Өндірістік және үстеме шығындар есебі
Кіріспе
1. Өндірістік шығындар есебінің теориялық мәселелері
1.1 Өндірістік шығындар: түрлері және жіктеу
1.2 «Экпресс.Транс» ұйымының сипаттамасы
1.3 «Экпресс.Транс» ЖШС.ның есеп саясаты
2. Өндірістік шығындар есебі
2.1 Өндіріс шығындарын есепке алу мен өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістері
2.2 Өндірістік шығындардың статистикалық және аналитикалық есеп шоттарында көрсетілуі
2.3 Үстеме шығындар есебі және олардың бөлініп таратылуы
3 Өндірістік шығындар аудиті
3.1 Өндіріс шығындары аудитінің жоспары мен бағдарламасы
3.2 Өндіріс циклі аудитін жүргізу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Өндірістік шығындар есебінің теориялық мәселелері
1.1 Өндірістік шығындар: түрлері және жіктеу
1.2 «Экпресс.Транс» ұйымының сипаттамасы
1.3 «Экпресс.Транс» ЖШС.ның есеп саясаты
2. Өндірістік шығындар есебі
2.1 Өндіріс шығындарын есепке алу мен өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістері
2.2 Өндірістік шығындардың статистикалық және аналитикалық есеп шоттарында көрсетілуі
2.3 Үстеме шығындар есебі және олардың бөлініп таратылуы
3 Өндірістік шығындар аудиті
3.1 Өндіріс шығындары аудитінің жоспары мен бағдарламасы
3.2 Өндіріс циклі аудитін жүргізу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Шығындар есебін жүргізу – кәсіпорынды басқарудың ең негізгі құралы. Өндірісте шығындар есебін жүргізу қажеттілігі заман талабынан туындап отырған мәселе. Бұл жағдай шаруашылық қызметті жүргізудің қиыншылықтарына және рентабельдікке деген талаптардың өсуіне байланысты қалыптасқан. Қазіргі таңда әр кәсіпорынның дайын өнімдерінің өтімділігі, басшылықтың қабылдаған әр шешімнің тиімділігі мен қаржылық қорытындыларға тигізетін әсерімен, сонымен қатар өз шығындарының ауқымы туралы нақты нәтижелермен тығыз байланысты.
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» жөніндегі заңға сәйкес барлық шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін Ұлттық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден-бір ақпараттық жүйе. Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт болып отыр [1].
Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау – бұл жалпы мекеме және оның жеке бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.
Әрбір нарықтағы кәсіпорын жоғарғы деңгейдегі пайданы қамтамасыз ету шешім қабылдауға ынталы. Осы шартты орындауда негізгі талаптардың бірі шығындарды азайту болып табылады. Ол үшін:
- өндіріс шығындарының құрамы мен құрылымын білу қажет;
- шығындарды талдап, тиімді пайдалануын, реттеуді және бақылауды ұйымдастыру;
- шығындарды шектеу, өнімнің сапасына сәйкес және оның бағаның негізі болатындығынан мәні өте жоғары;
- шығындардың өзгеру заңдылықтарын білу қажет.
Шығындар есебін жүргізу – кәсіпорынды басқарудың ең негізгі құралы. Өндірісте шығындар есебін жүргізу қажеттілігі заман талабынан туындап отырған мәселе. Бұл жағдай шаруашылық қызметті жүргізудің қиыншылықтарына және рентабельдікке деген талаптардың өсуіне байланысты қалыптасқан. Қазіргі таңда әр кәсіпорынның дайын өнімдерінің өтімділігі, басшылықтың қабылдаған әр шешімнің тиімділігі мен қаржылық қорытындыларға тигізетін әсерімен, сонымен қатар өз шығындарының ауқымы туралы нақты нәтижелермен тығыз байланысты.
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» жөніндегі заңға сәйкес барлық шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін Ұлттық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден-бір ақпараттық жүйе. Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт болып отыр [1].
Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау – бұл жалпы мекеме және оның жеке бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.
Әрбір нарықтағы кәсіпорын жоғарғы деңгейдегі пайданы қамтамасыз ету шешім қабылдауға ынталы. Осы шартты орындауда негізгі талаптардың бірі шығындарды азайту болып табылады. Ол үшін:
- өндіріс шығындарының құрамы мен құрылымын білу қажет;
- шығындарды талдап, тиімді пайдалануын, реттеуді және бақылауды ұйымдастыру;
- шығындарды шектеу, өнімнің сапасына сәйкес және оның бағаның негізі болатындығынан мәні өте жоғары;
- шығындардың өзгеру заңдылықтарын білу қажет.
1 Лапыгин Ю.Н. Управление затратами на предприятии: планирование и прогнозирование, анализ и минимизация затрат. Практич. руководство. – М.: Эксмо, 2007. – 128 с
2 Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366 б.
3 К. Маркс «Капитал» под редакцией И.И. Степанова-Скворцова. М.: Госполитиздат, 1955. -794 с.
4 http://www.peo.kz. Өзіндік құнның калькуляциясы.
5 В. Леонтьев. Современное значение экономической теории К. Маркса // Экономические эссе. Теории, исследования, факты и политика. М., 1990. 408 с.
6 Бухгалтерлік есеп стандарттары, әдістемелік ұсыныстар, Шоттардың типтік жоспары: құжаттар жинағы. - Алматы: Раритет, 2004. – 786 б.
7 Сатмырзаев А.А. Басқару есеп жүйесіндегі калькуляция әдістерінің кейбір мәселелері. -2005 -№3 –242 б.
8 Ф.Г. Назарова «Бухгалтерлік есеп принциптері» - Алматы, 2006. - 95 б.
9 С. Баймұханова 2007 «Қаржылық есеп принциптері» -Алматы, 2007. – 296 б.
10 Бюллютень бухгалтера, № 12, Типовой план счетов бухгалтерского учета : Разяснение специалиста – 31.07. 2007.
11 А. Ю. Соколов «Управленческий учет накладных расходов» М. 2004 169 б.
12 Кеулімжаев Қ.К., Тулегенов Э.Т. Байдаулетов М.Б. Құдайбергенов Н.А. Шоттардың типтік жоспары: шоттар корреспонденциясын құру методологиясы
13 Ашимова А.А. Басқару есебіндегі өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру. -2010. -№2-181-186 б.А.Е.
14 «Принципы экономичесуой науки» А. Маршалл Издательство: Прогресс 1993 г. - 314 б.
15 З.Н. Әжібаева «Аудит». Алматы 2006. 116 б.
16 Кондраков Н.П. Бухгалтерский, финансовый, управленческий учет. М.: Издательство Проспект, 2007. - 215 б.
17 Абленов Д.О. Аудит: теория и практика. Учеб. – Алматы: Экономика, 2005. – 420 с.
18 Друри К Ведение в управленчесский и производственный учет. Учебник 3-е издательство, перераб. И доп. –М.:Аудит:ЮНИТИ, 1998. 774с
19 Исмагулова Б.,Ережепова Э., Абдижапарова Г., Словарь для студентов. – Алматы: «Аруна» баспасы, 2002ж-38б.
20 Дәуренбекова, Ә.Н.Шығындарды басқару: оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2009. - 157 б.б.
21 Байділдаева М.Т. Өнімнің өзіндік құны және оны төмендету резервтері. -2008. -№125 - 128 б.
22 Бычкова « Практический аудит» С. М. Бычкова, Т. Ю. Фомина «Эксмо» Баспаханасы 2009. -176 б.
23 Соколов А.Ю. Управленческий учет накладных расходов / А.Ю. Соколов. - М.: Финансы и статистика, 2004. - 448 с.
24 Г.А. Юдина, М.Н. Черных – Основы аудита. М.: КНОРУС, 2006. - 296 с.
25 В.И. Подольский – Аудит, М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. - 143 с.
26 Тайгашинова, К. Т. Управленческий учет: учеб. Пособие. - Алматы : Экономика, 2008. - 332 с.
27 http://kz.wikipedia. Үрдіс бойынша кестелер.
28 А.Е. Суглобов, Б.Т. Жарылгасова – Бухгалтерский учет и аудит, М.: КНОРУС, 2005. — 496 с
2 Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366 б.
3 К. Маркс «Капитал» под редакцией И.И. Степанова-Скворцова. М.: Госполитиздат, 1955. -794 с.
4 http://www.peo.kz. Өзіндік құнның калькуляциясы.
5 В. Леонтьев. Современное значение экономической теории К. Маркса // Экономические эссе. Теории, исследования, факты и политика. М., 1990. 408 с.
6 Бухгалтерлік есеп стандарттары, әдістемелік ұсыныстар, Шоттардың типтік жоспары: құжаттар жинағы. - Алматы: Раритет, 2004. – 786 б.
7 Сатмырзаев А.А. Басқару есеп жүйесіндегі калькуляция әдістерінің кейбір мәселелері. -2005 -№3 –242 б.
8 Ф.Г. Назарова «Бухгалтерлік есеп принциптері» - Алматы, 2006. - 95 б.
9 С. Баймұханова 2007 «Қаржылық есеп принциптері» -Алматы, 2007. – 296 б.
10 Бюллютень бухгалтера, № 12, Типовой план счетов бухгалтерского учета : Разяснение специалиста – 31.07. 2007.
11 А. Ю. Соколов «Управленческий учет накладных расходов» М. 2004 169 б.
12 Кеулімжаев Қ.К., Тулегенов Э.Т. Байдаулетов М.Б. Құдайбергенов Н.А. Шоттардың типтік жоспары: шоттар корреспонденциясын құру методологиясы
13 Ашимова А.А. Басқару есебіндегі өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру. -2010. -№2-181-186 б.А.Е.
14 «Принципы экономичесуой науки» А. Маршалл Издательство: Прогресс 1993 г. - 314 б.
15 З.Н. Әжібаева «Аудит». Алматы 2006. 116 б.
16 Кондраков Н.П. Бухгалтерский, финансовый, управленческий учет. М.: Издательство Проспект, 2007. - 215 б.
17 Абленов Д.О. Аудит: теория и практика. Учеб. – Алматы: Экономика, 2005. – 420 с.
18 Друри К Ведение в управленчесский и производственный учет. Учебник 3-е издательство, перераб. И доп. –М.:Аудит:ЮНИТИ, 1998. 774с
19 Исмагулова Б.,Ережепова Э., Абдижапарова Г., Словарь для студентов. – Алматы: «Аруна» баспасы, 2002ж-38б.
20 Дәуренбекова, Ә.Н.Шығындарды басқару: оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2009. - 157 б.б.
21 Байділдаева М.Т. Өнімнің өзіндік құны және оны төмендету резервтері. -2008. -№125 - 128 б.
22 Бычкова « Практический аудит» С. М. Бычкова, Т. Ю. Фомина «Эксмо» Баспаханасы 2009. -176 б.
23 Соколов А.Ю. Управленческий учет накладных расходов / А.Ю. Соколов. - М.: Финансы и статистика, 2004. - 448 с.
24 Г.А. Юдина, М.Н. Черных – Основы аудита. М.: КНОРУС, 2006. - 296 с.
25 В.И. Подольский – Аудит, М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. - 143 с.
26 Тайгашинова, К. Т. Управленческий учет: учеб. Пособие. - Алматы : Экономика, 2008. - 332 с.
27 http://kz.wikipedia. Үрдіс бойынша кестелер.
28 А.Е. Суглобов, Б.Т. Жарылгасова – Бухгалтерский учет и аудит, М.: КНОРУС, 2005. — 496 с
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында
бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті
шарты болып табылады.
Шығындар есебін жүргізу – кәсіпорынды басқарудың ең негізгі құралы.
Өндірісте шығындар есебін жүргізу қажеттілігі заман талабынан туындап
отырған мәселе. Бұл жағдай шаруашылық қызметті жүргізудің қиыншылықтарына
және рентабельдікке деген талаптардың өсуіне байланысты қалыптасқан.
Қазіргі таңда әр кәсіпорынның дайын өнімдерінің өтімділігі, басшылықтың
қабылдаған әр шешімнің тиімділігі мен қаржылық қорытындыларға тигізетін
әсерімен, сонымен қатар өз шығындарының ауқымы туралы нақты нәтижелермен
тығыз байланысты.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңға сәйкес
барлық шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық
есептілікті тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес
өкілдері үшін халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен
есептілікті құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін
Ұлттық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін
анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден-бір ақпараттық жүйе.
Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында
Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт болып отыр [1].
Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды
өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік
көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау – бұл жалпы мекеме және оның жеке
бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға
қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.
Әрбір нарықтағы кәсіпорын жоғарғы деңгейдегі пайданы қамтамасыз ету
шешім қабылдауға ынталы. Осы шартты орындауда негізгі талаптардың бірі
шығындарды азайту болып табылады. Ол үшін:
- өндіріс шығындарының құрамы мен құрылымын білу қажет;
- шығындарды талдап, тиімді пайдалануын, реттеуді және бақылауды
ұйымдастыру;
- шығындарды шектеу, өнімнің сапасына сәйкес және оның бағаның негізі
болатындығынан мәні өте жоғары;
- шығындардың өзгеру заңдылықтарын білу қажет.
Осы мәселеге орай ұйымдарда өндірістік шығындарды есептеу жолдарын
дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары сақталған жағдайда халық шаруашылығының өркендеуіне жол
береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп
арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Нарықтық механизмдерді шынайы қызметі жағдайында шығындардың есебін
нақты жүргізу және олардың бақылануын жетілдіру, сонымен қатар, басқару
есебі шегінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жүргізу қажеттігі
туындайды.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар
туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе
қосымша шығындар сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және
оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп
атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті
үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері
байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Пайда табу ұйымды басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты
ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді
бола бастады. Ол ұйымдағы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін қайта құруды
талап етті [1].
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға
неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны
сақтауға сай келу қажеттілігі ұйымның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке
екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан
диплом жұмысында өнімнің өзіндік құнын анықтау және калькуляциялау
әдістеріне терең мән берілген. Ұйымдар өздерінің есеп саясатында
пайдаланылатын ең тиімді өзіндік құнды калькуляциялау тәсілін таңдап
көрсетуі қажет.
Халықтың сатып алу қабілеті біршама төмендеуіне байланысты ауыл
шаруашылығының өнімдерінің де бағасын реттеу қажет болуда. Сол себепті
бүгінгі қатынастар жағдайында өнімнің құнын дұрыс анықтау, ол үшін ең
тиімді тәсілді пайдалану мәселесі өзекті тақырып саналады. Ұйымның алатын
табысының мөлшері өндірілген өнімнің өзіндік құнына тәуелді.
Кеңес үкіметі кезеңінде орталықтандырылған Мемлекеттік баға белгілеу
жағдайында өнімдердің толық өзіндік құнының есебі үстеме шығындарды өнім
түрлері арасында бөліп тарату арқылы жүргізілген болатын. Қазіргі кездегі
әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы шаруашылық бірліктерінің бөлініп шығуы
басқару есебіне деген қажеттілікті арттырып отыр. Соған сәйкес ұйымдардың
бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық және басқарушылық есеп түрлеріне
бөлінген. Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау – басқару есебінің маңызды бір бөлігі. Өндірілген өнім
бірлігінің өзіндік құны көптеген басқару шешімдерін қабылдауға негіз
болады, оның ішінде:
- қай өнім өндірісін тоқтату немесе жалғастыру;
- құрастырушы бөлшектерді, бұйымдарды өндіру немесе сатып алу;
- өнімге қандай баға белгілеу;
- жаңа жабдықтар сатып алу;
- өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуына өзгерістер енгізу.
Осы жоғарыда аталған жағдайлар зерттеу тақырыбының өзектілігін
анықтайды [2].
Диплом жұмысының ақпараттық методикалық базасына Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңы,
Салық Кодексі және халықаралық Қаржылық есептілік стандарты, ұлттық
қаржылық есептілік стандарттары, ұлттық қаржылық есептілік стандарттарының
типтік шоттар жоспары, Экпресс-Транс ЖШС-ң жарғысы және Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілікке қатысты
заңнамалық, нормативтік құқықтық актілері негіз болды. Сондай-ақ, отандық
авторлардың В. К. Радостовец, К. Т. Тайгашинова мен В. Л. Назарованың және
шет елдік Р. Энтони, К. Друри, Ч. Т. Хорнгрен, А. Д. Шеремет, Т. П.
Карпова, П. С. Безруких сияқты авторлардың монографиялары, оқулықтары мен
оқу құралдары зерделенді.
Зерттеу жұсмысының объектісі. Экпресс-Транс ЖШС мәліметтері
негізінде, аталған кәсіпорынның өндірістік шығындар есебі және аудиті
қарастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Өндірістік шығындар есебін
ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың теориялық және
практикалық сұрақтарын зерттеу. Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
- өндіріс шығындарының жіктелу және өнімнің өзіндік құны мен
калькуляция жөніндегі теориялық сұрақтарды қарастыру;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тәсілдерін зерттеу;
- өндіріс шығындарының синтетикалық есеп шоттарында көрсетілуін
қарастыру;
- Экпресс-Транс жауапкершілігі шектелген серіктестік мысалында
өндіріс;
- шығындары есебін ұйымдастырылуын зерделеу;
- халықаралық тәжірибеде қолданылатын тәсілдерді оқып-үйрену;
- өнімнің өзіндік құнының құрамына талдау жасау;
- өнімнің өзіндік құнын кеміту мен есепті жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған деректер мен зерттеулер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда өндірістік шығындар есебінің теориялық мәселелері
зерделенсе, екінші тарауда өндірістік шығындар есебі, ал үшінші тарауда
өндірістік шығындар аудиті мәселесі қарастырылады.
1. Өндірістік шығындар есебінің теориялық мәселелері
1.1 Өндірістік шығындар: түрлері және жіктеу
Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды
өндірістік үрдіске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік
көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау - бұл жалпы мекеме және оның жеке
бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға
қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау үрдісісі.
Шығындарды топтағанда негізгі пайдаланатын түсініктер:
- шығындар;
- жалпы шығындар;
- өнімді өндіруге шыққан шығындар.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің
ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-
келген қызмет түрі болып табылады.
Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К.Маркс, А.Маршалл.
Д.Миль, Д.Робинсон) шығындарды зерттеуге қомақты үлес қосты.
Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А.Смит
абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо салыстырмалы
шығындар теориясының авторы. Шығындар деген терминді олар, бірлікке
жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, саладағы
кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада
болады. Классиктер шығындарды ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс
бағасы деп те дәлелдеді.
К.Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесін қарастырды. Оның тұжырымдамасы
екі маңызды нәрседен тұрады: өндіріс шығыны және айналым шығыны. Марксистік
концепция бойынша өндіріс шығындары капиталистке тауардың не тұратынын
көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне (тұрақты және айнымалы
капитал) жұмсалған шығындардың сомасы болады. К.Маркс ерекше
капиталистік шығындардан, тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын-ақиқат
өндіріс шығындарынан ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын еңбек
шығындары және капитал шығындарына бөлу капиталистік ұдайы өндіріс
процесіне марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі
болып табылады [3].
ХІХ ғ. соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржинистер
(Менгер, Визер) бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген
психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен (сатушы
көзқарасы бойынша) белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар
төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Маржинистік экономикалық
теорияда шығындар түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі.
Осы кәсіпорнының табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп
түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер шығындарының
субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары,
өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға
түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады деген. Австриялық мектептің
өкілдерінің маржиналисттік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен
байланысты, шығындарды барынша төмендету (минимизация) теориялары пайда
болады [3].
Шығындардың институционалисттік теориясының көрнекті өкілдері
Дж.К.Кларк және Джон А.Гобсон болып табылады. Кларк қосымша шығындар
мәселелерімен айналысқан және шығындардың әр типтерін индивидуалдық,
қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген
ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі
және қоғамдағы еңбек бөлісінің тиімділігі жатады [3].
Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің жолдары
Біріншіден, әлеуметтік–экономикалық Екіншіден, өндіріс
бағыттан қарағанда, шығындар шығындары экономикалық
қоғамдық және кәсіпорын шығындары және бухгалтерлік болып
болып бөлінеді. Қоғам бағытынан бөлінеді.
шығындарға дайын өнімнің құнына
кеткен жанды еңбек және зат түрін
алған еңбек шығындары жатады.
Бухгалтерлік - өнімнің белгілі
мөлшерін өндіруге нақты
жұмсалған өндіріс факторларының
шығындары жатады. Бұл жағдайда
факторлар сатып алынған бағамен
бағаланады.
Сурет 1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнына қосылуына байланысты
шығындардың бөлінуі
Соңғы жылдарда неоинституционалисттік трансакционалдық шығындар
теориясы пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды
өткізу шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайда ұстап тұру үшін т.б.).
Трансциондық шығындар деген ұғымды американдық экономист Р.Коуз енгізді.
К.Эрроу бойынша экономикадағы трансциондық шығындар физикадағы үйкеліспен
сәйкес келеді. Неоинституционалисттер нарықтың функциясы трансциондық
шығындарды үнемдеу болып табылады дейді. Ал оның артықшылығына айырбас
мүшелерінің әрқайсысының ақпарат алуға жұмсалатын шығындардың барынша
төмендеу тенденциясы жатады дейді.
Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады. Бұл
кәсіпорынның өндірістері тұтынылған құрал - жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын көрсетеді [3].
материалдық шығындар
Еңбекақыға жұмсалған шығындар
әлеуметтік қажеттілікке ақша аудару
тағы басқа шығындар (атағандарға енбей
қалған).
Сурет 2. Бухгалтерлік шығындардың өзіндік баптары
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін
алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары өндірілген
құнға тең болады. Бұлар айқын (ақшалай) немесе айқын емес (имплициттік)
шығындарға бөлінеді.
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша
формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы
ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге
жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б.
Айқын емес шығындар деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі
(сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы,
ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада
айқын емес шығындатамызр көрсетілмейді.
Кәсіпорынның жалпы шығындары деп оның тұрақты және айнымалы
шығындарының сомасын айтамыз.
Өнім шығарудың әртүрлі шығын түрлеріне анықтама беріп көрейік.
Жалпы шығын – бұл өнімнің бір легін өндірудегі жиынтық шығын. Сан
жағынан олар өндіріс факторының бағасын тауардың осы мөлшерін өндіру үшін
қажет ететін өндірістің осы факторының бірліктер санына көбейткенге тең
болады. Орташа шығындар - бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы
шығындар. Өндірушіге жалпы шығындар мөлшерін емес, орташа шығындар мөлшерін
білген жөн [4].
Мөлшерлі шығындар ол тауар өндірудің бір бірлігіне ұлғаюы үстіндегі
шығындардың өсуі.
Мөлшерлі (шекті) шығындар тұжырымдамасы шығындарды анықтауға мүмкіндік
тудырып, оның мөлшерін толық бақылайтындықтан да фирма үшін стратегиялық
маңызды болып саналады.
Кесте 1. Өндірістік шығындардың жіктелуі [2]
Негізгі мақсаты, бағыты Шығындардың жіктелуі
Өнімнің өзіндік құнын анықтауда, Кіретін және болған шығындар;
қорларды бағалау және пайданы анықтауТікелей және жанама шығындар
бағытында Негізгі және үстеме;
Өзіндік құнға енетін шығындар және
мерзім шығындары;
Бір элементті және күрделі шығындар;
Ағымдағы және бір ретті
Реттеу және бақылау Реттелетін
реттелмейтін
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға қосылмайтын
шығындар. Бұл шығындарға сату және әкімшілік шығындарды жатқызуға болады.
Материалдық шығындар өндіріске кететін ең күрделі элемент болып
табылады, оның өндірістегі шамасы 60-90%-ды құрайды, тек салалық өндіріске
ғана оның шамасы аз болып келеді. Материалдық шығындар құрамы бір текті
болып келмейді, оның құрамы шикізаттар мен материалға кеткен шығындардан
тұрады. Соған қатысты шикізаттар мен материалдардың құрамына коммисиондық
сыйақылар, брокерлік және тағы басқа делдалдық қызметтерді төлеуге кететін
төлемдер кіреді. Өнімді өндіру кезінде сатып алынған шикізаттар мен
материалдардың құны өнімнің өзіндік құнына қосылған құнға төленетін
салықсыз кіреді [1].
Қолданылатын материалдардың тиімділігін көтеру мақсатында өндіріске
ресурстарды сақтайтын, аз қалдықты және қалдықсыз технологияларды енгізу
елеулі әсер етеді. Материалдарды рационалды қолдануының бір шарты ол –
материалдық шығындарды нормалау. Материалдық ресурстар нормасы – ол өнімнің
бір данасын жасауға немесе техникалық операциялардың жасалуына белгіленген
сапада материалдардың, шикізаттардың және тағы басқа максималды түрде
қолданылатын саны, мөлшері.
Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орынды өнімнің өзіндік құны алады.
Өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады [1].
Сурет 3. Материалдық шығындар
Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орынды өнімнің өзіндік құны алады.
Өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады [2].
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Сондықтан да шығындарды жіктеу өндірістік есептің маңызды
элементі болып табылады. Әдетте, топтау қағидаларына калькуляция баптарының
номенклатурасы сәйкес келеді. Өзіндік шығындарды дұрыс есептеу үшін оның
ғылыми негізделген жіктелімі аса қажет.
Өнімнің өзіндік құны – әрбір кәсіпорынның жұмысының негізігі
көрсеткіші. Өнімнің өзіндік құнының өсуі мен төмендеуі арқылы ол
кәсіппорынның жұмысының сапасы туралы айтуға болады. Өнеркәсіптің жұмысының
жақсы немесе жаманын өзіндік құнының бағасынан көруге болады.
Өзіндік құнның төмендеуі – өндірістің рентабелділігінің өсуінің ең
маңызды факторы болып келеді. Өзіндік құнның төмендеуі халық қолданылатын
тауарлардың бағасының төмендеуіне тікелей әсер етеді [4].
Сурет 4. Шығындың топталуы
Кірістік шығындар – қолда бар және сатып алынған ресурстар, келешекте
табыс әкелуі ықтимал шығындар.
Өткен шығындар-олар келешекте табыс әкелу қабілетін жойған ресурстар.
Тәжірибеде шығындар келесідей топтастырылады:
1) құрамы бойынша;
2) түрлері бойынша;
3) өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша;
4) өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша;
5) өндіріс көлемі бойынша;
6) шығындардың тиімділігі бойынша.
Құрамы бойынша бірэлементті және кешенді шығындар деп жіктеледі:
Бірэлементті шығындар – бір элементтен тұратын шығындар (еңбекақы,
материалдар, ақша аударулар).
Кешенді шығындар – бірнеше элементтен тұратын шығындар (барлық
элементтер кіретін цехтық шығындар.
Шығындардың түрлері бойынша шығындар екі топқа топтастырылады -
шығындар элементі бойынша және калькуляция баптары бойынша [5].
Тікелей еңбек шығындары – жұмысшыға нақты өнімді дайындағаны үшін берілетін
еңбекақы.
Шығындардың экономикалық мазмұнына сәйкес құрылыс кәсіпорынының
өндірістік және коммерциялық қызметтерде орын алатын шығындар келесі
элементтері бойынша топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
- әлеуметтік қажеттіліктерге ақша аударулар;
- құрал-жабдықтардың тозуы (амортизация);
- басқа да шығындар.
Сурет 5. Өндірістің процесіндегі экономикалық ролі бойынша шығындардың
бөлінуі
Сурет 6. Өнімнің өндірістік өзіндік құнына қосылуына байланысты
шығындардың бөлінуі
Бұйым дайындау үшін кәсіпорын шикізат, материалдар мен жанармай алуға
қаражат жұмсайды. Жұмыс барысында машиналар, құрал-жабдықтар қолданылады.
Тозған техникаға ремонт жасау мен оны ауыстыруға тағы да шығындар кетеді.
Өнім өндіруге кәсіпорынның барлық жұысшылары қатысады, сондықтан оларға
жалақы төленеді. Шығарылған өнімді сатуға кәсіпорын тағы да белгілі бір
қаражат сомасын жұмсайды. Егер де біз осы шығындардың барлығын ақшалай
түрде көрсетсек, өнімнің өзіндік құны шығады. Яғни, өнімнің өзіндік құны –
кәсіпорынының өндірісі мен сатуға кететін шығындардың ақшалай көрінісі.
Әрбір істелген өнімнің өзіндік құнын табу үшін өнімнің бір данасына кеткен
шығындарды есептеп шығарады. Калькуляциялауда барлық шығындар шығыстардың
баптары бойынша бөлінеді: шикізат пен материалдар, технологиялық
қажеттіліктерге жанармай мен қуат, негізгі өндіріс жұмысшыларына жалақы,
өнімнің жаңа түрін кететін шығыстар [5].
Калькуляция өнім, бұйым өндіруге зауыт бойынша және әрбір цех бойынша
қанша қаражат жұмсалатынын шығарып береді. Оның көмегімен қандай шығындар
өндіріспен, ал қайсысы оны басқарумен және қызмет көрсетумен тікелей
байланысты екенін көрсетіп, кәсіпорынға өнім өндіруге және оны сатуға қанша
қаражат керек екенін анықтайды.
Шығындар туралы барлық мәліметтерді қарастырғаннан кейін өзіндік құнның
түрлері мен мән-мазмұны, шығындардың классификациясы туралы баяндайық.
Жоспарлық өзіндік құн кәсіпорының нақты сол кездегі өндіріс мен оның
техникалық жағдайына сәйкес керек шығындар. Олар материалдардың шығыстары,
еңбек шығындары және құрал-жабдықты қолданудың жоспарлық нормасы жүзінде
есепке алынады.
Нақты өзіндік құн өнім шығаруға нақты кететін шығындармен анықталады.
Жүйелі түрде қалыптасуына байланысты өзіндік құнды технологиялық,
цехтық, өндірістік және толық деп қарастырады. Технологиялық өзіндік құн
жаңа техниканың түрлерін бағалап, арасынан ең тиімдісін таңдауға қолданады.
Ол өзіне белгілі бір өнімді жасау операциясына тікелей қатысы бар
шығындарды жатқызады. Цех бойынша өзіндік құн кең ауқымды шығындар
түрлерін қамтиды: технологиялық өзіндік құннан басқа цехтың жұмысын
ұйымдастыру мен оны басқаруға кететін шығындар. Өндірістік өзіндік құнға
өнімді дайындауға кететін барлық цехтардың өндірістік шығындары мен
кәсіпорынды басқаруға кететін жалпы шығыстар кіреді. Толық өзіндік құнға
өндірістік құн мен өндірістік емес шығыстар кіреді. Жеке және ортасалалық
өзіндік құнның түрлерін бөліп қарастыру көтерме бағаны анықтаудың базасын
шығаруға мүмкіндік береді. Өндіріске жеке кәсіпорының шығындары мен өнімді
сатуға кететін шығындар жекеленген өзіндік құнын құрайды. Ортасалалық
өзіндік құн әр сала бойынша белгілі бір өнімді өндіруге кететін шығындарды
сипаттайды [2].
Материалдық шығындар өндірісте жалпы шығындардың 60-90%-н құрайды.
Материалдық шығындарға кіреді:
- Сырттан алынатын шикізат пен материалдың құны;
- Сатып алынған материалдардың құны;
- Шалафабрикаттар мен сатып алынатын құрамдас бөліктердің;
- Басқа ұйымдардың көрсеткен қызметтері мен жұмыстарының құны;
- Табиғи шикізаттың құны;
- Технологиялық қажеттіліктерге, қуат өндіруге, ғимаратты жытуға,
көліктік қажеттіліктерге сырттан алынатын жанармайдың құны.
Сатып алынатын барлық қуаттың түрлері.
Экономикалық негізде өндіріс пен өнімді сатуға кететін шығындар
экономикалық элементтер мен калькуляциялық баптар бойынша шығыстарға
бөлінеді.
Сурет 7. Экономикалық элементтер
Материалдық шығындарға кіреді:
- Сырттан алынатын шикізат пен материалдың құны;
- Сатып алынған материалдардың құны;
- Шалафабрикаттар мен сатып алынатын құрамдас бөліктердің құны;
- Басқа ұйымдардың көрсеткен қызметтері мен жұмыстарының құны;
- Табиғи шикізаттың құны;
- Сатып алынатын барлық қуаттың түрлері;
- Технологиялық қажеттіліктерге, қуат өндіруге, ғимаратты
жылытуға, көліктік
қажеттіліктерге сырттан алынатын жанармайдың құны.
Өзіндік құнға кіретін материалдық ресурстардың
шығындарынан сатылатын қалдықтардың құны алынып тасталынады.
Экономикалық элементтердің шығындарының классификациясы бойынша нақты
бұйымды өндіруге тікелей қатысты шығыстарды анықтау мүмкін емес. Сол
себепті, калькуляциялық баптар бойынша шығындардың топтамасын жасайды [2].
Калькуляциялық баптар:
- Сатылатын жарамсыз қалдықтардан бөлек шикізат пен материалдар;
- Құрамдас бұйымдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар;
- Технологиялық қажеттіліктерге жанармай мен қуат;
- Негізгі өндіріс жұмысшыларының негізі еңбекақысы;
- Негізгі өндіріс жұмысшыларының қосымша еңбекақысы;
- Әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- Құралдың тозуы және басқа да арнайы шығыстар;
- Технологилық құралды күтіп ұстау мен оны қолдану шығыстары;
- Цехтық шығыстар;
- Жалпы зауыттық өндірістік шығыстар;
- Өндірістен тыс шығыстар.
Шығындарды бөлімшелерге бөлгенде келесідей классификациялық белгілер
негізге алынады:
- Өндірістік процесске қатысы;
- Өзіндік құнға аударуы;
- Өндірістің көлеміне тәуелділік.
Өндірістік процесске қатысты шығыстар тікелей және үстеме, өзіндік
құнға қатысты тікелей және жанама, өндіріс шығындарының көлеміне байланысты
шығыстар пропорционалдық және пропорционалдық емес болып бөлінеді. Өзіндік
құнды қарастырып зерттеу үшін негізгі статистикалық әдістер қолданылады.
Топтау әдісі өнімнің өзіндік құнының құрылымын оның элементтері мен баптары
бойынша зерттеу кезінде қолданылады. Бұл әдіс шикізаттың, материалдың,
жанармайдың, қуаттың шығысының көлемін қарастыруға мүмкіндік береді.
Элементтер бойынша шығындарды топтау бізге таза өнімнің көлемін өлшеуге
мүмкіндік береді [4].
Калькуляциялық баптар бойынша топтау барлық шығыстарды нақты белгілері
бойынша бөлуге мүмкіндік береді. Бұл топ жекеленген учаскелердің
өндірісінің шығындарын көрсетіп, әрбір учаскенің өнімнің өзіндік құнына
үлесін анықтауға мүмкіндік береді.
Графикалық әдіс өзіндік құнның құрылымы мен онда болып жатқан
өзгерістерге бақылауға мүмкіндік береді.
Өнімді өндеуге кететін кәсіпорынның шығындары экономикалық табиғаты
мен көлеміне байланысты әртүрлі болғандықтан, толық өзіндік құны бойынша
үлес салмағы әр түрлі болады.
Өзіндік құнның қазіргі деңгейі қандай факторлардың негізінде пайда
болғанын және қандай мөлшерде бұл факторлар өзіндік құнға әсер еткенін
анықтау үшін әртүрлі шығыстарды топтарға немесе шығындар элементіне бөлу
қажет.
Бұл топтың негізіне сол шығыстың экономикалық құрамы жатқызылады.
Шығындарды экономикалық элементтер бойынша бөлу олардың екі негізгі
тобын бөліп қарастыруға мүмкіндік береді: қолданылған материалдар,
шикізаттар мен амортизацияның құнымен көрсетілетін алдыңғы кезеңдегі
шығындар және жұмысшыларға әлеуметтік қажеттіліктерді алып тастағандағы
шығыстар. Өзге шығындардың 23-і материалдық шығындарға жатады [6].
Элемент бойынша шығындар классификациясы пайда болған орны мен өнім
өндірудің әр кезеңі бойынша өзіндік құнының құрылу процесі болып табылады.
Тәжірибеде келесідей калькуляциялық баптар бойынша шығындардың типтік
топтамасы қолданылады:
- шикізат пен материалдар, шалафабрикаттар мен өндірістік
қызмет, жанармай мен технологияға керек қуат;
- өндірістік жұмысшылардың жалақысы;
- әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- машиналар мен өндірістік құралдарды сақтап, қолдануға
кететін шығыстар;
- жалпыөндірістік шығыстар;
- ақаудан болған жоғалтулар;
- жалпышаруашылық шығыстар;
- коммерциялық шығыстар.
Аталып өткен шығындар өндірістің құрылымына байланысты өзгеруі
мүмкін.
Берілген баптар бойынша өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы
жасалады. Сондықтан да бұл баптар калькуляциялық деп аталады.
Әрбір калькуляциялық бапта шығындардың экономикалық элементтері
болады. Мысалы, жалпыөндірістік пен жалпышаруашылық шығыстардың құрамына
еңбекақы, негізгі өндіріс қорлары, жанармайға кететін шығын, қуат және
көмекші материалдарға кететін шығыстар кіреді.
Жалпыөндірістік шығыстардың құрамына аталғандардан басқа да өндірістік
емес шығыстар кіреді: тұрып қалған үшін төлемдер, цехтарда бұйымдардың
бұзылғаны үшін төлемдер.
Өндірістік ұйымдастыру бойынша шығыстар және ұйымды басқару
жалпышаруашылық шығыстарға жатады. Коммерциялық шығыстардың есебі бөлек
жүргізіледі. Кәсіпорының өндірістік бөлімінің жұмысшыларының жалақысы
элементтер бойынша бөлінген кезде Еңбекақы шығындары элементіне бірігеді
[6].
Өзіндік құнды калькуляциялағанда барлық шығындар тікелей және жанама
шығындар болып бөлінеді.
Тікелей шығындар нақты шығарылған өнімнің түріне байланысты өнімнің
өзіндік құнына тікелей апарылады. Бұл шығындарды өнім өндіруге қаншалықты
қажеттігін және оның құрамын алдын-ала толық анықтауға мүмкіндік болады.
Тікелей шығындарға жататындар: шикізат шығындары, өндірістік жұмысшылардың
жалақысы мен материалдар, яғни бұлар бастапқы шығындар болып табылады [5].
Жанама шығындар жекелеген өнім түрлерінің құнына тікелей емес, жанама
түрде бөлінеді. Олар өнімнің өзіндік құнына әртүрлі әдістердің көмегімен
(жүктеме, пайыз, коэффициенттер) арқылы жанама жолмен қосылады. Жанама
шығындар жалпы өнеркәсіптегі бірнеше өнім түрлеріне қатысты шығындар. Бұл
шығындарға әдеттегідей өндірістік үстеме шығындар жатады, яғни ол
шығындарды бір өнім түріне тікелей апаруға келмейтін, сондықтан бұл
шығындардың жалпы қосындысын белгілі бір арнайы қойылымдар арқылы
шығарылған өнімнің өзіндік құнына қосады. Жанама шығындарды өндірістік
жұмысшыларының жалақысы шығындары немесе тікелей шығыстарға пропорционалды
түрде бөліске салады [6].
Шығындардың барлық түрі өнімнің белгілі бір түріне апарылмайды.
Олардың көбісі алдын-ала анықталып, содан кейін ғана әр түрлі бұйымдардың
арасында орналастырылады. Сондықтан шығыстар тікелей және жанама болып
бөлінеді. Оларды калькуляциялық баптар бойынша шығындар топтамасы анықтап
белгілейді.
Сурет 8. Өндіріс пен сату өзгергендегі айнымалы шығындар динамикасы
Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық шығындар деп екі
топқа бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір
уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады [6].
Жартылай тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланысты болады, бірақ
оған тікелей пропорционалды емес:
- олар сатылы түрде өседі, белгілі бір деңгейге дейін тұрақты
болып келіп, одан кейін айнымалы шығынға өзгереді;
- оларды қасиетіне қарай тұрақты немесе айнымалы шығындарға
жатқызады.
Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын жоспарлау мен есепке алудың
нормативтік құжаттары, сондай-ақ қаржылық есеп бойынша оқулықтарда өндіріс
шығындарын келесі топтастыру белгіленген:
- құрамы бойынша бір элементтік және жиынтық;
- түрлері бойынша шығын элементтері мен калькуляция баптары;
- мақсаты бойынша негізгі және үстеме;
- өндіріс көлеміне қатысы бойынша тұрақты және айнымалы ;
- жекелеген өнімдерді өзіндік құнға жатқызу әдісі бойынша тікелей
және жанама;
- шығындар сипаты бойынша өндірістік және өндірістік емес;
- жоспармен қамту дәрежесі бойынша жоспарланатын және
жоспарланбайтын.
1.2 Экпресс-Транс ұйымының сипаттамасы
Экпресс-Транс жауапкершілігі шектелген серістестік болып табылады.
Серіктестік 2004 жылы 16 тамызда Алматы қаласының әділет Министрлігінде
тіркелген, № 25381-1958-ЖШС, орналасқан жері Алматы қаласы Белинский
көшесі. Дәрежесі бойынша коммерциялық ұйым болып табылады, меншік нысаны
жеке меншік. 2004 жыдың 18 тамызынан бері қосылған құн салығының төлеушісі
болып табылады және Алматы қаласының салық комитетінде сериясы 58305
№0004959 тіркеуге алынған.
Толық атауы: Экпресс-Транс жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Қысқартылған атауы: Экпресс-Транс ЖШС.
Атқаратын негізгі қызметі – тасымалмен айналысу.
Серіктестіктің жарғылық капиталының алғашқы жариялаған мөлшері
12000000 теңгені құрады.
Экпресс-Транс ЖШС заңды тұлға болып табылады, азаматтық құқықтары
бар және Қазақстан Республикасының заңнамалық талаптары бойынша оларға
қайшы келмейтін және тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге асыруға
құқылы. Негізінен қызметін заңдарға және өз Жарғысына сәйкес жүргізеді.
ЖШС өз иелігіндегі мүліктеріне қатысты өз міндеттемелеріне жауапты
болады. Серіктестіктің мөрі, тауарлық белгісі, фирмалық бланкісі, дербес
есеп шоты бар.
Сурет 9. Ұйымның құрылымы
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкін негізгі және айналым қорлары
және басқа да серіктестіктің балансында көрсетілетін құндылықтар жиыны
құрайды. Мүліктерге серіктестіктің меншік құқығы бар. Мүліктерді
қалыптастыру көздері:
- ақша және материалдық жарналар;
- серіктестік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,
өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе,
басқарма, қызмет түрлері;
- өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да
шаруашылық қызметтен алынған табыстар;
- бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері;
- Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резервтік капитал
есебінен жабылады.
Жоғарғы басқару ұйымы келесідей мәселелерді шешуге өкілетті:
- фирма атауын, мекен-жайын өзгерту, Жарғысын өзгертіп жаңа
нұсқасын қабылдау; қызмет бағытын өзгерту;
- жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
- ревизиялық комиссияны қызметке алу, босату, оның есептілігі мен
қорытындысын қабылдау;
- қайта құрылуы мен жойылуы, жойылу комиссиясын тағайындау;
- атқару ұйымдарын, директорды тағайындау, ішкі ережелерді бекіту;
- басқа субъектілерге қатысуы жөнінде шешім қабылдау;
- мүлкін кепілдікке беру жөнінде шешім қабылдау;
- қосымша жарналар жөнінде шешім қабылдау және т.б.
- Ағымдағы басқаруды директор жүзеге асырады. Директордың
өкілеттігіне келесідей мәселелер кіреді:
- қызметкерлерді келісім шарт негізінде қызметке алу және босату;
- жылдық балансты құрастыру;
- қаржыландыруды бекіту;
- қаражаттардың жұмсалуы жөнінде сметаны бекіту.
Қызметкерлерге жалақы тағайындау, төлеу формасы мен жүйесін таңдау
директордың өкілеттігінде. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өз өнімін
келісім шарт бойынша келісілген баға бойынша сатуға құқылы.
Ең алдымен, Экпресс-Транс ЖШС-нің 2010 жылдың 31 желтоқсанына
қатысты құрастырылған бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша активтері мен
пассивтерінің құрамына және құрылымына талдау жасаймыз.
Кесте 2. Экпресс-Транс ЖШС-нің активтерінің құрамы мен құрылымын талдау
[Қосымша А]
Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, (+,-)
№ Көрсеткіштер
мың. тг. % мың. тг. % мың. тг. %
1 2 3 4 5 6 7 8
1 1. Активтер 435343307100 572000555 100 +136657248 +24,1
құны,
барлығы
2. Ұзақ 37301046085,68 497623148 86,99 +124612685 +16,1
2 мерзімді
активтер
Кесте 2 жалғасы
№ Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, (+,-)
мың. % мың. % мың. Тг. %
тг. Тг.
1 2 3 4 5 6 7 8
3 3. Ағымдағы 659 0,00015691760 0,0036+691101 +99,91
4 Оның ішінде: 29572047 6,79 12407202 2,17 -17164845 -56,6
ТМҚ
5 Ақша 897363 0,2 403674 0,8 -493689 -54,5
қаражаттары
Кесте деректері бойынша мынандай қорытынды жасауға болады. 2010 жылдың
соңында жыл басымен салыстырғанда активтердің жалпы құны (+136657248) мың
теңгеге, сәйкесінше (+24,1%)-ға артқан. Ұзақ мерзімді активтер құрамы жыл
соңында (+124512685) мың теңгеге, (+16,1%)-ға кемігенімен, жалпы актвитер
құрамындағы ұзақ мерзімді активтердің үлесі жыл басында 62,51%, ал жыл
соңында 54,06% құрағанын көреміз. Бұл компания үшін, әрине, қолайлы жағдай
болып табылады. Осы есепті жыл қорытындысы бойынша қысқа мерзімді
активтердің жалпы активтер құнындағы үлесі көбейген, 45,94%. Бұл да жалпы
шектеу шеңберіне сәйкес келеді. Қысқа мерзімді активтер құрамында сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштарының және ұйымның
ақша қаражаттарының азайғанын көріп отырмыз. Әсіресе ақша қаражаттарының
мөлшері 54,5%-ға, тауарлық-материалдық қорлар мөлшері керісінше 56,6%
мөлшеріне кеміген. Ақша қаражаттарының ТМҚ сатып алуға жұмсалуы мүмкін.
Кесте мәліметтеріне сүйене отырып баланстың активті баптарына қатысты
бірқатар көрсеткіштерді анықтауға болады. Алғашқы көрсеткіш – ағымдағы
активтердің жұмылдырылу коэффициенті – ағымдағы активтердің баланс
валютасындағы үлесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш өткен жылы 0,00015 %, ал
есепті жылы 0,0036% көрсетіп тұр, яғни бұл көрсеткіштің артуы ұйымның
үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, кредиторлармен есеп айырысу
мүмкіндігін көрсетеді. Жұмылдырылған және жұмылдырылмаған қорлардың өзара
қатынасы коэффициенті ағымдағы активтердің ұзақ мерзімді активтерге
қатынасы арқылы анықталады. Біздің ұйым бойынша өткен жылы (659373010460)
0,000006 ал есепті жылы (691760497623148) 0,085 тең болған. Негізі
теориялық көрсеткіш 0,5-тен кем болмауы қажет. Ұйымның бұл көрсеткіші
есепті жылы теориялық мәннен сәл ғана артық болғанын, ал есепті жылы өте
жақсы деңгейде екенін көреміз. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса,
соншалықты ұйымның қаржылық тұрақтылығы арта түспек.
Келесі көрсеткіш ұйымның мүлкі құрамындағы негізгі құралдардың шынайы
құны көрсеткіші болып табылады. Біздің ұйым бойынша негізгі құралдар үлесі
өткен жылы 61,88% болса, есепті жылы 54,06%-ды құраған, яғни қалыпты
мөлшерде. Негізгі құралдардың тозу коэффициенті негізгі құралдардың
техникалық жағдайын сипаттайды. Бухгалтерлік баланстан тозу жөнінде қосымша
мәліметтер алып тозу коэффициентін анықтаймыз. Бұл көрсеткіш негізгі
құралдардың тозу сомасының бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталады.
Талдаудың келесі кезеңі ұйымның бухгалтерлік балансы негізінде
пассивтер құрамы мен құрылымын талдау болып табылады. Ол үшін баланс
негізінде аналитикалық кесте құрастырып аламыз.
Кесте 3. Экпресс-Транс ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымын талдау
[Қосымша А]
№ Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер,
(+,-)
мың. тг. % мың. тг. % мың. %
тг.
1 2 3 4 5 6 7 8
2 1. Аванстық 463930 100 492035 100 +28105 +6,05
капитал,
барлығы
2. Меншікті 99821 21,52 190720 38,76 +90899 +91,06
3 капитал
4 Қарыз 364109 78,48 301315 61,24 +16,1
капиталы:
1. Ұзақ 663367138 42,61 668845134 14,16 -128015-64,76
мерзімді
5 міндеттемелер
6 2. Ағымдағы 3134496 35,87 2117860 47,08 +65221 39,19
міндеттемелер
7 Тәуелсіздік 0,2152 0,3876
коэффициенті
21
Кестеде көрсетілгендей жалпы мүліктер құнындағы меншікті капитал
сомасының үлесі төмен екендігін көруге болады: 2009 жылы 21%-ға, 2008 жылы
39%-ға жуық. Жалпы ұйымның меншікті капиталының үлес салмағы өте аз
болғандықтан ұйымның сырттан тартылған капиталға тәуелді екендігін көреміз.
Кесте мәліметтері бойынша қорлану көздері де (+28105) мың теңгеге,
сәйкесінше (+6,05%)-ға артқанын көреміз. Инвестицияландыру коэффициенті
меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасы арқылы анықталады. Өткен
жылы инвестицияландыру коэффициенті 0,35 пунктте болса, есепті кезеңде 0,75
пунктке артқан.
Активтердің қалыптастыру көздерін талдау барысында меншікті және қарыз
капиталының нақты мөлшері анықтайды, олардың өзгерісінің себептері
анықталады және баға беріледі, себебі ол ұйымның қаржылық тұрақты капиталы
болып табылады. Активтердің қалыптасуының көздерін талдау арқылы келесі
коэффициенттерді анықтаймыз:
1) тәуелсіздік коэффициенті
Бұл көрсеткіш ұйымның сырттан тартылатын капиталға қаншалықты тәуелсіз
екенін, яғни меншік капиталының мөлшерін көрсетеді.
Кт=МКБВ
(1)
Бұл коэффициенттің өсуі ұйымның қаржылық тәуелсіздігінің артқанын
білдіреді.
Коэффициенттің нормативтік мәні кт=0,5 деп алынады.
К=282774607 435343307=0,65 К=225277239 572000555=0,4
Бұл коэффициенттің өсуі, яғни 2009 жылы 0,03 көрсеткішке өссе, 2010
жылы 0,25 көрсеткішіне төмендегені көреміз.
2) тәуелділік коэффициенті
Бірінші коэффициентке кері көрсеткіш, жалпы БВ-ғы қарыз капиталының
үлесін көрсетеді.
Кт=қарыз капиталыБВ=1-тәуелсіздік коэффициенті.
Бұл коэффициент мәнінің жоғары болуы ұйымның сырттан тартылған
капиталға тәуелділігінің артуын сақтайды.
СТК=БВ-МК
(2)
СТКб=797277794
СТКс=718117914
Кс=718117914 435343307=1,65 Кб=797277239 572000555=1,39
Бұл коэффициент мәнінің жоғары болуы ұйымның сырттан тартылған
капиталға тәуелділігінің артуын сақтайды. 2010 жылдың басында 1,39
көрсеткіштен 1,65 көрсеткішіне жетіп, сырттан тартылған ақша қаражаты
көбейіп, ұйымның сырттан тартылған капиталға тәуелділігінің жоғарылауын
байқаймыз.
3) қаржыландыру коэффициенті
Ұйымның қызметінің қандай бөлігінің меншікті қаражат есебінен, ал
қандай бөлігінің сырттан тартылған қаражат есебінен қаржыландырып тұрғанын
көрсетеді:
Кқ=МКСТК
(3)
Кс= -282774607 718117914=-0,4 Кб=-225277239 797277794=-0,3
Коэффициент мәнінің жоғары болуы банкирлер мен инвесторлар үшін
қаржыландырудың тиімділігін сипаттайды. Егер коэффициент мәні 1-ден төмен
болса, онда ұйым мүлкінің басым бөлігі қарыз капиталы есебінен
қалыптасатынын және ұйым төлем қабілеттілігі төмен дәрежеде деп сипаттайды.
4) меншікті және сырттан тартылған капиталдың өзара қатынастарының
коэффициенті.
Бұл коэффициент активтерге салынған меншікті қарыздардың әрбір 1
теңгесіне қанша қарыз капиталының тартылғанын сипаттайды.
Көқ=СТКМК
(4)
Кс=718117914 -282774607=-2,5 Кб=797277794 225277239=-3,54
Бұл коэффициенттің қалыпты мөлшері 1-ден төмен болуы тиіс. Егер 1-ден
жоғары болса, онда ұйымның қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығы қалыпты
жағдайда деп түсіну керек.
5) Қаржылық тұрақтылық коэффициент немесе инвесторларды жабу
коэффициенті.
Бұл ұйымның меншікті капиталдың қарыз капиталынан (ұ.м.) баланс
валютасындағы үлесін сипаттайды.
Кқт=МК+ҰММБВ
(5)
Кс=-282774607 + 663367138 435343307
Кб=-225277239 +689845134 572000555=0,8
коэффициентінің қалыпты мәні 0,9-ға тең деп алынады.
6) ұзақ мерзімді қарыз капиталын тарту коэффициенті.
Бұл активтерді қаржыландыруға тартылатын ұзақ мерзімді несиелер мен
қаражаттарының үлесін сипаттайды және қарыз капиталының тиімді қолданылуын
көрсетеді.
Кқкт=ұзақ мерзімді міндеттемелерМК+ұзақ мерзімді міндеттемелер (6)
Кс=663367138 380592531=1,7
Кб=689845134 -225277239+689845134=0,8
7) Инвестицияландыру коэффициенті капиталын құрудың тиімді қалыптасуын
анықтауға мүмкіндік береді.
Ки=МКНҚ
(7)
Коэффициент мәні жоғары болса, онда меншікті қарыздар тек НҚ-ды сатып
алуға ғана емес, басқа мақсаттарға да қолданылады.
Меншікті капиталды талдау.
Меншікті капиталды талдау барысында ең алдымен ұйымның қызметінің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін меншікті айналымдар мөлшерін анықтау керек.
МАҚ=МК-ұ.м.а.
(8)
Кс=-282774607 372994710=-0,8 Кб=-225277239 497602424=-0,5
Бұдан кейін Меншікті Айналым капиталының жалпы меншікті капитал
құнындағы үлес салмағын анықтау керек. Бұл қаржылық тұрақты көрсеткішін
маневрлік коэффициент деп атайды.
Км=МАҚМК
(9)
Коэффициент мәнінің жоғары болуы ұйымның қаржылық жағдайына әсер
етеді.
Км ≥ 0,5 деп алынады.
Маневрлік коэффициенттің деңгейі ұйым қызмет атқаратын салаға тікелей
байланысты. Қор сыйымдылығы артқанда өндіріс деңгейі төмен, ал материал
сыйымдылығы жоғарылайды, коэффициент мәні жоғары болуы мүмкін.
Кесте 4. Экпресс-Транс ЖШС 2010 ж. 31 желтоқсанға пайда және зиян туралы
есептілігі [Қосымша Ә]
№ Көрсеткіштердің Жолдың кодыАғымдағы жыл Өткен жыл
атауы
1 2 3 4 5
2 Табыс 296365940 446013437
3 Сатылған
тауарлар мен 325986777 303078645
қызметтердің
өзіндік құны
4 Әкімшілік 60076974 114680211
шығыстар
5 Басқа да 11285929 152841297
шығыстар
Кесте 4 жалғасы
№ Көрсеткіштердің Жолдың кодыАғымдағы жыл Өткен жыл
атауы
1 2 3 4 5
6 Басқа да табыстар 50334962 4343658
7 Қаржыландыруға 6848590 63677330
кеткен шығыстар
8 Салық салынғанға 92150129 183920388
дейінгі пайда(зиян)
9 Бөлінбеген пайда 120026660 142934792
Экпресс-Транс ЖШС-ң пайда және зиян туралы есептілігін қарастырайық:
Өткен кезеңде сатылған тауарлар мен қызметтердің өзіндік құны
303078645 теңгені құраса, ал ағымдағы жылда 325986777 теңгені құрап,
22907985 теңгеге өскенін көреміз.
Өткен кезеңдегі әкімшілік шығыстар 114680211, ал ағымдағы жылда
60076974 теңгені құрап, әкімшілік шығыстардың әлдеқайда төмендегенін көре
аламыз.
Басқа да шығыстар өткен кезеңде 152841297 теңгені құрап, ал ағымдағы
жылда 11285962 теңгені құрады. Бұл жалпы негізде алғанда шығыстардың
төмендегенін көрсетеді.
Басқа да табыстар өткен кезеңде 4343658 теңге, ал ағымдағы кезеңде
50334962 теңгені құрап 45 991 304 теңгеге өскенін көрсетеді.
Қаржыландырудан шығыстар өткен кезеңде 63677330, ал ағымдағы кезеңде
6848590 теңгені құрап, шығыстардың 56828740 теңгеге азайғанын көре аламыз.
Салық салғанға дейін пайда (зиян) -183920388 теңге, ал ағымдағы жылда
57497268 теңгеге төмендеп, қарыздардың азайғанына алып келді.
Табыс өткен кезеңде 446013437 теңгені құраса, ағымдағы кезеңде
446013437 теңгені құрап, табыстың әлдеқайда төмендегені көреміз.
Кесте 5. Ақша қаражаттарының қозғалысы (тікелей әдіс) есептілігі 2010 ж. 31
желтоқсан [Қосымша Б]
№ Көрсеткіштердің атауы Жолдың Ағымдағы Өткен кезең
коды кезең
1 2 3 4 5
2 І. Операциялық қызметтен
2 түскен ақша қаражаттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында
бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті
шарты болып табылады.
Шығындар есебін жүргізу – кәсіпорынды басқарудың ең негізгі құралы.
Өндірісте шығындар есебін жүргізу қажеттілігі заман талабынан туындап
отырған мәселе. Бұл жағдай шаруашылық қызметті жүргізудің қиыншылықтарына
және рентабельдікке деген талаптардың өсуіне байланысты қалыптасқан.
Қазіргі таңда әр кәсіпорынның дайын өнімдерінің өтімділігі, басшылықтың
қабылдаған әр шешімнің тиімділігі мен қаржылық қорытындыларға тигізетін
әсерімен, сонымен қатар өз шығындарының ауқымы туралы нақты нәтижелермен
тығыз байланысты.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңға сәйкес
барлық шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық
есептілікті тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес
өкілдері үшін халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен
есептілікті құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін
Ұлттық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін
анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден-бір ақпараттық жүйе.
Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында
Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт болып отыр [1].
Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды
өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік
көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау – бұл жалпы мекеме және оның жеке
бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға
қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.
Әрбір нарықтағы кәсіпорын жоғарғы деңгейдегі пайданы қамтамасыз ету
шешім қабылдауға ынталы. Осы шартты орындауда негізгі талаптардың бірі
шығындарды азайту болып табылады. Ол үшін:
- өндіріс шығындарының құрамы мен құрылымын білу қажет;
- шығындарды талдап, тиімді пайдалануын, реттеуді және бақылауды
ұйымдастыру;
- шығындарды шектеу, өнімнің сапасына сәйкес және оның бағаның негізі
болатындығынан мәні өте жоғары;
- шығындардың өзгеру заңдылықтарын білу қажет.
Осы мәселеге орай ұйымдарда өндірістік шығындарды есептеу жолдарын
дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары сақталған жағдайда халық шаруашылығының өркендеуіне жол
береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп
арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Нарықтық механизмдерді шынайы қызметі жағдайында шығындардың есебін
нақты жүргізу және олардың бақылануын жетілдіру, сонымен қатар, басқару
есебі шегінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жүргізу қажеттігі
туындайды.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар
туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе
қосымша шығындар сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және
оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп
атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті
үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері
байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Пайда табу ұйымды басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты
ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді
бола бастады. Ол ұйымдағы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін қайта құруды
талап етті [1].
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға
неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны
сақтауға сай келу қажеттілігі ұйымның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке
екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан
диплом жұмысында өнімнің өзіндік құнын анықтау және калькуляциялау
әдістеріне терең мән берілген. Ұйымдар өздерінің есеп саясатында
пайдаланылатын ең тиімді өзіндік құнды калькуляциялау тәсілін таңдап
көрсетуі қажет.
Халықтың сатып алу қабілеті біршама төмендеуіне байланысты ауыл
шаруашылығының өнімдерінің де бағасын реттеу қажет болуда. Сол себепті
бүгінгі қатынастар жағдайында өнімнің құнын дұрыс анықтау, ол үшін ең
тиімді тәсілді пайдалану мәселесі өзекті тақырып саналады. Ұйымның алатын
табысының мөлшері өндірілген өнімнің өзіндік құнына тәуелді.
Кеңес үкіметі кезеңінде орталықтандырылған Мемлекеттік баға белгілеу
жағдайында өнімдердің толық өзіндік құнының есебі үстеме шығындарды өнім
түрлері арасында бөліп тарату арқылы жүргізілген болатын. Қазіргі кездегі
әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы шаруашылық бірліктерінің бөлініп шығуы
басқару есебіне деген қажеттілікті арттырып отыр. Соған сәйкес ұйымдардың
бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық және басқарушылық есеп түрлеріне
бөлінген. Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау – басқару есебінің маңызды бір бөлігі. Өндірілген өнім
бірлігінің өзіндік құны көптеген басқару шешімдерін қабылдауға негіз
болады, оның ішінде:
- қай өнім өндірісін тоқтату немесе жалғастыру;
- құрастырушы бөлшектерді, бұйымдарды өндіру немесе сатып алу;
- өнімге қандай баға белгілеу;
- жаңа жабдықтар сатып алу;
- өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуына өзгерістер енгізу.
Осы жоғарыда аталған жағдайлар зерттеу тақырыбының өзектілігін
анықтайды [2].
Диплом жұмысының ақпараттық методикалық базасына Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңы,
Салық Кодексі және халықаралық Қаржылық есептілік стандарты, ұлттық
қаржылық есептілік стандарттары, ұлттық қаржылық есептілік стандарттарының
типтік шоттар жоспары, Экпресс-Транс ЖШС-ң жарғысы және Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілікке қатысты
заңнамалық, нормативтік құқықтық актілері негіз болды. Сондай-ақ, отандық
авторлардың В. К. Радостовец, К. Т. Тайгашинова мен В. Л. Назарованың және
шет елдік Р. Энтони, К. Друри, Ч. Т. Хорнгрен, А. Д. Шеремет, Т. П.
Карпова, П. С. Безруких сияқты авторлардың монографиялары, оқулықтары мен
оқу құралдары зерделенді.
Зерттеу жұсмысының объектісі. Экпресс-Транс ЖШС мәліметтері
негізінде, аталған кәсіпорынның өндірістік шығындар есебі және аудиті
қарастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Өндірістік шығындар есебін
ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың теориялық және
практикалық сұрақтарын зерттеу. Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
- өндіріс шығындарының жіктелу және өнімнің өзіндік құны мен
калькуляция жөніндегі теориялық сұрақтарды қарастыру;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тәсілдерін зерттеу;
- өндіріс шығындарының синтетикалық есеп шоттарында көрсетілуін
қарастыру;
- Экпресс-Транс жауапкершілігі шектелген серіктестік мысалында
өндіріс;
- шығындары есебін ұйымдастырылуын зерделеу;
- халықаралық тәжірибеде қолданылатын тәсілдерді оқып-үйрену;
- өнімнің өзіндік құнының құрамына талдау жасау;
- өнімнің өзіндік құнын кеміту мен есепті жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған деректер мен зерттеулер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда өндірістік шығындар есебінің теориялық мәселелері
зерделенсе, екінші тарауда өндірістік шығындар есебі, ал үшінші тарауда
өндірістік шығындар аудиті мәселесі қарастырылады.
1. Өндірістік шығындар есебінің теориялық мәселелері
1.1 Өндірістік шығындар: түрлері және жіктеу
Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды
өндірістік үрдіске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік
көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау - бұл жалпы мекеме және оның жеке
бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға
қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау үрдісісі.
Шығындарды топтағанда негізгі пайдаланатын түсініктер:
- шығындар;
- жалпы шығындар;
- өнімді өндіруге шыққан шығындар.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің
ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-
келген қызмет түрі болып табылады.
Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К.Маркс, А.Маршалл.
Д.Миль, Д.Робинсон) шығындарды зерттеуге қомақты үлес қосты.
Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А.Смит
абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо салыстырмалы
шығындар теориясының авторы. Шығындар деген терминді олар, бірлікке
жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, саладағы
кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада
болады. Классиктер шығындарды ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс
бағасы деп те дәлелдеді.
К.Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесін қарастырды. Оның тұжырымдамасы
екі маңызды нәрседен тұрады: өндіріс шығыны және айналым шығыны. Марксистік
концепция бойынша өндіріс шығындары капиталистке тауардың не тұратынын
көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне (тұрақты және айнымалы
капитал) жұмсалған шығындардың сомасы болады. К.Маркс ерекше
капиталистік шығындардан, тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын-ақиқат
өндіріс шығындарынан ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын еңбек
шығындары және капитал шығындарына бөлу капиталистік ұдайы өндіріс
процесіне марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі
болып табылады [3].
ХІХ ғ. соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржинистер
(Менгер, Визер) бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген
психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен (сатушы
көзқарасы бойынша) белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар
төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Маржинистік экономикалық
теорияда шығындар түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі.
Осы кәсіпорнының табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп
түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер шығындарының
субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары,
өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға
түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады деген. Австриялық мектептің
өкілдерінің маржиналисттік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен
байланысты, шығындарды барынша төмендету (минимизация) теориялары пайда
болады [3].
Шығындардың институционалисттік теориясының көрнекті өкілдері
Дж.К.Кларк және Джон А.Гобсон болып табылады. Кларк қосымша шығындар
мәселелерімен айналысқан және шығындардың әр типтерін индивидуалдық,
қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген
ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі
және қоғамдағы еңбек бөлісінің тиімділігі жатады [3].
Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің жолдары
Біріншіден, әлеуметтік–экономикалық Екіншіден, өндіріс
бағыттан қарағанда, шығындар шығындары экономикалық
қоғамдық және кәсіпорын шығындары және бухгалтерлік болып
болып бөлінеді. Қоғам бағытынан бөлінеді.
шығындарға дайын өнімнің құнына
кеткен жанды еңбек және зат түрін
алған еңбек шығындары жатады.
Бухгалтерлік - өнімнің белгілі
мөлшерін өндіруге нақты
жұмсалған өндіріс факторларының
шығындары жатады. Бұл жағдайда
факторлар сатып алынған бағамен
бағаланады.
Сурет 1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнына қосылуына байланысты
шығындардың бөлінуі
Соңғы жылдарда неоинституционалисттік трансакционалдық шығындар
теориясы пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды
өткізу шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайда ұстап тұру үшін т.б.).
Трансциондық шығындар деген ұғымды американдық экономист Р.Коуз енгізді.
К.Эрроу бойынша экономикадағы трансциондық шығындар физикадағы үйкеліспен
сәйкес келеді. Неоинституционалисттер нарықтың функциясы трансциондық
шығындарды үнемдеу болып табылады дейді. Ал оның артықшылығына айырбас
мүшелерінің әрқайсысының ақпарат алуға жұмсалатын шығындардың барынша
төмендеу тенденциясы жатады дейді.
Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады. Бұл
кәсіпорынның өндірістері тұтынылған құрал - жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын көрсетеді [3].
материалдық шығындар
Еңбекақыға жұмсалған шығындар
әлеуметтік қажеттілікке ақша аудару
тағы басқа шығындар (атағандарға енбей
қалған).
Сурет 2. Бухгалтерлік шығындардың өзіндік баптары
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін
алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары өндірілген
құнға тең болады. Бұлар айқын (ақшалай) немесе айқын емес (имплициттік)
шығындарға бөлінеді.
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша
формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы
ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге
жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б.
Айқын емес шығындар деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі
(сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы,
ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада
айқын емес шығындатамызр көрсетілмейді.
Кәсіпорынның жалпы шығындары деп оның тұрақты және айнымалы
шығындарының сомасын айтамыз.
Өнім шығарудың әртүрлі шығын түрлеріне анықтама беріп көрейік.
Жалпы шығын – бұл өнімнің бір легін өндірудегі жиынтық шығын. Сан
жағынан олар өндіріс факторының бағасын тауардың осы мөлшерін өндіру үшін
қажет ететін өндірістің осы факторының бірліктер санына көбейткенге тең
болады. Орташа шығындар - бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы
шығындар. Өндірушіге жалпы шығындар мөлшерін емес, орташа шығындар мөлшерін
білген жөн [4].
Мөлшерлі шығындар ол тауар өндірудің бір бірлігіне ұлғаюы үстіндегі
шығындардың өсуі.
Мөлшерлі (шекті) шығындар тұжырымдамасы шығындарды анықтауға мүмкіндік
тудырып, оның мөлшерін толық бақылайтындықтан да фирма үшін стратегиялық
маңызды болып саналады.
Кесте 1. Өндірістік шығындардың жіктелуі [2]
Негізгі мақсаты, бағыты Шығындардың жіктелуі
Өнімнің өзіндік құнын анықтауда, Кіретін және болған шығындар;
қорларды бағалау және пайданы анықтауТікелей және жанама шығындар
бағытында Негізгі және үстеме;
Өзіндік құнға енетін шығындар және
мерзім шығындары;
Бір элементті және күрделі шығындар;
Ағымдағы және бір ретті
Реттеу және бақылау Реттелетін
реттелмейтін
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға қосылмайтын
шығындар. Бұл шығындарға сату және әкімшілік шығындарды жатқызуға болады.
Материалдық шығындар өндіріске кететін ең күрделі элемент болып
табылады, оның өндірістегі шамасы 60-90%-ды құрайды, тек салалық өндіріске
ғана оның шамасы аз болып келеді. Материалдық шығындар құрамы бір текті
болып келмейді, оның құрамы шикізаттар мен материалға кеткен шығындардан
тұрады. Соған қатысты шикізаттар мен материалдардың құрамына коммисиондық
сыйақылар, брокерлік және тағы басқа делдалдық қызметтерді төлеуге кететін
төлемдер кіреді. Өнімді өндіру кезінде сатып алынған шикізаттар мен
материалдардың құны өнімнің өзіндік құнына қосылған құнға төленетін
салықсыз кіреді [1].
Қолданылатын материалдардың тиімділігін көтеру мақсатында өндіріске
ресурстарды сақтайтын, аз қалдықты және қалдықсыз технологияларды енгізу
елеулі әсер етеді. Материалдарды рационалды қолдануының бір шарты ол –
материалдық шығындарды нормалау. Материалдық ресурстар нормасы – ол өнімнің
бір данасын жасауға немесе техникалық операциялардың жасалуына белгіленген
сапада материалдардың, шикізаттардың және тағы басқа максималды түрде
қолданылатын саны, мөлшері.
Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орынды өнімнің өзіндік құны алады.
Өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады [1].
Сурет 3. Материалдық шығындар
Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орынды өнімнің өзіндік құны алады.
Өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады [2].
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Сондықтан да шығындарды жіктеу өндірістік есептің маңызды
элементі болып табылады. Әдетте, топтау қағидаларына калькуляция баптарының
номенклатурасы сәйкес келеді. Өзіндік шығындарды дұрыс есептеу үшін оның
ғылыми негізделген жіктелімі аса қажет.
Өнімнің өзіндік құны – әрбір кәсіпорынның жұмысының негізігі
көрсеткіші. Өнімнің өзіндік құнының өсуі мен төмендеуі арқылы ол
кәсіппорынның жұмысының сапасы туралы айтуға болады. Өнеркәсіптің жұмысының
жақсы немесе жаманын өзіндік құнының бағасынан көруге болады.
Өзіндік құнның төмендеуі – өндірістің рентабелділігінің өсуінің ең
маңызды факторы болып келеді. Өзіндік құнның төмендеуі халық қолданылатын
тауарлардың бағасының төмендеуіне тікелей әсер етеді [4].
Сурет 4. Шығындың топталуы
Кірістік шығындар – қолда бар және сатып алынған ресурстар, келешекте
табыс әкелуі ықтимал шығындар.
Өткен шығындар-олар келешекте табыс әкелу қабілетін жойған ресурстар.
Тәжірибеде шығындар келесідей топтастырылады:
1) құрамы бойынша;
2) түрлері бойынша;
3) өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша;
4) өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша;
5) өндіріс көлемі бойынша;
6) шығындардың тиімділігі бойынша.
Құрамы бойынша бірэлементті және кешенді шығындар деп жіктеледі:
Бірэлементті шығындар – бір элементтен тұратын шығындар (еңбекақы,
материалдар, ақша аударулар).
Кешенді шығындар – бірнеше элементтен тұратын шығындар (барлық
элементтер кіретін цехтық шығындар.
Шығындардың түрлері бойынша шығындар екі топқа топтастырылады -
шығындар элементі бойынша және калькуляция баптары бойынша [5].
Тікелей еңбек шығындары – жұмысшыға нақты өнімді дайындағаны үшін берілетін
еңбекақы.
Шығындардың экономикалық мазмұнына сәйкес құрылыс кәсіпорынының
өндірістік және коммерциялық қызметтерде орын алатын шығындар келесі
элементтері бойынша топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
- әлеуметтік қажеттіліктерге ақша аударулар;
- құрал-жабдықтардың тозуы (амортизация);
- басқа да шығындар.
Сурет 5. Өндірістің процесіндегі экономикалық ролі бойынша шығындардың
бөлінуі
Сурет 6. Өнімнің өндірістік өзіндік құнына қосылуына байланысты
шығындардың бөлінуі
Бұйым дайындау үшін кәсіпорын шикізат, материалдар мен жанармай алуға
қаражат жұмсайды. Жұмыс барысында машиналар, құрал-жабдықтар қолданылады.
Тозған техникаға ремонт жасау мен оны ауыстыруға тағы да шығындар кетеді.
Өнім өндіруге кәсіпорынның барлық жұысшылары қатысады, сондықтан оларға
жалақы төленеді. Шығарылған өнімді сатуға кәсіпорын тағы да белгілі бір
қаражат сомасын жұмсайды. Егер де біз осы шығындардың барлығын ақшалай
түрде көрсетсек, өнімнің өзіндік құны шығады. Яғни, өнімнің өзіндік құны –
кәсіпорынының өндірісі мен сатуға кететін шығындардың ақшалай көрінісі.
Әрбір істелген өнімнің өзіндік құнын табу үшін өнімнің бір данасына кеткен
шығындарды есептеп шығарады. Калькуляциялауда барлық шығындар шығыстардың
баптары бойынша бөлінеді: шикізат пен материалдар, технологиялық
қажеттіліктерге жанармай мен қуат, негізгі өндіріс жұмысшыларына жалақы,
өнімнің жаңа түрін кететін шығыстар [5].
Калькуляция өнім, бұйым өндіруге зауыт бойынша және әрбір цех бойынша
қанша қаражат жұмсалатынын шығарып береді. Оның көмегімен қандай шығындар
өндіріспен, ал қайсысы оны басқарумен және қызмет көрсетумен тікелей
байланысты екенін көрсетіп, кәсіпорынға өнім өндіруге және оны сатуға қанша
қаражат керек екенін анықтайды.
Шығындар туралы барлық мәліметтерді қарастырғаннан кейін өзіндік құнның
түрлері мен мән-мазмұны, шығындардың классификациясы туралы баяндайық.
Жоспарлық өзіндік құн кәсіпорының нақты сол кездегі өндіріс мен оның
техникалық жағдайына сәйкес керек шығындар. Олар материалдардың шығыстары,
еңбек шығындары және құрал-жабдықты қолданудың жоспарлық нормасы жүзінде
есепке алынады.
Нақты өзіндік құн өнім шығаруға нақты кететін шығындармен анықталады.
Жүйелі түрде қалыптасуына байланысты өзіндік құнды технологиялық,
цехтық, өндірістік және толық деп қарастырады. Технологиялық өзіндік құн
жаңа техниканың түрлерін бағалап, арасынан ең тиімдісін таңдауға қолданады.
Ол өзіне белгілі бір өнімді жасау операциясына тікелей қатысы бар
шығындарды жатқызады. Цех бойынша өзіндік құн кең ауқымды шығындар
түрлерін қамтиды: технологиялық өзіндік құннан басқа цехтың жұмысын
ұйымдастыру мен оны басқаруға кететін шығындар. Өндірістік өзіндік құнға
өнімді дайындауға кететін барлық цехтардың өндірістік шығындары мен
кәсіпорынды басқаруға кететін жалпы шығыстар кіреді. Толық өзіндік құнға
өндірістік құн мен өндірістік емес шығыстар кіреді. Жеке және ортасалалық
өзіндік құнның түрлерін бөліп қарастыру көтерме бағаны анықтаудың базасын
шығаруға мүмкіндік береді. Өндіріске жеке кәсіпорының шығындары мен өнімді
сатуға кететін шығындар жекеленген өзіндік құнын құрайды. Ортасалалық
өзіндік құн әр сала бойынша белгілі бір өнімді өндіруге кететін шығындарды
сипаттайды [2].
Материалдық шығындар өндірісте жалпы шығындардың 60-90%-н құрайды.
Материалдық шығындарға кіреді:
- Сырттан алынатын шикізат пен материалдың құны;
- Сатып алынған материалдардың құны;
- Шалафабрикаттар мен сатып алынатын құрамдас бөліктердің;
- Басқа ұйымдардың көрсеткен қызметтері мен жұмыстарының құны;
- Табиғи шикізаттың құны;
- Технологиялық қажеттіліктерге, қуат өндіруге, ғимаратты жытуға,
көліктік қажеттіліктерге сырттан алынатын жанармайдың құны.
Сатып алынатын барлық қуаттың түрлері.
Экономикалық негізде өндіріс пен өнімді сатуға кететін шығындар
экономикалық элементтер мен калькуляциялық баптар бойынша шығыстарға
бөлінеді.
Сурет 7. Экономикалық элементтер
Материалдық шығындарға кіреді:
- Сырттан алынатын шикізат пен материалдың құны;
- Сатып алынған материалдардың құны;
- Шалафабрикаттар мен сатып алынатын құрамдас бөліктердің құны;
- Басқа ұйымдардың көрсеткен қызметтері мен жұмыстарының құны;
- Табиғи шикізаттың құны;
- Сатып алынатын барлық қуаттың түрлері;
- Технологиялық қажеттіліктерге, қуат өндіруге, ғимаратты
жылытуға, көліктік
қажеттіліктерге сырттан алынатын жанармайдың құны.
Өзіндік құнға кіретін материалдық ресурстардың
шығындарынан сатылатын қалдықтардың құны алынып тасталынады.
Экономикалық элементтердің шығындарының классификациясы бойынша нақты
бұйымды өндіруге тікелей қатысты шығыстарды анықтау мүмкін емес. Сол
себепті, калькуляциялық баптар бойынша шығындардың топтамасын жасайды [2].
Калькуляциялық баптар:
- Сатылатын жарамсыз қалдықтардан бөлек шикізат пен материалдар;
- Құрамдас бұйымдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар;
- Технологиялық қажеттіліктерге жанармай мен қуат;
- Негізгі өндіріс жұмысшыларының негізі еңбекақысы;
- Негізгі өндіріс жұмысшыларының қосымша еңбекақысы;
- Әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- Құралдың тозуы және басқа да арнайы шығыстар;
- Технологилық құралды күтіп ұстау мен оны қолдану шығыстары;
- Цехтық шығыстар;
- Жалпы зауыттық өндірістік шығыстар;
- Өндірістен тыс шығыстар.
Шығындарды бөлімшелерге бөлгенде келесідей классификациялық белгілер
негізге алынады:
- Өндірістік процесске қатысы;
- Өзіндік құнға аударуы;
- Өндірістің көлеміне тәуелділік.
Өндірістік процесске қатысты шығыстар тікелей және үстеме, өзіндік
құнға қатысты тікелей және жанама, өндіріс шығындарының көлеміне байланысты
шығыстар пропорционалдық және пропорционалдық емес болып бөлінеді. Өзіндік
құнды қарастырып зерттеу үшін негізгі статистикалық әдістер қолданылады.
Топтау әдісі өнімнің өзіндік құнының құрылымын оның элементтері мен баптары
бойынша зерттеу кезінде қолданылады. Бұл әдіс шикізаттың, материалдың,
жанармайдың, қуаттың шығысының көлемін қарастыруға мүмкіндік береді.
Элементтер бойынша шығындарды топтау бізге таза өнімнің көлемін өлшеуге
мүмкіндік береді [4].
Калькуляциялық баптар бойынша топтау барлық шығыстарды нақты белгілері
бойынша бөлуге мүмкіндік береді. Бұл топ жекеленген учаскелердің
өндірісінің шығындарын көрсетіп, әрбір учаскенің өнімнің өзіндік құнына
үлесін анықтауға мүмкіндік береді.
Графикалық әдіс өзіндік құнның құрылымы мен онда болып жатқан
өзгерістерге бақылауға мүмкіндік береді.
Өнімді өндеуге кететін кәсіпорынның шығындары экономикалық табиғаты
мен көлеміне байланысты әртүрлі болғандықтан, толық өзіндік құны бойынша
үлес салмағы әр түрлі болады.
Өзіндік құнның қазіргі деңгейі қандай факторлардың негізінде пайда
болғанын және қандай мөлшерде бұл факторлар өзіндік құнға әсер еткенін
анықтау үшін әртүрлі шығыстарды топтарға немесе шығындар элементіне бөлу
қажет.
Бұл топтың негізіне сол шығыстың экономикалық құрамы жатқызылады.
Шығындарды экономикалық элементтер бойынша бөлу олардың екі негізгі
тобын бөліп қарастыруға мүмкіндік береді: қолданылған материалдар,
шикізаттар мен амортизацияның құнымен көрсетілетін алдыңғы кезеңдегі
шығындар және жұмысшыларға әлеуметтік қажеттіліктерді алып тастағандағы
шығыстар. Өзге шығындардың 23-і материалдық шығындарға жатады [6].
Элемент бойынша шығындар классификациясы пайда болған орны мен өнім
өндірудің әр кезеңі бойынша өзіндік құнының құрылу процесі болып табылады.
Тәжірибеде келесідей калькуляциялық баптар бойынша шығындардың типтік
топтамасы қолданылады:
- шикізат пен материалдар, шалафабрикаттар мен өндірістік
қызмет, жанармай мен технологияға керек қуат;
- өндірістік жұмысшылардың жалақысы;
- әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- машиналар мен өндірістік құралдарды сақтап, қолдануға
кететін шығыстар;
- жалпыөндірістік шығыстар;
- ақаудан болған жоғалтулар;
- жалпышаруашылық шығыстар;
- коммерциялық шығыстар.
Аталып өткен шығындар өндірістің құрылымына байланысты өзгеруі
мүмкін.
Берілген баптар бойынша өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы
жасалады. Сондықтан да бұл баптар калькуляциялық деп аталады.
Әрбір калькуляциялық бапта шығындардың экономикалық элементтері
болады. Мысалы, жалпыөндірістік пен жалпышаруашылық шығыстардың құрамына
еңбекақы, негізгі өндіріс қорлары, жанармайға кететін шығын, қуат және
көмекші материалдарға кететін шығыстар кіреді.
Жалпыөндірістік шығыстардың құрамына аталғандардан басқа да өндірістік
емес шығыстар кіреді: тұрып қалған үшін төлемдер, цехтарда бұйымдардың
бұзылғаны үшін төлемдер.
Өндірістік ұйымдастыру бойынша шығыстар және ұйымды басқару
жалпышаруашылық шығыстарға жатады. Коммерциялық шығыстардың есебі бөлек
жүргізіледі. Кәсіпорының өндірістік бөлімінің жұмысшыларының жалақысы
элементтер бойынша бөлінген кезде Еңбекақы шығындары элементіне бірігеді
[6].
Өзіндік құнды калькуляциялағанда барлық шығындар тікелей және жанама
шығындар болып бөлінеді.
Тікелей шығындар нақты шығарылған өнімнің түріне байланысты өнімнің
өзіндік құнына тікелей апарылады. Бұл шығындарды өнім өндіруге қаншалықты
қажеттігін және оның құрамын алдын-ала толық анықтауға мүмкіндік болады.
Тікелей шығындарға жататындар: шикізат шығындары, өндірістік жұмысшылардың
жалақысы мен материалдар, яғни бұлар бастапқы шығындар болып табылады [5].
Жанама шығындар жекелеген өнім түрлерінің құнына тікелей емес, жанама
түрде бөлінеді. Олар өнімнің өзіндік құнына әртүрлі әдістердің көмегімен
(жүктеме, пайыз, коэффициенттер) арқылы жанама жолмен қосылады. Жанама
шығындар жалпы өнеркәсіптегі бірнеше өнім түрлеріне қатысты шығындар. Бұл
шығындарға әдеттегідей өндірістік үстеме шығындар жатады, яғни ол
шығындарды бір өнім түріне тікелей апаруға келмейтін, сондықтан бұл
шығындардың жалпы қосындысын белгілі бір арнайы қойылымдар арқылы
шығарылған өнімнің өзіндік құнына қосады. Жанама шығындарды өндірістік
жұмысшыларының жалақысы шығындары немесе тікелей шығыстарға пропорционалды
түрде бөліске салады [6].
Шығындардың барлық түрі өнімнің белгілі бір түріне апарылмайды.
Олардың көбісі алдын-ала анықталып, содан кейін ғана әр түрлі бұйымдардың
арасында орналастырылады. Сондықтан шығыстар тікелей және жанама болып
бөлінеді. Оларды калькуляциялық баптар бойынша шығындар топтамасы анықтап
белгілейді.
Сурет 8. Өндіріс пен сату өзгергендегі айнымалы шығындар динамикасы
Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық шығындар деп екі
топқа бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір
уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады [6].
Жартылай тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланысты болады, бірақ
оған тікелей пропорционалды емес:
- олар сатылы түрде өседі, белгілі бір деңгейге дейін тұрақты
болып келіп, одан кейін айнымалы шығынға өзгереді;
- оларды қасиетіне қарай тұрақты немесе айнымалы шығындарға
жатқызады.
Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын жоспарлау мен есепке алудың
нормативтік құжаттары, сондай-ақ қаржылық есеп бойынша оқулықтарда өндіріс
шығындарын келесі топтастыру белгіленген:
- құрамы бойынша бір элементтік және жиынтық;
- түрлері бойынша шығын элементтері мен калькуляция баптары;
- мақсаты бойынша негізгі және үстеме;
- өндіріс көлеміне қатысы бойынша тұрақты және айнымалы ;
- жекелеген өнімдерді өзіндік құнға жатқызу әдісі бойынша тікелей
және жанама;
- шығындар сипаты бойынша өндірістік және өндірістік емес;
- жоспармен қамту дәрежесі бойынша жоспарланатын және
жоспарланбайтын.
1.2 Экпресс-Транс ұйымының сипаттамасы
Экпресс-Транс жауапкершілігі шектелген серістестік болып табылады.
Серіктестік 2004 жылы 16 тамызда Алматы қаласының әділет Министрлігінде
тіркелген, № 25381-1958-ЖШС, орналасқан жері Алматы қаласы Белинский
көшесі. Дәрежесі бойынша коммерциялық ұйым болып табылады, меншік нысаны
жеке меншік. 2004 жыдың 18 тамызынан бері қосылған құн салығының төлеушісі
болып табылады және Алматы қаласының салық комитетінде сериясы 58305
№0004959 тіркеуге алынған.
Толық атауы: Экпресс-Транс жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Қысқартылған атауы: Экпресс-Транс ЖШС.
Атқаратын негізгі қызметі – тасымалмен айналысу.
Серіктестіктің жарғылық капиталының алғашқы жариялаған мөлшері
12000000 теңгені құрады.
Экпресс-Транс ЖШС заңды тұлға болып табылады, азаматтық құқықтары
бар және Қазақстан Республикасының заңнамалық талаптары бойынша оларға
қайшы келмейтін және тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге асыруға
құқылы. Негізінен қызметін заңдарға және өз Жарғысына сәйкес жүргізеді.
ЖШС өз иелігіндегі мүліктеріне қатысты өз міндеттемелеріне жауапты
болады. Серіктестіктің мөрі, тауарлық белгісі, фирмалық бланкісі, дербес
есеп шоты бар.
Сурет 9. Ұйымның құрылымы
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкін негізгі және айналым қорлары
және басқа да серіктестіктің балансында көрсетілетін құндылықтар жиыны
құрайды. Мүліктерге серіктестіктің меншік құқығы бар. Мүліктерді
қалыптастыру көздері:
- ақша және материалдық жарналар;
- серіктестік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,
өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе,
басқарма, қызмет түрлері;
- өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да
шаруашылық қызметтен алынған табыстар;
- бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері;
- Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резервтік капитал
есебінен жабылады.
Жоғарғы басқару ұйымы келесідей мәселелерді шешуге өкілетті:
- фирма атауын, мекен-жайын өзгерту, Жарғысын өзгертіп жаңа
нұсқасын қабылдау; қызмет бағытын өзгерту;
- жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
- ревизиялық комиссияны қызметке алу, босату, оның есептілігі мен
қорытындысын қабылдау;
- қайта құрылуы мен жойылуы, жойылу комиссиясын тағайындау;
- атқару ұйымдарын, директорды тағайындау, ішкі ережелерді бекіту;
- басқа субъектілерге қатысуы жөнінде шешім қабылдау;
- мүлкін кепілдікке беру жөнінде шешім қабылдау;
- қосымша жарналар жөнінде шешім қабылдау және т.б.
- Ағымдағы басқаруды директор жүзеге асырады. Директордың
өкілеттігіне келесідей мәселелер кіреді:
- қызметкерлерді келісім шарт негізінде қызметке алу және босату;
- жылдық балансты құрастыру;
- қаржыландыруды бекіту;
- қаражаттардың жұмсалуы жөнінде сметаны бекіту.
Қызметкерлерге жалақы тағайындау, төлеу формасы мен жүйесін таңдау
директордың өкілеттігінде. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өз өнімін
келісім шарт бойынша келісілген баға бойынша сатуға құқылы.
Ең алдымен, Экпресс-Транс ЖШС-нің 2010 жылдың 31 желтоқсанына
қатысты құрастырылған бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша активтері мен
пассивтерінің құрамына және құрылымына талдау жасаймыз.
Кесте 2. Экпресс-Транс ЖШС-нің активтерінің құрамы мен құрылымын талдау
[Қосымша А]
Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, (+,-)
№ Көрсеткіштер
мың. тг. % мың. тг. % мың. тг. %
1 2 3 4 5 6 7 8
1 1. Активтер 435343307100 572000555 100 +136657248 +24,1
құны,
барлығы
2. Ұзақ 37301046085,68 497623148 86,99 +124612685 +16,1
2 мерзімді
активтер
Кесте 2 жалғасы
№ Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер, (+,-)
мың. % мың. % мың. Тг. %
тг. Тг.
1 2 3 4 5 6 7 8
3 3. Ағымдағы 659 0,00015691760 0,0036+691101 +99,91
4 Оның ішінде: 29572047 6,79 12407202 2,17 -17164845 -56,6
ТМҚ
5 Ақша 897363 0,2 403674 0,8 -493689 -54,5
қаражаттары
Кесте деректері бойынша мынандай қорытынды жасауға болады. 2010 жылдың
соңында жыл басымен салыстырғанда активтердің жалпы құны (+136657248) мың
теңгеге, сәйкесінше (+24,1%)-ға артқан. Ұзақ мерзімді активтер құрамы жыл
соңында (+124512685) мың теңгеге, (+16,1%)-ға кемігенімен, жалпы актвитер
құрамындағы ұзақ мерзімді активтердің үлесі жыл басында 62,51%, ал жыл
соңында 54,06% құрағанын көреміз. Бұл компания үшін, әрине, қолайлы жағдай
болып табылады. Осы есепті жыл қорытындысы бойынша қысқа мерзімді
активтердің жалпы активтер құнындағы үлесі көбейген, 45,94%. Бұл да жалпы
шектеу шеңберіне сәйкес келеді. Қысқа мерзімді активтер құрамында сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштарының және ұйымның
ақша қаражаттарының азайғанын көріп отырмыз. Әсіресе ақша қаражаттарының
мөлшері 54,5%-ға, тауарлық-материалдық қорлар мөлшері керісінше 56,6%
мөлшеріне кеміген. Ақша қаражаттарының ТМҚ сатып алуға жұмсалуы мүмкін.
Кесте мәліметтеріне сүйене отырып баланстың активті баптарына қатысты
бірқатар көрсеткіштерді анықтауға болады. Алғашқы көрсеткіш – ағымдағы
активтердің жұмылдырылу коэффициенті – ағымдағы активтердің баланс
валютасындағы үлесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш өткен жылы 0,00015 %, ал
есепті жылы 0,0036% көрсетіп тұр, яғни бұл көрсеткіштің артуы ұйымның
үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, кредиторлармен есеп айырысу
мүмкіндігін көрсетеді. Жұмылдырылған және жұмылдырылмаған қорлардың өзара
қатынасы коэффициенті ағымдағы активтердің ұзақ мерзімді активтерге
қатынасы арқылы анықталады. Біздің ұйым бойынша өткен жылы (659373010460)
0,000006 ал есепті жылы (691760497623148) 0,085 тең болған. Негізі
теориялық көрсеткіш 0,5-тен кем болмауы қажет. Ұйымның бұл көрсеткіші
есепті жылы теориялық мәннен сәл ғана артық болғанын, ал есепті жылы өте
жақсы деңгейде екенін көреміз. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса,
соншалықты ұйымның қаржылық тұрақтылығы арта түспек.
Келесі көрсеткіш ұйымның мүлкі құрамындағы негізгі құралдардың шынайы
құны көрсеткіші болып табылады. Біздің ұйым бойынша негізгі құралдар үлесі
өткен жылы 61,88% болса, есепті жылы 54,06%-ды құраған, яғни қалыпты
мөлшерде. Негізгі құралдардың тозу коэффициенті негізгі құралдардың
техникалық жағдайын сипаттайды. Бухгалтерлік баланстан тозу жөнінде қосымша
мәліметтер алып тозу коэффициентін анықтаймыз. Бұл көрсеткіш негізгі
құралдардың тозу сомасының бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталады.
Талдаудың келесі кезеңі ұйымның бухгалтерлік балансы негізінде
пассивтер құрамы мен құрылымын талдау болып табылады. Ол үшін баланс
негізінде аналитикалық кесте құрастырып аламыз.
Кесте 3. Экпресс-Транс ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымын талдау
[Қосымша А]
№ Көрсеткіштер Жыл басы Жыл соңы Өзгерістер,
(+,-)
мың. тг. % мың. тг. % мың. %
тг.
1 2 3 4 5 6 7 8
2 1. Аванстық 463930 100 492035 100 +28105 +6,05
капитал,
барлығы
2. Меншікті 99821 21,52 190720 38,76 +90899 +91,06
3 капитал
4 Қарыз 364109 78,48 301315 61,24 +16,1
капиталы:
1. Ұзақ 663367138 42,61 668845134 14,16 -128015-64,76
мерзімді
5 міндеттемелер
6 2. Ағымдағы 3134496 35,87 2117860 47,08 +65221 39,19
міндеттемелер
7 Тәуелсіздік 0,2152 0,3876
коэффициенті
21
Кестеде көрсетілгендей жалпы мүліктер құнындағы меншікті капитал
сомасының үлесі төмен екендігін көруге болады: 2009 жылы 21%-ға, 2008 жылы
39%-ға жуық. Жалпы ұйымның меншікті капиталының үлес салмағы өте аз
болғандықтан ұйымның сырттан тартылған капиталға тәуелді екендігін көреміз.
Кесте мәліметтері бойынша қорлану көздері де (+28105) мың теңгеге,
сәйкесінше (+6,05%)-ға артқанын көреміз. Инвестицияландыру коэффициенті
меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасы арқылы анықталады. Өткен
жылы инвестицияландыру коэффициенті 0,35 пунктте болса, есепті кезеңде 0,75
пунктке артқан.
Активтердің қалыптастыру көздерін талдау барысында меншікті және қарыз
капиталының нақты мөлшері анықтайды, олардың өзгерісінің себептері
анықталады және баға беріледі, себебі ол ұйымның қаржылық тұрақты капиталы
болып табылады. Активтердің қалыптасуының көздерін талдау арқылы келесі
коэффициенттерді анықтаймыз:
1) тәуелсіздік коэффициенті
Бұл көрсеткіш ұйымның сырттан тартылатын капиталға қаншалықты тәуелсіз
екенін, яғни меншік капиталының мөлшерін көрсетеді.
Кт=МКБВ
(1)
Бұл коэффициенттің өсуі ұйымның қаржылық тәуелсіздігінің артқанын
білдіреді.
Коэффициенттің нормативтік мәні кт=0,5 деп алынады.
К=282774607 435343307=0,65 К=225277239 572000555=0,4
Бұл коэффициенттің өсуі, яғни 2009 жылы 0,03 көрсеткішке өссе, 2010
жылы 0,25 көрсеткішіне төмендегені көреміз.
2) тәуелділік коэффициенті
Бірінші коэффициентке кері көрсеткіш, жалпы БВ-ғы қарыз капиталының
үлесін көрсетеді.
Кт=қарыз капиталыБВ=1-тәуелсіздік коэффициенті.
Бұл коэффициент мәнінің жоғары болуы ұйымның сырттан тартылған
капиталға тәуелділігінің артуын сақтайды.
СТК=БВ-МК
(2)
СТКб=797277794
СТКс=718117914
Кс=718117914 435343307=1,65 Кб=797277239 572000555=1,39
Бұл коэффициент мәнінің жоғары болуы ұйымның сырттан тартылған
капиталға тәуелділігінің артуын сақтайды. 2010 жылдың басында 1,39
көрсеткіштен 1,65 көрсеткішіне жетіп, сырттан тартылған ақша қаражаты
көбейіп, ұйымның сырттан тартылған капиталға тәуелділігінің жоғарылауын
байқаймыз.
3) қаржыландыру коэффициенті
Ұйымның қызметінің қандай бөлігінің меншікті қаражат есебінен, ал
қандай бөлігінің сырттан тартылған қаражат есебінен қаржыландырып тұрғанын
көрсетеді:
Кқ=МКСТК
(3)
Кс= -282774607 718117914=-0,4 Кб=-225277239 797277794=-0,3
Коэффициент мәнінің жоғары болуы банкирлер мен инвесторлар үшін
қаржыландырудың тиімділігін сипаттайды. Егер коэффициент мәні 1-ден төмен
болса, онда ұйым мүлкінің басым бөлігі қарыз капиталы есебінен
қалыптасатынын және ұйым төлем қабілеттілігі төмен дәрежеде деп сипаттайды.
4) меншікті және сырттан тартылған капиталдың өзара қатынастарының
коэффициенті.
Бұл коэффициент активтерге салынған меншікті қарыздардың әрбір 1
теңгесіне қанша қарыз капиталының тартылғанын сипаттайды.
Көқ=СТКМК
(4)
Кс=718117914 -282774607=-2,5 Кб=797277794 225277239=-3,54
Бұл коэффициенттің қалыпты мөлшері 1-ден төмен болуы тиіс. Егер 1-ден
жоғары болса, онда ұйымның қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығы қалыпты
жағдайда деп түсіну керек.
5) Қаржылық тұрақтылық коэффициент немесе инвесторларды жабу
коэффициенті.
Бұл ұйымның меншікті капиталдың қарыз капиталынан (ұ.м.) баланс
валютасындағы үлесін сипаттайды.
Кқт=МК+ҰММБВ
(5)
Кс=-282774607 + 663367138 435343307
Кб=-225277239 +689845134 572000555=0,8
коэффициентінің қалыпты мәні 0,9-ға тең деп алынады.
6) ұзақ мерзімді қарыз капиталын тарту коэффициенті.
Бұл активтерді қаржыландыруға тартылатын ұзақ мерзімді несиелер мен
қаражаттарының үлесін сипаттайды және қарыз капиталының тиімді қолданылуын
көрсетеді.
Кқкт=ұзақ мерзімді міндеттемелерМК+ұзақ мерзімді міндеттемелер (6)
Кс=663367138 380592531=1,7
Кб=689845134 -225277239+689845134=0,8
7) Инвестицияландыру коэффициенті капиталын құрудың тиімді қалыптасуын
анықтауға мүмкіндік береді.
Ки=МКНҚ
(7)
Коэффициент мәні жоғары болса, онда меншікті қарыздар тек НҚ-ды сатып
алуға ғана емес, басқа мақсаттарға да қолданылады.
Меншікті капиталды талдау.
Меншікті капиталды талдау барысында ең алдымен ұйымның қызметінің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін меншікті айналымдар мөлшерін анықтау керек.
МАҚ=МК-ұ.м.а.
(8)
Кс=-282774607 372994710=-0,8 Кб=-225277239 497602424=-0,5
Бұдан кейін Меншікті Айналым капиталының жалпы меншікті капитал
құнындағы үлес салмағын анықтау керек. Бұл қаржылық тұрақты көрсеткішін
маневрлік коэффициент деп атайды.
Км=МАҚМК
(9)
Коэффициент мәнінің жоғары болуы ұйымның қаржылық жағдайына әсер
етеді.
Км ≥ 0,5 деп алынады.
Маневрлік коэффициенттің деңгейі ұйым қызмет атқаратын салаға тікелей
байланысты. Қор сыйымдылығы артқанда өндіріс деңгейі төмен, ал материал
сыйымдылығы жоғарылайды, коэффициент мәні жоғары болуы мүмкін.
Кесте 4. Экпресс-Транс ЖШС 2010 ж. 31 желтоқсанға пайда және зиян туралы
есептілігі [Қосымша Ә]
№ Көрсеткіштердің Жолдың кодыАғымдағы жыл Өткен жыл
атауы
1 2 3 4 5
2 Табыс 296365940 446013437
3 Сатылған
тауарлар мен 325986777 303078645
қызметтердің
өзіндік құны
4 Әкімшілік 60076974 114680211
шығыстар
5 Басқа да 11285929 152841297
шығыстар
Кесте 4 жалғасы
№ Көрсеткіштердің Жолдың кодыАғымдағы жыл Өткен жыл
атауы
1 2 3 4 5
6 Басқа да табыстар 50334962 4343658
7 Қаржыландыруға 6848590 63677330
кеткен шығыстар
8 Салық салынғанға 92150129 183920388
дейінгі пайда(зиян)
9 Бөлінбеген пайда 120026660 142934792
Экпресс-Транс ЖШС-ң пайда және зиян туралы есептілігін қарастырайық:
Өткен кезеңде сатылған тауарлар мен қызметтердің өзіндік құны
303078645 теңгені құраса, ал ағымдағы жылда 325986777 теңгені құрап,
22907985 теңгеге өскенін көреміз.
Өткен кезеңдегі әкімшілік шығыстар 114680211, ал ағымдағы жылда
60076974 теңгені құрап, әкімшілік шығыстардың әлдеқайда төмендегенін көре
аламыз.
Басқа да шығыстар өткен кезеңде 152841297 теңгені құрап, ал ағымдағы
жылда 11285962 теңгені құрады. Бұл жалпы негізде алғанда шығыстардың
төмендегенін көрсетеді.
Басқа да табыстар өткен кезеңде 4343658 теңге, ал ағымдағы кезеңде
50334962 теңгені құрап 45 991 304 теңгеге өскенін көрсетеді.
Қаржыландырудан шығыстар өткен кезеңде 63677330, ал ағымдағы кезеңде
6848590 теңгені құрап, шығыстардың 56828740 теңгеге азайғанын көре аламыз.
Салық салғанға дейін пайда (зиян) -183920388 теңге, ал ағымдағы жылда
57497268 теңгеге төмендеп, қарыздардың азайғанына алып келді.
Табыс өткен кезеңде 446013437 теңгені құраса, ағымдағы кезеңде
446013437 теңгені құрап, табыстың әлдеқайда төмендегені көреміз.
Кесте 5. Ақша қаражаттарының қозғалысы (тікелей әдіс) есептілігі 2010 ж. 31
желтоқсан [Қосымша Б]
№ Көрсеткіштердің атауы Жолдың Ағымдағы Өткен кезең
коды кезең
1 2 3 4 5
2 І. Операциялық қызметтен
2 түскен ақша қаражаттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz