Аймақтардың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... 5
1.1
Аймақтардың ерекшеліктері, даму алғышарттары және олардың дамуын мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Аймақтық саясат аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 110
1.3 Аймақтардың экономикалық дамуын реттеудің ұйымдастырушылық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 114
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ ... ... ... 21
2.1 Республиканың экономикалық дамуындағы аймақтардың рөлі мен орнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.экономикалық даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Аймақтар дамуының қазіргі жағдайындағы экономикалық қауіпсіздікті талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3. АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
3.1 Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары ... ... 52
3.3 Аймақтардың экономикалық даму тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
1. АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... 5
1.1
Аймақтардың ерекшеліктері, даму алғышарттары және олардың дамуын мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Аймақтық саясат аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі бағыты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 110
1.3 Аймақтардың экономикалық дамуын реттеудің ұйымдастырушылық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 114
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ ... ... ... 21
2.1 Республиканың экономикалық дамуындағы аймақтардың рөлі мен орнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.экономикалық даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Аймақтар дамуының қазіргі жағдайындағы экономикалық қауіпсіздікті талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3. АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
3.1 Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары ... ... 52
3.3 Аймақтардың экономикалық даму тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: « ... қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің, сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің тиімділігінің айқын айғағы» - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда ілгерілей бастады [1]. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты – аймақтардың әлеуметтік –экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асу бағыттарын, аймақтың экономикалық, әлеуметтік дамуындағы басқару органдарының реттеушілік рөлін айқындау және олардың бүгінгі күнгі өзекті мәселелерін зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: « ... қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің, сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің тиімділігінің айқын айғағы» - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда ілгерілей бастады [1]. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты – аймақтардың әлеуметтік –экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асу бағыттарын, аймақтың экономикалық, әлеуметтік дамуындағы басқару органдарының реттеушілік рөлін айқындау және олардың бүгінгі күнгі өзекті мәселелерін зерттеу болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2012 ж.
2. Қазақстан Республикасының 2011 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2010 ж.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму СТРАТЕГИЯСЫ. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 28 тамыздағы N 167 Жарлығымен бекітілген. Астана, 2010 ж.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011-2013 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2011 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2011
5. Спанов М.У. Экономическая безопастность в зеркале системного анализа // Саясат, №2, 1999.б. 58.
6. Алпысбаева С.Н. Региональный рынок: закономерности формирования и развития. - Алматы, Ғылым, 1997.- с. 243
7. Шнипер П.И., Новоселов А.С. Региональные проблемы рынковедения: экономический аспект. - Новосибирск, Наука, 1993.- с. 428
8. Эльдиев М. Экономическое регулирование продовольственного обеспечения в регионе // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 1999 № 11. - с. 9
9. Суспыцин С.А. Принципы и методологические схемы построения инвестиционных трансфертов государственной поддержки регонального развития // Регион: экономика и социология. - 2005 ?1.- с. 55-76
10. ВРП за 2000-2010 гг: основные понятия, общие методические положения по рассчету ВРП. - Агенство РК по статистике, 20.06.2000.
11. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. . Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана - Алматы, Экономика, 1998. - с.84
12. Курс экономической теории. Учебное пособие. / под редакцией Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. –Киров, 1996-624 с.
13. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. –Санкт-Петербург, 1913. –113 с.
14. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. –Алматы, 2005. –512 с.
15. Проект Бюджетного Кодекса. Документы Министерства финансов Республики Казахстан.
16. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1996.
17. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1992. –540 с.
18. Поляк Г.Б. Развитие местных бюджетов в условиях новых методов хозяйствования. Новые методы хозяйствования: обзорная информация. –М., НИФИ, 1998. –146 с.
19. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. –1996. -№10. –С. 7-9.
20. Бол Рой, Иохинес Ф.Ли. городские общественные финансы в развивающихся странах. –Нью-Йорк, 1992.
21. Богачев О Бюджетный механизме в мировой практике развития депрессивных и остальных регионов. // Вопросы экономики. №6 –1996. С. 100-113.
22. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. –Караганда: Санат, 2006, Том 2. 409 с.
23. Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона. //Экономические реформы: Особенности переходного периода. /Сб.научных трудов. под ред. Мамыров М.К. –Алматы: Экономика, -1999. –С.70-76.
24. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. //Известия МО иН РК, НАН РК. –1999. -№3. –С.14-23.
2. Қазақстан Республикасының 2011 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2010 ж.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму СТРАТЕГИЯСЫ. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 28 тамыздағы N 167 Жарлығымен бекітілген. Астана, 2010 ж.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011-2013 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2011 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2011
5. Спанов М.У. Экономическая безопастность в зеркале системного анализа // Саясат, №2, 1999.б. 58.
6. Алпысбаева С.Н. Региональный рынок: закономерности формирования и развития. - Алматы, Ғылым, 1997.- с. 243
7. Шнипер П.И., Новоселов А.С. Региональные проблемы рынковедения: экономический аспект. - Новосибирск, Наука, 1993.- с. 428
8. Эльдиев М. Экономическое регулирование продовольственного обеспечения в регионе // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 1999 № 11. - с. 9
9. Суспыцин С.А. Принципы и методологические схемы построения инвестиционных трансфертов государственной поддержки регонального развития // Регион: экономика и социология. - 2005 ?1.- с. 55-76
10. ВРП за 2000-2010 гг: основные понятия, общие методические положения по рассчету ВРП. - Агенство РК по статистике, 20.06.2000.
11. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. . Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана - Алматы, Экономика, 1998. - с.84
12. Курс экономической теории. Учебное пособие. / под редакцией Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. –Киров, 1996-624 с.
13. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. –Санкт-Петербург, 1913. –113 с.
14. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. –Алматы, 2005. –512 с.
15. Проект Бюджетного Кодекса. Документы Министерства финансов Республики Казахстан.
16. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1996.
17. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1992. –540 с.
18. Поляк Г.Б. Развитие местных бюджетов в условиях новых методов хозяйствования. Новые методы хозяйствования: обзорная информация. –М., НИФИ, 1998. –146 с.
19. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. –1996. -№10. –С. 7-9.
20. Бол Рой, Иохинес Ф.Ли. городские общественные финансы в развивающихся странах. –Нью-Йорк, 1992.
21. Богачев О Бюджетный механизме в мировой практике развития депрессивных и остальных регионов. // Вопросы экономики. №6 –1996. С. 100-113.
22. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. –Караганда: Санат, 2006, Том 2. 409 с.
23. Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона. //Экономические реформы: Особенности переходного периода. /Сб.научных трудов. под ред. Мамыров М.К. –Алматы: Экономика, -1999. –С.70-76.
24. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. //Известия МО иН РК, НАН РК. –1999. -№3. –С.14-23.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ БИЗНЕС КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Аймақтардың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
Орындаған
4 курс студенті ___________________ Гулшат
Ғылыми жетекші
э.ғ.д., профессор ___________________
К.С.Мұхтарова
Норма бақылаушы
оқытушы ___________________
А.Ғ.Жұмағазиева
Кафедра меңгерушісімен
қорғауға жіберілді,
э.ғ.д., профессор ___________________ К.Е.
Кубаев
АЛМАТЫ, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
1. АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
НЕГІЗДЕРІ ... ... ...
1.1 Аймақтардың ерекшеліктері, даму алғышарттары және олардың дамуын 5
мемлекеттік реттеудің объективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Аймақтық саясат аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі 110
бағыты ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.3 Аймақтардың экономикалық дамуын реттеудің ұйымдастырушылық 114
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН21
ТАЛДАУ ... ... ...
2.1 Республиканың экономикалық дамуындағы аймақтардың рөлі мен орнын 21
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайын27
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2.3 Аймақтар дамуының қазіргі жағдайындағы экономикалық қауіпсіздікті 37
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
3. АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 44
... ... ... ... ... ... .
3.1 Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін Қазақстан жағдайында 44
пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.2 Аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары ... ... 52
3.3 Аймақтардың экономикалық даму тиімділігін арттыру бойынша 57
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі
соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған
орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу
мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп
аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: ... қоғамдық өмірдің барлық
салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің,
сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің
тиімділігінің айқын айғағы - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген
саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда
ілгерілей бастады [1]. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық
кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен
бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік
табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму
деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат
қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда
мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде
мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ
барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ,
әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да
өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау,
ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі
шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға
әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық
дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі
таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату,
бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының
экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде
қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын
таңдауға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты – аймақтардың әлеуметтік –экономикалық даму
ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асу
бағыттарын, аймақтың экономикалық, әлеуметтік дамуындағы басқару
органдарының реттеушілік рөлін айқындау және олардың бүгінгі күнгі өзекті
мәселелерін зерттеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасындағы аймақтардың даму ерекшеліктерін
сипаттау;
- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы аймақтық саясаттың
рөлін анықтау;
- аймақтық саясатты жүзеге асырудағы аймақтық басқару органдарының
орнын айқындау;
- Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларын,
оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысының даму беталысын сипаттау;
- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы басқару органдарының
реттеушілік рөлін жетілдіру бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде экономикалық-
әлеуметтік дамудағы аймақтық басқарудың астары, аймақтық саясатты жүзеге
асыру құралы ретіндегі басқару мәселелері қарастырылған.
Жұмыстың екінші бөлімінде Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік
экономикалық жағдайына талдау жасалынып, соның негізінде аймақтық басқару
органдарының қызметіне сипаттама берілген.
Үшінші бөлімде аймақтық басқару органдарының реттеушілік рөлін
жетілдірудің негізгі бағыттары мен жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмысының қорытынды бөлімінде жұмысты орындау барысында
алынған нәтижелер мен тұжырымдар жазылды.
1 АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аймақтардың ерекшеліктері, даму алғышарттары және олардың дамуын
мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі
Қазіргі кезде әрбір аймақтардың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне
байланысты нақты экономикалық мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты
қолдану ерекше маңызды. Тек аймақтың барлық табиғи, экономикалық,
демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын
жан - жақты қатаң есепке алу ғана экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі
тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез
арада шешуді талап ететін өзекті проблемалардың бірі. Аймақтың дамуын
реттеудің негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл
республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруді және жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi [2].
Аймақтар мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, аймақтық және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - аймақтардың
тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету -
мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және тағы басқа аумақтық
факторларды толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық
бағыттарында нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу
мүмкіндігі жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей
араласпағанменен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың
дамуын мемлекеттік реттеу - бұл олардың дамуының қажетті шарты.
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық [3].
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
• минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
• отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды құру;
• ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі проблемаларды
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін- өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
• жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер
технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ – ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
( ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды
жүзеге асыру;
( ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық
әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология
мен техникаларды енгізу және пайдалану;
( тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну
заттарын өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының
материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа – қысылшаң (экстремалды) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
( экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын-алу;
( осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
( қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті
ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін
халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
( шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және
оларды тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық
мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға
мүмкіндік береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған
(диверсификацияланған) құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен
сипатталатын аймақтар жатады. Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын
ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық
ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты
міндет – аймақтар үшін жағымсыз салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың
дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені
ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б [4].
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар – бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи –климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындату
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы
жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен
инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақ дамуының кез-келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп
туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық
құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі
бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының
деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық
саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып
табылады.
Аймақтандыру процессі өндірістік, әлеуметтік, ресурстық және саяси
факторлар жүйелерінің әсерімен қалыптасады. Төменде соның біразын
қарастырып өтейік.
1. Аймақты қалыптастыру факторы ретінде өндірістік қатынастар ең алдымен,
ауданның өндірістік күштерін ұйымдастыру нысандары мен деңгейіне және
оның шаруашылықтық мамандануына әсер етеді.
2. Аймақты қалыптастырудың маңызды элементінің бірі территориялық еңбек
бөлінісі. Оның екі жағы бар: шаруашылықтың мамандануы және
мамандандырылған территориялар арасындағы экономикалық байланыстың даму
деңгейі.
3. Аймақты қалыптастыру факторларының тағы бірі ретінде еңбек ресурстарының
орналасуын атап өтуге де болады. Себебі, табиғи жағдайлар мен табиғи
ресурстар нақты территорияның шаруашылықтық мамандануының бағытын және
өндірістік күштердің даму деңгейін анықтайды.
4. Аймақты қалыптастыру процесіне ұлттық фактор, елдің дамуының белгілі
бір сатысына тән әлеуметтік – саяси жағдайлар, сонымен қатар,
территориялардың көлікпен қамтамасыз етілуі, елдің және оның әрбір
бөліктерінің геосаяси жағдайы жатқызылады [5].
Қоғамның дамуындағы аймақты қалыптастырушы факторларға талдау жасаудың
нәтижесі, олардың тарихи сатыға байланысты өзгеретінін көрсетеді.
Аймақтардың қалыптасуына адам еңбегінің заттануы елеулі әсер етеді. Аймақты
қалыптастыру мәселелерін шешу барысында объект ретінде көбінесе өндірістік
күштер қарастырылады. Яғни, аймақтарды қалыптастыру процесі оны жүргізудің
негізгі тәсілдерінің мәнін сақтап отырғанда ғана, динамикалық сипатқа ие
болады.
Қазақстан экономикасын аймақтандыру процесін қайта қалыптастырудың
маңызды екені сөзсіз. Оның негізінде фундаменталды фактор, соның ішінде
экономикалық әлуеттің деңгейі, аймақтық экономиканың өсуге, нарық
өзгерістерін қабылдауға қабілеттілігі және шын мәніндегі көрінісі мен
бейімделуі жатыр. Келесі 1-кестеден біз Қазақстан Республикасы
аймақтарының экономикалық әлуеті бойынша айырмашылықтарын көре аламыз.
Аймақтар су ресурстарымен қамтамасыз етілуі бойынша ажыратылады
(Қызылорда (максимум) мен Маңғыстау (минимум) облыстарының арасындағы
айырмашылық 64 есе).
Кесте 1.
Қазақстан аймақтарын экономикалық әлует деңгейі бойынша топтастыру [6]
(баллмен есептегенде)
№ I Топ: 3,02 – 5,73II Топ: 6,25 – 6,98 III Топ: 8,02 – 8,75
1. Павлодар обл. Солтүстік Қазақстан Батыс – Қазақстан обл.
2. Атырау обл. Маңғыстау Жамбыл обл.
3. Қарағанды обл. Алматы қ. Алматы облысы обл.
4. Ақмола обл. Шығыс – Қазақстан обл. Оңтүстік – Қазақстан обл.
5. Қостанай обл. Ақтөбе обл. Қызылорда обл.
Экономикалық әлует деңгейін бағалау келесі көрсеткіштер арқылы
жүргізіледі: жан басына шаққандағы әр жылдың суды пайдалануы куб.м.; га
сапасы бойынша ауыл шаруашылық жерлерін сәйкес аудандар; өнеркәсіптік
өнімдер көлемі теңгемен; негізгі өндірістік қорлар теңгемен есептегенде;
капиталды салымдардың көлемі теңгемен; Жалпы қосымша құн теңгемен;
шаруашылықтың барлық салаларында электр энергиясын пайдалану, квт; халық
тығыздығы – бірінші орынды жоғары көрсеткіштері бар аймақтар кв.кмадам.
Капиталды салымдардың көлемі (Атырау облысында максималды шама, минималды
шама Алматы облысы, айырмашылық 27 есе), өндірістік өнімдердің өндірілуі
және негізгі өндірістік қордың қолма қолдылығы (сәйкес айырмашылық 13,5
және 12,3, екі жағдайда да максималдық шама Атырау , ал минимум шама Алматы
облысы).
Бірінші кестені талдау келесі қортындыларды жасауға мүмкіндік береді:
Қазақстанның ең ірі экономикалық әлует Қарағанды, Павлодар, Шығыс
-Қазақстан облыстары және Алматы қаласында шоғырланған. Бұл жерлерде таза
өнімнің ең көп көлемі жасалады. Бұл көрсеткіш бойынша Қостанай және Шығыс -
Қазақстан облыстары өз орнын жоғалтты, өйткені бұрынғы Кеңестер одағы
территориясында ортақ экономикалық өндірістің тез құлдырауымен байланысты.
Осы облыстарда жалпы өндірістік кешеннің жинақталуы, Испат-Кармет
Акционерлік Қоғамның және Магнитогорск металлургия комбинатының (Ресей)
руданы пайдалануының төмендеуі, Жан басына шаққандағы жалпы қосымша құнды
өндірудің төменгі тобындағы ең соңғы орынды Оңтүстік-Қазақстан алады.
1.2 Аймақтық саясат аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі
бағыты ретінде
Әлемнің барлық елдерінде географиялық орнының, табиғи-климаттық
жағдайлардың, демографиялық жағдайдың, даму тарихының, т.б. факторлардың әр
түрлілігіне байланысты аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
деңгейі әр түрлі. Бұл көптеген әлеуметтік-экономикалық проблемаларды
туғызады. Олардың ішіндегі негізгі проблемалардың бірі – аймақтардағы
халықтың өмір сүру деңгейінің әр түрлі болуы. Сондықтан әр мемлекет
аймақтардағы өмір сүру деңгейін жақсарту мақсатында аймақтық саясатты
жүзеге асырады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге
асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды
саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін
тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Кеңестік дәуірде әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру
үшін артта қалған аймақтарға дотация бөлінетін. Бұл материалды немесе
материалды емес өндіріс салаларын дамытуға жинақталған орталықтандырылған
ақша қаражаттары есебінен жүзеге асырылатын. Қаражат салыстырмалы түрде бай
аймақтардың ресурстары есебінен қалыптастырылып, биліктің әр деңгейіндегі
сәйкес бюджетте бөлінді.
Қайта бөлудің бұл механизмі артта қалған аймақтарды дамытуда оң роль
ойнағанымен, ол сол аймақтардың өзін-өзі қаржыландыру саясатын жүргізуге
мүмкіндік бермеді. Бұл өз кезегінде осы аймақтардың орталыққа тәуелділігін
күшейтті.
Кеңес дәуірінде де, нарықтық реформаларды жүргізу кезінде де аймақтық
саясат ұғымы аймақтарды дамытуға бағытталған барлық іс-шараларды қамтыды.
Сәйкесінше аймақтарда болған барлық өзгерістер, сонымен қатар, аймақаралық
экономикалық қатынастар аймақтық саясат нәтижесі болып табылады. Аймақтық
саясат ұғымын түсінудегі бұл қателік ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 9-
қыркүйектегі Қаулысымен бекітілген Концепцияда да түзетілмеді, осы орайда
жаңа аймақтық саясаттың қажеттілігі туындады [7].
Жаңа Концепция бойынша аймақтық саясат – мемлекет аймақтардың теңдей
дамуын қамтамасыз ету үшін жүзеге асыратын экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік, т.б. шаралар кешені.
Аймақтық саясат мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері арасындағы
айырмашылықты азайту. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру инфрақұрылымды,
шаруашылық іс-әрекетті жақсартады, ал бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру
деңгейін көтереді.
Аймақтық саясаттың негізгі қағидаттары:
- республикалық мүдделерді аймақтық мүдделерден, әлеуеттілердің
ағымдағылардан басымдығы;
- территориялық орналасуына байланысты аймақтардың табиғи байлықтарын
тиімді қолдану;
- артта қалған аймақтарды іріктеп, олардың экономикасын сол жерде
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмдерін құрып, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді ынталандыру арқылы көтеру;
- мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар аймақтарды дамыту басымдығы
[8].
Қолдауды қажет ететін белгілі бір әкімшілік-территориялық бірлікті,
сонымен қатар депрессивті аудандар мен қалаларды таңдау критерийлерін
анықтау күрделі де маңызды мәселе болып табылады. Критерийлер аймақтардың
әртүрлі деңгейлерінде (облыс, қала, аудан) қолдануға болатын экономикалық,
қаржылық, әлеуметтік, экологиялық аспектілерді қамтуы керек.
Әр аймақ үшін жан басына шағып есептелген критерий негізінде
стандартты орташадан айтарлықтай төмен көрсеткішке ие аймақтар айқындалады.
Мұқият талдау мен бағалау негізінде бұл аймақтардың ішінен аймақтық
саясатқа сәйкес қолдауды қажет ететіндері таңдалады.
Аймақтар келесі критерийлер бойынша таңдалады:
- жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім республикалық орташа
деңгейден 75% төмен;
- соңғы 3 жылдағы жұмыссыздықтың орташа деңгейі республикалық орташа
деңгейден 50% және одан да жоғары шамаға артық болса;
- өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің орташа табысы (республика бойынша
орташамен салыстырғанда);
- ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін халық табысының төмен деңгейі;
- жұмыспен қамтылғандардың жалпы санында ауылшаруашылығы саласында
жұмыс істейтіндер үлесінің жоғары болуы (республикалық орташамен
салыстырғанда);
- экономикалық ірі орталықтардан аймақтың шалғай ораналасуы;
- аймақтың шекараға (әсіресе оңтүстік) жақындығы;
- ауылдық аудандардың өнімді өткізудің ірі орталықтарынан алыстығы;
- өнеркәсіптік инфрақұрылыммен аз қамтылу;
- ресурсттық базаның жұтаңдығы немесе жоқтығы;
- жағымсыз экологиялық жағдай [9].
Бұдан басқа мемлекеттік қолдауды қажет ететін аймақтарды іріктеуде ел
қауіпсіздігі мен мемлекет шекарасын күшейтуді қамтамасыз ететін басқа да
факторлар есепке алынуы мүмкін.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың мәні - жеке аймақтардағы халықтың
өмір сүру деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл міндетті
орындау үшін аймақтардың экономикалық даму деңгейі мен ерекшеліктерін
ескере отырып, жеке аймақтардың дамуының мемлекеттік бағдарламаларын іске
асыру үлкен мәнге ие болмақ. Сонымен қатар ескеретін мәселе - аймақтар
арасындағы теңсіздіктін өсуі мен экономикалық, әлеуметтік және экологиялық
мәселелердің тереңдеуіне байланысты аймақтардың біразы және республикалық
бағыныстағы қалалар ғана экономикалық өсу мен даму мүмкіндігіне ие. Олардың
көбі инвестицияны талап етеді. Сондықтан мемлекет өзінің барлық қуатын
проблемалы аймақтарға көмек көрсетуге бағыттап, барлық аймақтардың даму
мәселелерін шешіп, және бір уақытта әрбір аймақ үшін артықшылықты, әрі
тиімді болатын жеке бағдарламаларды әзірлеуі қажет деп есептейміз.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, эканомикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік
құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты
зерттеуден құрылады.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен - өзі жеке дами алмайды, өйткені
басқа аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Сурет 1 - Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
орны
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
• еліміз аймақтарының табиғи – климаттық жағдайының айырмашылығы;
• аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты,
саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, сондай-ақ пайдалы
қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және
халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
• аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар артып,
бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің
дұрыс дамуына, оның экономикалық даму деңгейіне ықпал етеді;
• инновация енгізу жағына артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
• елдің экономикалық даму тенденциясы;
• тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
• институционалдық фактор: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары, саяси
жағдайы, аймақтың даму тарихы және т.б.;
• орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік
алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен қамтамасыз
етілуі, өндірістік инфрақұрылым;
• әлеуметтік – мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.
• орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
• орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу
үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе – теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамудың
шешілуін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін сан қырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
өзгермелі болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір
аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы
құқықтық режимді қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық
белсенділікті ынталандыру қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға
экономикалық және әкімшілік әсер ету әдістері қажет т.б. Экономикалық
саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының экономикалық жағдайын
қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді
шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық
мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
Түптеп келгенде, аймақты басқарудың бүкіл механизмі барлық аймақтардың
күшін бірктіре отырып, елдің тұрақты экономикалық дамуы негізінде
республика халқының әл-ауқатын көтеруге бағытталғаны жөн. Демек, бұл
механизм тұратын аумағына байланыссыз өмір сүрудің белгілі бір сапасына
кепілдік беретін теңдестірілген аймақтық дамуды қамтамасыз етуі тиіс, яғни,
халық табысындағы, жұмыссыздық деңгейіндегі, әлеуметтік инфрақұрылымдағы,
көлік желісіндегі, қоршаған ортаның жағдайындағы және т.б. аймақаралық
айырмашылықтарды теңестіруді көздеуі қажет [10].
1.3. Аймақтардың экономикалық дамуын реттеудің ұйымдастырушылық
негіздері
Қоғамның қай тұсында болмасын экономиканы басқару мемлекетке қашанда
оңай болған емес. Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу
үрдіс қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды тізгіндеп орталықта
бұрынғысынша ұстап отыру мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. 2012
жылдың 6 ақпанындағы Президенттің Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында
демократия, жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері жан-жақты көрініс
тапты. Онда еліміздегі демократияландыру және тиімді басқару мәселелері
қозғалды. Соның ішінде саяси және әкімшілік реформалардың басым бағытын
қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін кеңейту, жергілікті
басқарудың бюджеттік мүмкіндіктерін көтеру сияқты бағдарламалар ұсынылған
[11].
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру мақсатында біртұтастық пен
басқарушылық талаптарының бұлжымай орындалуы жағдайында мемлекеттік
биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен
жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі
жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдайлар тұрғызу басты мақсат. Жергілікті өзін-өзі басқару
институттарын кезең-кезеңімен қалыптастыру азаматтық қоғам институттарын
нығайтуға ықпал етпек.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару
жүйесінің өзгеруіне әсер етті. Әсіресе, мемлекеттік басқарудың
орталықтандырылған жүйесінен біртіндеп орталықтандырмай басқару жүйесіне
ауысу процесінің басталуы уақыт талабына сай екенін өмір көрсетіп отыр.
Сондықтан да қазір мемлекеттік басқаруды тиімді ету жолдарын қарастыруда
еліміздің аймақтарына біртіндеп өкілеттіктерді беру арқылы жергілікті
мәселелердің тиімді әрі уақытында шешімін табуға, халықтың мүддесінің
толығымен сақталуының негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды
қалыптастыру, дамыту және жетілдіру мақсатында көптеген қарама-
қайшылықтармен бірге, оны әрі қарай дамытпайынша, тұтастай экономиканың
тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін еместігі де аян.
Экономиканы қайта қалыптастыру кезінде нарықтық өзгерістерге аймақтық
басқару деңгейі дайын болмай шықты. Әміршіл-әкімшіл жүйеде аумақтардың
экономикасы жеке секторларға бөлініп, одақтық, республикалық, салалық,
жергілікті билік органдарымен басқарылды. Сондықтан Қазақстан Республикасы
аймақтық саясатының ғылыми дәлелденген тұжырымдамасын жасақтау қажеттілігі
туындады. Соңғы онжылдықта көптеген мемлекеттерде экономикалық және
әлеуметтік процесстерді аймақтандыру жүріп жатыр. Сол себепті реттеу
функциялары мемлекеттік биліктің орталық деңгейінен аумақтық деңгейге
ауысып жатыр.
Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық функцияларын
басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап етіп қоймай,
сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер жіберіп алмау
үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір елдерде болған
кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу, өкілеттіктерді
айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды дұрыс шешу, ең
маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып жатуына аса
сақтықты талап ететін мәселе. Аймақтарды және олардың қаржылық ресурстарын
басқару адамдардың өмір сүру деңгейін көтермелеуде, республикалық және
жергілікті бюджеттерді толтыруда, кәсіпкерлікті дамытуда, жаңа жұмыс
орындарын құруда маңызы өте зор.
Нарықтық экономикаға ауысу жағдайында шаруашылық реттеудің және меншік
формаларының көптүрлілігін негізгі объектісі облыс болып табылады. Дәл осы
звеноға жүйе белгілерінің барлығы тән, соның ішінде тұтастық қасиеті.
Облыс звено ретінде аймақтық экономиканың субъектісі болып табылады. Яғни
экономикалық, қаржылық, құқықтық сфералардағы өкілеттіктері одан төменгі
деңгейдегі – қала, аудан, ауылдық жерлермен тең.
Аймақтық басқарудың үш түрлі астарын көрсетуге болады: аймақ пен
орталықтың қарым-қатынасы; аймақ пен өзін-өзі басқару (қала, аудан) қарым-
қатынасы; шаруашылық ретінде аймақтың кешенді дамуын қамтамасыз ету (жеке
аймақтық басқару).
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты.
Әкімшілік-аумақтық құрылысты қайта қалыптастыруда мына мәселелер
басыңқылықты болып келеді: тарихи тәжірибені ескере отырып, әкімшілік-
аумақтық құрылыстың ел Конституциясымен сәйкес келуі, әлемдік тәжірибенің
ескерілуі, еліміздің қазіргі географиялық, экономикалық, демографиялық және
саяси өзгерістері.
Әкімшілік-аумақтық құрылыстағы кез келген өзгеріс ондағы түбегейлі
болған әлеуметтік-экономикалық қайта құруларға байланысты [8]. Әкімшілік-
аумақтық құрылысты әкімшілік-аумақтық бөлініспен теңестіріп қарау заңды
тұрғыдан дұрыс болмайды. Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісі оны
құрайтын департаменттерден, облыстардан, аудандар мен басқа да аумақтық
бірліктерден тұрса, әкімшілік-аумақтық құрылысы мемлекет билігінің аумақтық
функциялар (мемлекет міндеттері, мақсаттары, саяси тәртібі) кешенін
қамтиды. Дамыған унитарлы мемлекеттердің ең күшті буындары қала, аудан мен
село болып табылады.
Әкімшілік-аумақтық құрылыс – географиялық, демографиялық, экономикалық
және саяси факторлармен, мемлекеттің міндеттерімен және функцияларымен,
сондай-ақ, мемлекеттік билік органдарының қызмет етуін және оның тиімді
ұйымдастырылуын мақсат ете отырып, белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлінісі
мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан нысаны. Әкімшілік-
аумақтық құрылыс түсінігі мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының
арасындағы құқықтық реттеу механизмін де қарастырады. Әкімшілік-аумақтық
құрылыс мәселесіне осындай тұрғыдан қарау мынадай бағыттардың дамуына оң
әсерін тигізеді:
- елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісін оның географиялық, демографиялық,
экономикалық және қазіргі саяси жағдайын қарастыра отырып бөлудің
тиімділігіне;
- әкімшілік-аумақтық құрылыстың нормативтік-құқықтық базасын еліміздің
Конституциясына негіздеп дайындауға;
- аймақтық деңгейде мемлекет билігін жетілдіру және жергілікті өзін-өзі
басқарудың болашақ дамуына.
Жергілікті басқаруда әкімшілік-аумақтық құрылыс мәселесі аса маңызды.
Кеңес үкіметінің тұсында республикамыздың әкімшілік-аумақтық бөлінісі
салалық қағидаға сәйкес дамыды; мәселен, Қарағанды, Павлодар облыстарын
Солтүстік-Батыс, Қостанайды Оңтүстік-Орал аумақтық-өндірістік кешендеріне
қосу көзделіп, еліміздің барлық өндірісі дамыған аймақтары тікелей
орталыққа бағынды. Сонымен бірге, аймақтық шекара Қазақстанның көптеген
облыстарында тек шикізаттық бағытта дамығанын көрсетті.
Аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың маңызды бөлігін
құрай отырып, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу арнайы экономикалық
заңдылықтарға және өндірістік күштерді орналастыруға негізделеді.
Өндірістік күштерді орналастыру заңдылығы өндірістік күштер мен аумақтар
арасындағы жалпы қатынастарды анықтайды. Әсіресе, аумақтардың дамуы мен
орналасуында аймақ шаруашылықтарының кешенді дамуы, олардың дамуын
әлеуметтік және экономикалық теңестіру, аймақ пен оның шегіндегі аумақ
арасында еңбекті аумақтық бөлу сияқты заңдылықтардың рөлі зор. Ондай
заңдылықтардың мәні мынада болса керек: аймақ шаруашылықтарының кешенді
дамуы инфрақұрылымды, аумақты өндіріс кешенімен толықтыруды, салаларды
нарық талабына сай мамандандыруды ұсынады. Еңбектің аумақтық бөлінісінде
ерекше тоқтала кетуді қажетсінетін мәселе ол – аймақтардың дамуын
әлеуметтік және экономикалық теңестіруді мемлекеттік реттеу болып табылады.
Оның нәтижесі табиғи-географиялық, тарихи, экономикалық, әлеуметтік-
демографиялық және басқа да жағдайлармен өзін-өзі қамтамасыз етуден
көрінеді.
1995 жылдың 19 желтоқсанында Қазақстан Республикасының әкімшілік-
аумақтық құрылысы туралы заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан
кейін еліміздің әкімшілік-аумақтық бірлік категориясы мынадай болып
бөлінеді:
Аймақ: облыс – аудан – ауылдық (селолық) округ болып бөлінеді. Елді
мекендер: қалалық және селолық. Қалалар республикалық маңызы бар, облыстық
маңызы бар қалалар, аудандық маңызы бар қалалар және поселкелер болып
бөлінеді. Аймақ – бірнеше елді мекеннен тұратын республика аумағының
бөлігі. Республикалық мәні бар қала – ерекше мемлекеттік мәні бар не
болмаса бір миллионнан астам халқы бар елді мекен. Облыстық мәні бар қала –
өндірістік және әлеуметтік дамыған инфрақұрылымы мен 50 мыңнан астам халқы
бар ірі экономикалық және мәдени орталық болып табылатын елді мекен.
Аудандық мәні бар қала – халқының саны 10 мың адамнан асатын, ірі
кәсіпорындары, коммуналды шаруашылығы, мемлекеттік тұрғын үй қоры, сонымен
бірге, оқу және мәдени-ағарту, емдеу және сауда объектілері бар елді мекен.
Посекелер (кенттер) – халқының саны 3 мың адамнан кем болмайтын,
өнеркәсіптік кәсіпорындары, темір жол станциясы және басқа да маңызды
экономикалық объектілері бар елді мекен. Ауыл (село) – 50 адамнан тұратын
елді мекен, оның тұрғындары көбінесе ауыл шаруашылығы өндірісінде еңбек
етеді [12].
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шет
ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
Заңы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жергілікті
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың құзыретін, құзметінің ұымдастырылуын,
тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейді
[13].
Әкім - Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің жергілікті
жергілікті атқарушы органды басқаратын және тиісті аумақта мемлекеттік
саясаттың жүргізілуін, Қазақстан Республикасы орталық атқарушы
органдарының барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесімді қызмет істеуін,
тиісті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты
қамтамасыз ететін, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік
басқару өкілеттігі берілген, тиісті аумақтың әлеуметтік-экономикалық
дамуының жай-күйіне жауапты өкілі.
Әкім аппараты – жергілікті атқарушы органның және әкімнің қызметін
қамтамасыз ететін мемлекеттік мекеме.
Мәслихат аппараты – тиісті мәслихаттың, оның органдары мен
депутаттарының қызметін қамтамасыз ететін мемлекеттік мекеме.
Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган – жергілікті
мемлекеттік басқарудың жекелеген міндеттерін жүзеге асыруға әкімдік
уәкілеттік берген және тиісті жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын
мемлекеттік мекеме.
Жергілікті мемлекеттік басқару - Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңында және басқа да заң
актілерінде белгіленген құзірет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы
органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында
жүзеге асырадын, сондай-ақ тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып
табылатын қызмет.
Жергілікті атқарушы орган (әкімият) – облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімі
басқаратын, өз құзіреті шегінде тиісті тиісті аумақта жергілікті
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган.
Жергілікті өкілді орган (мәслихат) – облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасың заңдарына
сәйкес оныт іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін және олардың
жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган.
Мәслихаттар мен әкімияттарға Қазақстан Республикасың шегінде біріңғай
еңбек рыногын, капиталды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет
көрсетуді еркін алмасуға кедергі келтіретін шешімдер қабылдауға тыйым
салынады.
Мәслихаттар мен әкімияттар қабылдайтын аумақты дамыту жоспарлары
Қазақстан Республикасың стратегиялық даму жоспарына сәйкес келуге тиіс.
Мәслихаттардың құзыретіне тиісті әкімшілік аумақтың бөліністі дамыту
жоспарларының, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының, жергілікті
бюджеттің атқарылуына бақылау жасау кіреді.
Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарды тиісті
мәслихат бекіткен әкімшілік-аумақтық бірлікті басқару схемасы шеңберінде
облыс, аудан әкімдігі құрады, таратады және қайта қйымдастырады. Бұл
органдардың құзыреті мен қызметін ұйымдастыруды Қазақстан Республикасы
заңдарының талаптарын сақтай отырып тиісті әкімдік белгілейді [14].
Қазақстан Республикасының аймақтарының ағымдағы ахуалы еліміздің
аумақтық даму стратегиясында аталған. ҚР Президентiнiң 09.02.02 ж. N 804
Жарлығымен мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату
және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерi жөнiндегi мемлекеттiк
комиссия құрылған болатын. Комиссия қызметiнiң құқықтық негiзiн Қазақстан
Республикасының Конституциясы және заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң актiлерi, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк
құқықтық актiлерi, Мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасындағы
өкiлеттіктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерi
жөнiндегi мемлекеттiк комиссия туралы ереже құрайды.
Бұрынғы жылдары жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде осы заманғы
нарықтық экономиканың талаптарына бейiмделген мемлекеттiк басқару жүйесi
қалыптасты, орталықтың функциялар мен өкiлеттiктердi, сондай-ақ аумақтық
даму мәселелерiнiң көпшiлiгiн шешуде жауапкершiлiктi мемлекеттiк басқарудың
жергiлiктi деңгейiне беру процесi басталды. Мемлекеттiк функциялардың
тиiмдi түрде iске асырылуын қамтамасыз ету үшiн орталық және облыстық билiк
деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктep жеткiлiктi түрде айқын бөлiндi.
Ел дамуының қазiргi кезеңiнде мемлекеттiк басқарудың тиiмдiлiгiн одан
әрi арттыру қажеттiлiгiн негiзге ала отырып, билiктiң барлық деңгейлерi
арасындағы функцияларды неғұрлым айқын ажырату, реформалар жүргiзу
орталығын жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың төменгi деңгейлерiне ауыстыру
мәселелерi басым мәселелерге айналуда. Облыстық, аудандық (қалалық) және
ауылдық билiк деңгейлерi арасындағы функцияларды бөлу бүгiнгi таңда
облыстық деңгейге берiлген және көбiнесе басқарудың орталықтандырылған
схемасын қабылдайды. Билiктiң аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерi
жергiлiктi маңызы бар мiндеттердi шешуде неғұрлым дербес және жауапты
болуға тиiс, олардың құқықтары, мiндеттерi мен жауапкершiлiгi заңнамалық
кесiмдер деңгейiнде айқын реттелуге тиiс. Осыған байланысты әкiмшiлiк-
бюджеттiк реформаны аяқтау мемлекеттің одан әрi қарышты әрi тұрақты дамуын
қамтамасыз етудiң аса маңызды шарты болып табылады.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың жалпымемлекеттiк қызметтерді
аумақтық деңгейде iске асырудағы өскелең мiндеттерi аумақтық даму
мәселелерiнiң көпшiлiгiн шешуде жекелеген функциялар мен өкiлеттiктердi,
сондай-ақ жауапкершiлiктi орталықтың бұрынғы жылдары жергiлiктi мемлекеттiк
басқару деңгейiне бере бастаған процесiн одан әрi жалғастыру қажеттiлiгiн
туғызып отыр.
Жергiлiктi маңызы бар мәселелердi мемлекеттiк басқарудың жергiлiктi
органдары дербес шешедi және реттейдi. Сондай-ақ, олар заңнаманы орындау,
жалпымемлекеттік функцияларды жүзеге асыру және Қазақстан Республикасының
Конституциясында кепiлдiк берiлген және билiктiң осы деңгейiнiң орындауына
заңды түрде берiлген қызметтердi ұсыну жөнiнде билiктiң жоғары тұрған
деңгейлерiнiң алдында бақылауда және есеп беретiн болады.
Бұл ретте басқарудың облыстық деңгейiнiң негiзгi мiндеттерi аумақтың
жалпы әкiмшiлiк басшылығын жүзеге асыру, өңiрдiң бүкiл аумағы бойынша
мемлекеттiк қызметтердi ұсынуға бiрдей қол жеткiзудi қамтамасыз ету, сондай-
ақ жергiлiктi басқарудың төмен тұрған буындарының шеңберiнде қамтамасыз
етiлмейтiн жергілiктi маңызы бар мәселелердi шешу болуы тиiс.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЙМАҚТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
2.1 Республиканың экономикалық дамуындағы аймақтардың рөлі мен орнын
талдау
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды
дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық
өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-
ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны
тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын сонымен қатар шағын және
орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп,
нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда.
Соның нәтижесі ретінде 2012 жылы 2011 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп
өндірісі көлемінің өсуі Қазақстанның барлық аймақтарында байқалады. Ең көп
өсуге Қызылорда облысында (18,7%) қол жеткізілсе, ең аз өсу Атырау
облысында (0,3%) орын алды. Өнеркәсіп өндірісінің орташа республикалық
деңгейі еліміздің 11 аймағында асып түсті.
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ, 2012 жылғы бағалау бойынша
тұтастай республикада ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі ағымдағы
бағамен 606,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2011 жылғы тиісті кезеңдегіден 1,4
% артық.
2012 жылы жалпы аймақтық өнім халықтың жан басына шаққанда 266,9 мың
теңгені құрады, оның ең жоғары көлемі Атырау (1099,4 мың теңге), Маңғыстау
(566,5 мың теңге) облыстарында және Алматы (625,7 мың теңге) мен Астана
(510,6 мың теңге) қалаларында байқалады.
Негізгі капиталға салынған инвестициялар 2011 жылмен салыстырғанда
10,6 %-ға артқан. Инвестицияның өсуі республиканың 13 аймағында байқалып
отыр. Осы келтірілген деректер аймақтар экономикасын дамытуға қатысты іске
асырылған шаралардың бірқатар оң нәтижеге жеткізгендігіне дәлел бола алады.
Дегенмен шешімі табылмаған, жақын мерзімде шешілуі қажет мәселелер әлі де
болса жеткілікті. Республикамыздың кең байтақ аумағы мен оның әрбір
аймағының өзіндік ерекшеліктері, олардың экономикалық әлеуеті,
республикалық еңбек бөлінісіндегі орны, әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейі нарықтық қатынастарға өткелі бері жүргізіліп жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ БИЗНЕС КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Аймақтардың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
Орындаған
4 курс студенті ___________________ Гулшат
Ғылыми жетекші
э.ғ.д., профессор ___________________
К.С.Мұхтарова
Норма бақылаушы
оқытушы ___________________
А.Ғ.Жұмағазиева
Кафедра меңгерушісімен
қорғауға жіберілді,
э.ғ.д., профессор ___________________ К.Е.
Кубаев
АЛМАТЫ, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
1. АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
НЕГІЗДЕРІ ... ... ...
1.1 Аймақтардың ерекшеліктері, даму алғышарттары және олардың дамуын 5
мемлекеттік реттеудің объективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Аймақтық саясат аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі 110
бағыты ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.3 Аймақтардың экономикалық дамуын реттеудің ұйымдастырушылық 114
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫН21
ТАЛДАУ ... ... ...
2.1 Республиканың экономикалық дамуындағы аймақтардың рөлі мен орнын 21
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайын27
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2.3 Аймақтар дамуының қазіргі жағдайындағы экономикалық қауіпсіздікті 37
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
3. АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 44
... ... ... ... ... ... .
3.1 Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін Қазақстан жағдайында 44
пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.2 Аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары ... ... 52
3.3 Аймақтардың экономикалық даму тиімділігін арттыру бойынша 57
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі
соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған
орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу
мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп
аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: ... қоғамдық өмірдің барлық
салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің,
сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің
тиімділігінің айқын айғағы - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген
саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда
ілгерілей бастады [1]. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық
кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен
бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік
табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму
деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат
қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда
мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде
мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ
барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ,
әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да
өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау,
ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі
шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға
әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық
дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі
таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату,
бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының
экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде
қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын
таңдауға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты – аймақтардың әлеуметтік –экономикалық даму
ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асу
бағыттарын, аймақтың экономикалық, әлеуметтік дамуындағы басқару
органдарының реттеушілік рөлін айқындау және олардың бүгінгі күнгі өзекті
мәселелерін зерттеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасындағы аймақтардың даму ерекшеліктерін
сипаттау;
- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы аймақтық саясаттың
рөлін анықтау;
- аймақтық саясатты жүзеге асырудағы аймақтық басқару органдарының
орнын айқындау;
- Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларын,
оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысының даму беталысын сипаттау;
- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы басқару органдарының
реттеушілік рөлін жетілдіру бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде экономикалық-
әлеуметтік дамудағы аймақтық басқарудың астары, аймақтық саясатты жүзеге
асыру құралы ретіндегі басқару мәселелері қарастырылған.
Жұмыстың екінші бөлімінде Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік
экономикалық жағдайына талдау жасалынып, соның негізінде аймақтық басқару
органдарының қызметіне сипаттама берілген.
Үшінші бөлімде аймақтық басқару органдарының реттеушілік рөлін
жетілдірудің негізгі бағыттары мен жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмысының қорытынды бөлімінде жұмысты орындау барысында
алынған нәтижелер мен тұжырымдар жазылды.
1 АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аймақтардың ерекшеліктері, даму алғышарттары және олардың дамуын
мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі
Қазіргі кезде әрбір аймақтардың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне
байланысты нақты экономикалық мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты
қолдану ерекше маңызды. Тек аймақтың барлық табиғи, экономикалық,
демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын
жан - жақты қатаң есепке алу ғана экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі
тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез
арада шешуді талап ететін өзекті проблемалардың бірі. Аймақтың дамуын
реттеудің негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл
республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруді және жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi [2].
Аймақтар мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, аймақтық және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - аймақтардың
тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету -
мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және тағы басқа аумақтық
факторларды толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық
бағыттарында нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу
мүмкіндігі жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей
араласпағанменен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың
дамуын мемлекеттік реттеу - бұл олардың дамуының қажетті шарты.
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық [3].
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
• минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
• отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды құру;
• ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі проблемаларды
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін- өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
• жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер
технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ – ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
( ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды
жүзеге асыру;
( ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық
әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология
мен техникаларды енгізу және пайдалану;
( тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну
заттарын өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының
материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа – қысылшаң (экстремалды) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
( экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын-алу;
( осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
( қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті
ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін
халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
( шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және
оларды тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық
мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға
мүмкіндік береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған
(диверсификацияланған) құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен
сипатталатын аймақтар жатады. Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын
ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық
ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты
міндет – аймақтар үшін жағымсыз салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың
дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені
ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б [4].
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар – бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи –климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындату
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы
жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен
инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақ дамуының кез-келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп
туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық
құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі
бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының
деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық
саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып
табылады.
Аймақтандыру процессі өндірістік, әлеуметтік, ресурстық және саяси
факторлар жүйелерінің әсерімен қалыптасады. Төменде соның біразын
қарастырып өтейік.
1. Аймақты қалыптастыру факторы ретінде өндірістік қатынастар ең алдымен,
ауданның өндірістік күштерін ұйымдастыру нысандары мен деңгейіне және
оның шаруашылықтық мамандануына әсер етеді.
2. Аймақты қалыптастырудың маңызды элементінің бірі территориялық еңбек
бөлінісі. Оның екі жағы бар: шаруашылықтың мамандануы және
мамандандырылған территориялар арасындағы экономикалық байланыстың даму
деңгейі.
3. Аймақты қалыптастыру факторларының тағы бірі ретінде еңбек ресурстарының
орналасуын атап өтуге де болады. Себебі, табиғи жағдайлар мен табиғи
ресурстар нақты территорияның шаруашылықтық мамандануының бағытын және
өндірістік күштердің даму деңгейін анықтайды.
4. Аймақты қалыптастыру процесіне ұлттық фактор, елдің дамуының белгілі
бір сатысына тән әлеуметтік – саяси жағдайлар, сонымен қатар,
территориялардың көлікпен қамтамасыз етілуі, елдің және оның әрбір
бөліктерінің геосаяси жағдайы жатқызылады [5].
Қоғамның дамуындағы аймақты қалыптастырушы факторларға талдау жасаудың
нәтижесі, олардың тарихи сатыға байланысты өзгеретінін көрсетеді.
Аймақтардың қалыптасуына адам еңбегінің заттануы елеулі әсер етеді. Аймақты
қалыптастыру мәселелерін шешу барысында объект ретінде көбінесе өндірістік
күштер қарастырылады. Яғни, аймақтарды қалыптастыру процесі оны жүргізудің
негізгі тәсілдерінің мәнін сақтап отырғанда ғана, динамикалық сипатқа ие
болады.
Қазақстан экономикасын аймақтандыру процесін қайта қалыптастырудың
маңызды екені сөзсіз. Оның негізінде фундаменталды фактор, соның ішінде
экономикалық әлуеттің деңгейі, аймақтық экономиканың өсуге, нарық
өзгерістерін қабылдауға қабілеттілігі және шын мәніндегі көрінісі мен
бейімделуі жатыр. Келесі 1-кестеден біз Қазақстан Республикасы
аймақтарының экономикалық әлуеті бойынша айырмашылықтарын көре аламыз.
Аймақтар су ресурстарымен қамтамасыз етілуі бойынша ажыратылады
(Қызылорда (максимум) мен Маңғыстау (минимум) облыстарының арасындағы
айырмашылық 64 есе).
Кесте 1.
Қазақстан аймақтарын экономикалық әлует деңгейі бойынша топтастыру [6]
(баллмен есептегенде)
№ I Топ: 3,02 – 5,73II Топ: 6,25 – 6,98 III Топ: 8,02 – 8,75
1. Павлодар обл. Солтүстік Қазақстан Батыс – Қазақстан обл.
2. Атырау обл. Маңғыстау Жамбыл обл.
3. Қарағанды обл. Алматы қ. Алматы облысы обл.
4. Ақмола обл. Шығыс – Қазақстан обл. Оңтүстік – Қазақстан обл.
5. Қостанай обл. Ақтөбе обл. Қызылорда обл.
Экономикалық әлует деңгейін бағалау келесі көрсеткіштер арқылы
жүргізіледі: жан басына шаққандағы әр жылдың суды пайдалануы куб.м.; га
сапасы бойынша ауыл шаруашылық жерлерін сәйкес аудандар; өнеркәсіптік
өнімдер көлемі теңгемен; негізгі өндірістік қорлар теңгемен есептегенде;
капиталды салымдардың көлемі теңгемен; Жалпы қосымша құн теңгемен;
шаруашылықтың барлық салаларында электр энергиясын пайдалану, квт; халық
тығыздығы – бірінші орынды жоғары көрсеткіштері бар аймақтар кв.кмадам.
Капиталды салымдардың көлемі (Атырау облысында максималды шама, минималды
шама Алматы облысы, айырмашылық 27 есе), өндірістік өнімдердің өндірілуі
және негізгі өндірістік қордың қолма қолдылығы (сәйкес айырмашылық 13,5
және 12,3, екі жағдайда да максималдық шама Атырау , ал минимум шама Алматы
облысы).
Бірінші кестені талдау келесі қортындыларды жасауға мүмкіндік береді:
Қазақстанның ең ірі экономикалық әлует Қарағанды, Павлодар, Шығыс
-Қазақстан облыстары және Алматы қаласында шоғырланған. Бұл жерлерде таза
өнімнің ең көп көлемі жасалады. Бұл көрсеткіш бойынша Қостанай және Шығыс -
Қазақстан облыстары өз орнын жоғалтты, өйткені бұрынғы Кеңестер одағы
территориясында ортақ экономикалық өндірістің тез құлдырауымен байланысты.
Осы облыстарда жалпы өндірістік кешеннің жинақталуы, Испат-Кармет
Акционерлік Қоғамның және Магнитогорск металлургия комбинатының (Ресей)
руданы пайдалануының төмендеуі, Жан басына шаққандағы жалпы қосымша құнды
өндірудің төменгі тобындағы ең соңғы орынды Оңтүстік-Қазақстан алады.
1.2 Аймақтық саясат аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі
бағыты ретінде
Әлемнің барлық елдерінде географиялық орнының, табиғи-климаттық
жағдайлардың, демографиялық жағдайдың, даму тарихының, т.б. факторлардың әр
түрлілігіне байланысты аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
деңгейі әр түрлі. Бұл көптеген әлеуметтік-экономикалық проблемаларды
туғызады. Олардың ішіндегі негізгі проблемалардың бірі – аймақтардағы
халықтың өмір сүру деңгейінің әр түрлі болуы. Сондықтан әр мемлекет
аймақтардағы өмір сүру деңгейін жақсарту мақсатында аймақтық саясатты
жүзеге асырады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге
асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды
саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін
тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Кеңестік дәуірде әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру
үшін артта қалған аймақтарға дотация бөлінетін. Бұл материалды немесе
материалды емес өндіріс салаларын дамытуға жинақталған орталықтандырылған
ақша қаражаттары есебінен жүзеге асырылатын. Қаражат салыстырмалы түрде бай
аймақтардың ресурстары есебінен қалыптастырылып, биліктің әр деңгейіндегі
сәйкес бюджетте бөлінді.
Қайта бөлудің бұл механизмі артта қалған аймақтарды дамытуда оң роль
ойнағанымен, ол сол аймақтардың өзін-өзі қаржыландыру саясатын жүргізуге
мүмкіндік бермеді. Бұл өз кезегінде осы аймақтардың орталыққа тәуелділігін
күшейтті.
Кеңес дәуірінде де, нарықтық реформаларды жүргізу кезінде де аймақтық
саясат ұғымы аймақтарды дамытуға бағытталған барлық іс-шараларды қамтыды.
Сәйкесінше аймақтарда болған барлық өзгерістер, сонымен қатар, аймақаралық
экономикалық қатынастар аймақтық саясат нәтижесі болып табылады. Аймақтық
саясат ұғымын түсінудегі бұл қателік ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 9-
қыркүйектегі Қаулысымен бекітілген Концепцияда да түзетілмеді, осы орайда
жаңа аймақтық саясаттың қажеттілігі туындады [7].
Жаңа Концепция бойынша аймақтық саясат – мемлекет аймақтардың теңдей
дамуын қамтамасыз ету үшін жүзеге асыратын экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік, т.б. шаралар кешені.
Аймақтық саясат мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері арасындағы
айырмашылықты азайту. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру инфрақұрылымды,
шаруашылық іс-әрекетті жақсартады, ал бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру
деңгейін көтереді.
Аймақтық саясаттың негізгі қағидаттары:
- республикалық мүдделерді аймақтық мүдделерден, әлеуеттілердің
ағымдағылардан басымдығы;
- территориялық орналасуына байланысты аймақтардың табиғи байлықтарын
тиімді қолдану;
- артта қалған аймақтарды іріктеп, олардың экономикасын сол жерде
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмдерін құрып, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді ынталандыру арқылы көтеру;
- мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар аймақтарды дамыту басымдығы
[8].
Қолдауды қажет ететін белгілі бір әкімшілік-территориялық бірлікті,
сонымен қатар депрессивті аудандар мен қалаларды таңдау критерийлерін
анықтау күрделі де маңызды мәселе болып табылады. Критерийлер аймақтардың
әртүрлі деңгейлерінде (облыс, қала, аудан) қолдануға болатын экономикалық,
қаржылық, әлеуметтік, экологиялық аспектілерді қамтуы керек.
Әр аймақ үшін жан басына шағып есептелген критерий негізінде
стандартты орташадан айтарлықтай төмен көрсеткішке ие аймақтар айқындалады.
Мұқият талдау мен бағалау негізінде бұл аймақтардың ішінен аймақтық
саясатқа сәйкес қолдауды қажет ететіндері таңдалады.
Аймақтар келесі критерийлер бойынша таңдалады:
- жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім республикалық орташа
деңгейден 75% төмен;
- соңғы 3 жылдағы жұмыссыздықтың орташа деңгейі республикалық орташа
деңгейден 50% және одан да жоғары шамаға артық болса;
- өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің орташа табысы (республика бойынша
орташамен салыстырғанда);
- ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін халық табысының төмен деңгейі;
- жұмыспен қамтылғандардың жалпы санында ауылшаруашылығы саласында
жұмыс істейтіндер үлесінің жоғары болуы (республикалық орташамен
салыстырғанда);
- экономикалық ірі орталықтардан аймақтың шалғай ораналасуы;
- аймақтың шекараға (әсіресе оңтүстік) жақындығы;
- ауылдық аудандардың өнімді өткізудің ірі орталықтарынан алыстығы;
- өнеркәсіптік инфрақұрылыммен аз қамтылу;
- ресурсттық базаның жұтаңдығы немесе жоқтығы;
- жағымсыз экологиялық жағдай [9].
Бұдан басқа мемлекеттік қолдауды қажет ететін аймақтарды іріктеуде ел
қауіпсіздігі мен мемлекет шекарасын күшейтуді қамтамасыз ететін басқа да
факторлар есепке алынуы мүмкін.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың мәні - жеке аймақтардағы халықтың
өмір сүру деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл міндетті
орындау үшін аймақтардың экономикалық даму деңгейі мен ерекшеліктерін
ескере отырып, жеке аймақтардың дамуының мемлекеттік бағдарламаларын іске
асыру үлкен мәнге ие болмақ. Сонымен қатар ескеретін мәселе - аймақтар
арасындағы теңсіздіктін өсуі мен экономикалық, әлеуметтік және экологиялық
мәселелердің тереңдеуіне байланысты аймақтардың біразы және республикалық
бағыныстағы қалалар ғана экономикалық өсу мен даму мүмкіндігіне ие. Олардың
көбі инвестицияны талап етеді. Сондықтан мемлекет өзінің барлық қуатын
проблемалы аймақтарға көмек көрсетуге бағыттап, барлық аймақтардың даму
мәселелерін шешіп, және бір уақытта әрбір аймақ үшін артықшылықты, әрі
тиімді болатын жеке бағдарламаларды әзірлеуі қажет деп есептейміз.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, эканомикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік
құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты
зерттеуден құрылады.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен - өзі жеке дами алмайды, өйткені
басқа аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Сурет 1 - Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
орны
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
• еліміз аймақтарының табиғи – климаттық жағдайының айырмашылығы;
• аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты,
саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, сондай-ақ пайдалы
қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және
халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
• аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар артып,
бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің
дұрыс дамуына, оның экономикалық даму деңгейіне ықпал етеді;
• инновация енгізу жағына артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
• елдің экономикалық даму тенденциясы;
• тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
• институционалдық фактор: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары, саяси
жағдайы, аймақтың даму тарихы және т.б.;
• орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік
алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен қамтамасыз
етілуі, өндірістік инфрақұрылым;
• әлеуметтік – мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.
• орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
• орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу
үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе – теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамудың
шешілуін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін сан қырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
өзгермелі болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір
аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы
құқықтық режимді қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық
белсенділікті ынталандыру қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға
экономикалық және әкімшілік әсер ету әдістері қажет т.б. Экономикалық
саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының экономикалық жағдайын
қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді
шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық
мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
Түптеп келгенде, аймақты басқарудың бүкіл механизмі барлық аймақтардың
күшін бірктіре отырып, елдің тұрақты экономикалық дамуы негізінде
республика халқының әл-ауқатын көтеруге бағытталғаны жөн. Демек, бұл
механизм тұратын аумағына байланыссыз өмір сүрудің белгілі бір сапасына
кепілдік беретін теңдестірілген аймақтық дамуды қамтамасыз етуі тиіс, яғни,
халық табысындағы, жұмыссыздық деңгейіндегі, әлеуметтік инфрақұрылымдағы,
көлік желісіндегі, қоршаған ортаның жағдайындағы және т.б. аймақаралық
айырмашылықтарды теңестіруді көздеуі қажет [10].
1.3. Аймақтардың экономикалық дамуын реттеудің ұйымдастырушылық
негіздері
Қоғамның қай тұсында болмасын экономиканы басқару мемлекетке қашанда
оңай болған емес. Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу
үрдіс қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды тізгіндеп орталықта
бұрынғысынша ұстап отыру мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. 2012
жылдың 6 ақпанындағы Президенттің Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында
демократия, жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері жан-жақты көрініс
тапты. Онда еліміздегі демократияландыру және тиімді басқару мәселелері
қозғалды. Соның ішінде саяси және әкімшілік реформалардың басым бағытын
қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін кеңейту, жергілікті
басқарудың бюджеттік мүмкіндіктерін көтеру сияқты бағдарламалар ұсынылған
[11].
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру мақсатында біртұтастық пен
басқарушылық талаптарының бұлжымай орындалуы жағдайында мемлекеттік
биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен
жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі
жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдайлар тұрғызу басты мақсат. Жергілікті өзін-өзі басқару
институттарын кезең-кезеңімен қалыптастыру азаматтық қоғам институттарын
нығайтуға ықпал етпек.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару
жүйесінің өзгеруіне әсер етті. Әсіресе, мемлекеттік басқарудың
орталықтандырылған жүйесінен біртіндеп орталықтандырмай басқару жүйесіне
ауысу процесінің басталуы уақыт талабына сай екенін өмір көрсетіп отыр.
Сондықтан да қазір мемлекеттік басқаруды тиімді ету жолдарын қарастыруда
еліміздің аймақтарына біртіндеп өкілеттіктерді беру арқылы жергілікті
мәселелердің тиімді әрі уақытында шешімін табуға, халықтың мүддесінің
толығымен сақталуының негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды
қалыптастыру, дамыту және жетілдіру мақсатында көптеген қарама-
қайшылықтармен бірге, оны әрі қарай дамытпайынша, тұтастай экономиканың
тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін еместігі де аян.
Экономиканы қайта қалыптастыру кезінде нарықтық өзгерістерге аймақтық
басқару деңгейі дайын болмай шықты. Әміршіл-әкімшіл жүйеде аумақтардың
экономикасы жеке секторларға бөлініп, одақтық, республикалық, салалық,
жергілікті билік органдарымен басқарылды. Сондықтан Қазақстан Республикасы
аймақтық саясатының ғылыми дәлелденген тұжырымдамасын жасақтау қажеттілігі
туындады. Соңғы онжылдықта көптеген мемлекеттерде экономикалық және
әлеуметтік процесстерді аймақтандыру жүріп жатыр. Сол себепті реттеу
функциялары мемлекеттік биліктің орталық деңгейінен аумақтық деңгейге
ауысып жатыр.
Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық функцияларын
басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап етіп қоймай,
сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер жіберіп алмау
үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір елдерде болған
кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу, өкілеттіктерді
айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды дұрыс шешу, ең
маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып жатуына аса
сақтықты талап ететін мәселе. Аймақтарды және олардың қаржылық ресурстарын
басқару адамдардың өмір сүру деңгейін көтермелеуде, республикалық және
жергілікті бюджеттерді толтыруда, кәсіпкерлікті дамытуда, жаңа жұмыс
орындарын құруда маңызы өте зор.
Нарықтық экономикаға ауысу жағдайында шаруашылық реттеудің және меншік
формаларының көптүрлілігін негізгі объектісі облыс болып табылады. Дәл осы
звеноға жүйе белгілерінің барлығы тән, соның ішінде тұтастық қасиеті.
Облыс звено ретінде аймақтық экономиканың субъектісі болып табылады. Яғни
экономикалық, қаржылық, құқықтық сфералардағы өкілеттіктері одан төменгі
деңгейдегі – қала, аудан, ауылдық жерлермен тең.
Аймақтық басқарудың үш түрлі астарын көрсетуге болады: аймақ пен
орталықтың қарым-қатынасы; аймақ пен өзін-өзі басқару (қала, аудан) қарым-
қатынасы; шаруашылық ретінде аймақтың кешенді дамуын қамтамасыз ету (жеке
аймақтық басқару).
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты.
Әкімшілік-аумақтық құрылысты қайта қалыптастыруда мына мәселелер
басыңқылықты болып келеді: тарихи тәжірибені ескере отырып, әкімшілік-
аумақтық құрылыстың ел Конституциясымен сәйкес келуі, әлемдік тәжірибенің
ескерілуі, еліміздің қазіргі географиялық, экономикалық, демографиялық және
саяси өзгерістері.
Әкімшілік-аумақтық құрылыстағы кез келген өзгеріс ондағы түбегейлі
болған әлеуметтік-экономикалық қайта құруларға байланысты [8]. Әкімшілік-
аумақтық құрылысты әкімшілік-аумақтық бөлініспен теңестіріп қарау заңды
тұрғыдан дұрыс болмайды. Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісі оны
құрайтын департаменттерден, облыстардан, аудандар мен басқа да аумақтық
бірліктерден тұрса, әкімшілік-аумақтық құрылысы мемлекет билігінің аумақтық
функциялар (мемлекет міндеттері, мақсаттары, саяси тәртібі) кешенін
қамтиды. Дамыған унитарлы мемлекеттердің ең күшті буындары қала, аудан мен
село болып табылады.
Әкімшілік-аумақтық құрылыс – географиялық, демографиялық, экономикалық
және саяси факторлармен, мемлекеттің міндеттерімен және функцияларымен,
сондай-ақ, мемлекеттік билік органдарының қызмет етуін және оның тиімді
ұйымдастырылуын мақсат ете отырып, белгілі бір әкімшілік-аумақтық бөлінісі
мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан нысаны. Әкімшілік-
аумақтық құрылыс түсінігі мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының
арасындағы құқықтық реттеу механизмін де қарастырады. Әкімшілік-аумақтық
құрылыс мәселесіне осындай тұрғыдан қарау мынадай бағыттардың дамуына оң
әсерін тигізеді:
- елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісін оның географиялық, демографиялық,
экономикалық және қазіргі саяси жағдайын қарастыра отырып бөлудің
тиімділігіне;
- әкімшілік-аумақтық құрылыстың нормативтік-құқықтық базасын еліміздің
Конституциясына негіздеп дайындауға;
- аймақтық деңгейде мемлекет билігін жетілдіру және жергілікті өзін-өзі
басқарудың болашақ дамуына.
Жергілікті басқаруда әкімшілік-аумақтық құрылыс мәселесі аса маңызды.
Кеңес үкіметінің тұсында республикамыздың әкімшілік-аумақтық бөлінісі
салалық қағидаға сәйкес дамыды; мәселен, Қарағанды, Павлодар облыстарын
Солтүстік-Батыс, Қостанайды Оңтүстік-Орал аумақтық-өндірістік кешендеріне
қосу көзделіп, еліміздің барлық өндірісі дамыған аймақтары тікелей
орталыққа бағынды. Сонымен бірге, аймақтық шекара Қазақстанның көптеген
облыстарында тек шикізаттық бағытта дамығанын көрсетті.
Аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың маңызды бөлігін
құрай отырып, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу арнайы экономикалық
заңдылықтарға және өндірістік күштерді орналастыруға негізделеді.
Өндірістік күштерді орналастыру заңдылығы өндірістік күштер мен аумақтар
арасындағы жалпы қатынастарды анықтайды. Әсіресе, аумақтардың дамуы мен
орналасуында аймақ шаруашылықтарының кешенді дамуы, олардың дамуын
әлеуметтік және экономикалық теңестіру, аймақ пен оның шегіндегі аумақ
арасында еңбекті аумақтық бөлу сияқты заңдылықтардың рөлі зор. Ондай
заңдылықтардың мәні мынада болса керек: аймақ шаруашылықтарының кешенді
дамуы инфрақұрылымды, аумақты өндіріс кешенімен толықтыруды, салаларды
нарық талабына сай мамандандыруды ұсынады. Еңбектің аумақтық бөлінісінде
ерекше тоқтала кетуді қажетсінетін мәселе ол – аймақтардың дамуын
әлеуметтік және экономикалық теңестіруді мемлекеттік реттеу болып табылады.
Оның нәтижесі табиғи-географиялық, тарихи, экономикалық, әлеуметтік-
демографиялық және басқа да жағдайлармен өзін-өзі қамтамасыз етуден
көрінеді.
1995 жылдың 19 желтоқсанында Қазақстан Республикасының әкімшілік-
аумақтық құрылысы туралы заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан
кейін еліміздің әкімшілік-аумақтық бірлік категориясы мынадай болып
бөлінеді:
Аймақ: облыс – аудан – ауылдық (селолық) округ болып бөлінеді. Елді
мекендер: қалалық және селолық. Қалалар республикалық маңызы бар, облыстық
маңызы бар қалалар, аудандық маңызы бар қалалар және поселкелер болып
бөлінеді. Аймақ – бірнеше елді мекеннен тұратын республика аумағының
бөлігі. Республикалық мәні бар қала – ерекше мемлекеттік мәні бар не
болмаса бір миллионнан астам халқы бар елді мекен. Облыстық мәні бар қала –
өндірістік және әлеуметтік дамыған инфрақұрылымы мен 50 мыңнан астам халқы
бар ірі экономикалық және мәдени орталық болып табылатын елді мекен.
Аудандық мәні бар қала – халқының саны 10 мың адамнан асатын, ірі
кәсіпорындары, коммуналды шаруашылығы, мемлекеттік тұрғын үй қоры, сонымен
бірге, оқу және мәдени-ағарту, емдеу және сауда объектілері бар елді мекен.
Посекелер (кенттер) – халқының саны 3 мың адамнан кем болмайтын,
өнеркәсіптік кәсіпорындары, темір жол станциясы және басқа да маңызды
экономикалық объектілері бар елді мекен. Ауыл (село) – 50 адамнан тұратын
елді мекен, оның тұрғындары көбінесе ауыл шаруашылығы өндірісінде еңбек
етеді [12].
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шет
ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
Заңы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жергілікті
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың құзыретін, құзметінің ұымдастырылуын,
тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейді
[13].
Әкім - Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің жергілікті
жергілікті атқарушы органды басқаратын және тиісті аумақта мемлекеттік
саясаттың жүргізілуін, Қазақстан Республикасы орталық атқарушы
органдарының барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесімді қызмет істеуін,
тиісті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға басшылықты
қамтамасыз ететін, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік
басқару өкілеттігі берілген, тиісті аумақтың әлеуметтік-экономикалық
дамуының жай-күйіне жауапты өкілі.
Әкім аппараты – жергілікті атқарушы органның және әкімнің қызметін
қамтамасыз ететін мемлекеттік мекеме.
Мәслихат аппараты – тиісті мәслихаттың, оның органдары мен
депутаттарының қызметін қамтамасыз ететін мемлекеттік мекеме.
Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган – жергілікті
мемлекеттік басқарудың жекелеген міндеттерін жүзеге асыруға әкімдік
уәкілеттік берген және тиісті жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын
мемлекеттік мекеме.
Жергілікті мемлекеттік басқару - Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңында және басқа да заң
актілерінде белгіленген құзірет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы
органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында
жүзеге асырадын, сондай-ақ тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып
табылатын қызмет.
Жергілікті атқарушы орган (әкімият) – облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімі
басқаратын, өз құзіреті шегінде тиісті тиісті аумақта жергілікті
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган.
Жергілікті өкілді орган (мәслихат) – облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасың заңдарына
сәйкес оныт іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін және олардың
жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган.
Мәслихаттар мен әкімияттарға Қазақстан Республикасың шегінде біріңғай
еңбек рыногын, капиталды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет
көрсетуді еркін алмасуға кедергі келтіретін шешімдер қабылдауға тыйым
салынады.
Мәслихаттар мен әкімияттар қабылдайтын аумақты дамыту жоспарлары
Қазақстан Республикасың стратегиялық даму жоспарына сәйкес келуге тиіс.
Мәслихаттардың құзыретіне тиісті әкімшілік аумақтың бөліністі дамыту
жоспарларының, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының, жергілікті
бюджеттің атқарылуына бақылау жасау кіреді.
Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарды тиісті
мәслихат бекіткен әкімшілік-аумақтық бірлікті басқару схемасы шеңберінде
облыс, аудан әкімдігі құрады, таратады және қайта қйымдастырады. Бұл
органдардың құзыреті мен қызметін ұйымдастыруды Қазақстан Республикасы
заңдарының талаптарын сақтай отырып тиісті әкімдік белгілейді [14].
Қазақстан Республикасының аймақтарының ағымдағы ахуалы еліміздің
аумақтық даму стратегиясында аталған. ҚР Президентiнiң 09.02.02 ж. N 804
Жарлығымен мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату
және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерi жөнiндегi мемлекеттiк
комиссия құрылған болатын. Комиссия қызметiнiң құқықтық негiзiн Қазақстан
Республикасының Конституциясы және заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң актiлерi, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк
құқықтық актiлерi, Мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасындағы
өкiлеттіктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерi
жөнiндегi мемлекеттiк комиссия туралы ереже құрайды.
Бұрынғы жылдары жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде осы заманғы
нарықтық экономиканың талаптарына бейiмделген мемлекеттiк басқару жүйесi
қалыптасты, орталықтың функциялар мен өкiлеттiктердi, сондай-ақ аумақтық
даму мәселелерiнiң көпшiлiгiн шешуде жауапкершiлiктi мемлекеттiк басқарудың
жергiлiктi деңгейiне беру процесi басталды. Мемлекеттiк функциялардың
тиiмдi түрде iске асырылуын қамтамасыз ету үшiн орталық және облыстық билiк
деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктep жеткiлiктi түрде айқын бөлiндi.
Ел дамуының қазiргi кезеңiнде мемлекеттiк басқарудың тиiмдiлiгiн одан
әрi арттыру қажеттiлiгiн негiзге ала отырып, билiктiң барлық деңгейлерi
арасындағы функцияларды неғұрлым айқын ажырату, реформалар жүргiзу
орталығын жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың төменгi деңгейлерiне ауыстыру
мәселелерi басым мәселелерге айналуда. Облыстық, аудандық (қалалық) және
ауылдық билiк деңгейлерi арасындағы функцияларды бөлу бүгiнгi таңда
облыстық деңгейге берiлген және көбiнесе басқарудың орталықтандырылған
схемасын қабылдайды. Билiктiң аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерi
жергiлiктi маңызы бар мiндеттердi шешуде неғұрлым дербес және жауапты
болуға тиiс, олардың құқықтары, мiндеттерi мен жауапкершiлiгi заңнамалық
кесiмдер деңгейiнде айқын реттелуге тиiс. Осыған байланысты әкiмшiлiк-
бюджеттiк реформаны аяқтау мемлекеттің одан әрi қарышты әрi тұрақты дамуын
қамтамасыз етудiң аса маңызды шарты болып табылады.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың жалпымемлекеттiк қызметтерді
аумақтық деңгейде iске асырудағы өскелең мiндеттерi аумақтық даму
мәселелерiнiң көпшiлiгiн шешуде жекелеген функциялар мен өкiлеттiктердi,
сондай-ақ жауапкершiлiктi орталықтың бұрынғы жылдары жергiлiктi мемлекеттiк
басқару деңгейiне бере бастаған процесiн одан әрi жалғастыру қажеттiлiгiн
туғызып отыр.
Жергiлiктi маңызы бар мәселелердi мемлекеттiк басқарудың жергiлiктi
органдары дербес шешедi және реттейдi. Сондай-ақ, олар заңнаманы орындау,
жалпымемлекеттік функцияларды жүзеге асыру және Қазақстан Республикасының
Конституциясында кепiлдiк берiлген және билiктiң осы деңгейiнiң орындауына
заңды түрде берiлген қызметтердi ұсыну жөнiнде билiктiң жоғары тұрған
деңгейлерiнiң алдында бақылауда және есеп беретiн болады.
Бұл ретте басқарудың облыстық деңгейiнiң негiзгi мiндеттерi аумақтың
жалпы әкiмшiлiк басшылығын жүзеге асыру, өңiрдiң бүкiл аумағы бойынша
мемлекеттiк қызметтердi ұсынуға бiрдей қол жеткiзудi қамтамасыз ету, сондай-
ақ жергiлiктi басқарудың төмен тұрған буындарының шеңберiнде қамтамасыз
етiлмейтiн жергілiктi маңызы бар мәселелердi шешу болуы тиiс.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЙМАҚТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯСЫН ТАЛДАУ
2.1 Республиканың экономикалық дамуындағы аймақтардың рөлі мен орнын
талдау
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды
дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық
өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-
ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны
тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын сонымен қатар шағын және
орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп,
нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда.
Соның нәтижесі ретінде 2012 жылы 2011 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп
өндірісі көлемінің өсуі Қазақстанның барлық аймақтарында байқалады. Ең көп
өсуге Қызылорда облысында (18,7%) қол жеткізілсе, ең аз өсу Атырау
облысында (0,3%) орын алды. Өнеркәсіп өндірісінің орташа республикалық
деңгейі еліміздің 11 аймағында асып түсті.
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ, 2012 жылғы бағалау бойынша
тұтастай республикада ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі ағымдағы
бағамен 606,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2011 жылғы тиісті кезеңдегіден 1,4
% артық.
2012 жылы жалпы аймақтық өнім халықтың жан басына шаққанда 266,9 мың
теңгені құрады, оның ең жоғары көлемі Атырау (1099,4 мың теңге), Маңғыстау
(566,5 мың теңге) облыстарында және Алматы (625,7 мың теңге) мен Астана
(510,6 мың теңге) қалаларында байқалады.
Негізгі капиталға салынған инвестициялар 2011 жылмен салыстырғанда
10,6 %-ға артқан. Инвестицияның өсуі республиканың 13 аймағында байқалып
отыр. Осы келтірілген деректер аймақтар экономикасын дамытуға қатысты іске
асырылған шаралардың бірқатар оң нәтижеге жеткізгендігіне дәлел бола алады.
Дегенмен шешімі табылмаған, жақын мерзімде шешілуі қажет мәселелер әлі де
болса жеткілікті. Республикамыздың кең байтақ аумағы мен оның әрбір
аймағының өзіндік ерекшеліктері, олардың экономикалық әлеуеті,
республикалық еңбек бөлінісіндегі орны, әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейі нарықтық қатынастарға өткелі бері жүргізіліп жатқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz