несовершеннолетних: Автореф. дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – М., 1972. – 34 с.
136 Философия: учебное пособие для вузов / Под ред. Т.И. Кохановского. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2001. – 264 с.
137 Тойлыбаев Б.А. Қазақстан Республикасы ІІМ Жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негіздері: Пед.ғылым.д-ры ... дисс. автореф.: 13.00.01. – Алматы, 2002. – 64 б.
138 Көрсетілген шығарма. Философия: учебное пособие для вузов / Под ред. Т.И. Кохановского. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2001. – 264 с.
139 Жигарев Е.С. Криминалистические характеристики несовершеннолетних и организация их правового воспитания: Учебное пособие. – М., 1990. – 290 с.
140 Мустафин Р. Где они, истоки? // Литературная газета. – 2006, 20 сентября. – С. 8.
141 Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004. – 208 б.
142 Ильяшенко А.Н. Социальная среда в генезисе преступного поведения. – М., 2001. – 298 с.
143 Антонян Ю.М. Социальная среда и формирование личности преступника (неблагоприятное влияние наличность в микросреде). – М., 1975.
– 300 с.
144 Шестаков Д.А. Криминологическая характеристика и предупреждение преступлений участников молодежных группировок по месту жительства: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – М., 1996. – 145 с.
145 Көрсетілген шығарма. Дремова Н.А. Мотив и цель и преступлениях несовершеннолетних: автореф дисс... канд.юрид.наук: 12.00.08. – М., 1972. – 34 с.
146 Булатов И.Г. Криминологический анализ преступности несовершеннолетних (по материалам Республики Дагестан): автореф. дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – Краснодар: КЮИ МВД РФ, 2001. – 37 с.
147 Игнатенко В.И. Предупреждение антиобщественного образа жизни и рецидива преступлений несовершеннолетних: монография. – Рязань: Академия права и управления ФСИН МЮ РФ, 2004. – 315 с.
148 Силенков В.К Воспитательно-профилактическая деятельность центров временной изоляции несовершеннолетних правонарушителей: дисс. ... канд.пед.наук: 13.00.05. – М.: Академия управления МВД России, 1999. – 141 с.
149 Итоги моратория // Континент. – Алматы, 2003. - № 018 (26.08.-08.09.2003). - С. 13.
150 Ескендиров А.А., Алимагамбетов Е.Ж. Особенности предупреждения преступлений путем разбщения гру찿п несовершеннолетних правонарушителей // Правовая реформа. – Алматы, 2006. - № 2. - С. 91.
151 Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема.
– Алма-Ата, 1979. – 203 с.
152 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями. – Алматы, 2002. – 282 с.
153 Каиржанов Е.И. Криминология. Общая часть. – Алматы: Өркениет, 2000. – 288 с.
154 Дубовик О.М. Принятие решения в механизме преступного поведения и индивидуальная профилактика преступлений. – М.: Академия МВД СССР, 1977. – 289 с.
155 Абубакиров Р.М. Уголовно-правовые и криминологические проблемы противодействия организованной преступной деятельности несовершеннолетних: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – М., 1995. – 137 с.
156 Огурцов Н.А. Правоотношение и ответственность в советском уголовном праве. – Рязань, 1976. – 295 с.
157 Мелешко Н.П. Предпреступное поведение несовершеннолетних, как криминологическая проблема: дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – Ростов-на-Дону, 1998. – 143 с.
158 Борчашвили И.Ш., Интыкбаев М.К. Уголовная ответственность несовершеннолетних. – Алматы: Жеті Жарғы, 2007. – 56 с.
159 Алимкулов Е.Т. Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот ісін жүргізу: з.ғ.к. дисс. ... автореф.: 12.00.09. – Алматы, 2008. – 24 б.
160 Ерінбетова Л.Қ. Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасы: з.ғ.к. дисс. ... автореф.: 12.00.08. – Алматы, 2002. – 25 б.
161 Қонақбаева Г.М. Қазақстан Республикасында кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот төрелігінің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері: з.ғ.к. дисс. ... автореф.: 12.00.11. – Алматы, 2008. – 27 б.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 157 бет
Таңдаулыға:

Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті

ӘӨЖ 343.235.2:343.137.5 (574)
Қолжазба құқында

Ерназаров Ғалымжан Бақытжанұлы

Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын алу проблемасы

12.00.08 – қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқару құқығы

Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация

Ғылыми жетекшісі
заң ғылымдарының докторы,
профессор Е.О. Алауханов

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Мазмұны

Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4

1 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Пайдақорлық қылмыстылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының
құрамдарының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының
криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.1 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының жасалуының
себептері мен
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 44
2.2 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының динамикасы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
2.3 Пайдақорлық қылмыстарды жасаған кәмелетке толмағандардың жеке
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
2.4 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын алу:
шаралары мен түрлері, оның
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 126

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 133

Қосымша А. Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын
алу тақырыбы бойынша
Сауалнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 143

Белгілеулер мен қысқартулар

ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы
ТҚД – техникалық қызмет департаменті
ҚСжАЕК – Құқықтық статистика және арнайы есеп Комитеті
ӘҚтК – Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс
ӘПК – Әкімшілік полиция комитеті
ҚАЖК – Қылмыстық-атқару жүйесі Комитеті
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
БҒМ – Білім және ғылым министрлігі
ІІД – Ішкі істер департаменті
БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралдары
ҚК – Қылмыстық кодекс
ҚІЖК – Қылмыстық-іс жүргізу кодексі
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының
алдын алу – елдің болашақ басшылығын тәрбиелеп өсіруде, құқық тәртібін
нығайту саласындағы басты міндеттердің бірі болып табылады. Бұл міндетті
шешу үшін қолданылатын шаралар қылмыстардың алдын алу шараларының барлық
жүйесінің бір бөлігі болып табылады. Әлеуметтік басқарудың айрықша түріне
жататын алдын алу қызметін сипаттайтын барлық заңдылықтар кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығының алдын алуға да тән.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бұл жұмыс кәмелетке толмағандардың
пайдақорлық қылмыстарымен күресу, оның алдын алу және оның жасалуына
итермелейтін себептер мен жағдайларды зерделеу мәселелеріне арналған.
Балаларды тәрбиелеу, олардың өнегелік, физикалық және интеллектуалдық
дамуын қамтамасыз ету, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау – кез
келген қоғамның басты міндеті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабына сәйкес, балалық шақ
мемлекеттің қорғауына алынған, ол мемлекет таныған және қорғайтын негізгі
құндылықтардың бірі болып табылады [1, 9 б.]. Сондықтан да кәмелетке
толмағандарды тәрбиелеуге, олардың мораль және құқық нормаларын сақтай
отырып өмірде дұрыс позиция ұстауына баса көңіл бөлінеді, бұл ретте
жұртшылықтың мүмкіндігі мен заң күші барынша пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы өз тарихының күрделі кезеңін бастан кешіруде.
Соңғы оншақты жылда орын алған қайта құру процесі әлеуметтендірудің барлық
институттарының функционалдық мүмкіндіктерін күрт төмендетті. Әлеуметтік-
экономикалық ауыр жағдайға, ресми идеологияның ауысуына, дәстүрлі
құндылықтардың құнсыздануына байланысты отбасы, білім беретін мекемелер,
жастар мен балалар бірлестіктері, еңбек ұжымдары жеткіншек жастарды
тәрбиелеудегі өздерінің бұрынғы рөлін жоғалтып алды.
Бұл, әрине, кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жайы мен динамикасына
әсерін тигізді [2, 56 б.].
Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының нысаны өзгеруде,
олар қазір, негізінен, бандитизммен, бопсалаушылықпен, криминалдық
бизнеспен, жезөкшелікпен айналысуда.
Сондықтан да, мұндай қылмыстарының алдын алуда қандай да бір оң
нәтижеге жету үшін бұл қылмыстарға итермелеп отырған факторларды білу
керек. Елдегі демографиялық жағдайдың нашар екендігі даусыз, бірақ оны
жақсарту мақсатында қарастырылып жатқан шаралар ойдағыдай емес, ауылдық
жерлерде мүлде назардан тыс қалған. Белгілі бір кезеңде қоғамдық
қатынастарға теріс ықпал ететін кейбір криминогендік факторларға ұзақ уақыт
көңіл бөлінбейді.
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу мәселесі
жалпы қылмыстан сақтандыру қызметінің ең маңызды аспектісі болуға тиіс.
Ақыл-ойы, күш-қуаты жетіле қоймағандықтан, әлеуметтік мәртебесі толық
болмағандықтан кәмелетке толмағандар айрықша көңіл бөлуді, көмекті қажет
етеді. Сондықтан да олардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау және жан-
жақты дамуын қамтамасыз ету мақсатында қоғам арнайы іс-шаралар жүргізуге
тиіс. Мұны біз Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерінен,
халықаралық құқықтың көпшілік таныған принциптері мен нормаларынан көріп
отырмыз.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және
оның алдын алудың ерекшеліктері пәнаралық сипаттағы кешенді проблема болып
табылады, оны шешуде криминология, психология, педагогика, социология және
медицина сияқты ғылымдар маңызды рөл атқарады.
Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстылықтың алдын алу
проблемасына арнайы әдебиетте едәуір көңіл бөлінген. Диссертациялық
зерттеуді жазу барысында революцияға дейінгі Ресейдің (Н.С. Таганцев,
И.Я. Фойницкий және т.б.), Кеңес Одағы мен Ресей Федерациясының
(Г.А. Аванесов, Ю.М. Антонян, З.А. Астемиров, М.М Бабаев,
Л.И. Беляева, Ю.В. Васильев, Н.К. Ветров, Г.Н. Горшенков, К. Горяинов,
П.Ф. Гришанин, А.И. Долгова, З.С. Зарипов, В.Е. Квашис, С.Я. Лебедева, И.И.
Карпец, Г.М. Миньковский, А.С. Михлин, Н.Ф. Кузнецова, В.А. Плешаков, В.П.
Ревин ғалым заңгерлерінің ғылыми еңбектері зерделеніп, тиісті бағасын алды.
Қазақстанда пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алу жөнінде тұңғыш
рет кешенді түрде зерттеген профессор Е.О. Алаухановтың Пайдақорлық-
зорлық қылмыстарды алдын алудың криминологиялық проблемалары атты еңбегі
2005 жылы Ғылым баспасында қазақ тілінде және Криминологические проблемы
предупреждения корыстно-насильственных преступлений атты монографисы 2005
жылы Санкт-Петербург қаласында орыс тілінде жарық көрді. Сонымен қатар,
1997 жылы Жеті Жарғы баспасында Проблемы правовой борьбы с
вымогательством атты монографиясы жарияланған болатын.
Диссертацияда кәмелетке толмағандардың қылмыстарымен күресудің теориясы
мен тәжірибесін жетілдіру мәселесімен айналысқан отандық ғалымдардың ғылыми
еңбектері де пайдаланылды. Олардың ішінде:
Н.М. Абдиров, Е.О. Алауханов, К.А. Бегалиев, С.Б. Бимурзин, Б.К. Сыздық,
Н.О. Дулатбеков, Р.Е. Джансараева, У.С. Жекебаев, А.А. Ескендіров,
М.К. Ынтықбаев, Е.И. Қайыржанов, Н.И. Каирова, И.В. Корзун, А.Н. Ли,
Г.С. Мәуленов, А.Х. Миндагулов, М.С. Нәрікбаев, Т.Е. Сарсенбаев, М.Д.
Сейтжанов, А.С. Чокморова, З.А. Ажиметова, Д. Бұғыбайқызы, Л. Ерінбетова,
Л. Мурсалова, Ж. Қарамырза сияқты ғалымдардың
еңбегін айрықша атап өту керек.
Кәмелетке толмағандар мен жастар арасындағы пайдақорлық қылмыстылық
проблемасына арналған ғылыми материалдар жеткілікті болғанмен, зерттеудің
бұл бағыты өз маңыздылығын жоғалтатын емес. Сондықтан да бұл диссертация
осы бағыттағы зерттеулер қатарын толықтыруға арналған еңбектердің бірі
болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Отандық және шетелдік тәжірибе,
статистикалық байқау, теориялық зерттеулер мен жинақталған эмперикалық
материал негізінде кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын
алу мәселесін айрықша бөліп алып қарастыру, кәмелетке толмағандарға қатысты
сот-тергеу тәжірибесін жетілдірудің болашақтағы бағытын анықтау бұл
диссертациялық зерттеудің мақсаты болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу керек:
- отандық қылмыстық заңнама мен мемлекеттік институттардың кәмелетке
толмағандардың қылмыстарымен күресте қол жеткізген жетістіктеріне тарихи
шолу жасау;
- кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстылықтың анықтамасын беру;
- кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстылықтың шығу себептерін
анықтау;
- кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстылықтың қазіргі сипаты
және онымен күрестің жайы;
- кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекеттерінің негізгі
детерминанттарын айқындау;
- кәмелетке толмағандар арасындағы пайдақор қылмыстылықтың күресудің
тетіктерін жасау және шаралар қолдану;
- кәмелетке толмағандар арасындағы пайдақор қылмыскерлерге криминалдық
талдау жасау және олардың жеке бастарының ерекшеліктерін айқындау және т.б.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық
қылмыстарының алдын алумен байланысты қоғамдық қатынастардың даму
заңдылығы, қабылданған заңдық шешімдердің дұрыстығын көрсететін сот және
пенитенциар практикасы және қазіргі заңдардағы кемшіліктер зерттеу
объектісі болып табылады.
Ал зерттеу пәніне кәмелетке толмағандар қылмыстарының алдын алуда
онымен күресетін субъектілер қолданатын қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық құралдар жатады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертацияның
әдіснамалық негізін диалектикалық-материалистік ілім құрайды. Кәмелетке
толмағандардың пайдақорлық қылмыстары қоғамдық қатынастар тұрғысы мен
қоғамдағы басқа құбылыстармен және процестермен байланыста қаралады.
Диссертацияда қарастырылып отырған құбылыстарды зерттеудің жалпы
философиялық әдістерімен қатар басқа да әртүрлі әдістердің жиынтығы
пайдаланылды. Мысалы, жүйелік тәсіл, салыстырмалы талдау, жалпы логикалық
және статистикалық әдістер, сараптамалық бағалау, анкета тарату және
сұхбаттасу түріндегі социологиялық сұрақ жүргізу, математикалық статистика
әдістері.
Философияда, социологияда, қылмыстық құқықта, криминологияда,
әлеуметтік психиологияда, психиатрияда және педагогикада талданған және
кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының детерминанттарын да,
әртүрлі әлеуметтік институттарымен олардың алдын алудың да мәселелерін
қозғаған ғылыми еңбектер диссертацияға теориялық негіз болды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасы Конституциясының
негізгі ережелері, Қазақстан Республикасы заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары, қылмыстық және қылмыстық-атқару заңдары, Бас
прокуратура мен Ішкі істер министрлігінің ведомстволық нормативтік
актілері, Жоғары Соттың қаулылары, халықаралық-құқықтық актілер және
басқалар құрады. Зерттеудің эмпериялық базасына автордың социологиялық
сауалнама жүргізу, ішкі істер органдарының қызметкерлері мен педагогтар
арасында жүргізген сараптамалық талдау, кәмелетке толмағандармен жасалынған
сауалнама нәтижесінде алған мәліметтері негіз болды (2002–2009 жылдарғы).
Алынған нәтижелер математикалық статистика әдістерінің көмегімен өңделді.
Зерттеудің эмпирикалық базасын келесілер құрайды:
- Бас прокуратураның ҚСжАЕ Комитетінің кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстылықтың күйі, динамикасы және құрылымы туралы статистикалық
мәліметтері (1998–2009 жылдарға);
- Алматы қаласы ІІД-нің (2000–2003 жылдарға), ІІМ-нің ӘПК мен ТҚД
берген мәліметтері (1998–2008 жылдарға);
- Әділет министрлігінің Алматы қаласы мен Алматы облысы бойынша
қылмыстық-атқару жүйесі басқармасының кәмелетке толмай сотталғандарға
қатысты қылмыстық жазаларды орындайтын органдар мен мекемелердің қызметі
туралы статистикалық мәліметтері (1998–2008 жылдарға);
- пайдақорлық қылмыс жасап жазаға тартылған 150 кәмелетке толмағанға
және Алматы қаласы мен Алматы облысы бойынша Қылмыстық-атқару жүйесі
басқармасының ЛА-1556 түзеу мекемесінің 357 тәрбиеленушісіне жүргізілген
сауалнаманың нәтижелері;
- жалпы білім беретін мекемелердің педагогтары (100 адам) мен кәмелетке
толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелер қызметкерлеріне (150 адам)
Алматы және Астана қалалары шегінде жүргізілген сауалнаманың нәтижелері;
- кәмелетке толмағандардың қылмыстық істері бойынша (540 іс) сот
практикасы (2005–2008 жылдарғы).
Және де басқа авторлар жүргізген ұқсас зерттеулердің нәтижелері
зерделенді, олар бойынша жасалған тұжырымдар осы зерттеудің нәтижесімен
салыстыру үшін, сондай-ақ кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықтың
алдын алу шараларына баға беру үшін ғана пайдаланылды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы:
- пайдақорлыққа қылмыстық-құқықтық және криминологиялық тұрғыдан
анықтама берілді;
- кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстық іс-әрекеттерінің
құрамы жіктелінді:
- кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстық іс-әрекеттерінің
негізгі заңдылықтары айқындалды;
- кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстары кәмелетке
толмағандардың жалпы қылмыстарының, жалпы пайдақорлық қылмыстылықтың да
алдын алудағы басты бағыт екендігіне негіз қаланды;
- кәмелетке толмағандардың пайдақорлық криминогендік жағдайлардың
қалыптасу себептері мен жағдайлары, оның пайдақорлық қылмыстық іс-
әрекеттегі себептік рөлі айқындалып зерттелді;
- кәмелетке толмаған пайдакүнем қылмыскерлердің жеке бастарының
типологиясы жасалды;
- кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын алуды
жетілдіру жөнінде тәжірибелік ұсыныстар берілді;
Диссертациялық зерттеу бойынша қорғауға шығарылған тұжырымдар:
1. Қылмыстық-құқықтық және криминологиялық тұрғыдан алғанда
пайдақорлыққа:
а) қылмыстық іс-әрекет жасап және бөтеннің мүлкі (мүліктік құқығы)
есебінен өзіне немесе өзімен байланысты адамдарға материалдық пайда
келтіруге ұмтылу;
б) құқық бұзып (қылмыстық, әкімшілік және т.б.) және басқадай әдепсіз,
қоғамға жат қылықтар көрсетіп және бөтеннің мүлкі (мүліктік құқығы)
есебінен өзіне немесе өзімен байланысты адамдарға материалдық пайда
келтіруге субъектінің ұмтылуы деген анықтама беру қажет.
2. Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстық іс-әрекеттерінің
құрамы:
а) өзін мүлік және мүлік құқығы түрінде іске асыратын меншік
қатынастарының объектісі болып табылады;
б) қылмыстық іс-әрекеті пайдақорлық криминогендік сылтауға негізделген
кәмелетке толмағандар мен әлеуметтік топтар субъект болып саналады;
в) субъективтік жақ - жасалынған қылмыстың негізінде жатқан пайдақорлық
криминогендік іс әрекеттің мазмұнында көрініс табады;
г) объективтік жақ кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының
сатыларында көрініс табады.
3. Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының негізгі
статистикалық заңдылықтары, бұл мәселені зерттеудің, оның алдын алудың да
аса маңызды екендігін көрсетіп отыр.
4. Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстары, елдегі
криминогендік жағдайлардың қалыптасуына, әлеуметтік деңгейде қоғам мен
мемлекеттің дағдарыстағы жағдайына, ал арнайы - криминологиялық деңгейде
адамның негізгі тіршілік саласына кері ықпалын тигізуде.
5. Кәмелетке толмаған пайдақор қылмыскердің жеке басының типологиясы,
пайдақорлық криминогендік жағдайдың мазмұнынымен байланысты.
6. Кәмелетке толмаған пайдақор қылмыскерлер қылмыстық іс-әрекетке
жетелейтін жағдайлар негізінде, өзге де өмір салтының сипаты ескеріліп
мынадай типтерге бөлінеді:
а) әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық деңгейде бекітілетін;
б) жеке бастың деңгейінде бекітілетін;
в) дезадаптивтік;
г) пайдақорлық - мұқтаждық;
д) ойын.
6. Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын алу жүйесін
әртүрлі деңгейде жетілдірудің ұсынылған шаралар кешені.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы сол, кәмелетке
толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының алдын алу жүйесін жетілдіруге
бағытталған жаңа нәтижелерге қол жетті. Жұмыс кешенді монографиялық зерттеу
болып саналады, мұнда пәнаралық тәсілдер пайдаланылып кәмелетке
толмағандардың мұндай қылмыстар жасауымен байланысты қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық мәселелер зерделенді. Диссертациядағы ережелер мен
тұжырымдар қылмыстық құқық пен криминологияның бірқатар тарауларын
толықтырады.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы сол, ондағы ұсыныстар мен
тұжырымдарды: қылмыстық заңдарды жетілдіруде, заң шығарушы органдарының;
кәмелетке толмағандар қылмыстарының алдын алуды жүзеге асыратын
субъектілердің қызметінде пайдалануға болады.
Сонымен қатар, зерттеу материалдарын арнайы орта (колледж, техникум)
және жоғары оқу орындарында қылмыстық құқық пен криминология курстарын өту
барысында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жүргізілген зерттеудің негізгі
нәтижелері, теориялық ережелер, оларға негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар
Қ.А. Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің қылмыстық
құқық және криминология кафедрасындағы талқылау барысында апробациядан
өтті.
Зерттеу нәтижелері барысында алынған теориялық ережелер, тұжырымдар мен
ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар халықаралық және ведомствоаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциялардың жинақтарында, Қазақстан Республикасы БҒМ-нің
Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған журналдарда жарық
көрді.
Сонымен қатар, бұл диссертациялық зерттеудің нәтижелері, тұжырымдары
мен ұсыныстары Астана және Алматы, Түркістан, Шымкент қалаларының ішкі
істер Департаменттерінің тәжірибелік қызметіне және Қ.А. Яссауи атында
Халықаралық қазақ-түрік университетінің заң факультетінің оқу үрдісіне
ендірілді.
Диссертацияның құрылымы кіріспеден, белгілеулер мен қысқартулар
тізімінен, екі бөлімнен (раздел?), алты бөлімшеден, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиет тізімінен және қосымшадан тұрады.

1 Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарының қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы

1.1 Пайдақорлық қылмыстылықтың түсінігі
Криминологиялық ғылым қылмыстылықтың нысаны мен оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе қазіргі жағдайдағы, себептеріне түсініктеме беруге,
адамдардың әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістерге
қарай қылмыстардың алатын сипатына, өрбуіне көз жүгіртуге мүмкіндік береді.
И.И. Карпец криминологияны дабыл қағатын ғылым деп атаған [4, 9-14 бб.].
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
заңдылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық іс жүргізу,
криминалистикалық және пенитенциарлық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі
көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: “социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ” [5, 144-145 бб.]. Қылмыстылық
социалистік құрылыстың болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді
[6, 81 б.].
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылықтың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
– пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтастығынан туындаған. Олар – пайдақорлық қылмыстылық пен зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз қылмыстың субъективтік
жағының қажетті белгісі ретінде қарастырылған (135,139,198, 225, 271, 307,
314, 315, 380-баптар), ал қалған жағдайларда ауырлатылған қылмыс
құрамдарында қарастырылған (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 125-баптың 2-
бөлігі “з” тармағы, 126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 127-баптың 2-бөлігі
“а” тармағы, 134-баптың 2-бөлігі, 200-баптың 2-бөлігі, 234-баптың 2-бөлігі
“и” тармағы, 238-баптың 2-бөлігі “д” тармағы, 324-баптың 2-бөлігі, 351-
баптың 2-бөлігі, 352-баптың 2-бөлігі).
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% құрайды [7, 234 б.].
Е.О. Алаухановтың пікірінше пайдақорлық қылмыстылық – ол құқыққа
қарсы, қайтарымсыз, пайда табу мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы.
(Сноска: Е.О. Алауханов. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың
криминологиялық проблемалары. 2005 ж., Алматы, 8-бет)
Бүгінгі күнгі криминология теориясында негізгі үш ұғым бар, олар:
қылмыстылық, қылмыстық іс-әрекет және қылмыс; олар жалпы, ерекше және жеке-
дара санаттарына сәйкес келеді [8, 134 б.].
Қылмыстылық ұғымдарының алғашқыларының бірі Н.Ф. Кузнецова,
И.И. Карпец және басқалардың жұмыстарында ұсынылды. Бұл авторлардың
пікірінше, қылмыстылық дегеніміз – тарихи өзгерісте болатын, белгілі бір
кезеңде қайсыбір мемлекетке жасалатын қылмыстардың жиынтығын (жүйесін)
беретін әлеуметтік және қылмыстық-құқықтық құбылыс [9, 75 б.].
Адамның қылмыстық іс-әрекеті кеңістік бойынша да, уақыт бойынша да орын
алатын процесс, ол сыртқы ортаны өзгертетін әрекеттің өзін ғана емес, теріс
қылықтың генезисін анықтайтын, қылмыстық әрекетке дейін болатын
психологиялық құбылыстар мен процестерді де қамтиды [10, 82 б.].
Және де қылмысты қылмыстық іс-қимылдың бір кезеңі деп қарастыруға
болады, ал қылмыстық іс-әрекетті біреу, бір жерде, белгілі бір уақытта,
қандай да бір себептермен және жағдайға байланысты жасайды [11, 30 б.].
Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстары айрықша санатқа
жататындықтан, бұл жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекеттері
өте мұқият қарастырылуға жатады. Сол қылмыстық іс-әрекеттің төңірегінде
пайдақорлық қылмыс жасайтын кәмелетке толмағандардың қылмыстық
әрекеттерінің сипатын айқындауға болады.
Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстық іс-әрекеті ұғымының
шегін анықтамай тұрып пайдақорлықтың өзінің әлеуметтік-құқықтық
сипаттамасын қарастырған жөн.
Пайдақорлық сөзі бір мәнді сөз емес. Ол байлыққа құштарлық, пайда
табуға ұмтылыс деген мағына береді [12, 204 б.].
Бұл анықтамадан біз оның екі қыры бар екендігін көреміз:
а) біріншіден, баюға құштарлық;
б) екіншіден, пайда көруге ұмтылу.
Пайда көруге ұмтылу, олжа табу адамға меншіктік қатынас пайда болғаннан
бері туа жабысатын қасиетке айналды.
Байлыққа, жеке меншікке мән бермеу, материалдық игілікті адамның жан-
жақты дамуы үшін ғана керек деп санау КСРО кезінде адамды қаражатқа, өз
еңбегінің нәтижесіне қызықпайтындай күйге жеткізді.
Бұрындары пайда көруге ұмтылу – адамды әрекет етуге итермелейтін ең
қуатты қозғаушы күш деп саналды. Мұны адамның өзін өзі сақтап қалуға,
материалдық игіліктермен тіршілігін қамтамасыз етуге ұмтылысы, онсыз адамда
өмірге құштарлық жойылады деп түсіндірілді. Бірақ бұл жерде мұндай
ұмтылыстың жақсы жақтары ғана емес, келеңсіз тұстары да бар екендігін айта
кету керек [13, 167 б.].
Өзінің жеке басын байытуға ұмтылыс деп пайдақорлықты теріске шығарсақ,
онда біз жеке меншік идеясын да теріске шығарған боламыз. Меншік иесі өз
мүлкін сақтап қалуға және молайтуға әрқашан да ұмтылады. Орыстың көрнекті
философ-құқықтанушысы профессор И.Л. Ильин былай дейді:
... жеке меншік идеясын сараң, дүниеқұмар адамдар ойлап тапқан жоқ, ол
адам бойына туа бітетін қасиет. Шаруашылық процесінен инстинктік әрекет
бастауын, жеке мүдделілік бастауын, рух бостандығы бастауын, затты
қастерлеу бастауын алып тастасақ, онда формалды және сатқын бюрократизмнің
ықпалына ұшыраймыз, бойымызды жауапсыздық билейді, шаруашылық күйрейді
[14, 56 б.].
Жеке басына пайда келтіруге ұмтылу – адам жаратылысының негізін
құрайтын қасиеттердің бірі, бірақ ол кейде пайдақорлық, сараңдық, иемденуге
құштарлық түрінде көрініс табады. Егер пайдақорлық ниетті іске асыру зорлық
көрсету сияқты дөрекі әрекеттермен ұштасып жатпаса ол басқа қылмыстар
(бұзақылық, өш алу) сияқты қатаң жауаптылыққа алып келмейді [15, 77 б.].
Себебі, пайдақорлық, жеке басының баюына ұмтылу – қоғам мүшелерінің
басым көпшілігінің, оның ішінде заң бұзбайтын адамдардың да көкейіндегі ой,
дегенмен, кейбіреулерді ашкөзділік жеңіп кетеді [16, 258 б.].
Байлық пен мол табыс, көбіне, басқа біреудің еңбегінің нәтижесін
иеленуден барып туындайды (оны маркстік теорияда қанау дейді) [17, 264 б.].
Пайдақорлықты адамның бойына туа біткен қасиет, жеке меншік
институтының салдары деп танысақ, онда оны қоғамдық қатынастың арылуға
болмайтындай теріс жағы деп те мойындау керек. Сондықтан да қоғам мен
мемлекет ондай ұмтылыстың қарқынын тежеудің жолдарын барлық уақытта
қарастырып келді. Қылмыстық-құқықтық тыйымдардың едәуір бөлігі осыған
арналған [18, 71 б.].
Айта кетелік, Ресейдің революцияға дейінгі криминологиясы пайдақорлық
қылмыстылық ұғымын білмеген, ал кеңестік кезеңнің екі алғашқы
Криминология оқулықтары (1966 және 1988 жылдардағы) пайдақорлық
қылмыстылықты зерделеу және алдын алу объектісі ретінде қарастырылады.
Қылмыстылықтың жалпы құрылымынан қасақана қылмыстардың екі тобын
(пайдақорлық және зорлықты) алғаш бөліп алған В.Н. Кудрявцев болатын.
Социалистік мүлікті, азаматтардың жеке мүлкін ұрлауды, пара алуды, жеке
кәсіпкерлік қызметті, коммерциялық делдалдықты, алып-сатарлықты, валюта
операциялары туралы ережені бұзуды және басқа да пайдақорлық қылмыстарды,
тіптен пайдақорлық пиғылмен адам өлтіруді де ол пайдақорлық қылмыстарға
жатқызды. Бізді объекті де емес, әрекеттің жасалу тәсілі де емес,
келтірілген зиян да емес, қылмыстың субъективтік себебі – айыптының сол іс-
әрекетті жасағандағы сылтауы қызықтырады, – деп жазды ол [19, 67 б.].
Бірақ қылмыстық заңда пайдақорлық ұғымы осы уақытқа дейін берілген жоқ.
ҚР Жоғарғы Соты пайдақорлыққа кейбір істерге қатысты ғана анықтама берген.
Мысалы, ҚР Жоғарғы Сотының 11.05.2007 жылғы Адамның өмірі мен
денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы №1 нормативтік
қаулысының 14-тармағында өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық пайда
(мүліктік құқық, тұрғын үйге құқық, т.б.) алу мақсатында не материалдық
шығындардан (мүлікті, борышты қайтару, алимент төлеу, материалдық
міндеттемелерді орындау және т.б.) арылу мақсатында адам өлтіру,
пайдақорлық пиғылында жасалған қылмыс ретінде ҚК-нің 96-бабы, екінші
бөлігінің 3-тармағы бойынша саралануға жатады делінген [20, 535 б.].
Ал, Қорқытып алушылық туралы істер бойынша сот практикасы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 23 маусымдағы № 6
нормативтік қаулысының 13 тармағында былай айтылған: Қорқытып алушылық
тікелей ниетпен және пайдакүнемдік себеппен сипатталады, яғни қорқытып
алушы жәбірленушіден мүлікті, мүлікке құқықты тегін алуды, кінәлінің немесе
өзге тұлғалардың пайдасына мүліктік сипаттағы басқа әрекеттерді жасауға қол
жеткізуді қалайды, осы орайда қорқытып алушы талап еткенін алуға өзінің
нақты немесе ықтимал құқығы жоқ екенін ұғынады және басқа тұлғаның есебінен
заңсыз баюға тырысады. (Сноска: Параграф Ақпараттық жүйесі. Қорқытып
алушылық туралы істер бойынша сот практикасы туралы Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 23 маусымдағы № 6 нормативтік қаулысы).
Сонымен бірге, Әскери қылмыстар жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі
туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005 жылғы 28 қазандағы № 6
нормативтік қаулысының 23 тармағында әскери қылмыстар бойынша пайдақорлыққа
мынадай түсініктеме берген: әскери лауазымды адамның ұрлау белгілерінсіз
материалдық пайда табуға ұмтылуын пайдакүнемдік деп, ал мансапқұмарлықты,
өзінің әрекетсіздігін бүркемелеуге ұмтылуды, жазадан қашуды, туыстарына
қызмет көрсетуді, сынағаны үшін кек алуды, қызғаншақтықты және өзге де
зұлымдық ниетті жеке бастың өзге де мүддесін көздеу деп түсіну қажет.
(Сноска: Параграф Ақпараттық жүйесі. Әскери қылмыстар жөніндегі істер
бойынша сот тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005
жылғы 28 қазандағы № 6 нормативтік қаулысы).
Бұл түсініктемелерде де толықтық жоқ.
С.А. Елисеев бұл жайында былай дейді: ... қылмыскердің өзіне ғана
қандай да бір материалдық пайда келтіретіндер ғана, онымен туыстық,
іскерлік, жолдастық және басқадай қатынастағы адамдарды да байытатын
қылмыстар да пайдақорлық қылмыстар болып саналады [21, 67 б.].
Я.В. Волженкиннің де бұл мәселеге қатысты пікірі осындай. Егер құқық
қарсы (қылмыстық) жолмен алынған мүліктік пайда (мүліктік құқық) кінәлі
үшін мүлде бөтен адамның пайдаланылуына берілсе (қайырымдық қорына, балалар
үйіне, б.б.) және олар оның шыққан тегін білмесе, бұл жерде пайдақорлық
мақсат орын алмайды [22, 11 б.].
М.Г. Миненок пен Д.М. Миненоктың позициясы өзгеше, олар пайдақорлық
қылмыстардың белгілі бір адамдардың мүддесі үшін ғана жасалмайтындығын
айтады [23, 50 б.].
Бірақ, біздің ойымызша, заңның, мысалы қылмыстық заңның мәнісін алшақ
ұғымдардан емес, өзінің мазмұны мен қолдану практикасынан шығарып алу
керек. Яғни, пайдақорлыққа қылмыстық-құқықтық заңда кінәлінің қылмыстық
жаза қарастырылған іс-әрекет жасай отырып бөтеннің мүлкі (мүлікке құқығы)
есебінен өзіне не өзімен байланысты адамдарға материалдық пайда келтіруге
ұмтылуы деп анықтама беру керек.
Пайдақорлық пиғылды іске асыру тәсілі құқыққа қайшы (заңсыз) ғана емес,
сонымен қатар қылмыстық жазаланатын да болуға тиіс [24, 11 б.]. Ал
пайдақорлық сылтауды құқыққа қайшы (заңсыз) іске асыруға азаматтық не
әкімшілік құқық бұзушылық арқылы да қол жеткізуге болады.
Пайдақорлық қылмыстық іс-әрекетті зерттегенде материалистік диалектика
принциптерін нақтылау және дамыту формаларының біреуінің көмегіне яғни
әлеуметтік өмір құбылыстарын зерделеудің жүйелік тәсіліне жүгінеміз.
Жүйелік тәсілді криминологияға енгізу соңғы кездері қарқын алуда, бұл,
әрине, дұрыс та заңды қадам, себебі құбылыстар мен процестерге жүйелік
түсініктеме беру себеп-салдарлық түсініктемеге қарағанда жоғары деңгейлікті
көрсетеді.
Қазіргі кезде жүйелердің жалпы теориясында көптеген әртүрлі анықтамалар
бар, олар жүйе ұғымының мазмұнын ашады. Жүйелік талдау, әдетте, кез
келген зерттелетін объектіде жүйенің компоненттерін, объектінің біріктіруші
қасиеттерін, сондай-ақ жалпы жүйенің де, оның элементтерінің де
функцияларын іздеп табуды және бөлшектеп қарастыруды талап етеді [25, 12-13
бб.].
Бұл зерттеуде біз авторлар берген анықтамалардың бірнешеуін ғана
пайдаланамыз.
Мысалы, В.Н. Садовский Вебстер сөздігінен мынадай анықтама келтіреді:
Жүйе – ортақ жоспары бар әртүрлі көптеген факторлардан құралған, ортақ
мақсатқа қол жеткізуге арналған күрделі бірлік [26, 240-245 бб.].
Жүйе, сонымен қатар, оның объектілерін немесе компоненттерін құрайтын
ішкі өзара байланыс. Бұл өзара байланысты әртүрлі объектілердің немесе
құрылымдық элементтердің жәй жиынтығы емес, бұл өзара байланыстың арқасында
жүйе өзіне кіретін бір де бір объектіде немесе элементте жоқ жаңа сипат
алады.
Қылмыстық іс-әрекетті осы тұрғыдан қарасақ, оны өзіне белгілі бір
қасиеттер жиынтығы тән жүйе деп санауға болады. Бұл жиынтық барлық
құрылымдық элементтердің қосылуы және қылмыстық іс-әрекеттің әрекет ретінде
пайда болуы арқасында көрініс табады.
Кез келген жүйе белгілі бір элементтерден, объектілерден,
компоненттерден тұрады, олар өзара тығыз байланыста және тәуелділікте
болады, оларда белгілі құрылым мен қасиет болады.
Осыған байланысты жүйе ретінде қарастырылатын кез келген құбылыстың
құрамын әр элемент бойынша анықтаудың теориялық та, практикалық та маңызы
бар. Зерттелетін құбылыстың жүйелік талдамасы да элементтік құрамды
анықтаудан басталады. Бұл кезеңде зерттеушінің назары объектінің
бүтіндігіне, оның құрамына, элементтердің өзара әрекеттестікте көрініс
табатын қасиеттеріне аударылуға тиіс. Сондықтан да құбылыстан элементтер
құрамын бөліп алу – жүйелік зерттеудің жалпы методологиялық талабы болып
табылады.
Табиғи және әлеуметтік шындық құбылыстарының элементтік құрамын
анықтау, оларды талдау жүйелілігінің дербес кезеңі ретінде, ғылымда да кең
таралған. Қылмыс құрамы жайындағы қылмыстық құқық ғылымының жетістіктері
мұндай жүйелік тәсілдің юриспруденциядағы нәтижелілігінің айғағы.
Қылмыс құрамын өзінше дербес, бірақ өзара байланысты элементтердің
(объект, объективтік жақ, субъект және субъективтік жақ) жиынтығы деп
қарастырып қылмыстық құқық ғылымы тек осындай жиынтық ғана қоғамға
қауіпті іс-әрекеттегі қылмыстық белгіні аша алатындығын дәлелдеп отыр. Бұл
элементтердің тым болмаса біреуінің болмауы басқа элементтерді бүтіндей
жүйенің белгілерінен айырады, ал іс-әрекет, бұл жағдайда, қылмыс деп
саралануға жатпайды.
Қылмыс құрамы элементтерінің ішінде таңдаулысы немесе маңызды-маңызды
емесі болмайды, дейді А.Н. Трайнин. Нақты қылмыстың құрамы болу үшін онда
элементтер түгел болуға тиіс. Кез келген элементтің болмауы құрамның
болмауына алып келеді [27, 25 б.].
Қылмыс құрамы туралы ілімнің, бүтіндей жүйе ретінде, тек ғылыми-
танымдық ғана емес, практикалық та маңызы зор, себебі қоғамға қауіпті іс-
әрекетті қылмыстық-құқықтық саралау, егер іс-әрекеттің жүйелік сипатын
ескермесе, заңдылықтың бұзылуына алып келеді, озбырлыққа жағдай тудырады.
Басқа қылмыстық-құқықтық және криминологиялық құбылыстарда элементтік
құрам бар. Құрам ұғымы заң ғылымы үшін жаңалық емес. Сонда да әлеуметтік-
құқықтық құбылыстарды жүйелік талдаудың мүмкіндіктері әзірге толықтай
пайдаланылған жоқ. Қылмыстық құқық пен криминологияның көптеген
институттары, оның ішінде қылмыстық іс-әрекеттер де, жүйелік талдамаға
алынған жоқ.
Заң ғылымының даму методологиясы мен логикасы, алдын алу практикасының
талабы мен мүдделері, сотталғандарды қайта әлеуметтендірудің тиімділігін
арттыру қылмыстық іс-әрекетті бүтіндей жүйе ретінде талдау керектігін
көрсетіп отыр, ал оның элементтері біріккен кезде өздерінің бұрынғы
қасиеттерін жоғалтып, мүлде жаңа сипат алады.
Қылмыстық іс-әрекетті біріктіруші жүйе ретінде сипаттағанда, бәрінен
бұрын құрам мен оның элементтерінің жалпы ұғымына назар аудару керек. Бұл
тұрғыда В.И. Протасовпен келісуге болады, ол элементтер жиынтығынан құрам
құрылады, ал элемент – әрқашан да компонент, жүйенің бір бөлігі, яғни оның
ішіндегі құбылыс. Элемент бастапқы ішкі бірлік, жүйенің функционалдық
бөлігі, ал оның ішкі құрылымы бұл жүйеде ескерілмейтіндіктен ол жай құбылыс
болып саналады дейді [28, 24 б.]. Элементтің бұл аталған қасиетіне айрықша
назар аудару керек. Бұл жүйелік құрылымның құрамына кіргендіктен элемент
жай құбылыс деп, жүйенің бөлшектену шегі деп қарастырылуға тиіс. Қандай да
бір жүйе құрамының элементтері өздерін құрайтын басқа элементтерге де
бөлшектенуі мүмкін, ал олардың жиынтығы дербес зерттеуді керек ететін жаңа
жүйе құрайды. Сондықтан да бұл жұмыстың мазмұнында қылмыстық іс-әрекеттің
құрамын беретін барлық элементтердің ішкі құрылымның толық сипаттамасын
бермейміз.
Егер пайдақорлық қылмыстық іс-әрекетті дербес жүйе ретінде қарастырсақ,
онда оның өз құрамы бар деген тұжырым жасау керек. Әрине, пайдақорлық
қылмыстық іс-әрекеттің құрамы ұғымы орынсыз болып көрінуі де мүмкін,
себебі заң ғылымы ұзақ уақыт бойы бұл ұғымды қылмыстың ішкі құрылымымен
байланыстырып келді.
Бірақ құбылыстарды жүйелік зерттеу процесінде құрам ұғымы, қолдану
аясына қарамастан, аса маңыздылыққа ие болады. Оның көмегімен қылмыстың
ішкі құрылымын ашуға болатындықтан ғана бұл ұғымды пайдалану мүмкіндіктерін
ескермеу – жаңа құбылыстарды сипаттау үшін жаңа терминология ойлап табу
керек дегенді білдіреді. Қалыптасқан ұғымдарды пайдаланудың ғылым үшін
маңызы зор, сол арқылы терминологияның тұтастығы қамтамасыз етіледі, ал ол,
өз кезегінде, теориялық ойлаудың ерекше тілі болып табылады.
Жаңа құбылыс жоқтан пайда болмайды, бұрынғы өткендерден туындайды, яғни
жаңа теория ескі теория мен ескі терминологиядан туындайды. Кез келген
басқа жүйелік құбылыс сияқты, қылмыстық іс-әрекеттің жалпы құрамы оның ішкі
құрылымын құрайтын дербес элементтер жиынтығынан тұрады. Қылмыстық жазаның
жүйелік құрылым ретіндегі жаңа қасиеттерін оның элементтік құрамы ашылуы
арқылы ғана көрсетуге болады.
Айта кететін бір жағдай, қылмыстық іс-әрекетті дербес элементтердің
белгілі бір жүйесі ретінде қарастыру қажеттілігі 1970 жылдардың аяғы мен
1980 жылдардың басында ойластырылды, бұл кезде қылмыстық іс-әрекеттің
тетігі термині ғылыми айналымға енгізілген болатын, ол объективтік
шындықтың сыртқы факторлары мен қылмыс жасауға итермелейтін, оның
орындалуына басшылық ететін ішкі, психологиялық процестер мен күйлердің
өзара әрекеттестігі, байланысы түрінде көрініс табатын [29, 34-б.].
Сонымен, қылмыстық іс-әрекеттік тетігі дегеніміз – оны құрайтын ішкі
және сыртқы элементтердің өзара әрекеттестігімен анықталатын динамикалық
құбылыс.
Ол мынадай үш буыннан тұрады:
1) Қылмыстың сылтауы;
2) Қылмыстық әрекетті жоспарлау;
3) Қылмысты орындау және қоғамға қауіпті зардаптардың болуы.
Қылмыстық іс-әрекет тетігінің концепциясы О.В. Старковтың еңбектерінде
жалғасын тапты, ол жүйелік тәсілді пайдаланып және қылмыстық іс-әрекеттің
себептік тетігі терминін қолдану керектігін дәлелдеп, оның құрылымын төрт
элемент түрінде көрсетті [30, 10-12-б.].
Бірақ бұл ғалымдардың еңбектерінде себептік тетіктің құрылымы жан-жақты
берілгенмен, қылмыстық іс-әрекеттің және оның құрамының маңыздылығы кейінге
ығыстырылған.
Қылмыстық іс-әрекетке жүйелік құрылым деп қарау оның құрамынан объект,
субъект, объективтік жақ (объективтік мазмұн), субъективтік жақ
(субъективтік мазмұн) сияқты дербес элементтерді бөліп алу керектігін
көрсетті.
Қылмыстық іс-әрекет құрамының теориялық моделі қылмыстық іс-әрекеттің
кез келген түрінің ішкі құрылымын сипаттайды. Бұл тұрғыдан алғанда, ол
қылмыстық іс-әрекеттің жалпы құрамын береді, оны құрамдас элементтерге
бөлшектеудің ғылыми аспабына айналады. Қылмыстық іс-әрекет элементтерінің
арасындағы генетикалық байланыс олардың бүтіндігін, өзінше бір жүйе
екендігін көрсетеді.
Ал қарама қайшы екі санатты өзара салыстыру материалистік диалектика
мен заң ғылымы үшін жаңалық емес. Құқық және құқықтық қатынас, материалдық
және процессуалдық құқық, объективтік және субъективтік құқық, қылмыс және
жаза, объект және субъект, қылмыстың объективтік және субъективтік жағы
сияқты қарама қайшы қосарланған санаттарды пайдалану тәсілі юриспруденцияда
бұрыннан қалыптасқан. Бұл тәсіл шындық құбылыстарын, оның ішінде заң
жүйелерін жүйелік зерттеу кезінде айрықша методологиялық маңыздылық алады.
Өз мазмұнының дербестігін сақтай отырып олар өзара қандай да бір
байланыстар мен қатынастарға түседі, бүтіндей жүйенің өзінше бір қаңқасын
құрайды, оны біз қылмыстық-құқықтық ғылымдағы, методологиялық тұрғыдан
мінсіз, қылмыс құрамы туралы ілімнен көреміз.
Объектінің, субъектінің, объективтік және субъективтік жақтардың нақты
мазмұны қылмыстық іс-әрекеттің жүйе ретінде талданатын түріне байланысты.
Басқа сөзбен айтқанда, оны құрайтын элементтерге нақты мазмұн бергенде
қылмыстық іс-әрекеттің бір түрі екіншісінен өзгешеленеді. Ал осы зерттеу
тақырыбына қатысты алсақ – кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстық
іс-әрекеттерінің ерекше құрамын қарастырамыз.
Оны толығырақ қарастырайық.
Салалық-практикалық қызметте субъектіге қарсы тұрғандар объект болып
табылады. Ол объективтік шындықты білдіріп ғана қоймайды, оның бір бөлігі
ретінде субъектпен өзара байланыста болады.
Таным объектісін бөліп алу практикалық қызметтің қоғамда қалыптасқан
және объективтік шындықты көрсететін формаларының көмегімен жүзеге
асырылады.
Меншік қатынастарын пайдақорлық қылмыстық іс-әрекет объектісі деп алуға
болады, ол мүлік және мүліктік құқық түрінде іске асады. Ол субъектінің
материалдық пайданы бөтен мүліктің (мүліктік құқықтың) есебінен алатындығын
білдіреді. Бөтен мүлік есебінен екендігін міндетті түрде көрсету керек,
ол кінәлінің қылмыс затына ешқандай құқығы жоқ екендігін көрсетеді. Бұл
әртүрлі ұрлықтарды озбырлықтан, басқа да іс-әрекеттерден ажыратуда да
керек. Материалдық пайда материалдық шығыннан құтылуды да қамтиды, оны ары
қарай нақтылап жатудың керегі жоқ сияқты.
Субъект дегеніміз – салалық-практикалық қызмет пен таным таратушы,
объектіге бағытталған төменділік көзі. Салалық-практикалық және танымдық
қызмет әлеуметтік жүйеде объективтік жақтың қасиетін алып, соның арқасында
субъект объектіге ықпал етеді.
Қылмыс субъектісіне қарағанда қылмыстық іс-әрекет субъектісі жеке адам
да, топ та болуы мүмкін. Кәмелетке толмағандардың қылмыстары, көбіне,
топтасып жасалынады, оған кейде ересектер де қатысады.
С.Б. Бимурзиннің деректеріне сүйенсек, қала жастары жасаған
қылмыстардың 80%-ы топтасып жасалынады екен [31, 84 б.].
А.С. Чокморованың зерттеуіне сәйкес, кәмелетке толмағандарды қылмыстық
әрекетке тартқан ересек адамдардың:
- 30%-ы – 20-25 жасар;
- 27%-ы – 25-30 жасар;
- 21%-ы – 30-40 жасар;
- 17%-ы – 18 жасар;
- 5%-ы – 40-50 жасар екен.
Бұлардың барлығының 93%-ы еркектер көрінеді.
Егер де бұл ұйымдастырушылардың (арандатушылардың) білім деңгейін
алатын болсақ, олардың:
- 29%-ында – орта білім;
- 21%-ында – толық емес орта;
- 20%-ында – толық емес жоғары;
- 19%-ында – арнайы орта;
- 11%-ында – жоғары білім бар екен.
А.С. Чокморованың мәліметтеріне қарағанда, бұл қылмыстық топтардағы
ересектердің көпшілігі бұрындары қоғамға жат өмір кешкен.
Мысалы, олардың 65%-ға жуығы – жұмыс істемеген және оқымаған, 37%-ы –
бұрын әкімшілік құқық бұзғандар, 29% – сотты болғандар [32, 14 б.].
Кәмелетке толмағандар қылмыстарының топтасқандық сипаты және топтың
кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауындағы рөлі оны алдын ала ықпал етудің
объектісі ретінде заңдастырудың қажеттігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының 09.07.2004 жылғы Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтан сақтандыру және балалардың қараусыз және
панасыз қалуының алдын алу туралы №591-11 Заңының 10-бабына сәйкес
кәмелетке толмағандарды құқық бұзушылық жасауға, қоғамға қайшы әрекеттер
жасауға тартатын не балаларға қатысты басқа да құқыққа қарсы әрекеттер
жасайтын адамдарды, сондай-ақ кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу, оқыту және
(немесе) бағу жөніндегі өз міндеттерін орындамайтын не дұрыс орындамайтын
не оларға теріс ықпал ететін ата-аналарды, заңды өкілдерді, педагогтарды,
тәрбиелеушілерді, оқу, тәрбиелеу және басқа мекемелердің кәмелетке
толмағандарды қадағалауға тиісті басқадай қызметкерлерін айқындап, оларды
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауапкершілікке тарту
жөнінде шара қабылдау құзыреті Ішкі істер органдарына берілген [33, 12 б.].
Бұл аталған заңда қоғамға жат қылықты кәмелетке толмағандар тобы алдын
ала сақтандыру объектісі ретінде бөлініп алынбағанмен, полицияның кәмелетке
толмағандардың істері жөніндегі учаскелік инспекторларының жұмысын
ұйымдастыру туралы Ережеде (ҚР ІІМ-нің 17.07.2000 жылғы №400 бұйрығы) бұл
қызметкерлердің міндетіне кәмелетке толмағандардың топтасқан қылмыстарының
алдын алу жатқызылған [34, 6-б.].
Бұл мақсатта полицияның кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі
учаскелік инспекторы:
- жас балалардың (кәмелетке толмағандардың) қоғамға жат және өзгедей
сипаттағы топтарға жататындығын, бұл топтардың лидерлері мен белсенділерін,
жиналатын жерлерін айқындайды;
- кәмелетке толмағандарды қылмыс немесе (және) қоғамға жат әрекет
жасауға тартатын, оларды есірткі заттарын, жүйкеге әсер ететін немесе
есеңгірететін заттарды қолдануға үйрететін адамдарды айқындайды;
- топқа кіретін кәмелетке толмағандарға, олардың ата-аналарына немесе
заңды өкілдеріне Қазақстан Республикасының құқыққа қарсы іс-әрекеттер,
әсіресе топтасып жасаған, қайталанған әрекеттер үшін жауапкершілік
көзделген заңдары мен өзге нормативтік-құқықтық актілерінің талаптарын
түсіндіреді;
- жастардың әртүрлі топтарының арасындағы қақтығыстардың алдын алу
мақсатында сақтандыру жұмыстарын ұйымдастырады;
- кәмелетке толмағандардың қоғамға жат топтарын тарату және басқа
бағдар беру, олардың лидерлері тарапынан болатын ықпалдың жолын кесу
жөнінде шаралар қабылдайды.
Топ дегеніміз – жай адамдар жиынтығы емес, олардың топқа өзіндік сипат
беретін қатынастарының жүйесі, онда тек өзіне ғана тән белгілер болады.
Ондай белгілер топтардың түрін анықтайды:
- адамдар тобы;
- алдын ала сөз байласқан адамдар тобы;
- ұйымдасқан топ;
- қылмыстық қоғамдастық.
Бұл баяндалғандар тұрғысынан алсақ, Ресейдегі кәмелетке толмағандардың
қылмыстық іс-әрекеттерінің жеке-дара алдын алу жүйесі атты монография
авторларының пікірлері дұрыс сияқты, олар кәмелетке толмағандардың қоғамға
жат топтарын сақтандырудың дербес объектісі ретінде заңмен тану керек,
себебі бұл жерде алдын алудың арнайы әдістері қажет дейді. Ал кәмелетке
толмағандар тобын пайдақорлық қылмыстық іс-әрекеттің дербес субъектісі
ретінде тану ондай ұсыныстың заңды жалғасы болар еді [35, 75 б.].
Е.И. Қайыржанов айтқандай, субъективтік жақ ішкі факторларды
сипаттайды, объектіге ықпал ететін жеке адамның және топтың санасын,
психологиясын, ішкі әлемін, сылтауы мен мақсатын ашады [36, 45 б.].
Кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстың іс-әрекетінің
субъективтік жағы жасалған қылмыстың негізінде жатқан пайдақорлық сылтаудың
мазмұнынан көрініс табады. Бұл, біріншіден, қылмыс жасар алдындағы
пайдақорлық түрткінің сылтаулар жүйесіндегі орнын анықтаудың, екіншіден,
қылмыс жасауға түрткі болған пайдақорлық түрін саралаудың керек екендігін
білдіреді.
Бірінші проблемаға қатысты алатын болсақ, кейбір жағдайларда
пайдақорлық басты негіз ғана емес, жанама, қосалқы сылтау мен мақсат та
болуы мүмкін.
Пайдақорлық қылмыстылық пен пайдақор қылмыскерлердің әрқилы екендігін
М.Н. Гернет атап өткен, ол ұрылар жайында былай дейді: Олардың арасында
кімдер жоқ? Аштан өлмес үшін бірінші рет қылмысқа барғандар мен ұрлық
жасамаса көңілі көншімейтін кәнігі ұрылар; панасыз бала мен жасы келген
адамдар;
Балалы әйелдер мен жезөкшелер, бандиттердің көңілдестері;
Жұмыс таба алмай жүргендер мен есірткі, ішімдік іздеп жүргендер;
Жылап жүрген, күліп жүрген ұрылар;
Түгі жоқ ұрылар мен барын қанағат тұтпай жүрген ұрылар, қысқасы, жеке
меншік институтының айдауында жүргендер [37, 101 б.].
Қылмыстылық түрін пайдақорлық сылтау бойынша бөліп алу қалтаға
түсетіндер мен жалданып адам өлтіретіндерді, алаяқтық пен қарақшылық
шабуылды, ұрлау мақсатынсыз автомобильді иемдену мен ірі мөлшерде табыс
келтіретін заңсыз кәсіпкерлікті бір топқа біріктіреді, ал бұлар өздерінің
генезисі және жасаған адамдардың жеке сипаттары жағынан бірі бірінен өте
өзгеше іс-әрекеттер. Сондықтан да криминология теориясында пайдақорлық
криминогендік сылтаудың мазмұнын пайдақорлық-ашкөзділік (пайдақорлық -
жинаушылық), пайдақорлық - арамтамақтық, пайдақорлық - жауапсыздық
(пайдақорлық - жеңілтектік), пайдақорлық - мұқтаждық, сондай-ақ пайдақорлық
- шашып жұмсаушылық және пайдақорлық - мәртебелілік түрінде беру
қалыптасқан, ол қылмыскердің жеке басының ерекшелігін және оның өмірдегі
ұстанымын көрсетеді [38, 328 б.].
Пайдақорлық қылмыстылықтар арасынан кейде пайдақорлық-зорлықты
қылмыстылық та бой көтеріп қалады. Бұл ретте аспаптық зорлық деп аталатын
қолданылып жасалатын пайдақорлық қылмыстардың жиынтығы қарастырылады,
зорлық пайдақорлық мақсатқа жетудің құралы ретінде ғана пайдаланылады [39,
56 б.].
Пайдақорлық қылмыстылықтың ретсіз көп түріне шектеу қойылады.
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың пайдақорлық қылмыстарын
криминологиялық зерттеудің нәтижелері қылмыстылықтың басқа түрлері үшін де
маңызды рөл атқарады, себебі жасөспірімде криминалдық сылтау
қалыптастыратын көптеген мән-жайлар қылмыстық жауаптылық жасына жеткенге
дейін-ақ бой көтере бастайды (кейінге қалдырылған әрекет феномені) және
өз әрекетін кәмелетке толғаннан кейін де тоқтатпайды [40, 38 б.].
Қылмыстық іс-әрекет ұғымына келетін болсақ, оның мазмұны құқыққа қайшы
іс-әрекеттің генезисін де құрады. Сондықтан да пайдақорлық пен пайдақорлық
түрткінің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық мәндері едәуір
ерекшеленеді. Бұл күшіндегі заң бойынша криминологияның қылмыстық саламен
шектелмейтіндігін көрсетеді.
Мысалы, бірқатар әкімшілік (азаматтық) құқық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.