Мотивация мен сапа менеджменті жүйесі
І МОТИВАЦИЯ МЕН САПА МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сапа менеджменті жүйесінде көзделетін әлеуметтік және экономикалық мақсаттар
1.2 Сапа менеджменті жүйесінде мотивацияның ролі мен маңыздылығы
1.3 Сапа менеджменті жүйесіндегі шетел тәжірибесі
1.1 Сапа менеджменті жүйесінде көзделетін әлеуметтік және экономикалық мақсаттар
1.2 Сапа менеджменті жүйесінде мотивацияның ролі мен маңыздылығы
1.3 Сапа менеджменті жүйесіндегі шетел тәжірибесі
Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан халқына жолдауында 2003-2015 жылдарға арналған индустриальды – инновациялық стратегияны жүргізу тапсырмасындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар бизнесінің тиімділігіне аса назар аударады. Сонымен қатар 2015 жылға дейінгі Қазақстан республикасы сапа менеджментінің даму тұжырымдамасында:
1) Қазақстан кәсіпорындарында бәсекеқабілеттілікті жоғарылату қажеттілігі;
2) Қазақстан экономикасының әлемдік экономикаға бірігуіне жағдай жасау;
3) Мобильді нарық жағдайында тұтынушылардың және қоғамдық ұйымдардың, өндірушілердің, мемлекеттік ұйымдардың қызығушылығын қамтамасыз ету басты мақсат болып қарастырылған.
Елдің тұрақты экономикалық өсуі отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың экономикалық, технологиялық және техникалық бәсекеге қабілеттілігінің жоғарлауынсыз жүзеге аспайды. Өнімнің сапасын тиімді басқару жұмыстарын іске асыратын және өндіріске кеткен шығындарды қатаң бақылап отыратын кәсіпорындарда бәсекеге қабілеттілік болады. Нарықтық өндірістік процестерге көп көңіл аударылады.
Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы да бір стратегиялық міндетті – Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегияның негізіне ұлттық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның халықаралық рыноктарға шығу үшін өңірлік және жаһандық экономиканың артықшылықтарын пайдалану алынған.
Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидалары негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді. Яғни, Елбасы айтқандай: «Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарысы мол салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы қазақстандық ұлттық инновация, кластерлік жүйесінің дамуына жол аштық», алдағы уақытта ғылыми – техникалық дәуірлердің көшіне ілесу, тіпті, оның алдыңғы сапында болу осы жүйенің пәрменін талап ететіні де даусыз екендігін аңғартады. Мұны әлемдік ауқымда дамыған елдердің бай тәжірибелері айқын көрсетеді.
Сапа философиясының даму кезеңдері.
Сапа философиясы тарихында 4 фаза бар. Олар өндірушінің ішкі және сыртқы қайшылықтарының қысымымен дамыған – шығарылатын өнім сапасын қамтамасыз ету және сәйкесінше өндірушілердің нарықтағы жағдайын нығайту (сыртқы мақсат) және өндіріс тиімділігін жоғарылату, яғни компанияның табысын жоғарылату (ішкі мақсат).
1) Қазақстан кәсіпорындарында бәсекеқабілеттілікті жоғарылату қажеттілігі;
2) Қазақстан экономикасының әлемдік экономикаға бірігуіне жағдай жасау;
3) Мобильді нарық жағдайында тұтынушылардың және қоғамдық ұйымдардың, өндірушілердің, мемлекеттік ұйымдардың қызығушылығын қамтамасыз ету басты мақсат болып қарастырылған.
Елдің тұрақты экономикалық өсуі отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың экономикалық, технологиялық және техникалық бәсекеге қабілеттілігінің жоғарлауынсыз жүзеге аспайды. Өнімнің сапасын тиімді басқару жұмыстарын іске асыратын және өндіріске кеткен шығындарды қатаң бақылап отыратын кәсіпорындарда бәсекеге қабілеттілік болады. Нарықтық өндірістік процестерге көп көңіл аударылады.
Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы да бір стратегиялық міндетті – Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегияның негізіне ұлттық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның халықаралық рыноктарға шығу үшін өңірлік және жаһандық экономиканың артықшылықтарын пайдалану алынған.
Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидалары негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді. Яғни, Елбасы айтқандай: «Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарысы мол салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы қазақстандық ұлттық инновация, кластерлік жүйесінің дамуына жол аштық», алдағы уақытта ғылыми – техникалық дәуірлердің көшіне ілесу, тіпті, оның алдыңғы сапында болу осы жүйенің пәрменін талап ететіні де даусыз екендігін аңғартады. Мұны әлемдік ауқымда дамыған елдердің бай тәжірибелері айқын көрсетеді.
Сапа философиясының даму кезеңдері.
Сапа философиясы тарихында 4 фаза бар. Олар өндірушінің ішкі және сыртқы қайшылықтарының қысымымен дамыған – шығарылатын өнім сапасын қамтамасыз ету және сәйкесінше өндірушілердің нарықтағы жағдайын нығайту (сыртқы мақсат) және өндіріс тиімділігін жоғарылату, яғни компанияның табысын жоғарылату (ішкі мақсат).
І МОТИВАЦИЯ МЕН САПА МЕНЕДЖМЕНТІ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сапа менеджменті жүйесінде көзделетін әлеуметтік және экономикалық
мақсаттар
Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан халқына жолдауында 2003-
2015 жылдарға арналған индустриальды – инновациялық стратегияны жүргізу
тапсырмасындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар бизнесінің тиімділігіне аса назар
аударады. Сонымен қатар 2015 жылға дейінгі Қазақстан республикасы сапа
менеджментінің даму тұжырымдамасында:
1) Қазақстан кәсіпорындарында бәсекеқабілеттілікті жоғарылату
қажеттілігі;
2) Қазақстан экономикасының әлемдік экономикаға бірігуіне жағдай
жасау;
3) Мобильді нарық жағдайында тұтынушылардың және қоғамдық ұйымдардың,
өндірушілердің, мемлекеттік ұйымдардың қызығушылығын қамтамасыз ету басты
мақсат болып қарастырылған.
Елдің тұрақты экономикалық өсуі отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың
экономикалық, технологиялық және техникалық бәсекеге қабілеттілігінің
жоғарлауынсыз жүзеге аспайды. Өнімнің сапасын тиімді басқару жұмыстарын
іске асыратын және өндіріске кеткен шығындарды қатаң бақылап отыратын
кәсіпорындарда бәсекеге қабілеттілік болады. Нарықтық өндірістік
процестерге көп көңіл аударылады.
Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы да бір стратегиялық
міндетті – Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегияның негізіне ұлттық тауарлар
мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның
халықаралық рыноктарға шығу үшін өңірлік және жаһандық экономиканың
артықшылықтарын пайдалану алынған.
Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидалары
негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді.
Яғни, Елбасы айтқандай: Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай
отырып, бәсекелестікке қарысы мол салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы
қазақстандық ұлттық инновация, кластерлік жүйесінің дамуына жол аштық,
алдағы уақытта ғылыми – техникалық дәуірлердің көшіне ілесу, тіпті, оның
алдыңғы сапында болу осы жүйенің пәрменін талап ететіні де даусыз
екендігін аңғартады. Мұны әлемдік ауқымда дамыған елдердің бай тәжірибелері
айқын көрсетеді.
Сапа философиясының даму кезеңдері.
Сапа философиясы тарихында 4 фаза бар. Олар өндірушінің ішкі және сыртқы
қайшылықтарының қысымымен дамыған – шығарылатын өнім сапасын қамтамасыз
ету және сәйкесінше өндірушілердің нарықтағы жағдайын нығайту (сыртқы
мақсат) және өндіріс тиімділігін жоғарылату, яғни компанияның табысын
жоғарылату (ішкі мақсат).
Өңдеу фазасы.
Бұл өнермен бірге басталды және жеке өз жұмыстарын және жеке кіші
шеберлердің жұмыстарын тексерген жеке шеберлердің тәжірибесіне еңген. Орта
ғасырлық қалалардың цехтық ұйымдарын ұмытпау қажет. Олар заманауи сөзбен
айтқанда шеберлерді сертификаттаған – бұйым сапасын сынақтан өткізгеннен
кейін ғана шебер атағы берілген. әр бұйым индивидуалды болған.
XX ғасырда қару өндірісінде (Сэмуэль Кольт зауыдтары) сапаны стандарттау
идеясы туындаған – бұйым бір біріне жымдастырылған детальтардан емес?
партиядағы кез келген кездейсоқ алынған детальдардан жиналатын. Жинау
алдында детальдар калибр көмегімен тексеріліп жарамсыздары алынып
тасталатын. Бақылау және ақаулықтарды анықтауды арнайы оқытылған
контролерлер атқаратын.
Бұл фазаның дамуына үздік үлес американдық автомобиль жасаушылар – Генри
Мартин Леланд (Кадилак фирмасының негізін қалаушы және Генри Форд
қосқан. Леланд алғаш рет автомобиль өндірісінде калибр бойынша жұмысты
қолданған. 1908 ж. Наурызында британдық автоклубтын эксперттері Англиядан
келген Кадиллак автомобильдердің экспорттық партиясынан кездейсоқ 3
экзимплярын алып оларды соңғы винтигына дейін шашып тастады. Барлық
детальдарды бір жерге үйіп, содан кейін бұл үймеден кейбір детальдарды алып
оларды жергілікті Кадиллак автомобильдерін сататын және қызмет көрсететін
агенттіктен кездейсоқ алынған қосалқы детальдарымен ауыстырылған. Екі
машина бірінші реттен оталды, ал біреуі – екінші реттен. Олардын бәрі
жаңадан пайдалануға өткізілген автодромға ұзақ өндеуге жіберілді. Қайта
жиналған машиналар өздерінің жұмыс сипаттамаларының зауыдтық жинаққа толық
сәйкестігін растағаннан кейін Британдық автомотоклуб Кадиллак фирмасына
диплом және Стандарттауға деген көркем жазуы бар күміс кубогын берді.
Осыдан кейін Кадиллак автомобильдерінде фирмалық таңбасы бар кестелігінде
Standart of the world жазуы пайда болды.
Форд жинау конвейерін қолданды және қосалқы заттарды жинау кезіндегі
кіріс бақылауының орнына сол қосалқы заттар өндіріс орындарында шығыс
бақылауын еңгізді, яғни жинақтауға тек қана сапалы, жарамды бұйымдар ғана
келіп тұрады. Сонымен қатар ол өндірістен тәуелсіз техникалық бақылау
қызметін жасап еңгізді.
Осы стадиядағы жиналған тәжірибенің ғылыми қорытындылау және дәлелдеу
инженер және менеджер, американдық ғалым Г. Фордтың серіктесі Фредерик У.
Тейлор жұмыстары болды. Ғылыми менеджмент концепциясы, жүйелі ықпал,
кадрлық менеджмент, ұйымдар арасындағы жауапкершілікті бөлу идеясы, еңбекті
нормалау идеясы осы Тейлормен ұсынылған.
Ол иерархиялық басқару құрылымның идеясының негізін қалаған. Қазіргі
кездегі кәсіпорындардың көпшілігінің ұйымдастыру концепциясы (Форд-Тейлор
өндірістік жүйесі) Ф.У.Тейлор және Г.Форд жұмыстары арқасында пайда болды
десе болады. Тек қана 70-ші жылдары оның орнына басқа концепция (Тойота
өндірістік жүйесі) келе бастады. Бұл фазаның сапаны қамтамасыз ету
концепциясын былай тұжырымдауға болады: тұтынушы тек қана жарамды
бұйымдарды алу қажет, яғни стандарттарға сай бұйымдарды.
Бұл концепцияның іске асырылуы 20-шы жылдардың өзінде жоғары
технологиялық салаларда (авиация, әскери өнеркәсіп) контролерлер саны жалпы
жұмысшылар санының 30-40% құрады, кейде одан да көп болатын. Осы концепция
шеңберінде сапаны жоғарлату әрқашан оны қамтамасыз етудегі шығындардын
өсуімен бірге жүрді, яғни өндіріс пайдалылығын жоғарылату мақсаты және
бұйымның сапасын жоғарылату мақсаты қарама-қайшы болды ( бұл 2 мақсатқа бір
уақытты жетуге болмады)
Сапаны басқару фазасы.
Бұл фаза алдынғы фазаға тән қарама-қайшылықтарды шешпесе де әлсіретуге
әрекет ретінде XX ғ. 20-шы жылдарынан басталады. Бұл фазаның басталуы АҚШ-
тағы Вестерн Электрик фирмасындағы техникалық қадағалау бөлімінде
атқарылған жұмыстардан басталады. 1924 ж. Мамырында бөлім қызметкері доктор
Шухарт өз басшысына бүгінгі күні бүкіл әлемге танымалы Шухарттың бақылау
карталары атты диаграммаларды салу әдісі жазылған жазбасын берген.
Шухарттың ұсынған статистикалық әдістері басқарушыларға бар күшін жарамсыз
бұйымдарды тұтынушыларға өткізу кезінде емес? техпроцесте жарамды
бұйымдардын шығуын ұлғайтуға жұмсауға мүмкіндік береді.
Сапаны басқару тәжірибесінің тамаша жетістіктерінің бірі сапа аудиті
қызметін ойлап табу болды. Оның техникалық қадағалау бөлімдерінен
өзгелілігі ол өнім ақаулықтарын табуын айналысқан жоқ, ол бұйымдар
партиясының кішігірім ішінара тандаулар арқылы бақылау арқылы өндірісте
сапаны басқару жүйесінің жұмысқа қабілетін тексерді.
Бұл фазада сапаны қамтамасыз ету концепцияның негізі: Негізгі мақсат
сақталады – тұтынушы тек қана жарамды бұйым алуы қажет, яғни стандартқа
сәйкес бұйымдарды. Жарамсыз бұйымдарды анықтау және алып тастау негізгі
әдістердің біреуі ретінде сақталды. Бірақ негізгі күштерді жарамды
бұйымдардың шығу пайызын жоғарлатуды қамтамасыз ете отырып өндірістік
процестерді басқаруға шоғырлау қажет.
Сапаны қамтамасыз ету концепциясын тәжірибеге еңгізу бұйымның немесе
қызметтің жоғары сапасында өндірістің пайдалылығын анағұрлым жоғарлатуға
мүмкіндік берді.
Сапа менеджментінің фазасы.
Сапа менеджментінің фазасы 1950 ж. басталады. Негізгі оқиға американдық
доктор Эдвардс Деминг Жапон жетекші кәсіпкерлеріне дәріс оқуыы болды. 12
дәріс ішінде Деминг жапондық фирмалардың жүздеген жетекшілеріменг кездесті.
Жопонияға шақырылған Деминг, Джозеф М.Джуран және басқа да
американдықтармен бағдарлама жасаған. Оның негізгі идеясы: Өнім сапасының
негізі – еңбек сапасы және сапалы менеджмент барлық сатыларда.
Бағдарлама тек қана өндірістік процестерді жаңартуға ғана емес жалпы
жүйені жаңартуға негізделген. Тұтынушыларға жарамсыз бұйымдарды жібермеу
концепциясы және жарамды бұйымдардың шығуын жоғарылату концепциясы 0
ақаулықтар концепциясы орын алды.
Деминг, Джуран және Каори Ишикава идеяларын іске асыру арқасында табиғи
ресурстарға кедей Жапония әлемдегі бай елдердің бірі болды.
Осы және келесі фазаның дамуына негізгі үлесін қосты:
Кросби – 1964 ж. 0 ақаулықтар бағдарламасын ұсынды; көп жылдар бойы
ITT компаниясының вице президенті, американдық сапаны басқару қоғамының
президенті болды, бүкіл әлем бойынша көптеген компаниялардың консультанты,
Philips Crosby Associaites консалтингтік фирмасын басқарды.
Деминг – сапаны қамтамасыз етудегі статистикалық әдістері бойынша
жетекші мамандардың бірі, 1950 ж. Жапондық ғалымдар және инженерлер
одағынан (JUSE) жапондық өнеркәсіпті қалпына келтіру бағдарламасына
қатысуға шақыру алған. Ол жерде жапон өнеркәсібінің революциясын тудырған
14 пунктен тұратын сапа менеджментінің бағдарламасын ұсынды. Оның құрметіне
1951 ж. JUSE премиясы тағайындалған.
Фейгенбаум – сапаны жалпы басқару және параллельді инжиниринг
принциптерін жасады, 10 жылдан аса General Electric-те жұмыс істеді, кейін
өзінің General Systems Company атты консалтингтік компаниясын негіздеді.
Бұл фирма сапа менеджменті саласындағы әлемдік кеңес орталықтарының бірі.
Ишикава – сапа шеңберлерін ойлап тапты, сапаны басқару концепциясын
ойлап тапты. 50 жылдардың басында JUSE бағдарламаларына белсенді қатысты.
Джуран – сапа триадасы принципін ойлап тапты, сапа саласында жетекші
бизнес-консультанттардың бірі болып табылады.
Дәл осы сапаны қамтамасыз ету фазасында қазіргі түсініктегі сапа
менеджменті қалыптасты деп айтса болады. Сапаны жоғарылату және өндіріс
пайдасын арттыру арасындағы қарама-қайшылықтар жеңілді – жаңа басқару
идеяларын қолдану бір уақытта өндірісте сапаны жоғарылату және шығындарды
төмендетуге мүмкіндік берді. Барлық мемлекеттерде тұтынушылар жоғары сапалы
тауарлар мен қызметтерді төмен бағаға ала алатын болды – Тұтыну қоғамы
идеясы іске асырылды.
Сапаны жоспарлау фазасы
Тұтынушылардың сұранысын толық қанағғаттындыру бағытында бұл фаза бастапқы
фазаның идеясын жетілдіру ретінде 60 ж. ортасында пайда бола бастаған. Бұл
фазаны одан әрі жетілдіру әлемдік тауар және қызмет нарығының дамуына
байланысты болып келеді. Өнім нарыққа шыққан кезде бұл өнім тұтынушылар
арасында аз сұранысқа ие болуы немесе балалар ауруы болуы, бәсекелестерге
қарағанда артық болу жағдайға әкеп соғады. Бір жағынан өнімнің сенімділік
теориясының дамуы; екінші жағынан өнімді өндіру процесінде есептік
техниканы енгізуі болып табылады. Жаңа фазаның негізгі концепциясы:
- Жоба жұмысының сапасы төмендігіне байланысты өндіру стадиясында
өнімнің ақаулықтары пайда болуы;
- 0 ақаулық концепцияның орнына тұтынушыларды қанағаттандыру
концепциясы орын алуы;
- Тұтынушыға сапасы жоғары, бағасы төмен өнімді жеткізу;
Бұл фазаның идеясы Генити Тагути жұмыстарында және Мицуно доктордың
Тойота және Мицубиси компанияларының ғылыми өндірулерінде пайдаланылған.
Тагути (Taguchi, Genichi) – Сапаны жоғарылату функциясын және өндірістік
эксперименттерді жоспарлау методикасын өндіруді ұсынған.
Сапаны жоспарлау фазасы жаңа формадағы сапа мен өндірістің тиімділігі
арасындағы қарама-қайшылықтар негізінде құрылған. Мысалы, тұтынушылардың
талабы бойынша өнім және өндіру процессі қоршаған ортаға ешқандай зиян
келтірмеуі керек. Қазіргі кезде бұл фаза дамымаған және оның концепциясы
әлі құрылмаған.
Сапа менеджменті жүйесі – қоғам мен адамның дамуына негіз болатын
әлеуметтік және экономикалық қатынастар , өмір сүрудің деңгейін анықтайтын
негізгі жүйелердің бірі. Сапа мәселесі оқымыстылардың, инженерлердің,
менеджерлердің көмегінсіз шешілмейді. Сапа рыноктағы басты құрал болып
есептеледі.
Өнім сапасы – шартталған немесе болжалды қажеттіліктерді қанағаттандыру
қабілетін беретін өнім қасиеттері мен сипаттарының жиынтығы. Өнім сапасы
оның бәсекеге қабілеттілігіне жетудің негізгі факторы болып табылады.
Қалған факторларға өнімнің бағасы, оны нормативті қызмет мерзімі (қолдану)
аралығында тұтыну (пайдалану) аясындағы шығындар және өніммен қамтамасыз
ету қызметінің сапасы жатады.
Өнім сапасы бәсекеге қабілеттілік факторларының арасында ерекше орынды
алады. Мәселен, тауардың тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығын қолдану
дәрежесі жағынан “сапа” және “пайдалы әсер” түсініктерін айырған жөн. Сапа
– нақты қажеттілікті қанағаттандыратын тауардың потенциалды қабілеті, ал
пайдалы әсер – тауардың нақты қажеттілікті қанағаттандырудың ақиқат
(деректі) қабілеті. Тауардың пайдалы әсерінің деректі мәні оның потенциалды
қабілетінің 40-70% құрайды, яғни тұтынушылық қасиеттердің 40-70%
қолданылады. Іс жүзінде экономикалық тұрғыдан тұтынушылық қасиеттерді 100%
қолдану мақсатқа сай келмейді, себебі бұл жағдайда тауардың үйлестірілмеуі
және өндіріс шығындарының артуы орын алады. Тұтынушылық қасиеттерді
қолданудың экономикалық тұрғыдан мақсатқа сай деңгейі, мысалы, машина
құрылысының өнімдері, 0,7-0,9 шегіндегі шама болып табылады.
Өнім сапасының көрсеткіштеріне: міндет; дәйектілік (тоқтаусыздық,
ұзақтық, жөндеуге жарамдылық, сақталушылық); экологиялық; эргономикалық;
технологиялық; келісімділік; стандарттау және үндестіру; патенттік-
құқықтық; қолдану қауіпсіздігі; құжаттық сияқты көрсеткіштер топтары
жатады.
Өнім сапасы көрсеткіштерінің нақты тізімі мен есебі стратегиялық
маркетинг сатысында нормативтерде қалыптасады, техникалық құжаттауда
анықталады, өндіру сатысында материяландырылып, пайдалану (қолдану)
сатысында іске асырылады (пайдаланылады). Өнім сапасы көрсеткіштерінің
қалыптасуының осы тізбегінің ішіндегі ең жауапты кезеңі болып стратегиялық
маркетинг табылады [20].
Кез келген шаруашылық жағдайында, сонымен қатар қазіргі нарықтық
қатынастың даму жағдайларында да өнім сапасының себептері әрқашанда
көптеген аспектілерге ие болады. Экономика саласындағы зерттеулер негізінде
өнім сапасы философиялық, инженерлі – технологиялық, құқықтық, әлеуметтік,
статистикалық және экономикалық тұрғыдан жан – жақты қамтылып, өнім
сапасының көпсалалы кибернетикалық, саясаттық, математикалық аспектілері
негізінде қарастырылады.
Бәсекеге қабілетсіздік нарық қызметі болып табылмайды деген
тұжырымды зерттеулер толығымен анықтады. Нарық макроэкономикалық бәсекеге
қабілеттілік негізіне кепіл бермейді. Оның негізі нарық сыртында
қалыптасады. Өндіріс бір немесе басқа өнімді бәсекеге қабілетті етпейді,
керісінше өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оның өндірісін айқындайды.
Қазақстан экономикасы үшін бұл мәселе маңыздылығы және көлеміне
байланысты бірінші кезекте. Ендігі кезекте маңызды мәселе оның шешу
жолдарын табу.
Оны іске асырудың қайда әкеліп соғатындығын анықтау үшін
бағдарламаның өзіндік сандық жобасын қарастыралық. Ең бастысы – экономиканы
инновациялық жаңарту, әлеуметтік белсенділікті, өндіріс диверсификациясы
мен бәсекеге қаблеттілігінің жоғарылауын базалық есепке кіргізетін
экономикалық өсу механизмі. Бірақ макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау
мынадай қорытындыға алып келді:
Кесте 1 – 2001-2003 жж ҚР-сының негізгі әлеуметтік-экономикалық даму
көрсеткіштері
2003ж. 2004ж. 2005ж. 2006ж. 2007ж.
ЖІӨ (өсім ), % 109,3 109,6 109,7 110,6 108,7
Өнеркәсіптің ЖІӨ-дегі 29,1 29,3 29,8 29,5 28,3
үлесі
Өнеркәсіп кәсіпорындары 12707 13004 13322 13305 13394
мен өндірістердің саны
Өнеркәсіп өндірісінің 2836,0 3867,9 5253,0 6509,9 7815,9
көлемі, млрд. Теңге
Өндіру саласының үлесі 1 371 2992 065 3 121 3 761 2594 445
903 064 405
Өңдеу саласының үлесі 1 217 1211 536 1 851 2 406 5012 955
622 566 881
Ауылшаруашылық өнімі 102,1 99,5 107,3 106,2 108,9
(өсім ), %
Негізгі капиталға 116,6 123,1 134,1 111,1 113,5
инвестиция (өсім ), %
Шетел инвестициялары 21,6 17,7 23,9 20,2 18,4
(өсім ), %
Тауарлар экспорты, млрд. 12926,7 20096,227849,038250,3 47755,3
долл. АҚШ
Тауарлар импорты, млрд. 8408,7 12781,317352,223676,9 32756,4
долл. АҚШ
Арнайы тіркелген 8,8 8,4 8,1 7,8 7,3
жұмыссыздық деңгейі
Халықтың нақты бөлінген 110,5 113,8 114,5 115,3 118,9
табысы, %
Ескертпе-ҚР статистика бойынша агенттігінің мәліметтері негізінде
автор дайындаған
Кестедегі көрсеткіштер мен алға қойылған мақсаттың екі түрлі екені
байқалады.Макроэкономикалық бәсекеге қабілеттіліктің ағымды кезеңдегі
кейбір анықтаушы ықпалдарын қарастырайық.
Бәсекеге қабілеттілік, сегментация және өсу құрылымы мәселесінің
диагнозы Қазақстан экономикасы өсудің жоғарғы тұрақты қарқынын бес жыл бойы
көрсетуде. Бұл кезеңде барлық негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
түбегейлі жақсарды. Оларға: ЖІӨ-дегі орташа жылдық көрсеткіші 6% дан артық.
Инфляцияның 10% ға төмендеуі; кәсіпорын мен тұрғындар табысының өсуі;
осындай жылдамдықпен инвестиция көлемінің өсуі. Соған қарамастан бұл өсудің
бастапқы жылдары ұлттық валютаның құнсыздануы және интенсивті импорттаумен,
ал соңғы жылдары шикізат ресурстарының әлемдік нарықтағы маңыздылығы мен
сипатталған сапасы мен тұрақтылығы алаңдату туғызады. Бұл байланыста
мемлекеттің бәсекеге қабілеттілік мәселесі, бәсекелес артықшылығының
қалыптасуы мен өндіріс саясатындағы бәсекеге қабілеттілік әдістерін басқару
қабілетінің ықпалдарын талдау өзекті болып табылады.
Егер біз алда экономиканың өсуін қолдайтын болсақ, Қазақстан үшін
өндірістің тиімділігі негізінде бәсекеге қабілеттілікті өсіру императив
болып табылады. Нақты айтатын болсақ, экономикалық өсу интенсивті ықпалдар
негізіне байланысты. Соңғы жылдары Қазақстан экономикасы өсудің
тұрақтылығын көрсетті. Өнеркәсіптің ЖІӨ-дегі үлесінің көрсеткіштері
күнделікті артуда: 2003 жылы ол 29,1%, 2004 жылы 29,3%, 2005 жылы 29,8%
құрады. Тауарлар экспорты, 2003 жылы 12 926,7, млрд. АҚШ долл. 2004 жылы
20 096,2, млрд. АҚШ долл. 2005 жылы 27 849,0 млрд. АҚШ долл. 2006, жылы
38 250,3 млрд. АҚШ долл. 2007, жылы 47 755,3 млрд. АҚШ долларын құрады.
(1 кестені қараңыз )
Екіншіден отандық экономикада шикізат бағыты көрсетіледі, шикізатты
экспорттаушы өзінің валюталық түсімін сатып, теңгені алады, яғни ол
теңгелік сұранысты және басқа да барлық экономикаға деген сұранысты, сатып
алушылар сұраныстарын орналастыра отырып қалыптастырады. Басқа салалар
шикізатқа деген қызығушылықты қанағаттандыру үшін қызмет көрсетеді, сол
себепті шикізат секторының рөлі артады. (бұл соңғы жылдары жиі байқалды)
Әлбетте Қазақстандағы қажетті экономикалық өсуді шикізат ресурстарын
пайдалану негізінде қамтамасыз ету мүмкін емес. Менің ойымша өндірістің
және ауыл шаруашылығының негізгі қаражат көздері болып, еңбек тиімділігінің
негізінде артқан қосымша ұлттық табыс табылады. Әлемдік көрсеткіштер
бойынша еңбек ресурсы ерте кезден бастап экономикалық өсудің жүргізуші
ықпалы болып келеді. Мысалы: АҚШ та 1929 жылы еңбек өнімділігінің және
ұлттық табыстың 80%-ы еңбек ету сапасының артуы мен, 20%-ы құрал
жабдықтардың жаңаруымен байланысты. 1960-1970 жж адам ықпалы тағыда біршама
артты. Ал 1970 ж ортасынан бастап дамыған Батыс елдерінде тейлор-фордист
жүйесі еңбек ұйымдарына ауысты. Жаңа жүйе еңбек етуші қызметкерлердің
қызметін дамытуға және олардың өндірісті ұйымдастыруға белсенді қатысуына
бағытталған. Сонымен қатар өнім сапасының жақсаруының артуын қамтамасыз
ететін еңбек төлем механизімін құрастыру жоспарланады.
Ұлттық бәсекеге қаблеттілік - әртарапты түсінік. Бір бірін толықтырып
тұратын , тұрақты экономикалық өсуді қамтитын және халықаралық сауда мен
ашық қаржылық нарыққа байланысты ғаламдану шартында мемлекет тұрғындарының
жағдайын жақсартуды қамтамасыз ететін бірнеше бөлімдерден тұрады.
Ресурстарға байланысты бәсекеге қабілеттілік. Бәсекеге қабілеттілікті үш
түрлі ресурс ретінде қарастыруға болады: табиғи, еңбек және капитал.
Табиғи ресурстар – бойынша Қазақстан ең бай ел болып табылады. Осыған
байланысты онда өте жақсы сауда балансы бар және әлемдік нарықта бәсекеге
қабілеттілігі бар шикізат тауарларын ұсына алады. Экспортта көрсетілген
тауарлардың үлкен көлемі ұзақ мерзімге дейін Қазақстанға тән болады.
Осыған қарамастан оның өзінің кемшіліктері бар: тұрақсыз әлемдік нарыққа
бағыныштылығы және ең басты – инновациялық экономикалық дамуының,
тұрғындарының өмір сүру деңгейінің өсуіндегі институтционалдық және
құрылымдық өзгерістерінің әлсіреуі. Өндіруші және қайта өңдеуші
өндірістерді қарама қайшы қоюға бірден бір себеп жоқ. Барлық өндірістер
рентабельді болуы тиіс және әлемдік нарықта өзінің бәсекелестерінің
шарттарымен орналастыру. Мұндағы басты шешетін мәселе – бәсекеге
қабілеттілігі бар өнімдерді өндірудің көлемін арттыру.
Қазақстан Республикасы табиғи ресурстар қорларының үлкен көлеміне
ие. Әлемдік қорлар бойынша Қазақстанда шикі мұнай және табиғи газ өндіру 1
892 440 млн теңге, ауылшаруашылық жерлер – 87,1 млн гектар, орман
ресурстары – 27,8 млн гектар құрайды. Табиғи капиталдың маңызды көлемі
Қазақстанның ұлттық байлығының негізін қалыптастырады және экономикадағы
ренталық кірістің жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.Табиғи ресурстар
неоклассикалық үлгідегі экономикалық өсуде шектеулі түрде қарастырылады.
Бұл жағдайда жиынтық өндірілген өнім үш компоненттің қосындысын көрсетеді:
еңбектен келген кіріс, капитал және табиғи ресурстар басқа да тепе-тең
шарттарда жиынтық өнімнің өсуіне, кейде табиғи сектордың өсуі басқа
сектордың қысқаруына алып келеді. Мұның себебі, еңбек және капитал
ресурстарына байланысты табиғи ресурстар басқа ресурстармен бәсекелеседі.
Сол сияқты, қарқынды дамыған табиғи сектор экономиканың басқа секторын
ығыстырады. Сонымен қатар капиталдың шоғырлануы аналогтық экономикада
табиғи сектордың аз үлесімен қамтылуына байланысты басқа секторларда жай
қарқынмен жүреді. Өнімді қайта өңдеу саласында импорт көлемі артады.
Отандық қайта өңдеу өндірісі бәсекеге қабілеттілігі төмен болады. Мұндай
феномен голландық ауру деген атқа ие болды, 1970 жылы Голландияда табиғи
ресурстың ашылу нәтижесінде бір рет көзге түсіп, ұлттық валютаның күшею
үрдісінің басталуы өнеркәсіптің қайта өңдеу секторына кері әсерін тигізді.
Мұндай үрдістер басқа да мұнай өндіретін елдерде энергетикалық дағдарыстан
кейін болды. Экспортқа бейімделген даму – барынша әлсіздеу салаларды
ресурстармен қамтамасыз ететін сәйкес өнімді шығаруға, әлемдік нарықтағы
бәсекеге қабілетті өндіріске аса назар аударатын экономика эволюциясының
типі екені белгілі. Бұл ретте шаруашылық өмірдің сыртқы әлемге жоғары
дәрежеде ашық түрде болуы көзделеді. Импорттың орнын басатын дамуға келетін
болсақ, алдында әкелінген тауарларды шығарушы өндірістердің жайылуын талап
етеді; сонымен бірге тарифті және тарифсіз барьерлер қатысуымен ішкі
нарықтың едәуір қорғанысы керек.
Халықаралық бәсекелестік сондай-ақ ішкі нарықтың тиімділігін арттыруды
ынталандыратын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Мұндай біздің елге
жаңа жағдайда бәсекелестікке қабілеттілік категориясының барлық әртүрлі
салаларын ескере отырып, тереңірек ғылыми мәнін түсіну керек.
Бәсекеге қабілеттілік пен бәсекелік аймақ сипаттамаларының, сонымен
бірге деңгейінің (яғни бәсекелік тартыстың бөлек субъектілері арасында
жарыс жүргізілетін агрегаттық деңгей), байланысы туралы жалпы қағидаға
сүйене отырып, бәсекеге қабілеттілікті зерттейтін методологияны қоюға
болады.
Экономика саласындағы бәсекелік қатынастардың барлық әртүрлілігін
белгілі бір шарт негізінде үш деңгейге бөлуге болады: микродеңгей
(кәсіпорын өндірісінің, өнімдерінің нақты түрлері), мезодеңгей
(конгломераттық типтегі салалар, кәсіпорындар мен фирмалардың корпоративтік
бірлестігі), макродеңгей (халық шаруашылық кешендер). Бәсекелік аймақтың
микро-мезодеңгейі ұлттық ауқыммен қатар халықаралық ауқымда да болуы
мүмкін. Егер соңғысын ескерсек, онда кәсіпорындар мен фирмалардың
халықаралық бәсекесі нәтижесінде (микродеңгей), бөлек салалық бірлестіктер
(мезодеңгей), сонымен қатар экономикалық немесе саяси себебіне қарай
бірлескен және бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға әсер ететін келісімді
ортақ саясатты жүргізетін елдер тобы арасында құрылған бәсекелік
аймақтарды да өз кезегінде ерекшелеуге болады. Талдаудың берілген
методологиясына сәйкес, бәсекеге қабілеттілікті ғана емес, сонымен қатар
микро-, мезо- және макро деңгейдегі бәсеке қабілеттіліктің анық ажыратылған
аспектілерін зерттейді. Осы зерттеу бағыттарының әрбіреуінде арнайы
қатынастар мен әдістер, өз көрсеткіш терін қолданады.
Талдаудың дәстүрлі бағыты болып тауарлар мен қызметтердің бәсеке
қабілеттілігін есептеу мен зерттеу табылады, яғни микро бәсекеге
қабілеттіліктің көрінуі. Ол арқылы біздің көзқарасымызды бөлек кәсіпорындар
мен фирмалар өндіретін нақты тауарлардың немесе олардың қызмет көрсетуінің
бағасы мен сапасының ара салмағы ретінде түсінуге болады. Сәйкес бағалаудың
көмегімен тауарлар (қызметтер) түрлерінің қайсысы тұтынушыға қалаулырақ
екенін анықтауға болады.
Бәсекеге қабілеттілікті микродеңгейде бағалауда басқа да параметрлер,
яғни өнімнің нақты түрінің өндірісі мен тұтынуының ерекшеліктеріне
байланысты жүргізіледі. Бұл жерде жабдықтау шарттарына (мерзім, төлеу
нысаны, транспорттық жабдықтау түрлері), сонымен қатар тауарды сату кезінде
және ары қарай оны қолдану кезіндегі қызметтің көрсетілуі және оның
тиімділігіне (салыстырылатын өнім түрлерінің бағасы мен сапасының
қатынасынан басқа) көңіл аударылады.
Микродеңгейде үлкен орын алатын квалиметриялық талдау болып табылады –
яғни салыстырылатын тауарлардың сапасының нағыз қатынасын анықтау. Егер
қазіргі заманға сай өндіріс тауарлары мен ғылыми-техникалық прогрестің
динамикасын ескеретін болсақ, бұл аналитикалық талдаудың бөлігі ең
қиындарының бірі болып табылатынын үлкен сеніммен айтуға болады. Екінші
мәселе болып әр түрлі тауарлар шығысы мен олардың сапасы арасындағы тұрақты
өзара байланысты анықтау болып табылады. Оны шешу кезінде параметриялық
зерттеу әдісі қолданылады. Бұл әдіс олардың арасындағы қатынасты ғана емес,
сонымен қатар оларды санмен анықтайды.
Микробәсекеқабілеттілікті бағалау жеке тауарлармен бірге тауар топтарын
қамтиды. Ол кәсіпорын мен фирмалардың өндіріс тауарлары мен қызметтерін
тұтынушыға жеткізу кезінде әр түрлі технологиялық процестерді қолдану
кезінде шығыстарды жүргізу кезінде қолдануы мүмкін.
Мезобәсекеқабілеттілік – осы елдегі және бүкіл әлем дамуының әр түрлі
нұсқаларының сол салаға сәйкес оның өміршеңдігі мен динамикасын
сипаттаудағы дәстүрлі критерий көрсеткіштерін қоспағандағы бағалау ұлттық
шаруашылықтың жеке салаларындағы жұмысының тиімділігі.
Сала және сала кешенінің бәсекеқабілеттілігін бағалау кезінде ұлттық
шаруашылығының шектелген бөлігінің салалық жұмысы деген маңызды факторына
көңіл бөлген жөн; бұл жағынан осы саланың спецификалық функцияның орындалу
деңгейі туралы айтуға болады (мысалы, егер агроөнеркәсіпті алатын болсақ,
ол мемлекет тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ету болып табылады).
Мұндай бағалау кезінде сыртқы экономикалық аспектілердің саланың
бәсекеқабілетті және оның ұлттық шаруашылық жүйесіндегі рөліне байланысты
қандайда бір қарама-қайшылықтар пайда болуы мүмкін. Бұл қарама-қайшылықтар
елдің әлеуметтік және ұлттық қауіпсіздік факторын есепке алатын мемлекеттік
құрылымдық саясатын жүргізу арқылы шешіледі.
Бәсекеқабілеттілік ұғымы тауар мен фирмаға әсер ететін экономикалық
мазмұны бар, елдің ұлттық шаруашылығында қолданатын аналитикалық қаталдықты
жоғалтқан ұғым. Экономикалық бәсекеқабілеттілік ауқымды мәселе болғанына
қарамастан, ұлттық бәсекеқабілеттілікті анықтайтын бірыңғай әдістер
құрылмады. Яғни макробәсекеқабілеттілік пен оны құрудағы факторларға деген
қажеттілік өсуде. Мемлекетаралық бәсеке жайлы мәселелерге деген ғылыми
зерттеуде белсенділікке қажеттілік бары сөзсіз. Осы жұмысқа орай
мемлекетаралық салыстыру көбінесе қосымша тәжірибе сипатын алуда.
Бәсекенің анатомиясы саласындағы атақты, американдық ғалым М.Портер,
алдындағы зерттеулерге, яғни өндіріс факторларын салыстыру дегенді
ығыстырып, өзінің ұлттық бәсекеқабілеттілік теориясын құрастырды. Оның
тұжырымдамасы негізінде, өндіріс факторларын қолданудағы тиімділігі жатыр:
Халықаралық бәсекенің жетістігі олардың факторы емес, осы факторларды
дұрыс қолдану анықтайды.
Әлемдік нарықта мемлекеттер емес фирмалар бәсекелеседі деген тезисті
қолдана отырып, зерттеуші өз алдына халықаралық бәсекеде үлкен жетістікке
жеткен ұлттық фирмалары бар мемлекеттердің қасиеттерін анықтауды мақсат
етіп қойған. Осыған байланысты ол өзінің бәсеке теориясында мемлекет микро-
, мезо- және макро деңгейден ол макро бәсекеқабілеттілік мәселесінен кетіп,
мезодеңгейге ауысқандығын көрсетеді. Бұл көптеген экономикалық емес
мәселелерден қашып, жеке фирмалармен олардың салаларына көңіл аударуға
мүмкіндік берді. мемлекет жетістікке жетеді, егер ол фирмалардың қандайда
бір салаларымен сегменттеріне байланысты стратегияларды жақсартуға жағдай
жасаған кезде. М.Портердің ойынша бәсекеқабілетті ел термині, өз алдына
мемлекеттің гүлденуіне әсер етпейді. өйткені оның экономикадағы мақсаты –
тұрғындардың жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету болып табылады., ал
ол ұлттық ресурстарды дұрыс қолдануға тәуелді.
Белгіленген сілтемелерге қарап ғалым мемлекет сипаттамасын төрт топқа
бөлді, немесе төрт бәсекелік артықшылықты бөліп көрсетті: 1) өндіріс
факторының параметрі; 2) ішкі сұраныстың параметрі; 3) әлемдік нарық
деңгейінде бәсекеқабілеттік, ұқсас және жақын салалардың болуы; 4) фирмалар
стратегиясы, олардың құрылымы және бәсекелестігі. Бұл жүйе арнайы ортаны
тудырады. Ол ортада белгілі елдегі жаңа және істеп келе жатқан фирмалар,
бәсекелік көзқараспен жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Бұл жүйеге
динамикалық жоспарда екі фактор әсер етеді; кездейсоқ (кездейсоқ үлкен
оқиға, мемлекет өміріне әсер етеді) және бәсекені жоғарылататын немесе
төмендететін үкімет саясаты. Үкіметтің жақсы саясаты, М.Портердің ойынша,
мемлекеттің бәсекеқабілеттігінің дамуындағы қай сатыға жеткеніне байланысты
құрылу керек. Ондай сатыны үшке бөледі: факторлық, инвестициялық және
инновациялық артықшылықтар. Және оның ойынша, ұлттық бәсекедегі
артықшылыққа үкімет тек бірінші екі сатыға әсер ете алады. Жалпы
мемлекеттің бәсекеқабілеттілігі оның бәсекелік артықшылықтарын сақталуына
және дамуына байланысты артықшылықтарының бар болуын қарастырады. Бұл жерде
ең маңызды рөль жаңашылдықты еңгізу болып табылады.
Біздің елдің ұлттық бәсекеқабілеттілік мәселелері өте өткір болып тұр
және сөзсіз мемлекет арнайы позицияны құру мен бәсеке негізінде ішкі және
сыртқы саясат субъектілердің шешім қабылдауын қажет етеді. Осы мәселелерді
шешу кезінде біз макробәсекеқабілеттілікті сандық бағалауға байланысты
үлкен қиындықтармен кездесеміз, яғни бәсекеқабілетті артықшылықтары
факторларын анықтауы мен статистикалық көрінісіне байланысты болып
табылады.
Ұлттық бәсекеқабілеттілік бірқатар көрсеткіштер көмегімен есептеледі.
Олар ең алдымен; сыртқы сауда балансының сальдосы; бір тауар өндірісіне
шығыстар; ұлттық валюта курсына байланысты нарықтық квота. Бірақта аталған
көрсеткіштер бәсеке артықшылығының сапасы мен сипатын толық бейнелемейді,
яғни олардың тұрақтылығы мен перспективасы М.Портер теориясына сәйкес және
басқа да үлкен ғалымдардың зерттеуі бойынша ұлттық бәсеке қабілеттілікті
өлшеудің интегралдығы - жоғары еңбек ақының артуына байланысты елдегі
төмен шығысты өндіріске байланысты еңбек өндірісі сонымен қатар Толық
факторлы өндіріс, бір тауарға кеткен еңбек шығысы мен капиталына
байланысты тауар санын өлшеу.
Бәсекелестік саясатты жүргізу стратегиясында мынадай экономикалық
процестерді анықтау керек, яғни бәсекелестік және кәсіпорынның бәсекеге
қабілеті және әр түрлі тауар түрлері. Осы түсініктердің әрқайсысы
кәсіпорын мен ұйымдардың өзіндік мазмұны бар және өзіндік функцияларын
қалыптастырады.
Бәсекеге қабілеттілік кәсіпорынға және фирмаға қатысты артықшылық
бағасын көрсетеді, өнімдер мен қызметтер, тұтынушылардың сұранысын үлкен
тиімділікпен қанағаттандыруға мүмкіндік туғызады. Бәсекеге қабілетті
кәсіпорын деп, ішкі нарықта тұрақты орынды алатын, сыртқы нарыққа да
шығатын, тиімді бәсекелесті стратегияны қолданады. Олар ішкі және сыртқы
факторлармен анықталады: нормативтік актілердің болуы, сонымен кәсіпорын
басқарылады; ғылыми-әдістемелік құжаттар, жобалы-құрастыру құжаттары;
өндірістің технологиясы; өнімнің немесе қызметтің технологиялық дәрежесі;
жұмысшылардың өзіндік қасиеттері және іскерлігі, мамандар және менеджерлер;
бағалы қағаздардың жағдайы, т. с. с. нарықта олардың өтімділігін
қалыптастыру; инфрақұрылымдық және қоршаған ортаның деңгейі; ақпараттардың
шегі. Егер осы факторларды өндірушілердің қажеттіліктерді қанағаттандыруда
таңдаған бизнес саласының маркетингтік жағдайын бағаласақ, онда нақты бір
жағдайға негізгі талаптарды таңдауға болады, осыған мына көрсеткіштер жауап
беруі тиіс. Нормативтік актілерге халықаралық нормаға сай және тәртіптік
пен жинақтық қатынастарды кәсіпорынды басқару үшін қолдану; жобалық-
құрастыру құжаттарына – жаңа ғылыми-техникалық өңдеулерді қолдану, өнімдер
мен қызмет түрлерін жаңалауда салыстыруды жоспарлау үшін қоршаған база
құру, халықаралық стандартқа сай; өндіріске - прогрессивті технологияны
қолдану, қазіргі маркетингтік және менеджменттік тәсілдер, негізгі
қорлардың жаңаруы, өндірістік процесстердің икемділігін қамтамасыз ету.
Жеке жұмысшыларға мынадай талаптар қойылады, берілген өнімді көрсеткішіне
қарай, технологиялық нормативке сай барлығын орындай алу, ал маманға –
өңдей білу және өнімді құрастыра алу, яғни өндірістік процесстің алдында
және одан кейін де өздерінің қарсыласынан барлық параметрлерден асуы тиіс.
Кәсіпорынның тұрақты жағдайы оның нарықта өндіретін өнімнің бәсекеге сай
және бәсекелестік қатынасты жүргізу жағдайымен анықталады.
Нарықтық бәсекелестік – бұл кәсіпорындардың өзара теңдесуі, ұйымдар
және аймақтар, бір ғана мақсатқа жетуді көздейді. Мысалы, нарықты басып алу
немесе нарықтағы белгілі бір орынды, бағаларды қадағалау және т. с. с.
тұтынушы нарықта еркін немесе жетілген бәсекелестік болып танылады.
Әр түрлі формада болуы және бәсекелестіктің түрлерінің болуы
кәсіпорынды өзінің нарықтағы қарсыласын жақсылап зерттеуін талап етеді. Ең
алдымен жарнамалық компанияны қадағалап отыру қажет, қарсыластың онымен
жасайтын, - қандай жарнама құралдарын қолданады, жарнама құралының белгілі
бір өлшемі қандай, барлық бірінші және екінші орындағы ақпараттарды
тәрбиелі түрде зерттеу, жақын арадағы бәсекелестерге қатысты.
Барлық жағдайда бәсекелестік стратегияның қолдану артықшылығы, өнімнің
бәсекеге қабілеттілігін бағалап, солармен кәсіпорын және ұйымдар ішкі және
әлемдік нарыққа шығады. Бәсекелестік стратегияны құрудың өзінде тауардың
бәсекеге қабілеті анықталады. Бұл ерекше технологияға тиесілі. Қазақстан
кәсіпорындарына сертификатталған халықаралық сапа менеджменті жүйесін
еңгізу өте маңызды болып табылады. Онсыз отандық тауар өндірушілердің
сыртқы нарықта бәсекеге қабілеттілігі жөнінде сөз болуы мүмкін емес.
Әлеуметтік-экономикалық дамуда адам капиталына инвестиция мен қатар
сапаны қамтамасыз ету саясатын да жүзеге асыру қажет. Сапаны басқару
жүйесін қалыптастыруда 50-80 жылдары бұрынғы Кеңес одағында сапаны
басқарудың әртүрлі ұйымдастырушылық механизмдері жасалынып қолданылды.
Кесте 2 - Сапаны басқару жүйесінің эволюциялық даму кезеңдері
Жүйенің Жүйенің Жүйенің Басқару Басқару Қолдану
аталуы құрылған орнынегізгі мәні критерийлері обьектісісаласы
және күні
АӨД 1951ж Технологиялық (Е): Жеке Өндіріс
(БИП) Саратов операцияларды Еңбек орындаушы
қатаң түрде талаптары лардың
орындау нәтижесінің еңбек
бірыңғай сапасапасы.
сәйкестігі Жекелеген
орындаушы
лардың
еңбек
сапасы
арқылы
ұжымның
еңбек
сапасы
АЕЖ 1961ж Барлық (Е): Жеке Тауардың
(СБТ) Львов жұмысшылармен Тағайындаған орындаушыөмірлік
операцияларды талап бойыншалардың циклінің
орындауда еңбек еңбек кез келген
жоғары сапа нәтижесінің сапасы. кезеңі
деңгейі сапа Жекелеген
сәйкестігі. орындаушы
(О): лардың
Еңбек еңбек
сапасының сапасы
коэфициенті арқылы
ұжымның
еңбек
сапасы
ССЕНЕАБР 1958ж Өндірістің Тағайындаған Ұжым Өндірістің
(КАНАР Горький технологиялық талап бойыншаеңбегініңтехнология
СПИ) дайындығының алғашқы сапасы лық
және өнеркәсіптік және дайындығы
конструкцияныңбұйымның сапабұйым +жобалау
жоғары сапа сәйкестігі. сапасы
деңгейі
МЖҒҰ 1964ж Техникалық Жоспарланған Ұжым Өнімнің
(НОРМ) Ярославль деңгейін дәреже еңбегініңбарлық
көтеру және кезіндегі сапасы өмірлік
бұйым сапасы жоспарланған және циклі
мәндегі бұйым
моторесурстыңсапасы
сәйкестікке
жету деңгейі
СБКЖ 1975ж Стандарттау Ғылым және Ұжым Өнімнің
(КСУКП) Львов базасындағы техниканың еңбегініңбарлық
сапаны басқаружоғары сапасы өмірлік
жетістігімен және циклі
өнім бұйым
сапасының сапасы
сәйкестігі
СБКЖ 1980ж Өндіріс Өндіріс Өнім Өнімнің
және РТП Краснодар тиімділігі тиімділігі сапасы барлық
(КСУКП и және өнім және өнім кәсіпорынөмірлік
ЭИР) сапасын сапасын ның циклі
КЖ ӨТЖ басқару басқару экономика
(КС ПЭП) лық
көрсеткіш
і
Ескертпе – Автормен дайындалған
Алда тұрған міндеттің аталған бағыттағы көлеміне келесідей фактілер
көрініс бере алады: әрбір өндірістік дамыған елдерде ондаған, жүздеген мың
кәсіпорындардың сертификатталған сапа менеджменті жүйесі бар. Бүгінгі күні
бірқатар халықаралық стандарттарды меншік түріне және қызмет түріне қарай
кез келген ұйымда қазіргі менеджмент жүйесін енгізу жүзеге асырылады – СХҰ
9001:2000 Сапа менеджменті жүйесі. Талаптар, СХҰ 14001:2004 Қоршаған
ортаны басқару жүйесі. Қолдану бойынша басшылық және талаптар, OHSAS
18001:2007 Еңбекті қорғау және кәсіби қауіпсіздік саласындағы менеджмент
жүйесі, МС СХҰ 22000:2005 Тамақ өндірісіндегі қауіпсіздік менеджменті
жүйесі. Талаптар, ХС SА 8000:2001 Әлеуметтік жауапкершілік, СХҰ
17025:1999 Жалпы талаптар, СХҰ ТS 16949:2002 Сапа менеджменті жүйесі.
Сәйкес босалқы бөлшектерді өндіру ұйымдарында және автокөлік өнеркәсібінде
СХҰ 9001:2000 қолдану бойынша ерекше талаптар, СХҰ TS 29001:2003 Сапа
менеджменті жүйесі. Мұнай, мұнайхимиялық және газ саласы өнеркәсібі.
СХҰ Орталық хатшылығының есебі бойынша сапа менеджменті жүйесін
сертификаттау ( 2006 жылдың аяғында) СМЖ СХҰ 9001 сәйкес сертификаттау әлі
де әлемде қажет етіп отыр, және сертификатталған компаниялар саны артуда.
СХҰ 9001 берілген сертификаттардың саны бойынша
салыстырмалы мәліметтер 3 кестеде берілген .
Кесте – 3
Әлемдік нәтижелер 2002 2003 2004 2005 2006
Әлемдік қорытынды 167124 497919 660132 773867 897866
Әлемдік өсім 122736 330795 162213 113735 123999
Экономикалық жүйедегі
елдің саны 133 149 154 161 170
Ескертпе – ҚР Сапа менеджментінің даму тұжырымдамасынан алынды
Алыс шетелдерде сапа менеджменті жүйесін шағын кәсіпорындарда
кеңінен қолданады. Сондықтан, СХҰ 9001, стандарты бойынша Австралияда 17000
сертификат тіркелген. СХҰ 9001 стандартының талабы бойынша сәйкестік
сертификаты Қытайда мектепке дейінгі мекемелерде де бар.
Тарау бойынша келесі қорытындылар жасалды. Автор диссертациялық зерттеуде
сапа менеджменті жүйесінде көзделетін әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды
қарастырып. Барлық көрсетілген ойларға қатысты, бәсекелестік ерекше көп
факторлы функцияларын көрсетеді, бірақ біртекті және базистік болып
бәсекеге қабілетті тауарлар және тауарлы өндірістер болып саналады. Негізгі
бәсекеге қабілеттіліктің экономикалық өсуі, қазіргі кезде оның даму
қабілеті және адамдар капиталының сапасының өсуімен белгіленеді, нәтижелі
технологиялық, экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа білімді
қасиеттерімен бағыты саналады. Адамдық капитал ғылыми-білімді тәртіпте
қалыптасады, денсаулық сақтау және басқа салаларда, тікелей тұрмыстық және
өмірлік жағдайын анықтайды. Мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық
саясатында, экономикалық бәсекеге қабілеттіліктің өсуін қарастыра, бірінші
орында адам капиталына инвестициялар басты орында тұрады және экономика
саласындағы бәсекелік қатынастардың әртүрлілігін белгілі бір шарт
негізінде үш деңгейге бөлуге болатынын және бәсекелік аймақтың макро,
микро, мезодеңгейі ұлттық ауқыммен қатар халықаралық ауқымда қарастырылып,
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында бәсекеқабілеттілікке жетуде
сапа менеджменті жүйесінің аса маңыздылығымен қорытындылады.
1.2 Сапа менеджменті жүйесінде мотивацияның ролі мен маңыздылығы
Еңбек экономикасы шеңберінде мотивология деген жалпы атауы бар
мотивация аумағында біріккен зерттеулердің ғылыми бағыты: бұл бағыттың
өзінің мәселелік кеңістігі, өзінің технологиялық қатары бар.
Методологиялық жоспарда біз мотивациялық жүйені бір мақсатты, бағалы
модельдер мен ынталардың, ынталандырудың субьектілері мен обьектілері
ретінде қарастырамыз. Әрине, бұл элементтердің арасында бір-бірімен
жалғасып тұратын байланыс болуы керек. Тұлғаның ынтасын көтерудегі ең
жоғарғы нәтижеге базалық және әлеуметтік, ақшалай және ақшалай емес,
ағымдағы және стратегиялық ынтаның тиімділігі сәйкестілігін қолдана отырып
жетуге болады. Оның негізінде шығын қарым-қатынасы және уақытша фактор
есебімен келген пайда жатыр.Шығынның астарында бұл жағдайда жұмысшының
жұмыс күшінің шамасына кеткен шығыны түсіндіріледі. Айлық, сағаттық
тарифтік ставкалар болып танылатын базалық төлемдер жалақының тұрақты бір
бөлшегіне жатады. Өтемдік пакет болып есептелетін әлеуметтік төлемдер
оның өзгермелі бөлігіне жатады. Компенсациондық шығынның үлкендігі
бюджеттің үлкендігіне тәуелді. Пайда бизнес-ортаның негізгі қатысушыларының
қажеттіліктерін қанағаттандыруда көрінеді. Мұның негізінде А. Маслоудың
қажеттілік иерархиясы жатыр, ол базалық және әлеуметтік қажеттіліктердің
жиынтығын көрсетеді. Бұл жерге тиімділіктің 2 критерийін шығаруға болады:
жұмыс беруші үшін – өтемдік шығынның минимизациясы, жалдамалы жұмысшы үшін
– қажеттіліктерді қанағаттандырудың максимизациясы.
Мәселенің шешімі ынталар тиімділігіне жететін сондай шарттардың
таңдауына ғылыми-негізделген әдісте қорытылады. Жалақының қазіргі заманғы
концепциясы жұмыс күшінің құны ретінде оның өлшеусіз өсуі мүмкін еместігін
қарастырады. Материалдық ынталар жеткіліксіз болғандықтан, жұмысшының жалпы
қызметке үлесі оның еңбегін қоғамдық жүйенің мойындауын тудыруы керек.
Таза еңбек шығынының талдауы үшін корреляционды-регрессивті
талдау аппараты қолданылды. Жалақы және еңбек өндірісінің қарқынының өсуі
арасындағы корреляция коэффициенті r = -0,2019 құрайды, p = 0,7447
деңгейінде. Мұндай тәуелділіктің орнатылуы үшін қосымша мәліметтер қажет.
Дегенмен, қайта қойылған сауалнама нәтижесі көрсеткендей, алынған картина
бизнес нәтижесі мен көтерілуіне тұлғаның мотивациясы арасындағы байланыстың
жоқтығын куәландыратын шынайы жағдайды көрсетеді.
Сипаттама жалақының өндірістік және ынталандырушы функцияларының
бұзылуы, жұмысшының және жұмыс берушінің мүдделерінің дисбалансқа түсуі, ал
соңында – мотивациялық саясатты компанияда жүргізілген сапа туралы тұжырым
жасауға мүмкіндік береді.
Төменде берілген жалақы мысалында келтірілген ынта тиімділігі
контекстіндегі еңбек мотивациясы зерттеуінің нәтижесі. Зерттеу нысаны
болып, Алматының өндірістік өнеркәсібінің бірі алынды. Зерттеу үстінде
анықталған мотивацияның мәселелік жері:
1. Құрылымдық бөлімшелерде өнім өндірісіне еңбекті қосқанда, жедел
шығын есебінің жоқтығы. Қаржылық есептің мәліметтері әлеуметтік-қызметтік
қатынас саласында басқарушы шешімдер қабылдай алмайды. Дегенмен, бұл
шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы негізгі ақпараттық жүйе ретінде
көрінетін басқарушылық есеп қолданысында мүмкін болады.
2. Еңбек шығынының, өндірістің басқа да шығындарының мөлшерінің
төмен деңгейі.
3. 1999-2003 ж.ж. жалақы мен еңбек өндірісінің өсу қарқынының
әртүрлі басқарылу динамикасы.
Алынған мәліметтер инновациялық шешім қабылдау, өндірістің
нәтижесінің өсуіне тұлғаның қызығушылығының жоқтығын ұсынуға мүмкіндік
береді. Еңбек өндірісі алдыңғы деңгейінің тенденциясы жалақының өсу
қарқынымен салыстырғанда 2002 ж. белгіленді.
Ынта тудыру мәселесінің шешімімен байланысты біздің ұсыныстар
макро, мезо және микродеңгейдегі мотивациялық саясатты реттеу жүйесін
жөндеуді қосатын қызметтің кешендік жоспарының қалыптасуына әкеледі.
Макродеңгейде – Еңбек министрлігінің өзіне тән функцияларын
жетілдіру, нарықтық қатынастар құрылуы деңгейінде бизнес дамуының
ерекшеліктері есебімен мотивациялық саясат концепциясын дамыту, еңбек
стандартының үкіметтік емес кәсіби бірлестіктерді қайта құру, ағымдағы
стратегиялық ынталарды марапаттау жүйесінде бөлу.
Мезодеңгейде - ҚР сәйкес келуші тұлғаларымен аймақтық деңгейдегі
бизнесті дамыту және тұлғаның ынталығын көтеру мақсатында мотивациялық
саясатты жетілдіру. Аудандық және салалық ерекшеліктері есебімен
марапаттауға қатысты территориалдық институттар мен еңбек стандартындағы
кәсіби бухгалтерлерді жетілдіру.
Микродеңгейде – барлық компаниялар ауқымындағы бизнес-процесспен
интеграция негізіндегі тұлғаның еңбек мотивациясы жүйесін қалыптастыру,
контроллинг негізінде еңбекке ынталандыру және мотивация жүйесінің
стратегиялық бағдарланған концепцияларды жүзеге асыру.
Ортамерзімдік перспективаға арналған Қазақстандық есеп жүйесі дамуының
қабылданған концепциясы оның біртіндеп ҚЕХС-ға өтетінін жорамалдайды.
Жалпы сыйақылар уақытша фактор есебімен 5 классификациялы топқа жіктеледі:
қысқа мерзімдік сыйақы, еңбек қызметінің аяқталғанына сыйақы, басқа да ұзақ
мерзімдік сыйақы, демалыстық жәрдемақы, үлестік құралдармен берілетін
компенсациялық төлемдер.
Сонымен, ынталандыру мәселесін шеше отырып, шетелдік және отандық
тәжірибенің ерекшелігін есептей отыра, сыйақыға қатысты еңбек стандарттарын
жетілдіруге, дамытуға жұмыла кірісуіміз керек.
Адамның іскерлікке деген мотивациясы жалпы түрде адамды
белгілі бір әрекеттерді орындауға итермелейтін қозғаушы күштердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Сапа менеджменті жүйесінде көзделетін әлеуметтік және экономикалық
мақсаттар
Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан халқына жолдауында 2003-
2015 жылдарға арналған индустриальды – инновациялық стратегияны жүргізу
тапсырмасындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар бизнесінің тиімділігіне аса назар
аударады. Сонымен қатар 2015 жылға дейінгі Қазақстан республикасы сапа
менеджментінің даму тұжырымдамасында:
1) Қазақстан кәсіпорындарында бәсекеқабілеттілікті жоғарылату
қажеттілігі;
2) Қазақстан экономикасының әлемдік экономикаға бірігуіне жағдай
жасау;
3) Мобильді нарық жағдайында тұтынушылардың және қоғамдық ұйымдардың,
өндірушілердің, мемлекеттік ұйымдардың қызығушылығын қамтамасыз ету басты
мақсат болып қарастырылған.
Елдің тұрақты экономикалық өсуі отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың
экономикалық, технологиялық және техникалық бәсекеге қабілеттілігінің
жоғарлауынсыз жүзеге аспайды. Өнімнің сапасын тиімді басқару жұмыстарын
іске асыратын және өндіріске кеткен шығындарды қатаң бақылап отыратын
кәсіпорындарда бәсекеге қабілеттілік болады. Нарықтық өндірістік
процестерге көп көңіл аударылады.
Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы да бір стратегиялық
міндетті – Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегияның негізіне ұлттық тауарлар
мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның
халықаралық рыноктарға шығу үшін өңірлік және жаһандық экономиканың
артықшылықтарын пайдалану алынған.
Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидалары
негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді.
Яғни, Елбасы айтқандай: Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай
отырып, бәсекелестікке қарысы мол салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы
қазақстандық ұлттық инновация, кластерлік жүйесінің дамуына жол аштық,
алдағы уақытта ғылыми – техникалық дәуірлердің көшіне ілесу, тіпті, оның
алдыңғы сапында болу осы жүйенің пәрменін талап ететіні де даусыз
екендігін аңғартады. Мұны әлемдік ауқымда дамыған елдердің бай тәжірибелері
айқын көрсетеді.
Сапа философиясының даму кезеңдері.
Сапа философиясы тарихында 4 фаза бар. Олар өндірушінің ішкі және сыртқы
қайшылықтарының қысымымен дамыған – шығарылатын өнім сапасын қамтамасыз
ету және сәйкесінше өндірушілердің нарықтағы жағдайын нығайту (сыртқы
мақсат) және өндіріс тиімділігін жоғарылату, яғни компанияның табысын
жоғарылату (ішкі мақсат).
Өңдеу фазасы.
Бұл өнермен бірге басталды және жеке өз жұмыстарын және жеке кіші
шеберлердің жұмыстарын тексерген жеке шеберлердің тәжірибесіне еңген. Орта
ғасырлық қалалардың цехтық ұйымдарын ұмытпау қажет. Олар заманауи сөзбен
айтқанда шеберлерді сертификаттаған – бұйым сапасын сынақтан өткізгеннен
кейін ғана шебер атағы берілген. әр бұйым индивидуалды болған.
XX ғасырда қару өндірісінде (Сэмуэль Кольт зауыдтары) сапаны стандарттау
идеясы туындаған – бұйым бір біріне жымдастырылған детальтардан емес?
партиядағы кез келген кездейсоқ алынған детальдардан жиналатын. Жинау
алдында детальдар калибр көмегімен тексеріліп жарамсыздары алынып
тасталатын. Бақылау және ақаулықтарды анықтауды арнайы оқытылған
контролерлер атқаратын.
Бұл фазаның дамуына үздік үлес американдық автомобиль жасаушылар – Генри
Мартин Леланд (Кадилак фирмасының негізін қалаушы және Генри Форд
қосқан. Леланд алғаш рет автомобиль өндірісінде калибр бойынша жұмысты
қолданған. 1908 ж. Наурызында британдық автоклубтын эксперттері Англиядан
келген Кадиллак автомобильдердің экспорттық партиясынан кездейсоқ 3
экзимплярын алып оларды соңғы винтигына дейін шашып тастады. Барлық
детальдарды бір жерге үйіп, содан кейін бұл үймеден кейбір детальдарды алып
оларды жергілікті Кадиллак автомобильдерін сататын және қызмет көрсететін
агенттіктен кездейсоқ алынған қосалқы детальдарымен ауыстырылған. Екі
машина бірінші реттен оталды, ал біреуі – екінші реттен. Олардын бәрі
жаңадан пайдалануға өткізілген автодромға ұзақ өндеуге жіберілді. Қайта
жиналған машиналар өздерінің жұмыс сипаттамаларының зауыдтық жинаққа толық
сәйкестігін растағаннан кейін Британдық автомотоклуб Кадиллак фирмасына
диплом және Стандарттауға деген көркем жазуы бар күміс кубогын берді.
Осыдан кейін Кадиллак автомобильдерінде фирмалық таңбасы бар кестелігінде
Standart of the world жазуы пайда болды.
Форд жинау конвейерін қолданды және қосалқы заттарды жинау кезіндегі
кіріс бақылауының орнына сол қосалқы заттар өндіріс орындарында шығыс
бақылауын еңгізді, яғни жинақтауға тек қана сапалы, жарамды бұйымдар ғана
келіп тұрады. Сонымен қатар ол өндірістен тәуелсіз техникалық бақылау
қызметін жасап еңгізді.
Осы стадиядағы жиналған тәжірибенің ғылыми қорытындылау және дәлелдеу
инженер және менеджер, американдық ғалым Г. Фордтың серіктесі Фредерик У.
Тейлор жұмыстары болды. Ғылыми менеджмент концепциясы, жүйелі ықпал,
кадрлық менеджмент, ұйымдар арасындағы жауапкершілікті бөлу идеясы, еңбекті
нормалау идеясы осы Тейлормен ұсынылған.
Ол иерархиялық басқару құрылымның идеясының негізін қалаған. Қазіргі
кездегі кәсіпорындардың көпшілігінің ұйымдастыру концепциясы (Форд-Тейлор
өндірістік жүйесі) Ф.У.Тейлор және Г.Форд жұмыстары арқасында пайда болды
десе болады. Тек қана 70-ші жылдары оның орнына басқа концепция (Тойота
өндірістік жүйесі) келе бастады. Бұл фазаның сапаны қамтамасыз ету
концепциясын былай тұжырымдауға болады: тұтынушы тек қана жарамды
бұйымдарды алу қажет, яғни стандарттарға сай бұйымдарды.
Бұл концепцияның іске асырылуы 20-шы жылдардың өзінде жоғары
технологиялық салаларда (авиация, әскери өнеркәсіп) контролерлер саны жалпы
жұмысшылар санының 30-40% құрады, кейде одан да көп болатын. Осы концепция
шеңберінде сапаны жоғарлату әрқашан оны қамтамасыз етудегі шығындардын
өсуімен бірге жүрді, яғни өндіріс пайдалылығын жоғарылату мақсаты және
бұйымның сапасын жоғарылату мақсаты қарама-қайшы болды ( бұл 2 мақсатқа бір
уақытты жетуге болмады)
Сапаны басқару фазасы.
Бұл фаза алдынғы фазаға тән қарама-қайшылықтарды шешпесе де әлсіретуге
әрекет ретінде XX ғ. 20-шы жылдарынан басталады. Бұл фазаның басталуы АҚШ-
тағы Вестерн Электрик фирмасындағы техникалық қадағалау бөлімінде
атқарылған жұмыстардан басталады. 1924 ж. Мамырында бөлім қызметкері доктор
Шухарт өз басшысына бүгінгі күні бүкіл әлемге танымалы Шухарттың бақылау
карталары атты диаграммаларды салу әдісі жазылған жазбасын берген.
Шухарттың ұсынған статистикалық әдістері басқарушыларға бар күшін жарамсыз
бұйымдарды тұтынушыларға өткізу кезінде емес? техпроцесте жарамды
бұйымдардын шығуын ұлғайтуға жұмсауға мүмкіндік береді.
Сапаны басқару тәжірибесінің тамаша жетістіктерінің бірі сапа аудиті
қызметін ойлап табу болды. Оның техникалық қадағалау бөлімдерінен
өзгелілігі ол өнім ақаулықтарын табуын айналысқан жоқ, ол бұйымдар
партиясының кішігірім ішінара тандаулар арқылы бақылау арқылы өндірісте
сапаны басқару жүйесінің жұмысқа қабілетін тексерді.
Бұл фазада сапаны қамтамасыз ету концепцияның негізі: Негізгі мақсат
сақталады – тұтынушы тек қана жарамды бұйым алуы қажет, яғни стандартқа
сәйкес бұйымдарды. Жарамсыз бұйымдарды анықтау және алып тастау негізгі
әдістердің біреуі ретінде сақталды. Бірақ негізгі күштерді жарамды
бұйымдардың шығу пайызын жоғарлатуды қамтамасыз ете отырып өндірістік
процестерді басқаруға шоғырлау қажет.
Сапаны қамтамасыз ету концепциясын тәжірибеге еңгізу бұйымның немесе
қызметтің жоғары сапасында өндірістің пайдалылығын анағұрлым жоғарлатуға
мүмкіндік берді.
Сапа менеджментінің фазасы.
Сапа менеджментінің фазасы 1950 ж. басталады. Негізгі оқиға американдық
доктор Эдвардс Деминг Жапон жетекші кәсіпкерлеріне дәріс оқуыы болды. 12
дәріс ішінде Деминг жапондық фирмалардың жүздеген жетекшілеріменг кездесті.
Жопонияға шақырылған Деминг, Джозеф М.Джуран және басқа да
американдықтармен бағдарлама жасаған. Оның негізгі идеясы: Өнім сапасының
негізі – еңбек сапасы және сапалы менеджмент барлық сатыларда.
Бағдарлама тек қана өндірістік процестерді жаңартуға ғана емес жалпы
жүйені жаңартуға негізделген. Тұтынушыларға жарамсыз бұйымдарды жібермеу
концепциясы және жарамды бұйымдардың шығуын жоғарылату концепциясы 0
ақаулықтар концепциясы орын алды.
Деминг, Джуран және Каори Ишикава идеяларын іске асыру арқасында табиғи
ресурстарға кедей Жапония әлемдегі бай елдердің бірі болды.
Осы және келесі фазаның дамуына негізгі үлесін қосты:
Кросби – 1964 ж. 0 ақаулықтар бағдарламасын ұсынды; көп жылдар бойы
ITT компаниясының вице президенті, американдық сапаны басқару қоғамының
президенті болды, бүкіл әлем бойынша көптеген компаниялардың консультанты,
Philips Crosby Associaites консалтингтік фирмасын басқарды.
Деминг – сапаны қамтамасыз етудегі статистикалық әдістері бойынша
жетекші мамандардың бірі, 1950 ж. Жапондық ғалымдар және инженерлер
одағынан (JUSE) жапондық өнеркәсіпті қалпына келтіру бағдарламасына
қатысуға шақыру алған. Ол жерде жапон өнеркәсібінің революциясын тудырған
14 пунктен тұратын сапа менеджментінің бағдарламасын ұсынды. Оның құрметіне
1951 ж. JUSE премиясы тағайындалған.
Фейгенбаум – сапаны жалпы басқару және параллельді инжиниринг
принциптерін жасады, 10 жылдан аса General Electric-те жұмыс істеді, кейін
өзінің General Systems Company атты консалтингтік компаниясын негіздеді.
Бұл фирма сапа менеджменті саласындағы әлемдік кеңес орталықтарының бірі.
Ишикава – сапа шеңберлерін ойлап тапты, сапаны басқару концепциясын
ойлап тапты. 50 жылдардың басында JUSE бағдарламаларына белсенді қатысты.
Джуран – сапа триадасы принципін ойлап тапты, сапа саласында жетекші
бизнес-консультанттардың бірі болып табылады.
Дәл осы сапаны қамтамасыз ету фазасында қазіргі түсініктегі сапа
менеджменті қалыптасты деп айтса болады. Сапаны жоғарылату және өндіріс
пайдасын арттыру арасындағы қарама-қайшылықтар жеңілді – жаңа басқару
идеяларын қолдану бір уақытта өндірісте сапаны жоғарылату және шығындарды
төмендетуге мүмкіндік берді. Барлық мемлекеттерде тұтынушылар жоғары сапалы
тауарлар мен қызметтерді төмен бағаға ала алатын болды – Тұтыну қоғамы
идеясы іске асырылды.
Сапаны жоспарлау фазасы
Тұтынушылардың сұранысын толық қанағғаттындыру бағытында бұл фаза бастапқы
фазаның идеясын жетілдіру ретінде 60 ж. ортасында пайда бола бастаған. Бұл
фазаны одан әрі жетілдіру әлемдік тауар және қызмет нарығының дамуына
байланысты болып келеді. Өнім нарыққа шыққан кезде бұл өнім тұтынушылар
арасында аз сұранысқа ие болуы немесе балалар ауруы болуы, бәсекелестерге
қарағанда артық болу жағдайға әкеп соғады. Бір жағынан өнімнің сенімділік
теориясының дамуы; екінші жағынан өнімді өндіру процесінде есептік
техниканы енгізуі болып табылады. Жаңа фазаның негізгі концепциясы:
- Жоба жұмысының сапасы төмендігіне байланысты өндіру стадиясында
өнімнің ақаулықтары пайда болуы;
- 0 ақаулық концепцияның орнына тұтынушыларды қанағаттандыру
концепциясы орын алуы;
- Тұтынушыға сапасы жоғары, бағасы төмен өнімді жеткізу;
Бұл фазаның идеясы Генити Тагути жұмыстарында және Мицуно доктордың
Тойота және Мицубиси компанияларының ғылыми өндірулерінде пайдаланылған.
Тагути (Taguchi, Genichi) – Сапаны жоғарылату функциясын және өндірістік
эксперименттерді жоспарлау методикасын өндіруді ұсынған.
Сапаны жоспарлау фазасы жаңа формадағы сапа мен өндірістің тиімділігі
арасындағы қарама-қайшылықтар негізінде құрылған. Мысалы, тұтынушылардың
талабы бойынша өнім және өндіру процессі қоршаған ортаға ешқандай зиян
келтірмеуі керек. Қазіргі кезде бұл фаза дамымаған және оның концепциясы
әлі құрылмаған.
Сапа менеджменті жүйесі – қоғам мен адамның дамуына негіз болатын
әлеуметтік және экономикалық қатынастар , өмір сүрудің деңгейін анықтайтын
негізгі жүйелердің бірі. Сапа мәселесі оқымыстылардың, инженерлердің,
менеджерлердің көмегінсіз шешілмейді. Сапа рыноктағы басты құрал болып
есептеледі.
Өнім сапасы – шартталған немесе болжалды қажеттіліктерді қанағаттандыру
қабілетін беретін өнім қасиеттері мен сипаттарының жиынтығы. Өнім сапасы
оның бәсекеге қабілеттілігіне жетудің негізгі факторы болып табылады.
Қалған факторларға өнімнің бағасы, оны нормативті қызмет мерзімі (қолдану)
аралығында тұтыну (пайдалану) аясындағы шығындар және өніммен қамтамасыз
ету қызметінің сапасы жатады.
Өнім сапасы бәсекеге қабілеттілік факторларының арасында ерекше орынды
алады. Мәселен, тауардың тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығын қолдану
дәрежесі жағынан “сапа” және “пайдалы әсер” түсініктерін айырған жөн. Сапа
– нақты қажеттілікті қанағаттандыратын тауардың потенциалды қабілеті, ал
пайдалы әсер – тауардың нақты қажеттілікті қанағаттандырудың ақиқат
(деректі) қабілеті. Тауардың пайдалы әсерінің деректі мәні оның потенциалды
қабілетінің 40-70% құрайды, яғни тұтынушылық қасиеттердің 40-70%
қолданылады. Іс жүзінде экономикалық тұрғыдан тұтынушылық қасиеттерді 100%
қолдану мақсатқа сай келмейді, себебі бұл жағдайда тауардың үйлестірілмеуі
және өндіріс шығындарының артуы орын алады. Тұтынушылық қасиеттерді
қолданудың экономикалық тұрғыдан мақсатқа сай деңгейі, мысалы, машина
құрылысының өнімдері, 0,7-0,9 шегіндегі шама болып табылады.
Өнім сапасының көрсеткіштеріне: міндет; дәйектілік (тоқтаусыздық,
ұзақтық, жөндеуге жарамдылық, сақталушылық); экологиялық; эргономикалық;
технологиялық; келісімділік; стандарттау және үндестіру; патенттік-
құқықтық; қолдану қауіпсіздігі; құжаттық сияқты көрсеткіштер топтары
жатады.
Өнім сапасы көрсеткіштерінің нақты тізімі мен есебі стратегиялық
маркетинг сатысында нормативтерде қалыптасады, техникалық құжаттауда
анықталады, өндіру сатысында материяландырылып, пайдалану (қолдану)
сатысында іске асырылады (пайдаланылады). Өнім сапасы көрсеткіштерінің
қалыптасуының осы тізбегінің ішіндегі ең жауапты кезеңі болып стратегиялық
маркетинг табылады [20].
Кез келген шаруашылық жағдайында, сонымен қатар қазіргі нарықтық
қатынастың даму жағдайларында да өнім сапасының себептері әрқашанда
көптеген аспектілерге ие болады. Экономика саласындағы зерттеулер негізінде
өнім сапасы философиялық, инженерлі – технологиялық, құқықтық, әлеуметтік,
статистикалық және экономикалық тұрғыдан жан – жақты қамтылып, өнім
сапасының көпсалалы кибернетикалық, саясаттық, математикалық аспектілері
негізінде қарастырылады.
Бәсекеге қабілетсіздік нарық қызметі болып табылмайды деген
тұжырымды зерттеулер толығымен анықтады. Нарық макроэкономикалық бәсекеге
қабілеттілік негізіне кепіл бермейді. Оның негізі нарық сыртында
қалыптасады. Өндіріс бір немесе басқа өнімді бәсекеге қабілетті етпейді,
керісінше өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оның өндірісін айқындайды.
Қазақстан экономикасы үшін бұл мәселе маңыздылығы және көлеміне
байланысты бірінші кезекте. Ендігі кезекте маңызды мәселе оның шешу
жолдарын табу.
Оны іске асырудың қайда әкеліп соғатындығын анықтау үшін
бағдарламаның өзіндік сандық жобасын қарастыралық. Ең бастысы – экономиканы
инновациялық жаңарту, әлеуметтік белсенділікті, өндіріс диверсификациясы
мен бәсекеге қаблеттілігінің жоғарылауын базалық есепке кіргізетін
экономикалық өсу механизмі. Бірақ макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау
мынадай қорытындыға алып келді:
Кесте 1 – 2001-2003 жж ҚР-сының негізгі әлеуметтік-экономикалық даму
көрсеткіштері
2003ж. 2004ж. 2005ж. 2006ж. 2007ж.
ЖІӨ (өсім ), % 109,3 109,6 109,7 110,6 108,7
Өнеркәсіптің ЖІӨ-дегі 29,1 29,3 29,8 29,5 28,3
үлесі
Өнеркәсіп кәсіпорындары 12707 13004 13322 13305 13394
мен өндірістердің саны
Өнеркәсіп өндірісінің 2836,0 3867,9 5253,0 6509,9 7815,9
көлемі, млрд. Теңге
Өндіру саласының үлесі 1 371 2992 065 3 121 3 761 2594 445
903 064 405
Өңдеу саласының үлесі 1 217 1211 536 1 851 2 406 5012 955
622 566 881
Ауылшаруашылық өнімі 102,1 99,5 107,3 106,2 108,9
(өсім ), %
Негізгі капиталға 116,6 123,1 134,1 111,1 113,5
инвестиция (өсім ), %
Шетел инвестициялары 21,6 17,7 23,9 20,2 18,4
(өсім ), %
Тауарлар экспорты, млрд. 12926,7 20096,227849,038250,3 47755,3
долл. АҚШ
Тауарлар импорты, млрд. 8408,7 12781,317352,223676,9 32756,4
долл. АҚШ
Арнайы тіркелген 8,8 8,4 8,1 7,8 7,3
жұмыссыздық деңгейі
Халықтың нақты бөлінген 110,5 113,8 114,5 115,3 118,9
табысы, %
Ескертпе-ҚР статистика бойынша агенттігінің мәліметтері негізінде
автор дайындаған
Кестедегі көрсеткіштер мен алға қойылған мақсаттың екі түрлі екені
байқалады.Макроэкономикалық бәсекеге қабілеттіліктің ағымды кезеңдегі
кейбір анықтаушы ықпалдарын қарастырайық.
Бәсекеге қабілеттілік, сегментация және өсу құрылымы мәселесінің
диагнозы Қазақстан экономикасы өсудің жоғарғы тұрақты қарқынын бес жыл бойы
көрсетуде. Бұл кезеңде барлық негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
түбегейлі жақсарды. Оларға: ЖІӨ-дегі орташа жылдық көрсеткіші 6% дан артық.
Инфляцияның 10% ға төмендеуі; кәсіпорын мен тұрғындар табысының өсуі;
осындай жылдамдықпен инвестиция көлемінің өсуі. Соған қарамастан бұл өсудің
бастапқы жылдары ұлттық валютаның құнсыздануы және интенсивті импорттаумен,
ал соңғы жылдары шикізат ресурстарының әлемдік нарықтағы маңыздылығы мен
сипатталған сапасы мен тұрақтылығы алаңдату туғызады. Бұл байланыста
мемлекеттің бәсекеге қабілеттілік мәселесі, бәсекелес артықшылығының
қалыптасуы мен өндіріс саясатындағы бәсекеге қабілеттілік әдістерін басқару
қабілетінің ықпалдарын талдау өзекті болып табылады.
Егер біз алда экономиканың өсуін қолдайтын болсақ, Қазақстан үшін
өндірістің тиімділігі негізінде бәсекеге қабілеттілікті өсіру императив
болып табылады. Нақты айтатын болсақ, экономикалық өсу интенсивті ықпалдар
негізіне байланысты. Соңғы жылдары Қазақстан экономикасы өсудің
тұрақтылығын көрсетті. Өнеркәсіптің ЖІӨ-дегі үлесінің көрсеткіштері
күнделікті артуда: 2003 жылы ол 29,1%, 2004 жылы 29,3%, 2005 жылы 29,8%
құрады. Тауарлар экспорты, 2003 жылы 12 926,7, млрд. АҚШ долл. 2004 жылы
20 096,2, млрд. АҚШ долл. 2005 жылы 27 849,0 млрд. АҚШ долл. 2006, жылы
38 250,3 млрд. АҚШ долл. 2007, жылы 47 755,3 млрд. АҚШ долларын құрады.
(1 кестені қараңыз )
Екіншіден отандық экономикада шикізат бағыты көрсетіледі, шикізатты
экспорттаушы өзінің валюталық түсімін сатып, теңгені алады, яғни ол
теңгелік сұранысты және басқа да барлық экономикаға деген сұранысты, сатып
алушылар сұраныстарын орналастыра отырып қалыптастырады. Басқа салалар
шикізатқа деген қызығушылықты қанағаттандыру үшін қызмет көрсетеді, сол
себепті шикізат секторының рөлі артады. (бұл соңғы жылдары жиі байқалды)
Әлбетте Қазақстандағы қажетті экономикалық өсуді шикізат ресурстарын
пайдалану негізінде қамтамасыз ету мүмкін емес. Менің ойымша өндірістің
және ауыл шаруашылығының негізгі қаражат көздері болып, еңбек тиімділігінің
негізінде артқан қосымша ұлттық табыс табылады. Әлемдік көрсеткіштер
бойынша еңбек ресурсы ерте кезден бастап экономикалық өсудің жүргізуші
ықпалы болып келеді. Мысалы: АҚШ та 1929 жылы еңбек өнімділігінің және
ұлттық табыстың 80%-ы еңбек ету сапасының артуы мен, 20%-ы құрал
жабдықтардың жаңаруымен байланысты. 1960-1970 жж адам ықпалы тағыда біршама
артты. Ал 1970 ж ортасынан бастап дамыған Батыс елдерінде тейлор-фордист
жүйесі еңбек ұйымдарына ауысты. Жаңа жүйе еңбек етуші қызметкерлердің
қызметін дамытуға және олардың өндірісті ұйымдастыруға белсенді қатысуына
бағытталған. Сонымен қатар өнім сапасының жақсаруының артуын қамтамасыз
ететін еңбек төлем механизімін құрастыру жоспарланады.
Ұлттық бәсекеге қаблеттілік - әртарапты түсінік. Бір бірін толықтырып
тұратын , тұрақты экономикалық өсуді қамтитын және халықаралық сауда мен
ашық қаржылық нарыққа байланысты ғаламдану шартында мемлекет тұрғындарының
жағдайын жақсартуды қамтамасыз ететін бірнеше бөлімдерден тұрады.
Ресурстарға байланысты бәсекеге қабілеттілік. Бәсекеге қабілеттілікті үш
түрлі ресурс ретінде қарастыруға болады: табиғи, еңбек және капитал.
Табиғи ресурстар – бойынша Қазақстан ең бай ел болып табылады. Осыған
байланысты онда өте жақсы сауда балансы бар және әлемдік нарықта бәсекеге
қабілеттілігі бар шикізат тауарларын ұсына алады. Экспортта көрсетілген
тауарлардың үлкен көлемі ұзақ мерзімге дейін Қазақстанға тән болады.
Осыған қарамастан оның өзінің кемшіліктері бар: тұрақсыз әлемдік нарыққа
бағыныштылығы және ең басты – инновациялық экономикалық дамуының,
тұрғындарының өмір сүру деңгейінің өсуіндегі институтционалдық және
құрылымдық өзгерістерінің әлсіреуі. Өндіруші және қайта өңдеуші
өндірістерді қарама қайшы қоюға бірден бір себеп жоқ. Барлық өндірістер
рентабельді болуы тиіс және әлемдік нарықта өзінің бәсекелестерінің
шарттарымен орналастыру. Мұндағы басты шешетін мәселе – бәсекеге
қабілеттілігі бар өнімдерді өндірудің көлемін арттыру.
Қазақстан Республикасы табиғи ресурстар қорларының үлкен көлеміне
ие. Әлемдік қорлар бойынша Қазақстанда шикі мұнай және табиғи газ өндіру 1
892 440 млн теңге, ауылшаруашылық жерлер – 87,1 млн гектар, орман
ресурстары – 27,8 млн гектар құрайды. Табиғи капиталдың маңызды көлемі
Қазақстанның ұлттық байлығының негізін қалыптастырады және экономикадағы
ренталық кірістің жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.Табиғи ресурстар
неоклассикалық үлгідегі экономикалық өсуде шектеулі түрде қарастырылады.
Бұл жағдайда жиынтық өндірілген өнім үш компоненттің қосындысын көрсетеді:
еңбектен келген кіріс, капитал және табиғи ресурстар басқа да тепе-тең
шарттарда жиынтық өнімнің өсуіне, кейде табиғи сектордың өсуі басқа
сектордың қысқаруына алып келеді. Мұның себебі, еңбек және капитал
ресурстарына байланысты табиғи ресурстар басқа ресурстармен бәсекелеседі.
Сол сияқты, қарқынды дамыған табиғи сектор экономиканың басқа секторын
ығыстырады. Сонымен қатар капиталдың шоғырлануы аналогтық экономикада
табиғи сектордың аз үлесімен қамтылуына байланысты басқа секторларда жай
қарқынмен жүреді. Өнімді қайта өңдеу саласында импорт көлемі артады.
Отандық қайта өңдеу өндірісі бәсекеге қабілеттілігі төмен болады. Мұндай
феномен голландық ауру деген атқа ие болды, 1970 жылы Голландияда табиғи
ресурстың ашылу нәтижесінде бір рет көзге түсіп, ұлттық валютаның күшею
үрдісінің басталуы өнеркәсіптің қайта өңдеу секторына кері әсерін тигізді.
Мұндай үрдістер басқа да мұнай өндіретін елдерде энергетикалық дағдарыстан
кейін болды. Экспортқа бейімделген даму – барынша әлсіздеу салаларды
ресурстармен қамтамасыз ететін сәйкес өнімді шығаруға, әлемдік нарықтағы
бәсекеге қабілетті өндіріске аса назар аударатын экономика эволюциясының
типі екені белгілі. Бұл ретте шаруашылық өмірдің сыртқы әлемге жоғары
дәрежеде ашық түрде болуы көзделеді. Импорттың орнын басатын дамуға келетін
болсақ, алдында әкелінген тауарларды шығарушы өндірістердің жайылуын талап
етеді; сонымен бірге тарифті және тарифсіз барьерлер қатысуымен ішкі
нарықтың едәуір қорғанысы керек.
Халықаралық бәсекелестік сондай-ақ ішкі нарықтың тиімділігін арттыруды
ынталандыратын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Мұндай біздің елге
жаңа жағдайда бәсекелестікке қабілеттілік категориясының барлық әртүрлі
салаларын ескере отырып, тереңірек ғылыми мәнін түсіну керек.
Бәсекеге қабілеттілік пен бәсекелік аймақ сипаттамаларының, сонымен
бірге деңгейінің (яғни бәсекелік тартыстың бөлек субъектілері арасында
жарыс жүргізілетін агрегаттық деңгей), байланысы туралы жалпы қағидаға
сүйене отырып, бәсекеге қабілеттілікті зерттейтін методологияны қоюға
болады.
Экономика саласындағы бәсекелік қатынастардың барлық әртүрлілігін
белгілі бір шарт негізінде үш деңгейге бөлуге болады: микродеңгей
(кәсіпорын өндірісінің, өнімдерінің нақты түрлері), мезодеңгей
(конгломераттық типтегі салалар, кәсіпорындар мен фирмалардың корпоративтік
бірлестігі), макродеңгей (халық шаруашылық кешендер). Бәсекелік аймақтың
микро-мезодеңгейі ұлттық ауқыммен қатар халықаралық ауқымда да болуы
мүмкін. Егер соңғысын ескерсек, онда кәсіпорындар мен фирмалардың
халықаралық бәсекесі нәтижесінде (микродеңгей), бөлек салалық бірлестіктер
(мезодеңгей), сонымен қатар экономикалық немесе саяси себебіне қарай
бірлескен және бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға әсер ететін келісімді
ортақ саясатты жүргізетін елдер тобы арасында құрылған бәсекелік
аймақтарды да өз кезегінде ерекшелеуге болады. Талдаудың берілген
методологиясына сәйкес, бәсекеге қабілеттілікті ғана емес, сонымен қатар
микро-, мезо- және макро деңгейдегі бәсеке қабілеттіліктің анық ажыратылған
аспектілерін зерттейді. Осы зерттеу бағыттарының әрбіреуінде арнайы
қатынастар мен әдістер, өз көрсеткіш терін қолданады.
Талдаудың дәстүрлі бағыты болып тауарлар мен қызметтердің бәсеке
қабілеттілігін есептеу мен зерттеу табылады, яғни микро бәсекеге
қабілеттіліктің көрінуі. Ол арқылы біздің көзқарасымызды бөлек кәсіпорындар
мен фирмалар өндіретін нақты тауарлардың немесе олардың қызмет көрсетуінің
бағасы мен сапасының ара салмағы ретінде түсінуге болады. Сәйкес бағалаудың
көмегімен тауарлар (қызметтер) түрлерінің қайсысы тұтынушыға қалаулырақ
екенін анықтауға болады.
Бәсекеге қабілеттілікті микродеңгейде бағалауда басқа да параметрлер,
яғни өнімнің нақты түрінің өндірісі мен тұтынуының ерекшеліктеріне
байланысты жүргізіледі. Бұл жерде жабдықтау шарттарына (мерзім, төлеу
нысаны, транспорттық жабдықтау түрлері), сонымен қатар тауарды сату кезінде
және ары қарай оны қолдану кезіндегі қызметтің көрсетілуі және оның
тиімділігіне (салыстырылатын өнім түрлерінің бағасы мен сапасының
қатынасынан басқа) көңіл аударылады.
Микродеңгейде үлкен орын алатын квалиметриялық талдау болып табылады –
яғни салыстырылатын тауарлардың сапасының нағыз қатынасын анықтау. Егер
қазіргі заманға сай өндіріс тауарлары мен ғылыми-техникалық прогрестің
динамикасын ескеретін болсақ, бұл аналитикалық талдаудың бөлігі ең
қиындарының бірі болып табылатынын үлкен сеніммен айтуға болады. Екінші
мәселе болып әр түрлі тауарлар шығысы мен олардың сапасы арасындағы тұрақты
өзара байланысты анықтау болып табылады. Оны шешу кезінде параметриялық
зерттеу әдісі қолданылады. Бұл әдіс олардың арасындағы қатынасты ғана емес,
сонымен қатар оларды санмен анықтайды.
Микробәсекеқабілеттілікті бағалау жеке тауарлармен бірге тауар топтарын
қамтиды. Ол кәсіпорын мен фирмалардың өндіріс тауарлары мен қызметтерін
тұтынушыға жеткізу кезінде әр түрлі технологиялық процестерді қолдану
кезінде шығыстарды жүргізу кезінде қолдануы мүмкін.
Мезобәсекеқабілеттілік – осы елдегі және бүкіл әлем дамуының әр түрлі
нұсқаларының сол салаға сәйкес оның өміршеңдігі мен динамикасын
сипаттаудағы дәстүрлі критерий көрсеткіштерін қоспағандағы бағалау ұлттық
шаруашылықтың жеке салаларындағы жұмысының тиімділігі.
Сала және сала кешенінің бәсекеқабілеттілігін бағалау кезінде ұлттық
шаруашылығының шектелген бөлігінің салалық жұмысы деген маңызды факторына
көңіл бөлген жөн; бұл жағынан осы саланың спецификалық функцияның орындалу
деңгейі туралы айтуға болады (мысалы, егер агроөнеркәсіпті алатын болсақ,
ол мемлекет тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ету болып табылады).
Мұндай бағалау кезінде сыртқы экономикалық аспектілердің саланың
бәсекеқабілетті және оның ұлттық шаруашылық жүйесіндегі рөліне байланысты
қандайда бір қарама-қайшылықтар пайда болуы мүмкін. Бұл қарама-қайшылықтар
елдің әлеуметтік және ұлттық қауіпсіздік факторын есепке алатын мемлекеттік
құрылымдық саясатын жүргізу арқылы шешіледі.
Бәсекеқабілеттілік ұғымы тауар мен фирмаға әсер ететін экономикалық
мазмұны бар, елдің ұлттық шаруашылығында қолданатын аналитикалық қаталдықты
жоғалтқан ұғым. Экономикалық бәсекеқабілеттілік ауқымды мәселе болғанына
қарамастан, ұлттық бәсекеқабілеттілікті анықтайтын бірыңғай әдістер
құрылмады. Яғни макробәсекеқабілеттілік пен оны құрудағы факторларға деген
қажеттілік өсуде. Мемлекетаралық бәсеке жайлы мәселелерге деген ғылыми
зерттеуде белсенділікке қажеттілік бары сөзсіз. Осы жұмысқа орай
мемлекетаралық салыстыру көбінесе қосымша тәжірибе сипатын алуда.
Бәсекенің анатомиясы саласындағы атақты, американдық ғалым М.Портер,
алдындағы зерттеулерге, яғни өндіріс факторларын салыстыру дегенді
ығыстырып, өзінің ұлттық бәсекеқабілеттілік теориясын құрастырды. Оның
тұжырымдамасы негізінде, өндіріс факторларын қолданудағы тиімділігі жатыр:
Халықаралық бәсекенің жетістігі олардың факторы емес, осы факторларды
дұрыс қолдану анықтайды.
Әлемдік нарықта мемлекеттер емес фирмалар бәсекелеседі деген тезисті
қолдана отырып, зерттеуші өз алдына халықаралық бәсекеде үлкен жетістікке
жеткен ұлттық фирмалары бар мемлекеттердің қасиеттерін анықтауды мақсат
етіп қойған. Осыған байланысты ол өзінің бәсеке теориясында мемлекет микро-
, мезо- және макро деңгейден ол макро бәсекеқабілеттілік мәселесінен кетіп,
мезодеңгейге ауысқандығын көрсетеді. Бұл көптеген экономикалық емес
мәселелерден қашып, жеке фирмалармен олардың салаларына көңіл аударуға
мүмкіндік берді. мемлекет жетістікке жетеді, егер ол фирмалардың қандайда
бір салаларымен сегменттеріне байланысты стратегияларды жақсартуға жағдай
жасаған кезде. М.Портердің ойынша бәсекеқабілетті ел термині, өз алдына
мемлекеттің гүлденуіне әсер етпейді. өйткені оның экономикадағы мақсаты –
тұрғындардың жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету болып табылады., ал
ол ұлттық ресурстарды дұрыс қолдануға тәуелді.
Белгіленген сілтемелерге қарап ғалым мемлекет сипаттамасын төрт топқа
бөлді, немесе төрт бәсекелік артықшылықты бөліп көрсетті: 1) өндіріс
факторының параметрі; 2) ішкі сұраныстың параметрі; 3) әлемдік нарық
деңгейінде бәсекеқабілеттік, ұқсас және жақын салалардың болуы; 4) фирмалар
стратегиясы, олардың құрылымы және бәсекелестігі. Бұл жүйе арнайы ортаны
тудырады. Ол ортада белгілі елдегі жаңа және істеп келе жатқан фирмалар,
бәсекелік көзқараспен жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Бұл жүйеге
динамикалық жоспарда екі фактор әсер етеді; кездейсоқ (кездейсоқ үлкен
оқиға, мемлекет өміріне әсер етеді) және бәсекені жоғарылататын немесе
төмендететін үкімет саясаты. Үкіметтің жақсы саясаты, М.Портердің ойынша,
мемлекеттің бәсекеқабілеттігінің дамуындағы қай сатыға жеткеніне байланысты
құрылу керек. Ондай сатыны үшке бөледі: факторлық, инвестициялық және
инновациялық артықшылықтар. Және оның ойынша, ұлттық бәсекедегі
артықшылыққа үкімет тек бірінші екі сатыға әсер ете алады. Жалпы
мемлекеттің бәсекеқабілеттілігі оның бәсекелік артықшылықтарын сақталуына
және дамуына байланысты артықшылықтарының бар болуын қарастырады. Бұл жерде
ең маңызды рөль жаңашылдықты еңгізу болып табылады.
Біздің елдің ұлттық бәсекеқабілеттілік мәселелері өте өткір болып тұр
және сөзсіз мемлекет арнайы позицияны құру мен бәсеке негізінде ішкі және
сыртқы саясат субъектілердің шешім қабылдауын қажет етеді. Осы мәселелерді
шешу кезінде біз макробәсекеқабілеттілікті сандық бағалауға байланысты
үлкен қиындықтармен кездесеміз, яғни бәсекеқабілетті артықшылықтары
факторларын анықтауы мен статистикалық көрінісіне байланысты болып
табылады.
Ұлттық бәсекеқабілеттілік бірқатар көрсеткіштер көмегімен есептеледі.
Олар ең алдымен; сыртқы сауда балансының сальдосы; бір тауар өндірісіне
шығыстар; ұлттық валюта курсына байланысты нарықтық квота. Бірақта аталған
көрсеткіштер бәсеке артықшылығының сапасы мен сипатын толық бейнелемейді,
яғни олардың тұрақтылығы мен перспективасы М.Портер теориясына сәйкес және
басқа да үлкен ғалымдардың зерттеуі бойынша ұлттық бәсеке қабілеттілікті
өлшеудің интегралдығы - жоғары еңбек ақының артуына байланысты елдегі
төмен шығысты өндіріске байланысты еңбек өндірісі сонымен қатар Толық
факторлы өндіріс, бір тауарға кеткен еңбек шығысы мен капиталына
байланысты тауар санын өлшеу.
Бәсекелестік саясатты жүргізу стратегиясында мынадай экономикалық
процестерді анықтау керек, яғни бәсекелестік және кәсіпорынның бәсекеге
қабілеті және әр түрлі тауар түрлері. Осы түсініктердің әрқайсысы
кәсіпорын мен ұйымдардың өзіндік мазмұны бар және өзіндік функцияларын
қалыптастырады.
Бәсекеге қабілеттілік кәсіпорынға және фирмаға қатысты артықшылық
бағасын көрсетеді, өнімдер мен қызметтер, тұтынушылардың сұранысын үлкен
тиімділікпен қанағаттандыруға мүмкіндік туғызады. Бәсекеге қабілетті
кәсіпорын деп, ішкі нарықта тұрақты орынды алатын, сыртқы нарыққа да
шығатын, тиімді бәсекелесті стратегияны қолданады. Олар ішкі және сыртқы
факторлармен анықталады: нормативтік актілердің болуы, сонымен кәсіпорын
басқарылады; ғылыми-әдістемелік құжаттар, жобалы-құрастыру құжаттары;
өндірістің технологиясы; өнімнің немесе қызметтің технологиялық дәрежесі;
жұмысшылардың өзіндік қасиеттері және іскерлігі, мамандар және менеджерлер;
бағалы қағаздардың жағдайы, т. с. с. нарықта олардың өтімділігін
қалыптастыру; инфрақұрылымдық және қоршаған ортаның деңгейі; ақпараттардың
шегі. Егер осы факторларды өндірушілердің қажеттіліктерді қанағаттандыруда
таңдаған бизнес саласының маркетингтік жағдайын бағаласақ, онда нақты бір
жағдайға негізгі талаптарды таңдауға болады, осыған мына көрсеткіштер жауап
беруі тиіс. Нормативтік актілерге халықаралық нормаға сай және тәртіптік
пен жинақтық қатынастарды кәсіпорынды басқару үшін қолдану; жобалық-
құрастыру құжаттарына – жаңа ғылыми-техникалық өңдеулерді қолдану, өнімдер
мен қызмет түрлерін жаңалауда салыстыруды жоспарлау үшін қоршаған база
құру, халықаралық стандартқа сай; өндіріске - прогрессивті технологияны
қолдану, қазіргі маркетингтік және менеджменттік тәсілдер, негізгі
қорлардың жаңаруы, өндірістік процесстердің икемділігін қамтамасыз ету.
Жеке жұмысшыларға мынадай талаптар қойылады, берілген өнімді көрсеткішіне
қарай, технологиялық нормативке сай барлығын орындай алу, ал маманға –
өңдей білу және өнімді құрастыра алу, яғни өндірістік процесстің алдында
және одан кейін де өздерінің қарсыласынан барлық параметрлерден асуы тиіс.
Кәсіпорынның тұрақты жағдайы оның нарықта өндіретін өнімнің бәсекеге сай
және бәсекелестік қатынасты жүргізу жағдайымен анықталады.
Нарықтық бәсекелестік – бұл кәсіпорындардың өзара теңдесуі, ұйымдар
және аймақтар, бір ғана мақсатқа жетуді көздейді. Мысалы, нарықты басып алу
немесе нарықтағы белгілі бір орынды, бағаларды қадағалау және т. с. с.
тұтынушы нарықта еркін немесе жетілген бәсекелестік болып танылады.
Әр түрлі формада болуы және бәсекелестіктің түрлерінің болуы
кәсіпорынды өзінің нарықтағы қарсыласын жақсылап зерттеуін талап етеді. Ең
алдымен жарнамалық компанияны қадағалап отыру қажет, қарсыластың онымен
жасайтын, - қандай жарнама құралдарын қолданады, жарнама құралының белгілі
бір өлшемі қандай, барлық бірінші және екінші орындағы ақпараттарды
тәрбиелі түрде зерттеу, жақын арадағы бәсекелестерге қатысты.
Барлық жағдайда бәсекелестік стратегияның қолдану артықшылығы, өнімнің
бәсекеге қабілеттілігін бағалап, солармен кәсіпорын және ұйымдар ішкі және
әлемдік нарыққа шығады. Бәсекелестік стратегияны құрудың өзінде тауардың
бәсекеге қабілеті анықталады. Бұл ерекше технологияға тиесілі. Қазақстан
кәсіпорындарына сертификатталған халықаралық сапа менеджменті жүйесін
еңгізу өте маңызды болып табылады. Онсыз отандық тауар өндірушілердің
сыртқы нарықта бәсекеге қабілеттілігі жөнінде сөз болуы мүмкін емес.
Әлеуметтік-экономикалық дамуда адам капиталына инвестиция мен қатар
сапаны қамтамасыз ету саясатын да жүзеге асыру қажет. Сапаны басқару
жүйесін қалыптастыруда 50-80 жылдары бұрынғы Кеңес одағында сапаны
басқарудың әртүрлі ұйымдастырушылық механизмдері жасалынып қолданылды.
Кесте 2 - Сапаны басқару жүйесінің эволюциялық даму кезеңдері
Жүйенің Жүйенің Жүйенің Басқару Басқару Қолдану
аталуы құрылған орнынегізгі мәні критерийлері обьектісісаласы
және күні
АӨД 1951ж Технологиялық (Е): Жеке Өндіріс
(БИП) Саратов операцияларды Еңбек орындаушы
қатаң түрде талаптары лардың
орындау нәтижесінің еңбек
бірыңғай сапасапасы.
сәйкестігі Жекелеген
орындаушы
лардың
еңбек
сапасы
арқылы
ұжымның
еңбек
сапасы
АЕЖ 1961ж Барлық (Е): Жеке Тауардың
(СБТ) Львов жұмысшылармен Тағайындаған орындаушыөмірлік
операцияларды талап бойыншалардың циклінің
орындауда еңбек еңбек кез келген
жоғары сапа нәтижесінің сапасы. кезеңі
деңгейі сапа Жекелеген
сәйкестігі. орындаушы
(О): лардың
Еңбек еңбек
сапасының сапасы
коэфициенті арқылы
ұжымның
еңбек
сапасы
ССЕНЕАБР 1958ж Өндірістің Тағайындаған Ұжым Өндірістің
(КАНАР Горький технологиялық талап бойыншаеңбегініңтехнология
СПИ) дайындығының алғашқы сапасы лық
және өнеркәсіптік және дайындығы
конструкцияныңбұйымның сапабұйым +жобалау
жоғары сапа сәйкестігі. сапасы
деңгейі
МЖҒҰ 1964ж Техникалық Жоспарланған Ұжым Өнімнің
(НОРМ) Ярославль деңгейін дәреже еңбегініңбарлық
көтеру және кезіндегі сапасы өмірлік
бұйым сапасы жоспарланған және циклі
мәндегі бұйым
моторесурстыңсапасы
сәйкестікке
жету деңгейі
СБКЖ 1975ж Стандарттау Ғылым және Ұжым Өнімнің
(КСУКП) Львов базасындағы техниканың еңбегініңбарлық
сапаны басқаружоғары сапасы өмірлік
жетістігімен және циклі
өнім бұйым
сапасының сапасы
сәйкестігі
СБКЖ 1980ж Өндіріс Өндіріс Өнім Өнімнің
және РТП Краснодар тиімділігі тиімділігі сапасы барлық
(КСУКП и және өнім және өнім кәсіпорынөмірлік
ЭИР) сапасын сапасын ның циклі
КЖ ӨТЖ басқару басқару экономика
(КС ПЭП) лық
көрсеткіш
і
Ескертпе – Автормен дайындалған
Алда тұрған міндеттің аталған бағыттағы көлеміне келесідей фактілер
көрініс бере алады: әрбір өндірістік дамыған елдерде ондаған, жүздеген мың
кәсіпорындардың сертификатталған сапа менеджменті жүйесі бар. Бүгінгі күні
бірқатар халықаралық стандарттарды меншік түріне және қызмет түріне қарай
кез келген ұйымда қазіргі менеджмент жүйесін енгізу жүзеге асырылады – СХҰ
9001:2000 Сапа менеджменті жүйесі. Талаптар, СХҰ 14001:2004 Қоршаған
ортаны басқару жүйесі. Қолдану бойынша басшылық және талаптар, OHSAS
18001:2007 Еңбекті қорғау және кәсіби қауіпсіздік саласындағы менеджмент
жүйесі, МС СХҰ 22000:2005 Тамақ өндірісіндегі қауіпсіздік менеджменті
жүйесі. Талаптар, ХС SА 8000:2001 Әлеуметтік жауапкершілік, СХҰ
17025:1999 Жалпы талаптар, СХҰ ТS 16949:2002 Сапа менеджменті жүйесі.
Сәйкес босалқы бөлшектерді өндіру ұйымдарында және автокөлік өнеркәсібінде
СХҰ 9001:2000 қолдану бойынша ерекше талаптар, СХҰ TS 29001:2003 Сапа
менеджменті жүйесі. Мұнай, мұнайхимиялық және газ саласы өнеркәсібі.
СХҰ Орталық хатшылығының есебі бойынша сапа менеджменті жүйесін
сертификаттау ( 2006 жылдың аяғында) СМЖ СХҰ 9001 сәйкес сертификаттау әлі
де әлемде қажет етіп отыр, және сертификатталған компаниялар саны артуда.
СХҰ 9001 берілген сертификаттардың саны бойынша
салыстырмалы мәліметтер 3 кестеде берілген .
Кесте – 3
Әлемдік нәтижелер 2002 2003 2004 2005 2006
Әлемдік қорытынды 167124 497919 660132 773867 897866
Әлемдік өсім 122736 330795 162213 113735 123999
Экономикалық жүйедегі
елдің саны 133 149 154 161 170
Ескертпе – ҚР Сапа менеджментінің даму тұжырымдамасынан алынды
Алыс шетелдерде сапа менеджменті жүйесін шағын кәсіпорындарда
кеңінен қолданады. Сондықтан, СХҰ 9001, стандарты бойынша Австралияда 17000
сертификат тіркелген. СХҰ 9001 стандартының талабы бойынша сәйкестік
сертификаты Қытайда мектепке дейінгі мекемелерде де бар.
Тарау бойынша келесі қорытындылар жасалды. Автор диссертациялық зерттеуде
сапа менеджменті жүйесінде көзделетін әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды
қарастырып. Барлық көрсетілген ойларға қатысты, бәсекелестік ерекше көп
факторлы функцияларын көрсетеді, бірақ біртекті және базистік болып
бәсекеге қабілетті тауарлар және тауарлы өндірістер болып саналады. Негізгі
бәсекеге қабілеттіліктің экономикалық өсуі, қазіргі кезде оның даму
қабілеті және адамдар капиталының сапасының өсуімен белгіленеді, нәтижелі
технологиялық, экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа білімді
қасиеттерімен бағыты саналады. Адамдық капитал ғылыми-білімді тәртіпте
қалыптасады, денсаулық сақтау және басқа салаларда, тікелей тұрмыстық және
өмірлік жағдайын анықтайды. Мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық
саясатында, экономикалық бәсекеге қабілеттіліктің өсуін қарастыра, бірінші
орында адам капиталына инвестициялар басты орында тұрады және экономика
саласындағы бәсекелік қатынастардың әртүрлілігін белгілі бір шарт
негізінде үш деңгейге бөлуге болатынын және бәсекелік аймақтың макро,
микро, мезодеңгейі ұлттық ауқыммен қатар халықаралық ауқымда қарастырылып,
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында бәсекеқабілеттілікке жетуде
сапа менеджменті жүйесінің аса маңыздылығымен қорытындылады.
1.2 Сапа менеджменті жүйесінде мотивацияның ролі мен маңыздылығы
Еңбек экономикасы шеңберінде мотивология деген жалпы атауы бар
мотивация аумағында біріккен зерттеулердің ғылыми бағыты: бұл бағыттың
өзінің мәселелік кеңістігі, өзінің технологиялық қатары бар.
Методологиялық жоспарда біз мотивациялық жүйені бір мақсатты, бағалы
модельдер мен ынталардың, ынталандырудың субьектілері мен обьектілері
ретінде қарастырамыз. Әрине, бұл элементтердің арасында бір-бірімен
жалғасып тұратын байланыс болуы керек. Тұлғаның ынтасын көтерудегі ең
жоғарғы нәтижеге базалық және әлеуметтік, ақшалай және ақшалай емес,
ағымдағы және стратегиялық ынтаның тиімділігі сәйкестілігін қолдана отырып
жетуге болады. Оның негізінде шығын қарым-қатынасы және уақытша фактор
есебімен келген пайда жатыр.Шығынның астарында бұл жағдайда жұмысшының
жұмыс күшінің шамасына кеткен шығыны түсіндіріледі. Айлық, сағаттық
тарифтік ставкалар болып танылатын базалық төлемдер жалақының тұрақты бір
бөлшегіне жатады. Өтемдік пакет болып есептелетін әлеуметтік төлемдер
оның өзгермелі бөлігіне жатады. Компенсациондық шығынның үлкендігі
бюджеттің үлкендігіне тәуелді. Пайда бизнес-ортаның негізгі қатысушыларының
қажеттіліктерін қанағаттандыруда көрінеді. Мұның негізінде А. Маслоудың
қажеттілік иерархиясы жатыр, ол базалық және әлеуметтік қажеттіліктердің
жиынтығын көрсетеді. Бұл жерге тиімділіктің 2 критерийін шығаруға болады:
жұмыс беруші үшін – өтемдік шығынның минимизациясы, жалдамалы жұмысшы үшін
– қажеттіліктерді қанағаттандырудың максимизациясы.
Мәселенің шешімі ынталар тиімділігіне жететін сондай шарттардың
таңдауына ғылыми-негізделген әдісте қорытылады. Жалақының қазіргі заманғы
концепциясы жұмыс күшінің құны ретінде оның өлшеусіз өсуі мүмкін еместігін
қарастырады. Материалдық ынталар жеткіліксіз болғандықтан, жұмысшының жалпы
қызметке үлесі оның еңбегін қоғамдық жүйенің мойындауын тудыруы керек.
Таза еңбек шығынының талдауы үшін корреляционды-регрессивті
талдау аппараты қолданылды. Жалақы және еңбек өндірісінің қарқынының өсуі
арасындағы корреляция коэффициенті r = -0,2019 құрайды, p = 0,7447
деңгейінде. Мұндай тәуелділіктің орнатылуы үшін қосымша мәліметтер қажет.
Дегенмен, қайта қойылған сауалнама нәтижесі көрсеткендей, алынған картина
бизнес нәтижесі мен көтерілуіне тұлғаның мотивациясы арасындағы байланыстың
жоқтығын куәландыратын шынайы жағдайды көрсетеді.
Сипаттама жалақының өндірістік және ынталандырушы функцияларының
бұзылуы, жұмысшының және жұмыс берушінің мүдделерінің дисбалансқа түсуі, ал
соңында – мотивациялық саясатты компанияда жүргізілген сапа туралы тұжырым
жасауға мүмкіндік береді.
Төменде берілген жалақы мысалында келтірілген ынта тиімділігі
контекстіндегі еңбек мотивациясы зерттеуінің нәтижесі. Зерттеу нысаны
болып, Алматының өндірістік өнеркәсібінің бірі алынды. Зерттеу үстінде
анықталған мотивацияның мәселелік жері:
1. Құрылымдық бөлімшелерде өнім өндірісіне еңбекті қосқанда, жедел
шығын есебінің жоқтығы. Қаржылық есептің мәліметтері әлеуметтік-қызметтік
қатынас саласында басқарушы шешімдер қабылдай алмайды. Дегенмен, бұл
шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы негізгі ақпараттық жүйе ретінде
көрінетін басқарушылық есеп қолданысында мүмкін болады.
2. Еңбек шығынының, өндірістің басқа да шығындарының мөлшерінің
төмен деңгейі.
3. 1999-2003 ж.ж. жалақы мен еңбек өндірісінің өсу қарқынының
әртүрлі басқарылу динамикасы.
Алынған мәліметтер инновациялық шешім қабылдау, өндірістің
нәтижесінің өсуіне тұлғаның қызығушылығының жоқтығын ұсынуға мүмкіндік
береді. Еңбек өндірісі алдыңғы деңгейінің тенденциясы жалақының өсу
қарқынымен салыстырғанда 2002 ж. белгіленді.
Ынта тудыру мәселесінің шешімімен байланысты біздің ұсыныстар
макро, мезо және микродеңгейдегі мотивациялық саясатты реттеу жүйесін
жөндеуді қосатын қызметтің кешендік жоспарының қалыптасуына әкеледі.
Макродеңгейде – Еңбек министрлігінің өзіне тән функцияларын
жетілдіру, нарықтық қатынастар құрылуы деңгейінде бизнес дамуының
ерекшеліктері есебімен мотивациялық саясат концепциясын дамыту, еңбек
стандартының үкіметтік емес кәсіби бірлестіктерді қайта құру, ағымдағы
стратегиялық ынталарды марапаттау жүйесінде бөлу.
Мезодеңгейде - ҚР сәйкес келуші тұлғаларымен аймақтық деңгейдегі
бизнесті дамыту және тұлғаның ынталығын көтеру мақсатында мотивациялық
саясатты жетілдіру. Аудандық және салалық ерекшеліктері есебімен
марапаттауға қатысты территориалдық институттар мен еңбек стандартындағы
кәсіби бухгалтерлерді жетілдіру.
Микродеңгейде – барлық компаниялар ауқымындағы бизнес-процесспен
интеграция негізіндегі тұлғаның еңбек мотивациясы жүйесін қалыптастыру,
контроллинг негізінде еңбекке ынталандыру және мотивация жүйесінің
стратегиялық бағдарланған концепцияларды жүзеге асыру.
Ортамерзімдік перспективаға арналған Қазақстандық есеп жүйесі дамуының
қабылданған концепциясы оның біртіндеп ҚЕХС-ға өтетінін жорамалдайды.
Жалпы сыйақылар уақытша фактор есебімен 5 классификациялы топқа жіктеледі:
қысқа мерзімдік сыйақы, еңбек қызметінің аяқталғанына сыйақы, басқа да ұзақ
мерзімдік сыйақы, демалыстық жәрдемақы, үлестік құралдармен берілетін
компенсациялық төлемдер.
Сонымен, ынталандыру мәселесін шеше отырып, шетелдік және отандық
тәжірибенің ерекшелігін есептей отыра, сыйақыға қатысты еңбек стандарттарын
жетілдіруге, дамытуға жұмыла кірісуіміз керек.
Адамның іскерлікке деген мотивациясы жалпы түрде адамды
белгілі бір әрекеттерді орындауға итермелейтін қозғаушы күштердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz