Корпоративті бағалы қағаздар мен қор нарығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Корпоративті бағалы қағаздардың экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы қағаздар нарығының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бағалы қағаздардың инвестициялық үдерістегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Корпоративті бағалы қағаздардың экономиканы дамытудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2. Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздардың қызмет ету жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының корпоративті бағалы қағаздар нарығындағы рөлін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің ағымдағы жай.күйін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3. Қазақстан Республикасы қор нарығын мемлекеттік реттеу және олардың даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1 Қазақстан Республикасы қор нарығын реттеудің негізгі бағыттары және механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Бағалы қағаздарға инвестиция тартудың мәселелері мен жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
1. Корпоративті бағалы қағаздардың экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы қағаздар нарығының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бағалы қағаздардың инвестициялық үдерістегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Корпоративті бағалы қағаздардың экономиканы дамытудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2. Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздардың қызмет ету жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының корпоративті бағалы қағаздар нарығындағы рөлін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің ағымдағы жай.күйін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3. Қазақстан Республикасы қор нарығын мемлекеттік реттеу және олардың даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1 Қазақстан Республикасы қор нарығын реттеудің негізгі бағыттары және механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Бағалы қағаздарға инвестиция тартудың мәселелері мен жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеліп отырған тақырып, бүгінгі күннің бірден-бір көкейтесті мәселесі. Бұл тақырыптың маңыздылығы Қазақстан Президентінің “Қазақстан - 2030” бағдарламасынан туындайды, онда: ”Қор нарығын дамытуға жәрдем ету мақсатында ашық акционерлік қоғамдардың ұйымдық - құқықтық нысанында әрекет ететін банктердің акциялары мен басқа да бағалы қағаздарының ұйымдастырылған қор нарығындағы айналысын жандандыру бойынша жұмыстар жүргізіледі. Олардың баға белгілеуі турақты негізде, бұқаралық ақпарат құралдарында міндетті түрде жарияланады, банктердің корпоративтік бағалы қағаздармен жұмыс істеуі кеңейді” делінген.
Бағалы қағаздар нарығы және олардың қызмет ету ерекшеліктері, бағалы қағаздардың түрлері, олардың экономикадағы әр түрлі арналымы, қолдану заңдылығы және олармен жүргізілетін операциялардың мақсатты аспектілері тұрақты түрде зерттеу мен талдауды талап етеді.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі міндеті - бұл меншікті қайта бөлу және оны бір иеленушінің қолында бекіту емес, бұл функцияны нарық жекешелендірудің басталу кезеңінде орындады. Оның мазмұны мен мәні сақтала отырып әртүрлі деректемелерде, авторлармен әрқилы ашылады, бұл құбылыстың күрделілігін және проблеманың жеткіліксіз әзірленгенін көрсетеді.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді. Оған 90 жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының тоқтауы, көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу тәжірибесінің болмауы, онда орта топ өкілдерінің аздығы, ішкі өнімді өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың болуы қор нарығының тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі таңдағы басты себептер болып табылады. Ірі компаниялар қор нарығына белсенді қатысудың орнына құнды қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды айналымға енгізуден бас тартуда.
Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске асыруда, олардың ішінде әлемдік тәжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2006 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы және іскерлік белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап өтті [1]. Онда Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы ретінде Алматының серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік үлкен бизнес-жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы қызметін көрсету саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы жағдайлар мен мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Қаржы орталығының тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен, телекоммуникациялармен қатар “Еркін” қаржы-экономикалық аймақтарында ілеспе қызмет көрсету рыногын дамытуға да баса назар аудару керек.
Бағалы қағаздар нарығы және олардың қызмет ету ерекшеліктері, бағалы қағаздардың түрлері, олардың экономикадағы әр түрлі арналымы, қолдану заңдылығы және олармен жүргізілетін операциялардың мақсатты аспектілері тұрақты түрде зерттеу мен талдауды талап етеді.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі міндеті - бұл меншікті қайта бөлу және оны бір иеленушінің қолында бекіту емес, бұл функцияны нарық жекешелендірудің басталу кезеңінде орындады. Оның мазмұны мен мәні сақтала отырып әртүрлі деректемелерде, авторлармен әрқилы ашылады, бұл құбылыстың күрделілігін және проблеманың жеткіліксіз әзірленгенін көрсетеді.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді. Оған 90 жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының тоқтауы, көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу тәжірибесінің болмауы, онда орта топ өкілдерінің аздығы, ішкі өнімді өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың болуы қор нарығының тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі таңдағы басты себептер болып табылады. Ірі компаниялар қор нарығына белсенді қатысудың орнына құнды қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды айналымға енгізуден бас тартуда.
Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске асыруда, олардың ішінде әлемдік тәжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2006 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы және іскерлік белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап өтті [1]. Онда Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы ретінде Алматының серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік үлкен бизнес-жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы қызметін көрсету саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы жағдайлар мен мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Қаржы орталығының тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен, телекоммуникациялармен қатар “Еркін” қаржы-экономикалық аймақтарында ілеспе қызмет көрсету рыногын дамытуға да баса назар аудару керек.
1. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы»атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2006 ж., наурыз
2. Миркин Я.М. Рынок ценных бумаг. - М.: Перспектива, 2002. – 166 с.
3. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2007ж.,ақпан
4. Ақша, несие, банктер. F. С. Сейітқасымов. - Алматы - Экономикс, 2001. - 466 бет.
5. Елемесов Р.Е., Жатқанбаев Е.Б. Государство и рынок. - Алматы: Жеті жарғы, 1997
6. Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. - 399 с.
7. Өсербайұлы С. , Корпоративтік қаржы: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 108 бет.
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования / Пер. с англ. - М.: Дело, 1997. – 215с.
9. Энтов Р., Луговой О., Пащенко Ю., Полевой Д., Скрипкин Д. Финансовые рынки в переходной экономике: некоторые проблемы развития. - М: Институт экономики переходного периода, 2003.
10. Галанов В.А., А.И. Басова. Рынок ценных бумаг. - М.: Финансы и статистика, 2006, 448с.
11. Кенжегузин М.Б. Рынок ценных бумаг Казахстана: проблемы формирования и развития. - Алматы: Жеті жарғы, 1998. - 193 с.
12. Шалгимбаев К.Б., Шалгимбаева Г.Н., Давиденко Н.Б. Казахстанский фондовой рынок: организация, потенциал, императивы роста. - Алматы: Наука, 1997.- 184 с.
13. Бердникова Т.Б. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие. М.: ИНФРА-М, 2002, 270с.
14. Искаков У.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Финансовые рынки и посредники. - Алматы: Экономика, 2005. - 297 с.
15. Robert D. Edwards and John Magce ((Technical Analysis of stock Trends». -Boston: Carol, 1996.-201 p.
16. Рейнхардт Э. Инвестиционный анализ в теории финансов. - М.: Финансы и статистика, 1998. - 420 с.
17. «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 5 маусымдағы N 145 Заңы
18. «2010 жылға дейін Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын дамыту» бағдарламасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі Төрағасының 2006 жылдың 8-желтоқсанындағы № 68 бұйрығымен бекітілген.
19. Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын реттеу мен қадағалау агенттігінің ресми сайты– www.rfca.gov.kz
20. Волков М.В. Управление портфелем ценных бумаг. // Финансы и кредит-2005.№ 10, 31-40.
21. Ильясов А.А. Ценные бумаги и фондовый рынок. - Алматы: ^азак университет!, 1999. - 179 с.
22. Сборник нормативно-законодательных актов по рынку ценных бумаг в РК // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 1997. - № 4. - 231 с.
23. Шалгимбаева Г. Казахстанский фондовый рынок: важнейшие этапы развития // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 2005. - № 2. - С. 30-38.
24. Березовская М. Инновационный аспект экономического развития // Вопросы экономики. - 2003. - № 5. - С. 5.
25. «Бағалы қағаз рыногы туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі N 461-ІІ Заңы
26. Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, 2009 ж. - № 01-30.47
27. Колесников В.И. Ценные бумаги. 2-е изд., перераб. и допол.: Учебник. М.: Финансы и статистика, 2001.
28. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Пособие для подготовки специалистов к государственной аттестации. Научный редактор Туркебаева Э.А. – Алматы: Информационное агентство финансовых рынков «ИРБИС», 2002.-342 с.
29. Экономикалық теория. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров — Астана 2002. - 464 б.
30. «Ценные бумаги» журналы, 2008,2009
31. «РЦБК»аналитический журнал, аналитический обзор«Итоги развития биржевого рынка за 2007 г.», № 1(165) январь/2008, 2009
32. ҚР Үкіметінің, ҚР Ұлттық Банкінің және ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары
33. Қазақша-орысша сөздік = Казахско-русский словарь : 50 мыңға жуық сөз / ред. : Р. Г. Сыздыкова. - Алматы : Дайк-Пресс, 2002. - 1008 б
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы»атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2006 ж., наурыз
2. Миркин Я.М. Рынок ценных бумаг. - М.: Перспектива, 2002. – 166 с.
3. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2007ж.,ақпан
4. Ақша, несие, банктер. F. С. Сейітқасымов. - Алматы - Экономикс, 2001. - 466 бет.
5. Елемесов Р.Е., Жатқанбаев Е.Б. Государство и рынок. - Алматы: Жеті жарғы, 1997
6. Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. - 399 с.
7. Өсербайұлы С. , Корпоративтік қаржы: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 108 бет.
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования / Пер. с англ. - М.: Дело, 1997. – 215с.
9. Энтов Р., Луговой О., Пащенко Ю., Полевой Д., Скрипкин Д. Финансовые рынки в переходной экономике: некоторые проблемы развития. - М: Институт экономики переходного периода, 2003.
10. Галанов В.А., А.И. Басова. Рынок ценных бумаг. - М.: Финансы и статистика, 2006, 448с.
11. Кенжегузин М.Б. Рынок ценных бумаг Казахстана: проблемы формирования и развития. - Алматы: Жеті жарғы, 1998. - 193 с.
12. Шалгимбаев К.Б., Шалгимбаева Г.Н., Давиденко Н.Б. Казахстанский фондовой рынок: организация, потенциал, императивы роста. - Алматы: Наука, 1997.- 184 с.
13. Бердникова Т.Б. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие. М.: ИНФРА-М, 2002, 270с.
14. Искаков У.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Финансовые рынки и посредники. - Алматы: Экономика, 2005. - 297 с.
15. Robert D. Edwards and John Magce ((Technical Analysis of stock Trends». -Boston: Carol, 1996.-201 p.
16. Рейнхардт Э. Инвестиционный анализ в теории финансов. - М.: Финансы и статистика, 1998. - 420 с.
17. «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 5 маусымдағы N 145 Заңы
18. «2010 жылға дейін Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын дамыту» бағдарламасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі Төрағасының 2006 жылдың 8-желтоқсанындағы № 68 бұйрығымен бекітілген.
19. Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын реттеу мен қадағалау агенттігінің ресми сайты– www.rfca.gov.kz
20. Волков М.В. Управление портфелем ценных бумаг. // Финансы и кредит-2005.№ 10, 31-40.
21. Ильясов А.А. Ценные бумаги и фондовый рынок. - Алматы: ^азак университет!, 1999. - 179 с.
22. Сборник нормативно-законодательных актов по рынку ценных бумаг в РК // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 1997. - № 4. - 231 с.
23. Шалгимбаева Г. Казахстанский фондовый рынок: важнейшие этапы развития // Рынок ценных бумаг Казахстана. - 2005. - № 2. - С. 30-38.
24. Березовская М. Инновационный аспект экономического развития // Вопросы экономики. - 2003. - № 5. - С. 5.
25. «Бағалы қағаз рыногы туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі N 461-ІІ Заңы
26. Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, 2009 ж. - № 01-30.47
27. Колесников В.И. Ценные бумаги. 2-е изд., перераб. и допол.: Учебник. М.: Финансы и статистика, 2001.
28. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Пособие для подготовки специалистов к государственной аттестации. Научный редактор Туркебаева Э.А. – Алматы: Информационное агентство финансовых рынков «ИРБИС», 2002.-342 с.
29. Экономикалық теория. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров — Астана 2002. - 464 б.
30. «Ценные бумаги» журналы, 2008,2009
31. «РЦБК»аналитический журнал, аналитический обзор«Итоги развития биржевого рынка за 2007 г.», № 1(165) январь/2008, 2009
32. ҚР Үкіметінің, ҚР Ұлттық Банкінің және ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары
33. Қазақша-орысша сөздік = Казахско-русский словарь : 50 мыңға жуық сөз / ред. : Р. Г. Сыздыкова. - Алматы : Дайк-Пресс, 2002. - 1008 б
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Корпоративті бағалы қағаздардың экономикалық мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы қағаздар нарығының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Бағалы қағаздардың инвестициялық үдерістегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Корпоративті бағалы қағаздардың экономиканы дамытудағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2. Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздардың қызмет ету
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының корпоративті бағалы қағаздар
нарығындағы рөлін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің ағымдағы жай-күйін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3. Қазақстан Республикасы қор нарығын мемлекеттік реттеу және олардың даму
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
3.1 Қазақстан Республикасы қор нарығын реттеудің негізгі бағыттары және
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Бағалы қағаздарға инвестиция тартудың мәселелері мен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеліп отырған тақырып, бүгінгі
күннің бірден-бір көкейтесті мәселесі. Бұл тақырыптың маңыздылығы Қазақстан
Президентінің “Қазақстан - 2030” бағдарламасынан туындайды, онда: ”Қор
нарығын дамытуға жәрдем ету мақсатында ашық акционерлік қоғамдардың ұйымдық
- құқықтық нысанында әрекет ететін банктердің акциялары мен басқа да бағалы
қағаздарының ұйымдастырылған қор нарығындағы айналысын жандандыру бойынша
жұмыстар жүргізіледі. Олардың баға белгілеуі турақты негізде, бұқаралық
ақпарат құралдарында міндетті түрде жарияланады, банктердің корпоративтік
бағалы қағаздармен жұмыс істеуі кеңейді” делінген.
Бағалы қағаздар нарығы және олардың қызмет ету ерекшеліктері, бағалы
қағаздардың түрлері, олардың экономикадағы әр түрлі арналымы, қолдану
заңдылығы және олармен жүргізілетін операциялардың мақсатты аспектілері
тұрақты түрде зерттеу мен талдауды талап етеді.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі міндеті - бұл меншікті қайта бөлу
және оны бір иеленушінің қолында бекіту емес, бұл функцияны нарық
жекешелендірудің басталу кезеңінде орындады. Оның мазмұны мен мәні сақтала
отырып әртүрлі деректемелерде, авторлармен әрқилы ашылады, бұл құбылыстың
күрделілігін және проблеманың жеткіліксіз әзірленгенін көрсетеді.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді.
Оған 90 жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының
тоқтауы, көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу
тәжірибесінің болмауы, онда орта топ өкілдерінің аздығы, ішкі өнімді
өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың болуы қор нарығының
тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі таңдағы басты
себептер болып табылады. Ірі компаниялар қор нарығына белсенді қатысудың
орнына құнды қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды айналымға енгізуден
бас тартуда.
Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске
асыруда, олардың ішінде әлемдік тәжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы
орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2006 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан
халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы және іскерлік
белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап
өтті [1]. Онда Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы ретінде Алматының
серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік үлкен бизнес-
жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы қызметін көрсету
саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы жағдайлар мен
мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Қаржы орталығының тиімді
жұмысын қамтамасыз ету үшін тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен,
телекоммуникациялармен қатар “Еркін” қаржы-экономикалық аймақтарында ілеспе
қызмет көрсету рыногын дамытуға да баса назар аудару керек.
Қазақстан Республикасы дамуының стратегиялық бағыты - экономикалық
тиімділікті жеке адамның дамуымен, қоғамымыздағы әлеуметтік жағдайлардың
жетілуімен ұштасатын тиімді рыноктық экономиканы тұрақты жетілдіреді. Осы
орайда бағалы қағаздардың әлеуметтік-экономикалық басымдылығы және оларды
рыноктық қатынастарда мемлекеттік реттеудің маңыздылығын жүзеге асыру
негізгі мәселелердің бірі болып, ғылыми тұрғыдан зерттеулерді талап етеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Бағалы қағаздар нарығы бойынша
шетелдік, ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар.
Бағалы қағаздар нарығы, оның қатысушылары, бағалы қағаздар нарығының қызмет
ету механизмі ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В.
Романовский, Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты.
Шетелдік экономистер Л.Дж. Гитман, М.Д. Джонк бағалы қағаздар нарығының
даму сипатын көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, қазақстандық ғалымдардың
да бағалы қағаздар нарығы бойынша ғылыми еңбектері де жарияланды. Бағалы
қағаздар нарығының негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын зерттеуде
В.Д. Ли, В.Д. Мельников, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А.
Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов
ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нарықтық экономика
жағдайындағы бағалы қағаздардың мәні және оларды әлеуметтік-экономикалық
қатынастарда ерекше тауар ретінде сипаттап, қоғамның дамуы үшін
корпоративті бағалы қағаздарға инвестициялаудың тиімділігі мен маңыздылығын
ашу, Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының әрі қарай дамуын қамтамасыз
ететін Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы теориялық жэне
практикалық мәселелерді зерттеу қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты төмендегідей міндеттерді алға тартты:
- бағалы қағаздардың теориялық даму негіздері мен бағалы қағаздарды өзгеше
тауар ретінде көрсету;
- бағалы қағаздардың экономикалық қатынастарда қалыптасуы мен атқаратын
қызметтерін айқындау;
- бағалы қағаздар нарығындағы Алматы өңірлік қаржы орталығының рөлі мен
тиімділігін айқындау;
- Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздарға инвестиция тартудың
жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу жұмысының пәні ретінде
ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар
нарығы қатысушылардың арасындағы экономикалық қатынастары алынды.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығы саналады.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде
отандық және шетелдік ғалымдар еңбектері мен мақалалары, бағалы қағаздар
нарық қатынастарын реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар
алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, ҚР Қаржылық қадағалау
Агенттігінің, ҚР Алматы өңірлік қаржылық орталықтың, Қазақстан қор биржаның
мәліметтері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі кезеңдегі бағалы қағаздар
нарығының жағдайын зерттей отырып, тиімді корпоративті бағалы қағаздар
нарығын қалыптастырудың қажеттілігін және бағыттарын анықтау басты шарт
болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер саналады:
- теориялық-әдістемелік және құқықтық зерттеу нәтижесінде бағалы
қағаздар нарығының негіздері нақтыланған;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуді талдау арқылы
мемлекеттік реттеудің қағидаттары мен ұсыныстары негізделген;
- Бағалы қағаздар нарығының қазіргі таңдағы даму тенденциялары мен
оған әсер ететін факторлар ашылып көрсетілген;
Қорғауға шығарылған негізгі ұсыныстар:
- Бағалы қағаздар нарығы, корпоративті бағалы қағаздардың қызметтері
атты түсініктерге авторлық анықтама беру;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуді жүргізудің
қағидаттары;
- Бағалы қағаздар нарығы құрылымының ынталандыру факторларын анықтау;
- Бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу жүйесін өзгертудің қадамдары;
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік мәні зерттелген мәселенің кейбір
теориялық тұстары кейбір материалдары жоғарғы оқу орындарында Бағалы
қағаздар нарығы, Қаржы нарықтары мен делдалдар сияқты пәндерде
пайдалануға болады.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша 2 ғылыми мақала жазылып, басылымдарда жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. Корпоративті бағалы қағаздардың экономикалық мәні мен мазмұны
1.1 Экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы қағаздар нарығының мәні
Бағалы қағаздардың пайда болуы мен оларды қолданудың кеңеюі бірте-
бірте қозғалыс механизмін қалыптастырды. Кез-келген тауар секілді бағалы
қағаздар еркін айналыста болатын өзінің тұрақты аумағын, нарықтық
қатынастар жүйесінде ерекше орнын иеленуі қажет[2]. Бұл бағалы қағаз
нарығын – біртұтас жоғары деңгейі және аяқталған технологиялық айналымы
бар күрделі ұйымдастырушы-экономикалық жүйе екендігін білдіреді. Олай
болса, бағалы қағаздар өзіндік ерекшелігі бар тауар. Сәйкесінше, бағалы
қағаз нарығы барлық (тауарлы, ақшалай және басқалары) нарықтардан ерекше
айналыста жүретін сипаттағы тауарымен айрықшаланады. Бұл нарық
қатысушыларының құрамын, олардың мекен-жайын, қызмет ету тәртібі мен реттеу
ережелерін және т.б. анықтайды.
Кейбір батыс экономистері қаржы нарығының экономикалық табиғатын
анықтауды олардың орындайтын мақсатты мәнінің функцияларынан шығарады.
Дж.Ван Хорн мынаны атап өтті: Қаржы нарығының мәні – соңғы тұтынушылар
арасында жинақты тиімді бөлу [3]. Шын мәнінде экономика қаржы нарығынсыз-
ақ өркендеуі мүмкін шығар, егер де кілең сол бір шаруашылық субъектілер оны
дамыту үшін қаражаттарды жинақтап, капиталды жұмылдырса. Дегенмен, қазіргі
заман шаруашылығында көбінесе капиталды мобилизациялаумен айналысатын нарық
субъектілері, инвестиция үшін жинақтауға қарағанда нақты активтерге көп
қаражаттар қолданады.
Басқа жағынан қарағанда, үй шаруашылықтары тұтыну мақсаттарына
шығындауға қарағанда көп құралдарды жинақтайды. Осыған сәйкес, ұсынылатын
инвестициялар мен жинақтардың көлемі арасындағы алшақтық жоғарлаған сайын,
ақырғы тұтынушылар арасындағы жинақтарды үлестіру үшін қаржы нарығының
тиімді қызмет ету тиімділігі өзекті болады. Соңғы инвестор мен соңғы ақша
қаражат иесі мүдделерінің келісімге түсуі нақ осы қаржы нарығында,
минималды шығын мен оптималды тәсіл арқылы жүргізіледі.
Л.Дж. Гитман мен М.Д. Джонктың Инвестициялау негіздері атты еңбегінде
қаржы нарықтары қаржы ресурстарын ұсынушылар мен келісім бекіту үшін
оларды іздейтіндерді, ережеге сәйкес қор биржалары секілді делдалдардың
көмегімен біріктіретін механизм түрінде анықталады [4]. Авторлар қаржы
нарығының бірнеше түрлері бар екендігін ескереді: акциялар нарығы,
облигациялар нарығы, опциондар нарығы. Олар қаржы нарықтарының жалпы
ерекшелігін айырды: қаржы құралдарының бағасы кез-келген уақытта сұраныс
пен ұсыныстың тепе-теңдік нүктесінде тұрады. Табыстылық, инфляция, әлемдегі
жаңалықтар және т.б. туралы жаңа ақпараттар айқын болған сайын сұраныс пен
ұсыныс өзгерісі жаңа тепе-теңдіктің қалыптасуына алып келеді.
Бағалы қағаз нарығын олардың шығуы мен бағалы қағаз нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
анықтауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез-келген басқа тауар нарығының
анықтамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нарық нысанын жеке салыстырғанда
ғана айырмашылық пайда болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы
қандай да бір жеке тауар нарығына емес, тұтас тауар нарығына сәйкес келеді,
әрі кез-келген елдің қаржы нарығының құрамдық бөлігі болып табылады.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келегн мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттік инвестициялық қызметі жүзеге
асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өмірщең
субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережемен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты
жетілдіруде нарықтық қатынастарды одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы
қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капитал да,
заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана
мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жеке меншік иелері –
халықтың меншігіне айналдыруы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән
қаржы институттары жүйесі қалыптасып олар да экономикалық өрістеудің қаржы
көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге
асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттегі
жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы
қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігін алу және жеке меншіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру үдерісін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция
шығаруды пайдалану мүмкіншілігін ашты.
Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне
инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды
шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын,
оларды банктен алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді.
Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін
эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығаруымен шұғылданады.
Басқа да қаржы құралдары секілді бағалы қағаздар тұтастай қаржы
нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы қағаздар ақша ресурстарын қайта
бөлудің жұмылдырылған қаражаты болып табылады. Мысалы, егер депозитке банк
сертификаты рәсімделетін болса, ол одан ары айналысқа түседі. Айналым
қаражатын толықтыру үшін несие алу міндетті емес. Оның үстіне, бұл несиені
басқа тұлғаға жаңа келісім-шартты бекітіп барып қана бере аласың. Бұл арада
борыштық міндеттемелердің біріне жататын әрі нарықта қаржы тәуекелдерін
сақтандыру үшін сатылатын немесе сатып алынатын бағалы қағаздардың бағасын
уақыт оздырмай ескертуге мүмкіндік беретін бос бағалы қағаздар болады, ал
оларды беру (тапсыру) кейінірек жүзеге асырылады, яғни, базалық бағалы
қағаздардың бағамы жоғарлағанда немесе құлдырағанда сақтандырылады.
Осылайша, бағалы қағаз ақша ресурстарының еркін қайта бөлінуіне ықпал
етеді.
Бағалы қағаздар нарығының негізін тауар нарығы, ақша және ақшалай
капитал құрайды.
Бұл нарық түрлерінің жіктелімі бағалы қағаз түрлерінің жіктеліміне
ұқсайды және былайша ажыратылады:
- Халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
- Ұлттық және аймақтық (аумақтық) нарықтар;
- Нақты бағалы қағаз түрлерінің нарықтары (акция, облигация және
т.б.);
- Мемлекеттік және корпорациялық бағалы қағаздар нарығы;
- Бастапқы және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық қатынастарды дамытуда
бағалы қағаздарды төмендегідей категорияларға бөлуге болады:
Негізгі бағалы кағаз. Оның негізгісі белгілі бip активке, тауарға, ақшаға,
капиталға, мүлікке әр түрлі ресурстарға мүліктік кұқұық болып саналады.
Туынды бағалы қағаз. Бұл қандай да бip базистік активке бағалы қағаз:
базистік активтің бағаларына, пайыздық мөлшерлер (қойылым), көрсеткіштер
(индекстер). Базистік активтерге тауарлар (мунай, алтын, бидай) жатады,
негізгі бағалы қағаздар акциялар, облигациялар және т.б туынды бағалы
кағаздарға фьючерстік келісім-шарттар (тауарлык, валюталық, пайыздық,
көрсеткіштер) варранттар, құқық және еркін айналатын опциондар жатады.
Үлестік бағалы қағаздар. Кәсіпорынды басқаруға қатысуға және пайданың бip
бөлікке ие болуға құқық алып, иесінің жарғылық қорға қатысканын растап,
кәсіпорын жойылғаннан кейін белгіленген мүлікке иелігін керсетеді.
Қарыздық бағалы кағаз. Белгіленген мерзімде белгілі бip пайызды төлеуге
міндеттелген эмитенттер мен инвесторлардың арасындағы қарыздық катынастарды
көрсетеді. Карыздық бағалы қағаздарға облигациялар, ипотекалық куәліктер,
қазынашылдық міндеттемелер, ҚР Ұлттык банктің ноталары жатады [14].
Бағалы қағаздар нарығының функциясын шартты түрде екі топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар функция [5]. Функцияның
бірінші тобына мыналарды жатқызуға болады:
коммерциялық - осы нарықтағы операциялардан пайда табу функциясы;
мақсатты – нарықтық бағанықалыптастыратын процесті, олардың ұдайы
қозғалысын және т.б. қамтамасыз етеді.
ақпараттық – яғни, нарық өз қатысушыларына сауда нысандары мен оның
қатысушылар туралы нарықтық ақпараттарды жеткізеді;
реттеуші – ондағы нарық сауда және оған қатысудың ережесін, қатысушылардың
арасындағы дау-таласты шешудің тәртібін жасайтын болса, артықшылықтарды,
бақылау органын немесе басқару органын және т.б. белгілейді.
Өзіндік ерекшелігі бар бағалы қағаздар нарығының функциясына
мыналарды жатқызуға болады:
- қайта бөліну;
- баға және қаржы тәуекелдітерін сақтандыратын функция.
Қайта бөліну функциясы қосалқы үш функцияға бөлінеді:
- нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарын қайта бөлу;
ең алдымен халықтың жинақ ақшаларын өнімсіз формадан өнімді формаға
ауыстыру;
инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақшалай қаражаттарды
шығармай, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру.
Ал, баға және қаржы тәуекелдерін сақтандырушы функцияға немесе
хеджирлеуге келетін болсақ, ол туынды бағалы қағаздар фьючерлік және
опциондық келісім-шарттар пайда болғаннан кейін қолданысқа ене бастады.
Бағалы қағаздар нарығындағы сауда тәсілдерінің ұстанымы тұрғысынан
мыналарды бөліп көрсету қажет:
- алғашқы және қайталамалы;
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
- дәстүрлі және компьютерлендірілген;
- кассалық және мерзімді нарықтар;
Қaзipгi уакыттағы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері
төмендегідей болып табылатын белгілі құрылымдарды иеленеді:
- эмитенттер, яғни әртүрлі түрдегі бағалы қағаздарды шығаратын
шаруашылық субъектілер;
- инвесторлар, яғни уакытша бос ақша қаражатын иеленуші және осы
қаражаттарды өтімді және де жоғары табыс әкелетін бағалы қағаздарға салуға
мудделі жеке және заңды тұлғалар.
Бағалы қағаздар нарығы сауда-саттық және өсімқорлық операцияларының
іс-тәжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алғашқы бағалы қағаздар –
вексельдер мен коносоменттердің пайда болуына себепкер болды. Ал, олар одан
әрі мемлекеттің эмиссиялық қызметі мен акционерлік қоғамдардың пайда
болуымен байланысты дамыды. Капиталдың бағалы қағаздарға кең ауқымды
инвестициялануы XIX ғасырдың ортасында басталды. Бұл уақыт аралығында
бағалы қағаздардың нарығы айтарлықтай дамыған болатын. Оның қатысушы
топтары да анықталып үлгерді. Оның алғашқы қатысушылары – банк иелері мен
жеке трейдерлер ретінде алға шыққан жеке тұлғалар, содан кейінгісі заңды
тұлғалар.
Бүгінгі таңда бір мезгілде эмитент және трейдер болып табылатын бағалы
қағаздар нарығының қатысушыларын бірнеше негізгі топқа бөлуге болады.
1. Жоғары имиджі бар мемлекет, муниципалиттер, аса ірі ұлттық және
халықаралық компаниялар. Олардың бағалы қағаздарды шығаруы және оны
жүзеге асыруы көп қиындық тудырмайды: оларды әрдайым үлкен мөлшерде
қабылдай беруге болады. Бұл мемлекеттік және муниципалдық бағалы
қағаздар жоғары табысты әрдайым қамтамасыз ете бермейді, алайда
олардың сенімділік деңгейі жоғары. Сол себепті де халықтың кейбір
бөлігі (зейнеткерлер, жалғыз бастылар, асыраушысынан айрылған немесе
қамқоршысы жоқ отбасылар және т.б.) қатерге бастарын тікпей-ақ, өз
қаражаттарын осындай қағаздарға салуды жөн көреді.
2. Бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыратын қаржылық
институттары ( коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру
қоғамдары, зейнетақы қорлары және т.б.). Олардың көбісі әр түрлі
инвесторлардың (заңды және жеке тұлғалардың) қаражатын біріктіреді
және олардың қаражатын табыс түсіретін бағалы қағаздарға салудың
мүмкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияның бақылау пакеттерін
иеленуге ұмтылады немесе тәуекелдіктен қашып, өз капиталдарын
экономиканың әр түрлі салаларына орналастырады.
3. Жеке инвесторлар – жеке тұлғалар, оның ішіндегі венчурлық бизнестегі
шағын кәсіпорындардың иелері.
4. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Олар қажетті
ақпараттармен қамтамасыз етілуі олардың бағалы қағаздармен
операцияларды жүргізуін оңайлатады. Бір немесе бірнеше қызмет
түрлерімен айналысу құқығына тиісті лицензия алуы үшін қаржы
нарығының кәсіби қатысушыларына бірқатар талаптар қойылады:
а) Заңды тұлғалар штатына тиісті қызметпен айналысу құқығына
біліктілік куәлігі бар мамандар қажет болған жағдайда қойылатын білктілік
талабы. Бұл талап қалыптасқан әлемдік іс-тәжірибеден алынып отыр. Нарықтық
экономикасы дамыған барлық елдерде арнайы білімі бар тұлғалар ғана қаржы
нарығында клиенттермен жұмыс істеуге жіберіледі;
ә) Бағалы қағаздар нарығының кез-келген кәсіби қатысушысы ғана
сәйкес ұйымдастырушылық –құқықтық формада акционерлік қоғамға тіркелетін
жағдайда оның ұйымдастырушылық –құқықтық формасына қойылатын талап;
б) Қаржылық талап – бұл кәсіби қатысушының өзіндік капиталының
жеткілікті болу деңгейі. Таза өзіндік капитал – бұл кәсіпорынның
міндеттемелерінен тыс активтері. Жарғылық капитал – заңды тұлғаның
құрылтайшыларды немесе акционерлерді қатыстыру арқылы істі ұйымдастыру үшін
салым ақша ретінде тартатын қаражаты. Өкілетті органдар жарғылық капиталдың
емес, өзіндік капиталдың жеткілікті болу деңгейін белгілейді.
Кәсіби қатысушыға өз қаражатын сеніп тапсырған инвестор өз активінің
барлық қатерден сақталатынына сенімді болады. Инвесторды кәсіби қатысушының
мәселелері толғандырмайды. Сондықтан да соңғысының өзіндік капиталы
инвестормен есеп айырысуына жеткілікті болуы қажет, содан кейін ғана өз
уәдесінде тұрмаған контрагенттермен, банктермен және т.б. байланысты
туындаған проблемаларын өзі шешеді.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларына мыналар жатады:
1. Сауда алаңы:
биржалық. Бүгінгі таңда Қазақстанда өз қызметін 1997 жылы бастаған қор
биржасы (KASE) әрекет етеді.
- биржадан тыс.
2. Сауда агенттері:
брокерлер – бұл клиент атынан және клиент есебінен операцияларды жүзеге
асыратын делдалдар;
дилерлер – бұлар операцияны өз атынан және өз есебінен жүргізетін
делдалдар.
Қазақстанда брокерлік-дилерлік қызметтің жалпы лицензиясы
қандай да бір мәмілені өз атынан және өз есебінен орындай алатын адамды өз
күшімен (дербес) тапқан делдалдарға ғана беріледі. Оған қоса, әлемдік
тәжірибеде заңды тұлғалар да, жеке тұлғалар да брокер және дилер бола
алады, ал Қазақстанда брокерлік-дилерлік қызметпен тек заңды тұлғалар ғана
айналыса алады.
Экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздар - бүл тек артық
капитал иелерінің өз мүдделерін өткізе алатын жэне оның кемшіліктерін сынап
көретін механизм ғана емес, екі жақтың да мүдделерін жүзеге асыру кәсіпқой
қатынасушылардың қатысуымен жүзеге асады, олар үшін, қор нарығы –кәсіпқой
қызмет орны, интеллектуалдық мүмкіндіктің жүзеге асырылу құралы және
экономикалық мүдделердің жүзеге асатын орны болмақ, бүдан шығатын
қорытынды, бағалы қағаздар нарығы - бұл әлеуметтік-экономикалық мүдделерді
оның барлық субъектілерінің жүзеге асыра алатын саласы болып табылады [6].
Әлеуметтік-экономикалық қатынастарда бағалы қағаздар рыногы
қызметтерінің анықталған жағдайы бар, оған үкіметтің салықтық-бюджеттік,
ақша-несиелік реттеу шаралары эсер етеді:
айналымдағы ақша массасын бақылау жэне несиелік пайыз жүктемесіне ықпал ету
көмегімен берілетін несиелеудІң көлемін бақылау;
салық салуда өзгерістер енгізу;
үкіметтің кепілдігі (депозит, несие, жеке секторға несие беру).
Экономикалық қатынастарда бағалы қағаздардың сұранысына пайыздық
мөлшердің жоғарылығына тәуелділік мынадай түрлер арқылы білінеді: егер де
банктік пайыздың өсетіндігі күтілсе, бағалы қағаздарға сұраныс азаяды
(пайыздардың өсуі олардың бағамының төмендейтіндІгін білдіреді және мүндай
төмендеуді күту, оларды сатып алуды кейІнге қалдыруға мәжбүр етеді). Ақшаға
сүраныс өсіп, пайыз өсе түседі, күтілген пайыздық мөлшердің төмендеуі тез
арада бағалы қағаздарды сатып алуға жағдай жасайды әрі оларға деген
сұранысты өсіріп не қысқартып, өтімділігіне сүранысты үлғайтады.
Қорыта келгенде, бағалы кағаздардың әлеуметтік-экономикалық
басымдылығының мәні төмендегідей:
1. Басқа кез-келген экономикалық қатынастар саласы тәрізді, реттеуді,
үйлестіруді (координациялауды) бағалы қағаздарды шығару мен айналымға
салуды бақылауды қамтамасыз етіп отыратын мемлекеттік органды құруды талап
ету.
2. Қор нарығы қатысушыларының қызметіне; инвесторлардың мүддесін бағалы
қағаздарға және бағалы кағаздар нарығына қатынасушылардың қаржылық
жағдайына талаптар қою мен мәліметтерді ашу.
3. Мемлекеттік орган бағалы қағаздар нарығына қоғамға пайдалы, әлеуметтік-
экономикалық қатынастарда болашағы бар эмитенттерді және шынайы кәсіпқой
қатынасушыларды жіберуге кепілдік беруге міндетті, соған сәйкес пирамидалы
акционерлік қоғамдардың құрылып және қызмет етуін болдырмауын қамтамасыз
ету және инвесторлар мүддесін шынайы түрде корғауы тиіс деп есептейміз.
1.2 Бағалы қағаздардың инвестициялық үдерістегі орны
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде
пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде
жалпы капиталдық салымдар деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша
жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына
(өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа
(өндірістік емес капиталдық салымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар
түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлікқызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелерғ кез-келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді[4].
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның
мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік
жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан,
инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық
экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында
инвестициялар ағымдағы шығындардын тек бір уақыттық сипатымен ғана
айырықшаланатын залал түрінде көрінеді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады. Себебі, нарықтық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асырады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин
де қолданылады.
Инвестиция термині латынның investire – жұмылдыру сөзінен алынған.
Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Пол
Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты
капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар,
өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру немесе
капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген
құнды қағаздарды немесе меншіктің кез-келген түрін сатып алу
инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инветицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады .
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарда, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады.
В. Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға жұмсала алмайтын бөлігі деп
түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық іскерліктің капиталдық
құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі алынатын нақты
объектілеріне трансформацияланады.
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез-келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай
да табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен
айырықшаланатын әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын
мүлікке; қарыздық міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын және
үлкен тәуекелмен; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Инвестициялаудын әр түрлі тәсілдері бар, бірақ олар әрқашанда тек бір
нәрсеге- пайда табуға бағытталған.
Егер бірінші қажетті заттарды сатып алғаннан кейін, барлық шоттарды,
қарыздарды төлегеннен кейін халықта қандай да бос ақша қаражаттары қалатын
болса, онда оларды қалай жинақтау және көбейту керек деген мәселе
туындайды. Көп жағдайда артық қалған ақша қаражаттарды кейінге қалдырады
[7].
Ал кейбір озық ойлы адамдар осындай қаражаттарын депозитке немесе
сақтандыру компанияларына салады. Бұл ақша қаражаттарын орналастырудың кең
тараған және дәстүрлі түрлерінің бірі. Дегенмен барлық әлемдегі
миллиондаған адамдар мынадай шешімге келген, бағалы қағаздар – ақша
салымының формасы ретінде ең бір тиімдісі.
Акцияларға және облигацияларға инвестицияны ұзақ мерзім ішінде пайда
алу ішін салады. Бағалы қағаздардан түсетін табыс әрдайым дивиденд түрінде
немесе осы құнды қағаздарға баға өскендегі нәтижесінде алынатын пайда
ретінде болады немесе осы екі жағдайда. Қазіргі кезде ақшаны
инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрлері онша көп емес. Дегенмен
болашақта инновациялық өндірістің дамуыменен олардың пайда болу
перспективасы бар.
Бағалы қағаздарға ақша-қаражаттарды салуда тәуекел кездеседі. Кез-
келген инвестициялаудың түрлері тәуекелмен ұштасып жүреді. Бірақ қолымызда
ақша болғанның өзіне де біз тәуекелге барамыз. Бұл жағдайда тәуекел
жоғалтумен байланысты. Ақшаны жоғалту айқын және жасырын түрде кездеседі.
Ақшаны жоғалтудағы айқын тәуекел, жалпы, бәріне түсінікті. Ал Ақшаны
жоғалтудағы жасырын тәуекел тікелей инфляциямен байланысты. Қолда ақша
турғанда бұл сомаға кеше сатып алатын затыңызды бүгін ала алмайсыз.
Өйткені тауарларға деген бағалар күнделікті өсу үстінде.
Бос ақша қаражаттарды қайда салу керек екедігін анықтауда, шешім
қабылдауда барлық пайда болатын тәуекел түрлерін ескеру қажет. Айтып
кеткендей, еш нәрсе істемей ақ қолда бар ақшадан айырылып қалу мүмкіндігі
жоғары.
Кез келген инвестициялаудың түрінде екі нәрсеге көңіл бөлу қажет.
Инвестициялаудың алып келетін табысы. Екіншіден, әрқашан мынаны есте сақтау
керек: күтілетін кез-келген иныестициядан алатын табыс жоғары болған
сайын, тәуекел де соған сәйкес жоғары болады.
Мысалы, егер ақша-қаражаттарды депозитке салынатын болса, онда банк
қаражаттарды сақтап, депозиттің мерзімі аяқталғаннан кейін сол сомаға
пайыздық ставка түрінде кіріс төлеуге міндеттеледі. Бұл жағдайда тәуекел
әлдеқайда төмен, клиенттің қаржылары және кірістері толығымен қайтарылады.
Себебі, қазіргі кезде Қазақстанда банктік салымдарды міндетті сақтандыру
қоры бар. Дәл осыған сәйкес банктік депозиттер бойынша пайыздық ставканың
мөлшерлемесі өте төмен. Жақсы жағдайда олар нөлге тең немесе инфляцияның
пайызынан сәл жоғары болады. Яғни, банктік депозиттерге қаражат салу жоғары
кепіл береді, ақшаны жоғалту қаупі тіпті мүлдем жоқ, инфляциядан қорғайды,
бірақ жоғары табыс алып келмейді.
Сондай-ақ, банктік депозит тағы бір кемшілікке ие. Қаражаттарды банкке
депозитке салғаннан кейін , келісім-шартта белгіленген мерзімнен басқа
уақытта, қаражаттар қажет болған жағдайда алуға мүмкіндік болмайды. Егер
осы мерзім ішінде ақшаның қажеттілігі жоғары болып немесе осы қаражаттарды
қандай да бір іске тиімді салу керек болғанда, онда осы кезеңге дейін
жинақталған пайыздарыңыздан айырылып қалу қаупі бар.
Өмірді және мүлікті сақтандыру – салынған құралдарға сондай-ақ жоғары
кепіл береді. Дегенмен, сақтандыруға қаржыны пайда табу мақсатында салмау
керек, тек өзіңді, жанұя мүшелерін немесе мүлікті қатерлі жағдайлардан
қорғану үшін сақтау мақсатында салған жөн. Неліктен сақтандыруды
инвестициялаудың тиімді әдісі ретінде қарастыру тиімді емес? Өйткені,
сақтандырудың өзінің мәні әр түрлі қатерден қорғануды білдіреді және ол
сіздің салымыңызды инфляциядан қорғауға арналмаған.
Ақшаларды сондай-ақ, құнды заттарға: алтын, күміс, бағалы тастар мен
басқа құндылықтарға салуға мүмкіндіктер бар. Бірақ мұндай заттарды сақтау
қымбатқа түседі. Көп жағдайда салымның бұл түрінің өтімділігі әлдеқайда
төмен. Алтын бұйымдарды бір бағамен сатып алғаннан кейін, қажет болғанда
бірнеше жылдардан кейін оны сол бағамен сатуға қиындық туады. Бағалы тастар
мен металдарға бағалар әрдайым өсу үстінде, бірақ ұсталынған құндылықтар
кей жағдайларда ғана сұранысқа ие.
Егер бағалы қағаздарға инвестициялау жайлы тоқталатын болсақ, мұнда
жоғарыда аталған инвестициялаудың түрлеріне қарағанда ақшаны жоғалту қаупі,
тәуекелі әлдеқайда жоғары болып келеді. Бірақ табысы да соған сәйкес сәтті
таңдаудың арқасында жоғары болады. Бағалы қағаздарға инвестициялауда жоғары
тәуекел- мүлдем басқарылмайтын тәуекел, дегенмен оны болжанбайды деп
түсінуге болмайды. Көптеген адамдар үшін бағалы қағаздарға инвестициялаудың
тәуекелі шынында да өте үлкен болып көрінуі мүмкін. Бұл мынадан көрініс
табады: бұл адамдар бағалы қағаздардың қай түріне салу тиімді немесе
қайсысына салу тиімсіз және тағы басқа факторларды іздестіруге, қарастыруға
өздерінің уақыттарын бөлмейді.
Банктер және сақтандыру компаниялары клиенттердің ақшаларын депозитке
және сақтандыруға тартуы, қаржылық ұйымдар өздерінің клиенттеріне
ақшаларының қаншалықты кірістерін төлейді екенін қарастырып өтейік. Банктер
және сақтандыру компаниялары клиенттердің қаражаттарын алып, өздерінің
ақшалары арқылы сақтап, ал кейін клиенттерге қосымша пайызымен қайтарады
деп ойлау әрине аңқаулық. Бірақ бұл ұйымдар клиенттердің қаржыларын заңды
түрде қарызға пайда түсіру үшін алып (өздері үшін), кірістің аз бөлігін
ғана клиенттерге төлейді. Сақтандыру және банктік жүйеде мұндай операциялар
ақша-қаражаттары өз иелеріне қайтарылу кезінде тәуекел қатерін төмендету
мақсатында, салынған қаражаттардың қайтарылу кепіл жүйесін құру мақсатында
мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі. Банктер және сақтандыру
компаниялары клиенттерден тартқан қаражаттар арқылы табыс, пайда алу үшін
инвестициялаудың мүмкін болатын әр түрлі тиімді тәсілдерін қолданады.
Банктер өздерінің негізгі пайдасының көп бөлігін халыққа пайыз бойынша
несие беру арқылы алады деп көбісі ойлайды. Ия, бұл әрине дұрыс. Бірақ
мынаны да ескеру қажет, банктер және сақтандыру компаниялары индивидуалды
салымшыларынан алған ақшаларын бағалы қағаздарға: акция, облигацияларға
салады. Бағалы қағаздарға салған табыстың бір бөлігін салымшыларға кіріс
түрінде беріледі. Сәйкесінше, банктер мен сақтандыру компаниялардың бағалы
қағаздарға инвестициясынан түскен табысы сақтандыру мен депозиттерден
алатын салымшылардың кірістерінен әлдеқайда жоғары.
Бағалы қағаздар, әсіресе акциялар басқа инвестициялардың түрлеріне
қарағанда инфляция мен басқа қатерден ақшаны жақсы қорғайды, көп кіріс алып
келеді. Әрине егер бұл инвестициялар ойланып жасалғанда ғана үлкен табыс
алу ықтималдығы жоғары болады. Банктерде, сақтандыру компанияларында,
жинақтаушы зейнетақы қорларында жұмыс істейтін қаржыгерлер осы білімдерін
пайда алу мақсатында тиімді қолданады. Жеке және заңды тұлғалар үшін де
бағалы қағаздарға инвестиция жұмсағанда ең алдымен қорықпай, қалай салу
екендігін білу қажет. Сондай-ақ, салымдарды диверсификациялау оптималды
шешім екенін әрқашан ескеру жөн. Басқаша айтқанда, егер де бос қаражаттар
қалатын болса, онда оның бір бөлігін банкте сақтау қажет, ал тағы бір
бөлігін күтпеген жағдайлардан қорғану үшін, өзіңді және мүлкіңді қатерден
алдын алу үшін сақтандыруға бағыттау қажет. Ал бір бөлігін әлдеқайда жоғары
табыс алып келетін және өтімді болып табылатын бағалы қағаздарға жұмсау жөн
болады.
Бағалы қағаздар қаржы рыногының құрамдас бөлігі ретінде, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың дамуына айтарлықтай ықпал етіп, экономиканың әр
саласын инвестициялайтын негізгі инфрақұрылымдық элементтердің бірі болып
табылады. Мұндай қор рыногы сияқты тиімді капитал қүю механизмінің бар
болуы, көбірек шынайы инвестицияның тартылуының тиімділігін арттырады.
Бағалы кағаздар экономиканың тұрақты дамуында маңызды рөл атқарады, ол
рыноктағы табысты көбейту арқылы бүтіндей ел түрғындарының түрмыс
деңгейінің өсуіне жақсы ықпал етеді. Бағалы қағаздарды шығаратындар, егер
оларда өндірісті кеңейтуге мүмкіндік беретін қосымша ресурстар бар болса
ғана, пайда түсіре алады. Эмитент арқылы өндірісті (фирманы) кеңейту жэне
кәсіпорынның пайдалылығының дәрежесін көтеру арқылы осы кәсіпорынның бағасы
өсіп отырған акциясын иеленетін инвестор үшін тиімді болып табылады.
Өндірісті кеңейту нэтижесінде жаңа жүмыс орындары пайда болып, өз кезегінде
экономиканың өсуі мен көрсетілетін қызмет саласының кеңеюін туғызады, ал
бұл, одан әрі жаңа жұмыс орындарының ашылуын қамтамасыз етіп, үлкен
экономикалық ресурстарды да өзімен алып келеді.
Бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігі
болып табылады. Оның пайда болуы мен дамуы сауда қызметі мен өндірісті
кеңейту жағдайларында инвестициялық ресурстарды тартудағы қажеттіліктің
өсуімен тікелей байланысты. Бағалы қағаздар нарығы ақша ресурстарының еркін
айналымын қамтамасыз ете отырып, қайта өндіріс процесі жүйесінде ерекше
мәні бар. Бағалы қағаз көмегі арқылы ішкі және сыртқы жинақтаушылардан
құралдарға алым (аккумуляция) және оларды кәсіпорындарға, фирмаларға және
т.б. инвестициялау үшін алып-беру жүргізіледі. Бағалы қағаздар нарығы
арқасында кәсіпкердің пайдасында жинақтаушылардың қатысуы қамтамасыз
етіледі [8].
Алғашқы нарықта операциялардың көмегімен кәсіпкерлер жағынан
капиталға деген сұраныс қанағаттандырылады. Шығарылған жаңа БҚ эмиссиялануы
мен орналастырылуы негізінде кәсіпкерліктің нақты облысына капитал ағымы
жүргізіледі. Капиталды мобилизациялау жылдамдығы, яғни жеделдік және
жаңадан шығарылған бағалы қағаздарды орналастыру мүмкіндігі екі факторлар
тобымен анықталады.
Біріншіден, айналысқа түсетін бағалы қағазды орналастыру жылдамдығы
мен мүмкіндігі қаржы нарығының конъюктурасына тәуелді. Бұл үдеріске мыналар
әсер етеді:
- Табыстылық, облигация бойынша ағымдағы және күтілетін пайыз, күтілетін
дивиденд мөлшері жәненемесе бақылауды иелену арқылы қосымша пайданы
ұлғайту мүмкіндігі;
- Банкке орналастыратын салымды көбірек немесе азырақ тартымды істейтін
ссудалық пайыздың мөлшері;
- Экономикалық өсудің тұрақтылығын, баланстылығын және перспективасын,
қаржы жүйесінің сенімділігін анықтайтын салымның тәуекел дәрежесі;
- Қосымша құралдардың балама нысандарының бар болуы – тауарлы және басқа
да нарықтардың конъюктурасы;
- Нарық өтімділігі, яғни акционерлік қоғамдардың таралу масштабы,
олардың қаражаттарды тарту үшін бағалы қағаздарды қолдану дәрежесі;
Екіншіден, бағалы қағаздарды орналастыру мүмкіндігі және оның жеделдігі
нақты бизнес шарттарының әсеріне байланысты, яғни келесідей іскер
белсенділігі мен тәуекел факторларының әсерінен:
- Эмитент өзінің қызметін жүзеге асыратын саладығы (нарық сегментіндегі)
экономикалық жағдай;
- Эмитент саласындағы (нарық сегментінде) бәсекелестік (монополизация
деңгейі) дәрежесі;
- Эмитент өндірісінің (негізгі қызметі бойынша) технологиясы, оның
шикізат, энергия материалдар және т.б. жабдықтаушыларынан тәуелділігі;
- Эмитент бизнесіне мемлекеттік реттеу және салық салу;
- Эмитент өніміне нарықтық сұраныс сипаты, оның сатып алушылардан
тәуелділігі (тұтынушылардан).
Нақты тікелей кәсіпкерлік саласына капиталдар ағымының алғашқы нарықта
жүретін үдерісінен ерекшелігі қайталанбалы нарықта капиталға меншікті
қайта үлестіру жүзеге асырылады. Нәтижесінде қайталанбалы нарық
конъюктураны тіркеу арқылы жаңа салымның негізгі бағыттарын анықтайды, яғни
территория мен экономиканың жекелеген салалары арасында капиталды аудару.
Алғашқы және қайталанбалы нарықтарды қоса Бағалы қағаз нарығы - басқа
инвестициялық нарықтардың формасымен салыстырғанда бұл ең нақты және тез
ықпал ететін капитал ағымының механизмі.
Бағалы қағаздар нарығының экономикадағы мәнін және оның инвестициялық
үдерістегі ерекше рөлін келесідей жағдайлар анықтайды:
Бағалы қағаз нарығы арқасында өндіріске ақша қаражаттарын инвестициялау
мүмкіндігі туады, яғни елдің өндірістік күшін ұлғайтуға, ресурстық
потенциалын жинақтауға болады. Әрине, қоғамның жинақтарын инвестицияға
трансформациялау, өндіріске инвестициялау БҚН-сыз да мүмкін (КСРО
кезіндегідей). Дегенмен, бағалы қағаздар нарығы оны инвестициялық
ресурсарға сұраныс пен оларға деген ұсынысты өте икемді және тиімді, жедел
теңеуге жағдай жасайды. Заманауи тәжірибе көрсеткендей, табиғи ресурстармен
қамтамасыздану шешуші рөл атқармайды. Оларды иеленбей ақ экономикалық
өсудің жоғарғы қарқыны мен халықтың дәулеттілігін көтеруге болады (мысалы -
Жапония), қаржы нарығының рационалды ұйымдастырылуының маңыздылығы да аз
емес (соның ішінде бағалы қағаздар нарығы);
Инвесторларға максималды пайданы қамтамасыз ететін перспективалық өндіріс
пен саланың дамуын, жекелеген жағдайларда (мемлекеттік бағалы қағаздар
есебінде) – белгілі бір қоғамдық қажетті мәселелерді (әлеуметтік
тиімділік) шешуді жеңілдетеді. Нарықта әрдайым эмитент-кәсіпорындардың тек
ағымдағы емес, сондай-ақ күтілетін тиімді қызмет етуі бағаланады. Бағалы
қағаздар нарығы арқасында инвестициялық ресурстар салынған қаражаттардың ең
үлкен эффективтілігін қамтмасыз ететін салаларға бағытталады. Бұл тек нақты
кәсіпорын үшін ғана емес, сонымен қатар жалпы экономика үшін маңыздылығы
өте жоғары;
Бағалы қағаздар нарығы жүзеге асатын капиталдарды қайта бөлу, олардың сала
аралық ағымы ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге, қазіргі заман
технологияларын тез енгізуге және шектелген ресурстар мен өндірістің
оптималды пропорциясын тиімді қолдануға жәрдемдеседі. Бұл қазіргі замандағы
бағалы қағаздар нарығының даму ерекшелігі мен үрдіс сипаттарының бірі.
Бағалы кағаздар нарығы экономикалық қатынастардағы қаржы жүйесін
сауықтырудың маңызды механизмі болып қызмет етеді. Дамыған бағалы қағаздар
нарығы жағдайында қоғамдық өндірістің оптималды құрылымдары туындайды және
тапшылықсыз экономика құрылады: қоғамдық өндіріс негізінен, қоғамдық
сұранысқа сәйкес келеді.
Бағалы қағаздар экономикалық құрал ретінде рационалды салалық
құрылымдардың жасақталуын және соған сәйкес сұраныс пен ұсыныстың оптималды
арақатынасының жасақталуына мүмкіндік туғызады, экономиканың қарқынды
дамуын қамтамасыз етеді. Бұл тұрғыда жекешелендіру ерекше түрде бағалы
қағаздардың қызметтік бағытталуын жарыққа шығарып, олардың ішінен біреуін
алдыңғы қатарға қояды. Рынокты, өндірістік, транспорттық, құрылыс жэне
аграрлық кәсіпорындар акцияларын толтыру, бағалы қағаздарды инвестициялық
сапасына байланысты ең үздіктерін таңдау, материалдық өндіріс аясына
капиталдардың нақты құйылуы - бұлар өркениетті елдердің қаржы
нарықтарындағы тұтас жүйенің құрылу жолдары болып табылады.
Сонымен қатар, бағалы қағаздар рыногы ақша ағысын керек арнаға қарай
бағыттайды. Инвесторлардың қаражаты нәтижесінде тиімді түрде экономиканың
әр түрлі салаларының арасында бөлінеді [9].
Сонымен, бағалы кағаздардың негізгі мақсаты экономикалык қатынастар
жағдайындағы әлеуметтік салаларға инвестиция тарту болып табылады. Осы
мақсаттарды жүзеге асыру үшін мынадай шарттар түрақты орындалуы қажет деп
есептейміз:
1. Капиталдың еркін қозғалысы.
2. Эмитенттер мен инвесторлардың байланысын қамтамасыз ететін сауда
жүйесінің (қор биржалары) түрақты дамуы.
3. Рыноктың ақпараттық айқындығы.
4. Мемлекеттік реттеу органдары қызметтерінің басымдылығы.
1.3 Бағалы қағаздардың экономиканы дамытудағы қызметі
Бағалы қағаздар қаржы нарығының құрамдас бөлігі ретінде, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың дамуына айтарлықтай ықпал етіп, экономиканың әр
саласын инвестициялайтын негізгі инфрақұрылымдық элементтердің 6ipi болып
табылады. Мұндай қор нарығы сиякты тиімді капитал құю механизмінің бар
болуы, көбірек шынайы инвестицияның тартылуының тиімділігін арттырады.
Бағалы кағаздар экономиканың тұрақты дамуында маңызды рөл атқарады, ол
нарықтағы табысты көбейту арқылы бүтіндей ел тұрғындарының тұрмыс
деңгейінің өcyiнe жақсы ықпал етеді. Бағалы қағаздарды шығаратындар, егер
оларда өндірісті кеңейтуге мүмкіндік беретін қосымша ресурстар бар болса
ғана, пайда түcipe алады. Эмитент арқылы өндірісті (фирманы) кеңейту және
кәсіпорынның пайдалылығының дәрежесін көтеру арқылы осы кәсіпорынның бағасы
өcin отырған акциясын иеленетін инвестор үшін тиімді болып табылады.
Өндірісті кеңейту нәтижесінде жаңа жұмыс орындары пайда болып, өз кезегінде
экономиканың өcyi мен көрсетілетін қызмет саласының кеңеюін туғызады, ал
бұл, одан әpi жаңа жұмыс орындарының ашылуын қамтамасыз етіп, үлкен
экономикалық ресурстарды да өзімен алып келеді.
Өнеркәсіп саласын және кәсіпорындармен көрсетілетін қоғамдық қызметтерді
кеңейту көп жағдайларда бағалы кағаздар нарығының табысты кызмет етуіне
мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздар нарығы, қолма-қол ақша мен басқа да қыска мерзімді төлем
құралдар нарығымен бipгe, банктік ссуда нарығы мен каржы нарығының бөлінбес
және алмастырылмайтын бөлігін құрайды, бұлардың қызмет етулерінің
тиімділігі өз кезегінде, көп жағдайларда мемлекет экономикасының
тұрақтылығын, сенімділігін және орнықтылығын анықтайды.
Бағалы қағаз нарығында, басқа да кез-келген нарықтардағыдай, негізгі
тұлғалар сатып алушылар мен сатушылар болып табылады. Бағалы қағаздарды
сатып алушы - бұл бос каражаты бар және оларды жоғары дәрежеде табыс әкелу
ушін салуды қалайтын тұлғалар. Тәжірибе керсеткендей, бағалы қағаздарды
сатып алушылар табыстары, материалдык және рухани игіліктерге кететін
ағымдағы шығындарынан асып кететін тұрғындар бөлігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Корпоративті бағалы қағаздардың экономикалық мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы қағаздар нарығының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Бағалы қағаздардың инвестициялық үдерістегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Корпоративті бағалы қағаздардың экономиканы дамытудағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2. Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздардың қызмет ету
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының корпоративті бағалы қағаздар
нарығындағы рөлін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің ағымдағы жай-күйін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3. Қазақстан Республикасы қор нарығын мемлекеттік реттеу және олардың даму
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
3.1 Қазақстан Республикасы қор нарығын реттеудің негізгі бағыттары және
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Бағалы қағаздарға инвестиция тартудың мәселелері мен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеліп отырған тақырып, бүгінгі
күннің бірден-бір көкейтесті мәселесі. Бұл тақырыптың маңыздылығы Қазақстан
Президентінің “Қазақстан - 2030” бағдарламасынан туындайды, онда: ”Қор
нарығын дамытуға жәрдем ету мақсатында ашық акционерлік қоғамдардың ұйымдық
- құқықтық нысанында әрекет ететін банктердің акциялары мен басқа да бағалы
қағаздарының ұйымдастырылған қор нарығындағы айналысын жандандыру бойынша
жұмыстар жүргізіледі. Олардың баға белгілеуі турақты негізде, бұқаралық
ақпарат құралдарында міндетті түрде жарияланады, банктердің корпоративтік
бағалы қағаздармен жұмыс істеуі кеңейді” делінген.
Бағалы қағаздар нарығы және олардың қызмет ету ерекшеліктері, бағалы
қағаздардың түрлері, олардың экономикадағы әр түрлі арналымы, қолдану
заңдылығы және олармен жүргізілетін операциялардың мақсатты аспектілері
тұрақты түрде зерттеу мен талдауды талап етеді.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі міндеті - бұл меншікті қайта бөлу
және оны бір иеленушінің қолында бекіту емес, бұл функцияны нарық
жекешелендірудің басталу кезеңінде орындады. Оның мазмұны мен мәні сақтала
отырып әртүрлі деректемелерде, авторлармен әрқилы ашылады, бұл құбылыстың
күрделілігін және проблеманың жеткіліксіз әзірленгенін көрсетеді.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді.
Оған 90 жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының
тоқтауы, көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу
тәжірибесінің болмауы, онда орта топ өкілдерінің аздығы, ішкі өнімді
өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың болуы қор нарығының
тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі таңдағы басты
себептер болып табылады. Ірі компаниялар қор нарығына белсенді қатысудың
орнына құнды қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды айналымға енгізуден
бас тартуда.
Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске
асыруда, олардың ішінде әлемдік тәжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы
орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2006 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан
халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы және іскерлік
белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап
өтті [1]. Онда Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы ретінде Алматының
серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік үлкен бизнес-
жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы қызметін көрсету
саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы жағдайлар мен
мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Қаржы орталығының тиімді
жұмысын қамтамасыз ету үшін тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен,
телекоммуникациялармен қатар “Еркін” қаржы-экономикалық аймақтарында ілеспе
қызмет көрсету рыногын дамытуға да баса назар аудару керек.
Қазақстан Республикасы дамуының стратегиялық бағыты - экономикалық
тиімділікті жеке адамның дамуымен, қоғамымыздағы әлеуметтік жағдайлардың
жетілуімен ұштасатын тиімді рыноктық экономиканы тұрақты жетілдіреді. Осы
орайда бағалы қағаздардың әлеуметтік-экономикалық басымдылығы және оларды
рыноктық қатынастарда мемлекеттік реттеудің маңыздылығын жүзеге асыру
негізгі мәселелердің бірі болып, ғылыми тұрғыдан зерттеулерді талап етеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Бағалы қағаздар нарығы бойынша
шетелдік, ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар.
Бағалы қағаздар нарығы, оның қатысушылары, бағалы қағаздар нарығының қызмет
ету механизмі ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В.
Романовский, Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты.
Шетелдік экономистер Л.Дж. Гитман, М.Д. Джонк бағалы қағаздар нарығының
даму сипатын көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, қазақстандық ғалымдардың
да бағалы қағаздар нарығы бойынша ғылыми еңбектері де жарияланды. Бағалы
қағаздар нарығының негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын зерттеуде
В.Д. Ли, В.Д. Мельников, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А.
Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов
ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нарықтық экономика
жағдайындағы бағалы қағаздардың мәні және оларды әлеуметтік-экономикалық
қатынастарда ерекше тауар ретінде сипаттап, қоғамның дамуы үшін
корпоративті бағалы қағаздарға инвестициялаудың тиімділігі мен маңыздылығын
ашу, Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының әрі қарай дамуын қамтамасыз
ететін Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы теориялық жэне
практикалық мәселелерді зерттеу қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты төмендегідей міндеттерді алға тартты:
- бағалы қағаздардың теориялық даму негіздері мен бағалы қағаздарды өзгеше
тауар ретінде көрсету;
- бағалы қағаздардың экономикалық қатынастарда қалыптасуы мен атқаратын
қызметтерін айқындау;
- бағалы қағаздар нарығындағы Алматы өңірлік қаржы орталығының рөлі мен
тиімділігін айқындау;
- Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздарға инвестиция тартудың
жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу жұмысының пәні ретінде
ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар
нарығы қатысушылардың арасындағы экономикалық қатынастары алынды.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығы саналады.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде
отандық және шетелдік ғалымдар еңбектері мен мақалалары, бағалы қағаздар
нарық қатынастарын реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар
алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, ҚР Қаржылық қадағалау
Агенттігінің, ҚР Алматы өңірлік қаржылық орталықтың, Қазақстан қор биржаның
мәліметтері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі кезеңдегі бағалы қағаздар
нарығының жағдайын зерттей отырып, тиімді корпоративті бағалы қағаздар
нарығын қалыптастырудың қажеттілігін және бағыттарын анықтау басты шарт
болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер саналады:
- теориялық-әдістемелік және құқықтық зерттеу нәтижесінде бағалы
қағаздар нарығының негіздері нақтыланған;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуді талдау арқылы
мемлекеттік реттеудің қағидаттары мен ұсыныстары негізделген;
- Бағалы қағаздар нарығының қазіргі таңдағы даму тенденциялары мен
оған әсер ететін факторлар ашылып көрсетілген;
Қорғауға шығарылған негізгі ұсыныстар:
- Бағалы қағаздар нарығы, корпоративті бағалы қағаздардың қызметтері
атты түсініктерге авторлық анықтама беру;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуді жүргізудің
қағидаттары;
- Бағалы қағаздар нарығы құрылымының ынталандыру факторларын анықтау;
- Бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу жүйесін өзгертудің қадамдары;
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік мәні зерттелген мәселенің кейбір
теориялық тұстары кейбір материалдары жоғарғы оқу орындарында Бағалы
қағаздар нарығы, Қаржы нарықтары мен делдалдар сияқты пәндерде
пайдалануға болады.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша 2 ғылыми мақала жазылып, басылымдарда жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. Корпоративті бағалы қағаздардың экономикалық мәні мен мазмұны
1.1 Экономикалық қатынастар жүйесіндегі бағалы қағаздар нарығының мәні
Бағалы қағаздардың пайда болуы мен оларды қолданудың кеңеюі бірте-
бірте қозғалыс механизмін қалыптастырды. Кез-келген тауар секілді бағалы
қағаздар еркін айналыста болатын өзінің тұрақты аумағын, нарықтық
қатынастар жүйесінде ерекше орнын иеленуі қажет[2]. Бұл бағалы қағаз
нарығын – біртұтас жоғары деңгейі және аяқталған технологиялық айналымы
бар күрделі ұйымдастырушы-экономикалық жүйе екендігін білдіреді. Олай
болса, бағалы қағаздар өзіндік ерекшелігі бар тауар. Сәйкесінше, бағалы
қағаз нарығы барлық (тауарлы, ақшалай және басқалары) нарықтардан ерекше
айналыста жүретін сипаттағы тауарымен айрықшаланады. Бұл нарық
қатысушыларының құрамын, олардың мекен-жайын, қызмет ету тәртібі мен реттеу
ережелерін және т.б. анықтайды.
Кейбір батыс экономистері қаржы нарығының экономикалық табиғатын
анықтауды олардың орындайтын мақсатты мәнінің функцияларынан шығарады.
Дж.Ван Хорн мынаны атап өтті: Қаржы нарығының мәні – соңғы тұтынушылар
арасында жинақты тиімді бөлу [3]. Шын мәнінде экономика қаржы нарығынсыз-
ақ өркендеуі мүмкін шығар, егер де кілең сол бір шаруашылық субъектілер оны
дамыту үшін қаражаттарды жинақтап, капиталды жұмылдырса. Дегенмен, қазіргі
заман шаруашылығында көбінесе капиталды мобилизациялаумен айналысатын нарық
субъектілері, инвестиция үшін жинақтауға қарағанда нақты активтерге көп
қаражаттар қолданады.
Басқа жағынан қарағанда, үй шаруашылықтары тұтыну мақсаттарына
шығындауға қарағанда көп құралдарды жинақтайды. Осыған сәйкес, ұсынылатын
инвестициялар мен жинақтардың көлемі арасындағы алшақтық жоғарлаған сайын,
ақырғы тұтынушылар арасындағы жинақтарды үлестіру үшін қаржы нарығының
тиімді қызмет ету тиімділігі өзекті болады. Соңғы инвестор мен соңғы ақша
қаражат иесі мүдделерінің келісімге түсуі нақ осы қаржы нарығында,
минималды шығын мен оптималды тәсіл арқылы жүргізіледі.
Л.Дж. Гитман мен М.Д. Джонктың Инвестициялау негіздері атты еңбегінде
қаржы нарықтары қаржы ресурстарын ұсынушылар мен келісім бекіту үшін
оларды іздейтіндерді, ережеге сәйкес қор биржалары секілді делдалдардың
көмегімен біріктіретін механизм түрінде анықталады [4]. Авторлар қаржы
нарығының бірнеше түрлері бар екендігін ескереді: акциялар нарығы,
облигациялар нарығы, опциондар нарығы. Олар қаржы нарықтарының жалпы
ерекшелігін айырды: қаржы құралдарының бағасы кез-келген уақытта сұраныс
пен ұсыныстың тепе-теңдік нүктесінде тұрады. Табыстылық, инфляция, әлемдегі
жаңалықтар және т.б. туралы жаңа ақпараттар айқын болған сайын сұраныс пен
ұсыныс өзгерісі жаңа тепе-теңдіктің қалыптасуына алып келеді.
Бағалы қағаз нарығын олардың шығуы мен бағалы қағаз нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
анықтауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез-келген басқа тауар нарығының
анықтамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нарық нысанын жеке салыстырғанда
ғана айырмашылық пайда болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы
қандай да бір жеке тауар нарығына емес, тұтас тауар нарығына сәйкес келеді,
әрі кез-келген елдің қаржы нарығының құрамдық бөлігі болып табылады.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келегн мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттік инвестициялық қызметі жүзеге
асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өмірщең
субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережемен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты
жетілдіруде нарықтық қатынастарды одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы
қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капитал да,
заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана
мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жеке меншік иелері –
халықтың меншігіне айналдыруы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән
қаржы институттары жүйесі қалыптасып олар да экономикалық өрістеудің қаржы
көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге
асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттегі
жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы
қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігін алу және жеке меншіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру үдерісін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция
шығаруды пайдалану мүмкіншілігін ашты.
Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне
инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды
шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын,
оларды банктен алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді.
Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін
эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығаруымен шұғылданады.
Басқа да қаржы құралдары секілді бағалы қағаздар тұтастай қаржы
нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы қағаздар ақша ресурстарын қайта
бөлудің жұмылдырылған қаражаты болып табылады. Мысалы, егер депозитке банк
сертификаты рәсімделетін болса, ол одан ары айналысқа түседі. Айналым
қаражатын толықтыру үшін несие алу міндетті емес. Оның үстіне, бұл несиені
басқа тұлғаға жаңа келісім-шартты бекітіп барып қана бере аласың. Бұл арада
борыштық міндеттемелердің біріне жататын әрі нарықта қаржы тәуекелдерін
сақтандыру үшін сатылатын немесе сатып алынатын бағалы қағаздардың бағасын
уақыт оздырмай ескертуге мүмкіндік беретін бос бағалы қағаздар болады, ал
оларды беру (тапсыру) кейінірек жүзеге асырылады, яғни, базалық бағалы
қағаздардың бағамы жоғарлағанда немесе құлдырағанда сақтандырылады.
Осылайша, бағалы қағаз ақша ресурстарының еркін қайта бөлінуіне ықпал
етеді.
Бағалы қағаздар нарығының негізін тауар нарығы, ақша және ақшалай
капитал құрайды.
Бұл нарық түрлерінің жіктелімі бағалы қағаз түрлерінің жіктеліміне
ұқсайды және былайша ажыратылады:
- Халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
- Ұлттық және аймақтық (аумақтық) нарықтар;
- Нақты бағалы қағаз түрлерінің нарықтары (акция, облигация және
т.б.);
- Мемлекеттік және корпорациялық бағалы қағаздар нарығы;
- Бастапқы және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық қатынастарды дамытуда
бағалы қағаздарды төмендегідей категорияларға бөлуге болады:
Негізгі бағалы кағаз. Оның негізгісі белгілі бip активке, тауарға, ақшаға,
капиталға, мүлікке әр түрлі ресурстарға мүліктік кұқұық болып саналады.
Туынды бағалы қағаз. Бұл қандай да бip базистік активке бағалы қағаз:
базистік активтің бағаларына, пайыздық мөлшерлер (қойылым), көрсеткіштер
(индекстер). Базистік активтерге тауарлар (мунай, алтын, бидай) жатады,
негізгі бағалы қағаздар акциялар, облигациялар және т.б туынды бағалы
кағаздарға фьючерстік келісім-шарттар (тауарлык, валюталық, пайыздық,
көрсеткіштер) варранттар, құқық және еркін айналатын опциондар жатады.
Үлестік бағалы қағаздар. Кәсіпорынды басқаруға қатысуға және пайданың бip
бөлікке ие болуға құқық алып, иесінің жарғылық қорға қатысканын растап,
кәсіпорын жойылғаннан кейін белгіленген мүлікке иелігін керсетеді.
Қарыздық бағалы кағаз. Белгіленген мерзімде белгілі бip пайызды төлеуге
міндеттелген эмитенттер мен инвесторлардың арасындағы қарыздық катынастарды
көрсетеді. Карыздық бағалы қағаздарға облигациялар, ипотекалық куәліктер,
қазынашылдық міндеттемелер, ҚР Ұлттык банктің ноталары жатады [14].
Бағалы қағаздар нарығының функциясын шартты түрде екі топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар функция [5]. Функцияның
бірінші тобына мыналарды жатқызуға болады:
коммерциялық - осы нарықтағы операциялардан пайда табу функциясы;
мақсатты – нарықтық бағанықалыптастыратын процесті, олардың ұдайы
қозғалысын және т.б. қамтамасыз етеді.
ақпараттық – яғни, нарық өз қатысушыларына сауда нысандары мен оның
қатысушылар туралы нарықтық ақпараттарды жеткізеді;
реттеуші – ондағы нарық сауда және оған қатысудың ережесін, қатысушылардың
арасындағы дау-таласты шешудің тәртібін жасайтын болса, артықшылықтарды,
бақылау органын немесе басқару органын және т.б. белгілейді.
Өзіндік ерекшелігі бар бағалы қағаздар нарығының функциясына
мыналарды жатқызуға болады:
- қайта бөліну;
- баға және қаржы тәуекелдітерін сақтандыратын функция.
Қайта бөліну функциясы қосалқы үш функцияға бөлінеді:
- нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарын қайта бөлу;
ең алдымен халықтың жинақ ақшаларын өнімсіз формадан өнімді формаға
ауыстыру;
инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақшалай қаражаттарды
шығармай, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру.
Ал, баға және қаржы тәуекелдерін сақтандырушы функцияға немесе
хеджирлеуге келетін болсақ, ол туынды бағалы қағаздар фьючерлік және
опциондық келісім-шарттар пайда болғаннан кейін қолданысқа ене бастады.
Бағалы қағаздар нарығындағы сауда тәсілдерінің ұстанымы тұрғысынан
мыналарды бөліп көрсету қажет:
- алғашқы және қайталамалы;
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
- дәстүрлі және компьютерлендірілген;
- кассалық және мерзімді нарықтар;
Қaзipгi уакыттағы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері
төмендегідей болып табылатын белгілі құрылымдарды иеленеді:
- эмитенттер, яғни әртүрлі түрдегі бағалы қағаздарды шығаратын
шаруашылық субъектілер;
- инвесторлар, яғни уакытша бос ақша қаражатын иеленуші және осы
қаражаттарды өтімді және де жоғары табыс әкелетін бағалы қағаздарға салуға
мудделі жеке және заңды тұлғалар.
Бағалы қағаздар нарығы сауда-саттық және өсімқорлық операцияларының
іс-тәжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алғашқы бағалы қағаздар –
вексельдер мен коносоменттердің пайда болуына себепкер болды. Ал, олар одан
әрі мемлекеттің эмиссиялық қызметі мен акционерлік қоғамдардың пайда
болуымен байланысты дамыды. Капиталдың бағалы қағаздарға кең ауқымды
инвестициялануы XIX ғасырдың ортасында басталды. Бұл уақыт аралығында
бағалы қағаздардың нарығы айтарлықтай дамыған болатын. Оның қатысушы
топтары да анықталып үлгерді. Оның алғашқы қатысушылары – банк иелері мен
жеке трейдерлер ретінде алға шыққан жеке тұлғалар, содан кейінгісі заңды
тұлғалар.
Бүгінгі таңда бір мезгілде эмитент және трейдер болып табылатын бағалы
қағаздар нарығының қатысушыларын бірнеше негізгі топқа бөлуге болады.
1. Жоғары имиджі бар мемлекет, муниципалиттер, аса ірі ұлттық және
халықаралық компаниялар. Олардың бағалы қағаздарды шығаруы және оны
жүзеге асыруы көп қиындық тудырмайды: оларды әрдайым үлкен мөлшерде
қабылдай беруге болады. Бұл мемлекеттік және муниципалдық бағалы
қағаздар жоғары табысты әрдайым қамтамасыз ете бермейді, алайда
олардың сенімділік деңгейі жоғары. Сол себепті де халықтың кейбір
бөлігі (зейнеткерлер, жалғыз бастылар, асыраушысынан айрылған немесе
қамқоршысы жоқ отбасылар және т.б.) қатерге бастарын тікпей-ақ, өз
қаражаттарын осындай қағаздарға салуды жөн көреді.
2. Бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыратын қаржылық
институттары ( коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру
қоғамдары, зейнетақы қорлары және т.б.). Олардың көбісі әр түрлі
инвесторлардың (заңды және жеке тұлғалардың) қаражатын біріктіреді
және олардың қаражатын табыс түсіретін бағалы қағаздарға салудың
мүмкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияның бақылау пакеттерін
иеленуге ұмтылады немесе тәуекелдіктен қашып, өз капиталдарын
экономиканың әр түрлі салаларына орналастырады.
3. Жеке инвесторлар – жеке тұлғалар, оның ішіндегі венчурлық бизнестегі
шағын кәсіпорындардың иелері.
4. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Олар қажетті
ақпараттармен қамтамасыз етілуі олардың бағалы қағаздармен
операцияларды жүргізуін оңайлатады. Бір немесе бірнеше қызмет
түрлерімен айналысу құқығына тиісті лицензия алуы үшін қаржы
нарығының кәсіби қатысушыларына бірқатар талаптар қойылады:
а) Заңды тұлғалар штатына тиісті қызметпен айналысу құқығына
біліктілік куәлігі бар мамандар қажет болған жағдайда қойылатын білктілік
талабы. Бұл талап қалыптасқан әлемдік іс-тәжірибеден алынып отыр. Нарықтық
экономикасы дамыған барлық елдерде арнайы білімі бар тұлғалар ғана қаржы
нарығында клиенттермен жұмыс істеуге жіберіледі;
ә) Бағалы қағаздар нарығының кез-келген кәсіби қатысушысы ғана
сәйкес ұйымдастырушылық –құқықтық формада акционерлік қоғамға тіркелетін
жағдайда оның ұйымдастырушылық –құқықтық формасына қойылатын талап;
б) Қаржылық талап – бұл кәсіби қатысушының өзіндік капиталының
жеткілікті болу деңгейі. Таза өзіндік капитал – бұл кәсіпорынның
міндеттемелерінен тыс активтері. Жарғылық капитал – заңды тұлғаның
құрылтайшыларды немесе акционерлерді қатыстыру арқылы істі ұйымдастыру үшін
салым ақша ретінде тартатын қаражаты. Өкілетті органдар жарғылық капиталдың
емес, өзіндік капиталдың жеткілікті болу деңгейін белгілейді.
Кәсіби қатысушыға өз қаражатын сеніп тапсырған инвестор өз активінің
барлық қатерден сақталатынына сенімді болады. Инвесторды кәсіби қатысушының
мәселелері толғандырмайды. Сондықтан да соңғысының өзіндік капиталы
инвестормен есеп айырысуына жеткілікті болуы қажет, содан кейін ғана өз
уәдесінде тұрмаған контрагенттермен, банктермен және т.б. байланысты
туындаған проблемаларын өзі шешеді.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларына мыналар жатады:
1. Сауда алаңы:
биржалық. Бүгінгі таңда Қазақстанда өз қызметін 1997 жылы бастаған қор
биржасы (KASE) әрекет етеді.
- биржадан тыс.
2. Сауда агенттері:
брокерлер – бұл клиент атынан және клиент есебінен операцияларды жүзеге
асыратын делдалдар;
дилерлер – бұлар операцияны өз атынан және өз есебінен жүргізетін
делдалдар.
Қазақстанда брокерлік-дилерлік қызметтің жалпы лицензиясы
қандай да бір мәмілені өз атынан және өз есебінен орындай алатын адамды өз
күшімен (дербес) тапқан делдалдарға ғана беріледі. Оған қоса, әлемдік
тәжірибеде заңды тұлғалар да, жеке тұлғалар да брокер және дилер бола
алады, ал Қазақстанда брокерлік-дилерлік қызметпен тек заңды тұлғалар ғана
айналыса алады.
Экономикалық қатынастардағы бағалы қағаздар - бүл тек артық
капитал иелерінің өз мүдделерін өткізе алатын жэне оның кемшіліктерін сынап
көретін механизм ғана емес, екі жақтың да мүдделерін жүзеге асыру кәсіпқой
қатынасушылардың қатысуымен жүзеге асады, олар үшін, қор нарығы –кәсіпқой
қызмет орны, интеллектуалдық мүмкіндіктің жүзеге асырылу құралы және
экономикалық мүдделердің жүзеге асатын орны болмақ, бүдан шығатын
қорытынды, бағалы қағаздар нарығы - бұл әлеуметтік-экономикалық мүдделерді
оның барлық субъектілерінің жүзеге асыра алатын саласы болып табылады [6].
Әлеуметтік-экономикалық қатынастарда бағалы қағаздар рыногы
қызметтерінің анықталған жағдайы бар, оған үкіметтің салықтық-бюджеттік,
ақша-несиелік реттеу шаралары эсер етеді:
айналымдағы ақша массасын бақылау жэне несиелік пайыз жүктемесіне ықпал ету
көмегімен берілетін несиелеудІң көлемін бақылау;
салық салуда өзгерістер енгізу;
үкіметтің кепілдігі (депозит, несие, жеке секторға несие беру).
Экономикалық қатынастарда бағалы қағаздардың сұранысына пайыздық
мөлшердің жоғарылығына тәуелділік мынадай түрлер арқылы білінеді: егер де
банктік пайыздың өсетіндігі күтілсе, бағалы қағаздарға сұраныс азаяды
(пайыздардың өсуі олардың бағамының төмендейтіндІгін білдіреді және мүндай
төмендеуді күту, оларды сатып алуды кейІнге қалдыруға мәжбүр етеді). Ақшаға
сүраныс өсіп, пайыз өсе түседі, күтілген пайыздық мөлшердің төмендеуі тез
арада бағалы қағаздарды сатып алуға жағдай жасайды әрі оларға деген
сұранысты өсіріп не қысқартып, өтімділігіне сүранысты үлғайтады.
Қорыта келгенде, бағалы кағаздардың әлеуметтік-экономикалық
басымдылығының мәні төмендегідей:
1. Басқа кез-келген экономикалық қатынастар саласы тәрізді, реттеуді,
үйлестіруді (координациялауды) бағалы қағаздарды шығару мен айналымға
салуды бақылауды қамтамасыз етіп отыратын мемлекеттік органды құруды талап
ету.
2. Қор нарығы қатысушыларының қызметіне; инвесторлардың мүддесін бағалы
қағаздарға және бағалы кағаздар нарығына қатынасушылардың қаржылық
жағдайына талаптар қою мен мәліметтерді ашу.
3. Мемлекеттік орган бағалы қағаздар нарығына қоғамға пайдалы, әлеуметтік-
экономикалық қатынастарда болашағы бар эмитенттерді және шынайы кәсіпқой
қатынасушыларды жіберуге кепілдік беруге міндетті, соған сәйкес пирамидалы
акционерлік қоғамдардың құрылып және қызмет етуін болдырмауын қамтамасыз
ету және инвесторлар мүддесін шынайы түрде корғауы тиіс деп есептейміз.
1.2 Бағалы қағаздардың инвестициялық үдерістегі орны
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде
пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде
жалпы капиталдық салымдар деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша
жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына
(өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа
(өндірістік емес капиталдық салымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар
түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлікқызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелерғ кез-келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді[4].
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның
мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік
жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан,
инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық
экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында
инвестициялар ағымдағы шығындардын тек бір уақыттық сипатымен ғана
айырықшаланатын залал түрінде көрінеді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады. Себебі, нарықтық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асырады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин
де қолданылады.
Инвестиция термині латынның investire – жұмылдыру сөзінен алынған.
Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Пол
Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты
капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар,
өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру немесе
капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген
құнды қағаздарды немесе меншіктің кез-келген түрін сатып алу
инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инветицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады .
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарда, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады.
В. Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға жұмсала алмайтын бөлігі деп
түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық іскерліктің капиталдық
құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі алынатын нақты
объектілеріне трансформацияланады.
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез-келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай
да табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен
айырықшаланатын әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын
мүлікке; қарыздық міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын және
үлкен тәуекелмен; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Инвестициялаудын әр түрлі тәсілдері бар, бірақ олар әрқашанда тек бір
нәрсеге- пайда табуға бағытталған.
Егер бірінші қажетті заттарды сатып алғаннан кейін, барлық шоттарды,
қарыздарды төлегеннен кейін халықта қандай да бос ақша қаражаттары қалатын
болса, онда оларды қалай жинақтау және көбейту керек деген мәселе
туындайды. Көп жағдайда артық қалған ақша қаражаттарды кейінге қалдырады
[7].
Ал кейбір озық ойлы адамдар осындай қаражаттарын депозитке немесе
сақтандыру компанияларына салады. Бұл ақша қаражаттарын орналастырудың кең
тараған және дәстүрлі түрлерінің бірі. Дегенмен барлық әлемдегі
миллиондаған адамдар мынадай шешімге келген, бағалы қағаздар – ақша
салымының формасы ретінде ең бір тиімдісі.
Акцияларға және облигацияларға инвестицияны ұзақ мерзім ішінде пайда
алу ішін салады. Бағалы қағаздардан түсетін табыс әрдайым дивиденд түрінде
немесе осы құнды қағаздарға баға өскендегі нәтижесінде алынатын пайда
ретінде болады немесе осы екі жағдайда. Қазіргі кезде ақшаны
инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрлері онша көп емес. Дегенмен
болашақта инновациялық өндірістің дамуыменен олардың пайда болу
перспективасы бар.
Бағалы қағаздарға ақша-қаражаттарды салуда тәуекел кездеседі. Кез-
келген инвестициялаудың түрлері тәуекелмен ұштасып жүреді. Бірақ қолымызда
ақша болғанның өзіне де біз тәуекелге барамыз. Бұл жағдайда тәуекел
жоғалтумен байланысты. Ақшаны жоғалту айқын және жасырын түрде кездеседі.
Ақшаны жоғалтудағы айқын тәуекел, жалпы, бәріне түсінікті. Ал Ақшаны
жоғалтудағы жасырын тәуекел тікелей инфляциямен байланысты. Қолда ақша
турғанда бұл сомаға кеше сатып алатын затыңызды бүгін ала алмайсыз.
Өйткені тауарларға деген бағалар күнделікті өсу үстінде.
Бос ақша қаражаттарды қайда салу керек екедігін анықтауда, шешім
қабылдауда барлық пайда болатын тәуекел түрлерін ескеру қажет. Айтып
кеткендей, еш нәрсе істемей ақ қолда бар ақшадан айырылып қалу мүмкіндігі
жоғары.
Кез келген инвестициялаудың түрінде екі нәрсеге көңіл бөлу қажет.
Инвестициялаудың алып келетін табысы. Екіншіден, әрқашан мынаны есте сақтау
керек: күтілетін кез-келген иныестициядан алатын табыс жоғары болған
сайын, тәуекел де соған сәйкес жоғары болады.
Мысалы, егер ақша-қаражаттарды депозитке салынатын болса, онда банк
қаражаттарды сақтап, депозиттің мерзімі аяқталғаннан кейін сол сомаға
пайыздық ставка түрінде кіріс төлеуге міндеттеледі. Бұл жағдайда тәуекел
әлдеқайда төмен, клиенттің қаржылары және кірістері толығымен қайтарылады.
Себебі, қазіргі кезде Қазақстанда банктік салымдарды міндетті сақтандыру
қоры бар. Дәл осыған сәйкес банктік депозиттер бойынша пайыздық ставканың
мөлшерлемесі өте төмен. Жақсы жағдайда олар нөлге тең немесе инфляцияның
пайызынан сәл жоғары болады. Яғни, банктік депозиттерге қаражат салу жоғары
кепіл береді, ақшаны жоғалту қаупі тіпті мүлдем жоқ, инфляциядан қорғайды,
бірақ жоғары табыс алып келмейді.
Сондай-ақ, банктік депозит тағы бір кемшілікке ие. Қаражаттарды банкке
депозитке салғаннан кейін , келісім-шартта белгіленген мерзімнен басқа
уақытта, қаражаттар қажет болған жағдайда алуға мүмкіндік болмайды. Егер
осы мерзім ішінде ақшаның қажеттілігі жоғары болып немесе осы қаражаттарды
қандай да бір іске тиімді салу керек болғанда, онда осы кезеңге дейін
жинақталған пайыздарыңыздан айырылып қалу қаупі бар.
Өмірді және мүлікті сақтандыру – салынған құралдарға сондай-ақ жоғары
кепіл береді. Дегенмен, сақтандыруға қаржыны пайда табу мақсатында салмау
керек, тек өзіңді, жанұя мүшелерін немесе мүлікті қатерлі жағдайлардан
қорғану үшін сақтау мақсатында салған жөн. Неліктен сақтандыруды
инвестициялаудың тиімді әдісі ретінде қарастыру тиімді емес? Өйткені,
сақтандырудың өзінің мәні әр түрлі қатерден қорғануды білдіреді және ол
сіздің салымыңызды инфляциядан қорғауға арналмаған.
Ақшаларды сондай-ақ, құнды заттарға: алтын, күміс, бағалы тастар мен
басқа құндылықтарға салуға мүмкіндіктер бар. Бірақ мұндай заттарды сақтау
қымбатқа түседі. Көп жағдайда салымның бұл түрінің өтімділігі әлдеқайда
төмен. Алтын бұйымдарды бір бағамен сатып алғаннан кейін, қажет болғанда
бірнеше жылдардан кейін оны сол бағамен сатуға қиындық туады. Бағалы тастар
мен металдарға бағалар әрдайым өсу үстінде, бірақ ұсталынған құндылықтар
кей жағдайларда ғана сұранысқа ие.
Егер бағалы қағаздарға инвестициялау жайлы тоқталатын болсақ, мұнда
жоғарыда аталған инвестициялаудың түрлеріне қарағанда ақшаны жоғалту қаупі,
тәуекелі әлдеқайда жоғары болып келеді. Бірақ табысы да соған сәйкес сәтті
таңдаудың арқасында жоғары болады. Бағалы қағаздарға инвестициялауда жоғары
тәуекел- мүлдем басқарылмайтын тәуекел, дегенмен оны болжанбайды деп
түсінуге болмайды. Көптеген адамдар үшін бағалы қағаздарға инвестициялаудың
тәуекелі шынында да өте үлкен болып көрінуі мүмкін. Бұл мынадан көрініс
табады: бұл адамдар бағалы қағаздардың қай түріне салу тиімді немесе
қайсысына салу тиімсіз және тағы басқа факторларды іздестіруге, қарастыруға
өздерінің уақыттарын бөлмейді.
Банктер және сақтандыру компаниялары клиенттердің ақшаларын депозитке
және сақтандыруға тартуы, қаржылық ұйымдар өздерінің клиенттеріне
ақшаларының қаншалықты кірістерін төлейді екенін қарастырып өтейік. Банктер
және сақтандыру компаниялары клиенттердің қаражаттарын алып, өздерінің
ақшалары арқылы сақтап, ал кейін клиенттерге қосымша пайызымен қайтарады
деп ойлау әрине аңқаулық. Бірақ бұл ұйымдар клиенттердің қаржыларын заңды
түрде қарызға пайда түсіру үшін алып (өздері үшін), кірістің аз бөлігін
ғана клиенттерге төлейді. Сақтандыру және банктік жүйеде мұндай операциялар
ақша-қаражаттары өз иелеріне қайтарылу кезінде тәуекел қатерін төмендету
мақсатында, салынған қаражаттардың қайтарылу кепіл жүйесін құру мақсатында
мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі. Банктер және сақтандыру
компаниялары клиенттерден тартқан қаражаттар арқылы табыс, пайда алу үшін
инвестициялаудың мүмкін болатын әр түрлі тиімді тәсілдерін қолданады.
Банктер өздерінің негізгі пайдасының көп бөлігін халыққа пайыз бойынша
несие беру арқылы алады деп көбісі ойлайды. Ия, бұл әрине дұрыс. Бірақ
мынаны да ескеру қажет, банктер және сақтандыру компаниялары индивидуалды
салымшыларынан алған ақшаларын бағалы қағаздарға: акция, облигацияларға
салады. Бағалы қағаздарға салған табыстың бір бөлігін салымшыларға кіріс
түрінде беріледі. Сәйкесінше, банктер мен сақтандыру компаниялардың бағалы
қағаздарға инвестициясынан түскен табысы сақтандыру мен депозиттерден
алатын салымшылардың кірістерінен әлдеқайда жоғары.
Бағалы қағаздар, әсіресе акциялар басқа инвестициялардың түрлеріне
қарағанда инфляция мен басқа қатерден ақшаны жақсы қорғайды, көп кіріс алып
келеді. Әрине егер бұл инвестициялар ойланып жасалғанда ғана үлкен табыс
алу ықтималдығы жоғары болады. Банктерде, сақтандыру компанияларында,
жинақтаушы зейнетақы қорларында жұмыс істейтін қаржыгерлер осы білімдерін
пайда алу мақсатында тиімді қолданады. Жеке және заңды тұлғалар үшін де
бағалы қағаздарға инвестиция жұмсағанда ең алдымен қорықпай, қалай салу
екендігін білу қажет. Сондай-ақ, салымдарды диверсификациялау оптималды
шешім екенін әрқашан ескеру жөн. Басқаша айтқанда, егер де бос қаражаттар
қалатын болса, онда оның бір бөлігін банкте сақтау қажет, ал тағы бір
бөлігін күтпеген жағдайлардан қорғану үшін, өзіңді және мүлкіңді қатерден
алдын алу үшін сақтандыруға бағыттау қажет. Ал бір бөлігін әлдеқайда жоғары
табыс алып келетін және өтімді болып табылатын бағалы қағаздарға жұмсау жөн
болады.
Бағалы қағаздар қаржы рыногының құрамдас бөлігі ретінде, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың дамуына айтарлықтай ықпал етіп, экономиканың әр
саласын инвестициялайтын негізгі инфрақұрылымдық элементтердің бірі болып
табылады. Мұндай қор рыногы сияқты тиімді капитал қүю механизмінің бар
болуы, көбірек шынайы инвестицияның тартылуының тиімділігін арттырады.
Бағалы кағаздар экономиканың тұрақты дамуында маңызды рөл атқарады, ол
рыноктағы табысты көбейту арқылы бүтіндей ел түрғындарының түрмыс
деңгейінің өсуіне жақсы ықпал етеді. Бағалы қағаздарды шығаратындар, егер
оларда өндірісті кеңейтуге мүмкіндік беретін қосымша ресурстар бар болса
ғана, пайда түсіре алады. Эмитент арқылы өндірісті (фирманы) кеңейту жэне
кәсіпорынның пайдалылығының дәрежесін көтеру арқылы осы кәсіпорынның бағасы
өсіп отырған акциясын иеленетін инвестор үшін тиімді болып табылады.
Өндірісті кеңейту нэтижесінде жаңа жүмыс орындары пайда болып, өз кезегінде
экономиканың өсуі мен көрсетілетін қызмет саласының кеңеюін туғызады, ал
бұл, одан әрі жаңа жұмыс орындарының ашылуын қамтамасыз етіп, үлкен
экономикалық ресурстарды да өзімен алып келеді.
Бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігі
болып табылады. Оның пайда болуы мен дамуы сауда қызметі мен өндірісті
кеңейту жағдайларында инвестициялық ресурстарды тартудағы қажеттіліктің
өсуімен тікелей байланысты. Бағалы қағаздар нарығы ақша ресурстарының еркін
айналымын қамтамасыз ете отырып, қайта өндіріс процесі жүйесінде ерекше
мәні бар. Бағалы қағаз көмегі арқылы ішкі және сыртқы жинақтаушылардан
құралдарға алым (аккумуляция) және оларды кәсіпорындарға, фирмаларға және
т.б. инвестициялау үшін алып-беру жүргізіледі. Бағалы қағаздар нарығы
арқасында кәсіпкердің пайдасында жинақтаушылардың қатысуы қамтамасыз
етіледі [8].
Алғашқы нарықта операциялардың көмегімен кәсіпкерлер жағынан
капиталға деген сұраныс қанағаттандырылады. Шығарылған жаңа БҚ эмиссиялануы
мен орналастырылуы негізінде кәсіпкерліктің нақты облысына капитал ағымы
жүргізіледі. Капиталды мобилизациялау жылдамдығы, яғни жеделдік және
жаңадан шығарылған бағалы қағаздарды орналастыру мүмкіндігі екі факторлар
тобымен анықталады.
Біріншіден, айналысқа түсетін бағалы қағазды орналастыру жылдамдығы
мен мүмкіндігі қаржы нарығының конъюктурасына тәуелді. Бұл үдеріске мыналар
әсер етеді:
- Табыстылық, облигация бойынша ағымдағы және күтілетін пайыз, күтілетін
дивиденд мөлшері жәненемесе бақылауды иелену арқылы қосымша пайданы
ұлғайту мүмкіндігі;
- Банкке орналастыратын салымды көбірек немесе азырақ тартымды істейтін
ссудалық пайыздың мөлшері;
- Экономикалық өсудің тұрақтылығын, баланстылығын және перспективасын,
қаржы жүйесінің сенімділігін анықтайтын салымның тәуекел дәрежесі;
- Қосымша құралдардың балама нысандарының бар болуы – тауарлы және басқа
да нарықтардың конъюктурасы;
- Нарық өтімділігі, яғни акционерлік қоғамдардың таралу масштабы,
олардың қаражаттарды тарту үшін бағалы қағаздарды қолдану дәрежесі;
Екіншіден, бағалы қағаздарды орналастыру мүмкіндігі және оның жеделдігі
нақты бизнес шарттарының әсеріне байланысты, яғни келесідей іскер
белсенділігі мен тәуекел факторларының әсерінен:
- Эмитент өзінің қызметін жүзеге асыратын саладығы (нарық сегментіндегі)
экономикалық жағдай;
- Эмитент саласындағы (нарық сегментінде) бәсекелестік (монополизация
деңгейі) дәрежесі;
- Эмитент өндірісінің (негізгі қызметі бойынша) технологиясы, оның
шикізат, энергия материалдар және т.б. жабдықтаушыларынан тәуелділігі;
- Эмитент бизнесіне мемлекеттік реттеу және салық салу;
- Эмитент өніміне нарықтық сұраныс сипаты, оның сатып алушылардан
тәуелділігі (тұтынушылардан).
Нақты тікелей кәсіпкерлік саласына капиталдар ағымының алғашқы нарықта
жүретін үдерісінен ерекшелігі қайталанбалы нарықта капиталға меншікті
қайта үлестіру жүзеге асырылады. Нәтижесінде қайталанбалы нарық
конъюктураны тіркеу арқылы жаңа салымның негізгі бағыттарын анықтайды, яғни
территория мен экономиканың жекелеген салалары арасында капиталды аудару.
Алғашқы және қайталанбалы нарықтарды қоса Бағалы қағаз нарығы - басқа
инвестициялық нарықтардың формасымен салыстырғанда бұл ең нақты және тез
ықпал ететін капитал ағымының механизмі.
Бағалы қағаздар нарығының экономикадағы мәнін және оның инвестициялық
үдерістегі ерекше рөлін келесідей жағдайлар анықтайды:
Бағалы қағаз нарығы арқасында өндіріске ақша қаражаттарын инвестициялау
мүмкіндігі туады, яғни елдің өндірістік күшін ұлғайтуға, ресурстық
потенциалын жинақтауға болады. Әрине, қоғамның жинақтарын инвестицияға
трансформациялау, өндіріске инвестициялау БҚН-сыз да мүмкін (КСРО
кезіндегідей). Дегенмен, бағалы қағаздар нарығы оны инвестициялық
ресурсарға сұраныс пен оларға деген ұсынысты өте икемді және тиімді, жедел
теңеуге жағдай жасайды. Заманауи тәжірибе көрсеткендей, табиғи ресурстармен
қамтамасыздану шешуші рөл атқармайды. Оларды иеленбей ақ экономикалық
өсудің жоғарғы қарқыны мен халықтың дәулеттілігін көтеруге болады (мысалы -
Жапония), қаржы нарығының рационалды ұйымдастырылуының маңыздылығы да аз
емес (соның ішінде бағалы қағаздар нарығы);
Инвесторларға максималды пайданы қамтамасыз ететін перспективалық өндіріс
пен саланың дамуын, жекелеген жағдайларда (мемлекеттік бағалы қағаздар
есебінде) – белгілі бір қоғамдық қажетті мәселелерді (әлеуметтік
тиімділік) шешуді жеңілдетеді. Нарықта әрдайым эмитент-кәсіпорындардың тек
ағымдағы емес, сондай-ақ күтілетін тиімді қызмет етуі бағаланады. Бағалы
қағаздар нарығы арқасында инвестициялық ресурстар салынған қаражаттардың ең
үлкен эффективтілігін қамтмасыз ететін салаларға бағытталады. Бұл тек нақты
кәсіпорын үшін ғана емес, сонымен қатар жалпы экономика үшін маңыздылығы
өте жоғары;
Бағалы қағаздар нарығы жүзеге асатын капиталдарды қайта бөлу, олардың сала
аралық ағымы ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге, қазіргі заман
технологияларын тез енгізуге және шектелген ресурстар мен өндірістің
оптималды пропорциясын тиімді қолдануға жәрдемдеседі. Бұл қазіргі замандағы
бағалы қағаздар нарығының даму ерекшелігі мен үрдіс сипаттарының бірі.
Бағалы кағаздар нарығы экономикалық қатынастардағы қаржы жүйесін
сауықтырудың маңызды механизмі болып қызмет етеді. Дамыған бағалы қағаздар
нарығы жағдайында қоғамдық өндірістің оптималды құрылымдары туындайды және
тапшылықсыз экономика құрылады: қоғамдық өндіріс негізінен, қоғамдық
сұранысқа сәйкес келеді.
Бағалы қағаздар экономикалық құрал ретінде рационалды салалық
құрылымдардың жасақталуын және соған сәйкес сұраныс пен ұсыныстың оптималды
арақатынасының жасақталуына мүмкіндік туғызады, экономиканың қарқынды
дамуын қамтамасыз етеді. Бұл тұрғыда жекешелендіру ерекше түрде бағалы
қағаздардың қызметтік бағытталуын жарыққа шығарып, олардың ішінен біреуін
алдыңғы қатарға қояды. Рынокты, өндірістік, транспорттық, құрылыс жэне
аграрлық кәсіпорындар акцияларын толтыру, бағалы қағаздарды инвестициялық
сапасына байланысты ең үздіктерін таңдау, материалдық өндіріс аясына
капиталдардың нақты құйылуы - бұлар өркениетті елдердің қаржы
нарықтарындағы тұтас жүйенің құрылу жолдары болып табылады.
Сонымен қатар, бағалы қағаздар рыногы ақша ағысын керек арнаға қарай
бағыттайды. Инвесторлардың қаражаты нәтижесінде тиімді түрде экономиканың
әр түрлі салаларының арасында бөлінеді [9].
Сонымен, бағалы кағаздардың негізгі мақсаты экономикалык қатынастар
жағдайындағы әлеуметтік салаларға инвестиция тарту болып табылады. Осы
мақсаттарды жүзеге асыру үшін мынадай шарттар түрақты орындалуы қажет деп
есептейміз:
1. Капиталдың еркін қозғалысы.
2. Эмитенттер мен инвесторлардың байланысын қамтамасыз ететін сауда
жүйесінің (қор биржалары) түрақты дамуы.
3. Рыноктың ақпараттық айқындығы.
4. Мемлекеттік реттеу органдары қызметтерінің басымдылығы.
1.3 Бағалы қағаздардың экономиканы дамытудағы қызметі
Бағалы қағаздар қаржы нарығының құрамдас бөлігі ретінде, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың дамуына айтарлықтай ықпал етіп, экономиканың әр
саласын инвестициялайтын негізгі инфрақұрылымдық элементтердің 6ipi болып
табылады. Мұндай қор нарығы сиякты тиімді капитал құю механизмінің бар
болуы, көбірек шынайы инвестицияның тартылуының тиімділігін арттырады.
Бағалы кағаздар экономиканың тұрақты дамуында маңызды рөл атқарады, ол
нарықтағы табысты көбейту арқылы бүтіндей ел тұрғындарының тұрмыс
деңгейінің өcyiнe жақсы ықпал етеді. Бағалы қағаздарды шығаратындар, егер
оларда өндірісті кеңейтуге мүмкіндік беретін қосымша ресурстар бар болса
ғана, пайда түcipe алады. Эмитент арқылы өндірісті (фирманы) кеңейту және
кәсіпорынның пайдалылығының дәрежесін көтеру арқылы осы кәсіпорынның бағасы
өcin отырған акциясын иеленетін инвестор үшін тиімді болып табылады.
Өндірісті кеңейту нәтижесінде жаңа жұмыс орындары пайда болып, өз кезегінде
экономиканың өcyi мен көрсетілетін қызмет саласының кеңеюін туғызады, ал
бұл, одан әpi жаңа жұмыс орындарының ашылуын қамтамасыз етіп, үлкен
экономикалық ресурстарды да өзімен алып келеді.
Өнеркәсіп саласын және кәсіпорындармен көрсетілетін қоғамдық қызметтерді
кеңейту көп жағдайларда бағалы кағаздар нарығының табысты кызмет етуіне
мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздар нарығы, қолма-қол ақша мен басқа да қыска мерзімді төлем
құралдар нарығымен бipгe, банктік ссуда нарығы мен каржы нарығының бөлінбес
және алмастырылмайтын бөлігін құрайды, бұлардың қызмет етулерінің
тиімділігі өз кезегінде, көп жағдайларда мемлекет экономикасының
тұрақтылығын, сенімділігін және орнықтылығын анықтайды.
Бағалы қағаз нарығында, басқа да кез-келген нарықтардағыдай, негізгі
тұлғалар сатып алушылар мен сатушылар болып табылады. Бағалы қағаздарды
сатып алушы - бұл бос каражаты бар және оларды жоғары дәрежеде табыс әкелу
ушін салуды қалайтын тұлғалар. Тәжірибе керсеткендей, бағалы қағаздарды
сатып алушылар табыстары, материалдык және рухани игіліктерге кететін
ағымдағы шығындарынан асып кететін тұрғындар бөлігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz