Қазақстан Республикасының банк жүйесі: қазіргі жағдайы және даму перспективасы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БӨЛІМ 1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері мен қалыптастыру негіздері...8
1.2. Ұлттық банк: мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары, меншікті қаражаттары мен пайдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Коммерциялық банктер . банктік жүйенің негізгі құрамдас бөлігі ... ... ...22
БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... .30
2.1. Екінші деңгейдегі банктер жүйесіндегі «ЦентрКредит Банкі» және оның мнездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2. Қазақстан Республикасы банктік жүйесінің даму тенденцияларына талдау.47
2.3 Банктік секторды реттеу және дамыту бойынша Қазақстан Ұлттық Банкінің ұйымдық қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
БӨЛІМ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТІК ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ МЕН ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.1 Қазақстан Республикасы банктік жүйесін жетілдірудің кейбір жолдары.72
3.2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (ДСҰ) және Қазақстанның банктік жүйесі ... ..76
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БӨЛІМ 1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері мен қалыптастыру негіздері...8
1.2. Ұлттық банк: мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары, меншікті қаражаттары мен пайдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Коммерциялық банктер . банктік жүйенің негізгі құрамдас бөлігі ... ... ...22
БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... .30
2.1. Екінші деңгейдегі банктер жүйесіндегі «ЦентрКредит Банкі» және оның мнездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2. Қазақстан Республикасы банктік жүйесінің даму тенденцияларына талдау.47
2.3 Банктік секторды реттеу және дамыту бойынша Қазақстан Ұлттық Банкінің ұйымдық қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
БӨЛІМ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТІК ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ МЕН ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.1 Қазақстан Республикасы банктік жүйесін жетілдірудің кейбір жолдары.72
3.2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (ДСҰ) және Қазақстанның банктік жүйесі ... ..76
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
КІРІСПЕ
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Банктер мен тауарлық өндіріс пен айналымының дамуы тарихи қатар жүретін және бір-біріне тығыз байланысты, осы кезде банктер ақшалай есеп айырысулар мен шаруашылықты несиелей отырып, капиталдарды қайта бөлуде делдалдық қызмет атқара отырып, өндірістің жалпы тиімділігін мәнді жоғарлатады, қоғамдық еңбек өнімділігін өсіруге жол береді. Бүгін, тауарлық және қаржылық нарықтардың дамуы жағдайында банктік жүйенің құрылымы бірден қиындай түседі. Қазіргі кезде жаңа қаржылық бөлімшелердің түрлері, жаңа несиелік құралдар мен клиенттерге қызмет ету әдістері пайда болды.
Шетелде банктік қызметтің тәжірибесі Қазақстанда жәнен ТМД-ның басқа елдерінде қалыптасып отырған жаңа шаруашылық жүйелердің үшін үдкен қызығушылықты көрсетеді. Жоғары монополиялы әкімшілдік-басқарушылық мемлекеттік банктік құрылымнан коммерциялық сәттілікке, пайда алуға бағытталған несиелік бөлімшелердің жүйесі жеке ұжымдық меншікке негізделген қарқынды, икемді құрылымына өту жүргізіліп жатыр. Капиталдық нарықта тиімді жұмыс істейтін механизмін, коммерциялық құрылымда қызмет көрсетудің жаңа түрлерін, несиелік жүйенің институционалдық құрылымының оптималды формаларын іздестіру жүргізіліп жатыр. Тұрақты, икемді және тиімді банктік инфрақұрылымды құру – Қазақстанда экономикалық реформалаудың маңызды тапсырмаларының бірі. Тапсырманың қиындатылуының негізгі себебі мынада: «акционерлік қоғам» статусын бере отырып, банктің атын өзгерту арқылы жаңа несиелік институттардың құрылуы туралы жариялау жеткіліксіз. Банктік сектордың ішіндегі қатынастардың барлық жүйесін, басқару мінездемесін және Ұлттық банк жағынан бақылаудың, банктер мен олардың клиенттері арасындағы өзара қатынастардың принциптерін, мемлекеттік бюджетпен есеп айырысуының және т.б. түбегейлі өзгеруі керек.
Жаңа нарықты құру – біздің қоғамымыздың дамуындағы толық қанды жаңа кезең. Жаңа механизмді құру өркениетті әлемде қабыдданған несиелік бөлімшелердің қызмет етуінің жоғалған рационалды принциптерін қайта қалпына келтіру жолымен және көп ғасырды нарықтық қаржылық құрылымдарға сүйене отырып мүмкін болады. Сондықтанда шетелдік тәжірибені оқып-үйрену, ақша, ресурстар, несиелеу мен есеп айырысулардың тәсілдері мен формаларын қолдану мәні өте маңызды болып табылады.
Соңғы он жылдағы біздің мемлекетіміздің дамуы тәуелсіздік алу, елдің экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі, жаңа мемлекеттік құрылымның біртіндеп дамуы мен нығаюы, экономиканың әлеуметтік және экономикалық сфераларындағы жүргізіліп жатқан реформалаы сияқты негізгі оқиғалармен мінезделеді. Осы кезде қаржылық сферадағы радикалды қайта құруды ерекше атап көрсетуге болады. Әсіресе экономиканың банктік секторындағы. Бантік жүйе неғұрлым икемді және экономиканың индикаторлық ролін атқаратын сектор болуы керек.
Осы дипломдық жұмыста банктік жүйенің теориялық сұрақтары мен даму тенденциялары қарастырылады, ол қазіргі уақытта елдің қаржылық секторының ең үлкен және реформаланған секторы болып табылады. Атап көрсету керек, мұндағы негізгі мүмкіндік елдің орталық банкі – Ұлттық банкке беріледі. Банктік реттеудің әлемдік тәжірибесін анықтау, республикада неғұрлым тиімді, өткізілімді классикалық инструменттері оқып-үйрену мен таңдау қазргі уақытта неғұрлым өзекті мәселе болып табылады. Республикада банктік жүйенің теориялары мен тәжірибесін толығымен жасалған кезде жүйелік тәсіл жеткіліксіз қолданылады, талдау көрсеткіштер жүйесі негізінде жүргізілмейді, негізінен депозиттердің, несиелер, бағалы қағаздар, кірістер мен шығыстар өсуінің динамикасын, баланстағы нақты өзгерістерді ғана көрсетіп қояды. Сондықтанда банктік жүйе дамуы нәтижелерін тиімділігін жан-жақты бейнелейтін банктік жүйенің қызмет етуіне жүйелік тәсілді құру қажет.
Барлық қазақстандық экономика дамуының приоритетті бағыттарының бірі ретінде банктік сектордың жетілдіруін қарастыра отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ұлттық Банк қойылған тапсырмаларды шешу кезінде заң шығару билігі, банктік және барлық іскерлік ынтымақтастық жағынан қолдауды есептеп отыр. Банктік қызметті, банктік бақылау мен ішкі аудитты реттеу жүйесін жетілдірудің негізгі принцинтері олардың әдіснамалары мен ұйымдастыруларына халықаралық мойындалған тәсілдерді толық көлемде енгізу болып табылады. Бұл қазіргі қызмет етіп отырған заңдарға өзгертулер мен толықтыруларенгізуді, сонымен қатар оны қолдану тәжірибесін жақсартуды қажет етеді. Банктік қадағалау сұрақтарымен қатар банктік істегі құқықтық тәртіпті нығайту тапсырмалары валюталық операцияларға бақылау, банктік сферада салықтық және монополияға қарсы заңданамаларды сақтау, заңсыз жолмен алынған табыстарды аударып жіберумен күрес сияқты мәселелермен байланысты. Осы бағыттар бойынша заңданамалық және құқық қолданушылық тәжірибені жетілдіру сондай-ақ шетелдік тәжірибені қолданумен жүргізілу керек.
Осы көрсетіліп отырған мәселелерді қарастыру барысындағы, менің курстық жұмысымның мақсаты банктік жүйе дамуының эволюциясын мазмұндай отыра, нарықтық экономикадағы банктік қызметті дамытудың экономикалық мәнін ашу, Қазақстандағы банктік жүйенің қазіргі жағдайы мен даму тенденцияларына талдау жасау және біздің мемлекетіміздің банктік жүйесін жетілдіру жолдары мен мәселелерін анықтап, одан шығу жолдарын іздестіру болып табылады.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Банктер мен тауарлық өндіріс пен айналымының дамуы тарихи қатар жүретін және бір-біріне тығыз байланысты, осы кезде банктер ақшалай есеп айырысулар мен шаруашылықты несиелей отырып, капиталдарды қайта бөлуде делдалдық қызмет атқара отырып, өндірістің жалпы тиімділігін мәнді жоғарлатады, қоғамдық еңбек өнімділігін өсіруге жол береді. Бүгін, тауарлық және қаржылық нарықтардың дамуы жағдайында банктік жүйенің құрылымы бірден қиындай түседі. Қазіргі кезде жаңа қаржылық бөлімшелердің түрлері, жаңа несиелік құралдар мен клиенттерге қызмет ету әдістері пайда болды.
Шетелде банктік қызметтің тәжірибесі Қазақстанда жәнен ТМД-ның басқа елдерінде қалыптасып отырған жаңа шаруашылық жүйелердің үшін үдкен қызығушылықты көрсетеді. Жоғары монополиялы әкімшілдік-басқарушылық мемлекеттік банктік құрылымнан коммерциялық сәттілікке, пайда алуға бағытталған несиелік бөлімшелердің жүйесі жеке ұжымдық меншікке негізделген қарқынды, икемді құрылымына өту жүргізіліп жатыр. Капиталдық нарықта тиімді жұмыс істейтін механизмін, коммерциялық құрылымда қызмет көрсетудің жаңа түрлерін, несиелік жүйенің институционалдық құрылымының оптималды формаларын іздестіру жүргізіліп жатыр. Тұрақты, икемді және тиімді банктік инфрақұрылымды құру – Қазақстанда экономикалық реформалаудың маңызды тапсырмаларының бірі. Тапсырманың қиындатылуының негізгі себебі мынада: «акционерлік қоғам» статусын бере отырып, банктің атын өзгерту арқылы жаңа несиелік институттардың құрылуы туралы жариялау жеткіліксіз. Банктік сектордың ішіндегі қатынастардың барлық жүйесін, басқару мінездемесін және Ұлттық банк жағынан бақылаудың, банктер мен олардың клиенттері арасындағы өзара қатынастардың принциптерін, мемлекеттік бюджетпен есеп айырысуының және т.б. түбегейлі өзгеруі керек.
Жаңа нарықты құру – біздің қоғамымыздың дамуындағы толық қанды жаңа кезең. Жаңа механизмді құру өркениетті әлемде қабыдданған несиелік бөлімшелердің қызмет етуінің жоғалған рационалды принциптерін қайта қалпына келтіру жолымен және көп ғасырды нарықтық қаржылық құрылымдарға сүйене отырып мүмкін болады. Сондықтанда шетелдік тәжірибені оқып-үйрену, ақша, ресурстар, несиелеу мен есеп айырысулардың тәсілдері мен формаларын қолдану мәні өте маңызды болып табылады.
Соңғы он жылдағы біздің мемлекетіміздің дамуы тәуелсіздік алу, елдің экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі, жаңа мемлекеттік құрылымның біртіндеп дамуы мен нығаюы, экономиканың әлеуметтік және экономикалық сфераларындағы жүргізіліп жатқан реформалаы сияқты негізгі оқиғалармен мінезделеді. Осы кезде қаржылық сферадағы радикалды қайта құруды ерекше атап көрсетуге болады. Әсіресе экономиканың банктік секторындағы. Бантік жүйе неғұрлым икемді және экономиканың индикаторлық ролін атқаратын сектор болуы керек.
Осы дипломдық жұмыста банктік жүйенің теориялық сұрақтары мен даму тенденциялары қарастырылады, ол қазіргі уақытта елдің қаржылық секторының ең үлкен және реформаланған секторы болып табылады. Атап көрсету керек, мұндағы негізгі мүмкіндік елдің орталық банкі – Ұлттық банкке беріледі. Банктік реттеудің әлемдік тәжірибесін анықтау, республикада неғұрлым тиімді, өткізілімді классикалық инструменттері оқып-үйрену мен таңдау қазргі уақытта неғұрлым өзекті мәселе болып табылады. Республикада банктік жүйенің теориялары мен тәжірибесін толығымен жасалған кезде жүйелік тәсіл жеткіліксіз қолданылады, талдау көрсеткіштер жүйесі негізінде жүргізілмейді, негізінен депозиттердің, несиелер, бағалы қағаздар, кірістер мен шығыстар өсуінің динамикасын, баланстағы нақты өзгерістерді ғана көрсетіп қояды. Сондықтанда банктік жүйе дамуы нәтижелерін тиімділігін жан-жақты бейнелейтін банктік жүйенің қызмет етуіне жүйелік тәсілді құру қажет.
Барлық қазақстандық экономика дамуының приоритетті бағыттарының бірі ретінде банктік сектордың жетілдіруін қарастыра отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ұлттық Банк қойылған тапсырмаларды шешу кезінде заң шығару билігі, банктік және барлық іскерлік ынтымақтастық жағынан қолдауды есептеп отыр. Банктік қызметті, банктік бақылау мен ішкі аудитты реттеу жүйесін жетілдірудің негізгі принцинтері олардың әдіснамалары мен ұйымдастыруларына халықаралық мойындалған тәсілдерді толық көлемде енгізу болып табылады. Бұл қазіргі қызмет етіп отырған заңдарға өзгертулер мен толықтыруларенгізуді, сонымен қатар оны қолдану тәжірибесін жақсартуды қажет етеді. Банктік қадағалау сұрақтарымен қатар банктік істегі құқықтық тәртіпті нығайту тапсырмалары валюталық операцияларға бақылау, банктік сферада салықтық және монополияға қарсы заңданамаларды сақтау, заңсыз жолмен алынған табыстарды аударып жіберумен күрес сияқты мәселелермен байланысты. Осы бағыттар бойынша заңданамалық және құқық қолданушылық тәжірибені жетілдіру сондай-ақ шетелдік тәжірибені қолданумен жүргізілу керек.
Осы көрсетіліп отырған мәселелерді қарастыру барысындағы, менің курстық жұмысымның мақсаты банктік жүйе дамуының эволюциясын мазмұндай отыра, нарықтық экономикадағы банктік қызметті дамытудың экономикалық мәнін ашу, Қазақстандағы банктік жүйенің қазіргі жағдайы мен даму тенденцияларына талдау жасау және біздің мемлекетіміздің банктік жүйесін жетілдіру жолдары мен мәселелерін анықтап, одан шығу жолдарын іздестіру болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Закон РК «О Банках и Банковской деятельности в РК» от 15 апреля 1993 года, и в который внесены изменения Указом Президента РК от 24 декабря 1996 года.
2. Нормативно-правовой акт Национального Банка РК «Положение о порядке перехода банков второго уровня к международным стандартам» №316 от 12 декабря 1996 года.
3. Нормативно-правовой акт Национального Банка РК «Правила об основных требованиях к проведению Национальным Банком РК инспектирования деятельности банков второго уровня» № 114 от 20 апреля 2001 года.
4. Нормативно-правовой акт Национального Банка РК «Правила обязательного коллективного гарантирования вкладов» № 274 от 13 августа 2001 года.
5. Нормативно-правовой акт Национального Банка РК «Правила использования платежных документов и осуществления безналичных платежей и переводов денег на территории РК и за её пределами» № 488 от 29 декабря 2000 года.
6. Устав ОАО «БанкТуранАлем».
7. Годовой отчет Банка ЦентрКредит за 2002-2004 гг. «Деньги, кредит, банки». Учебник под редакцией Г.С. Сейткасимова. Алматы, 1999г.
8. «Банковское дело». Учебник под редакцией д.э.н., профессора Г.С. Сейткасимова. Алматы, 1998г.
9. Байсейтов Б.Р. Банковское сообщество Казахстана в современных условиях.// Банки Казахстана.- №10-2004г.
10. Галкина И. Казахстан: экономика и банковская система. //// Финансы и кредиты, №12, 30.12.2005г.
11. Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития. // Банки Казахстана. - №1 – 2002г.
12. Марченко Г.А. Проблемы перехода банков второго уровня на международные стандарты.// Банки Казахстана.- №2-2002г.
13. Мамбетова Ж. Банк подписал кредитное соглашение с одним из крупнейших банков США. // Финансы и кредиты, №12, 30.12.2005г.
14. Раева Р. О банковской системе Казахстана.// Банки Казахстана.- №6-2001г.
15. Кумайлин Р.Н. Развитие перспективных инструментов платежей и расчетов в экономике РК. // Банки Казахстана.- №12-2004г.
16. Саттыбаева А.А. Проблемы и перспективы развития банковского сектора. // Экономическое обозрение Национального Банка РК.- июль, 2004г.
17. Куандыков А.А. Пути повышения эффективности деятельности банков на базе информационных технологий. // Экономическое обозрение Национального Банка РК. – январь, 2004г.
18. Мамышев Г.А. Политика развития информационных технологий в банковской системе.// Экономическое обозрение Национального Банка РК. – март, 2004г.
19. Арсамаков А.А. О взаимодействии кредитных организаций с реальным сектором экономики.// Деньги и кредит. – №11- 2004г.
20. Провкин В.Н. Инвестиции в реальный сектор экономики: роль банков.// Деньги и кредит. - №3 – 2004г.
21. Международная инвестиционная позиция банковской системы РК на 31.12.2001г. // Вестник Национального Банка РК. – апрель, 2004г.
22. Итоги деятельности ОАО « Банк ТуранАлем» во втором полугодии 2004 года.// NEW’S БАНКТУРАНАЛЕМ-№1-2002г.
23. Новости подразделений ОАО «Банк ТуранАлем». // NEW’S БАНКТУРАНАЛЕМ -№6-2004г.
24. Юбилей карточек.// NEW’S БАНКТУРАНАЛЕМ-№6-2004г.
25. Иванова Л. Казкоммерцбанк – по-прежнему лучший. // Караван - №15 - 12 апреля,2005г.
26. Бегманов К. «Банк ТуранАлем»: никакой политики. // Время. - №15 – 11 апреля, 2005г.
27. Акжанов Н. Реальная защита банковских вкладов приносит плоды.// Время.-№16 – 18 апреля 2005г.
1. Закон РК «О Банках и Банковской деятельности в РК» от 15 апреля 1993 года, и в который внесены изменения Указом Президента РК от 24 декабря 1996 года.
2. Нормативно-правовой акт Национального Банка РК «Положение о порядке перехода банков второго уровня к международным стандартам» №316 от 12 декабря 1996 года.
3. Нормативно-правовой акт Национального Банка РК «Правила об основных требованиях к проведению Национальным Банком РК инспектирования деятельности банков второго уровня» № 114 от 20 апреля 2001 года.
4. Нормативно-правовой акт Национального Банка РК «Правила обязательного коллективного гарантирования вкладов» № 274 от 13 августа 2001 года.
5. Нормативно-правовой акт Национального Банка РК «Правила использования платежных документов и осуществления безналичных платежей и переводов денег на территории РК и за её пределами» № 488 от 29 декабря 2000 года.
6. Устав ОАО «БанкТуранАлем».
7. Годовой отчет Банка ЦентрКредит за 2002-2004 гг. «Деньги, кредит, банки». Учебник под редакцией Г.С. Сейткасимова. Алматы, 1999г.
8. «Банковское дело». Учебник под редакцией д.э.н., профессора Г.С. Сейткасимова. Алматы, 1998г.
9. Байсейтов Б.Р. Банковское сообщество Казахстана в современных условиях.// Банки Казахстана.- №10-2004г.
10. Галкина И. Казахстан: экономика и банковская система. //// Финансы и кредиты, №12, 30.12.2005г.
11. Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития. // Банки Казахстана. - №1 – 2002г.
12. Марченко Г.А. Проблемы перехода банков второго уровня на международные стандарты.// Банки Казахстана.- №2-2002г.
13. Мамбетова Ж. Банк подписал кредитное соглашение с одним из крупнейших банков США. // Финансы и кредиты, №12, 30.12.2005г.
14. Раева Р. О банковской системе Казахстана.// Банки Казахстана.- №6-2001г.
15. Кумайлин Р.Н. Развитие перспективных инструментов платежей и расчетов в экономике РК. // Банки Казахстана.- №12-2004г.
16. Саттыбаева А.А. Проблемы и перспективы развития банковского сектора. // Экономическое обозрение Национального Банка РК.- июль, 2004г.
17. Куандыков А.А. Пути повышения эффективности деятельности банков на базе информационных технологий. // Экономическое обозрение Национального Банка РК. – январь, 2004г.
18. Мамышев Г.А. Политика развития информационных технологий в банковской системе.// Экономическое обозрение Национального Банка РК. – март, 2004г.
19. Арсамаков А.А. О взаимодействии кредитных организаций с реальным сектором экономики.// Деньги и кредит. – №11- 2004г.
20. Провкин В.Н. Инвестиции в реальный сектор экономики: роль банков.// Деньги и кредит. - №3 – 2004г.
21. Международная инвестиционная позиция банковской системы РК на 31.12.2001г. // Вестник Национального Банка РК. – апрель, 2004г.
22. Итоги деятельности ОАО « Банк ТуранАлем» во втором полугодии 2004 года.// NEW’S БАНКТУРАНАЛЕМ-№1-2002г.
23. Новости подразделений ОАО «Банк ТуранАлем». // NEW’S БАНКТУРАНАЛЕМ -№6-2004г.
24. Юбилей карточек.// NEW’S БАНКТУРАНАЛЕМ-№6-2004г.
25. Иванова Л. Казкоммерцбанк – по-прежнему лучший. // Караван - №15 - 12 апреля,2005г.
26. Бегманов К. «Банк ТуранАлем»: никакой политики. // Время. - №15 – 11 апреля, 2005г.
27. Акжанов Н. Реальная защита банковских вкладов приносит плоды.// Время.-№16 – 18 апреля 2005г.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАСЫ
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БӨЛІМ 1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері мен қалыптастыру
негіздері...8
1.2. Ұлттық банк: мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары, меншікті
қаражаттары мен
пайдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...13
1.3. Коммерциялық банктер - банктік жүйенің негізгі құрамдас
бөлігі ... ... ...22
БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН
ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... .30
2.1. Екінші деңгейдегі банктер жүйесіндегі ЦентрКредит Банкі және оның
мнездемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2. Қазақстан Республикасы банктік жүйесінің даму тенденцияларына
талдау.47
2.3 Банктік секторды реттеу және дамыту бойынша Қазақстан Ұлттық Банкінің
ұйымдық қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
БӨЛІМ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТІК ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ МЕН ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .72
3.1 Қазақстан Республикасы банктік жүйесін жетілдірудің кейбір жолдары.72
3.2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (ДСҰ) және Қазақстанның банктік
жүйесі ... ..76
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 84
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..86
КІРІСПЕ
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және құрамдас бөлігінің
бірі болып табылады. Банктер мен тауарлық өндіріс пен айналымының дамуы
тарихи қатар жүретін және бір-біріне тығыз байланысты, осы кезде банктер
ақшалай есеп айырысулар мен шаруашылықты несиелей отырып, капиталдарды
қайта бөлуде делдалдық қызмет атқара отырып, өндірістің жалпы тиімділігін
мәнді жоғарлатады, қоғамдық еңбек өнімділігін өсіруге жол береді. Бүгін,
тауарлық және қаржылық нарықтардың дамуы жағдайында банктік жүйенің
құрылымы бірден қиындай түседі. Қазіргі кезде жаңа қаржылық бөлімшелердің
түрлері, жаңа несиелік құралдар мен клиенттерге қызмет ету әдістері пайда
болды.
Шетелде банктік қызметтің тәжірибесі Қазақстанда жәнен ТМД-ның басқа
елдерінде қалыптасып отырған жаңа шаруашылық жүйелердің үшін үдкен
қызығушылықты көрсетеді. Жоғары монополиялы әкімшілдік-басқарушылық
мемлекеттік банктік құрылымнан коммерциялық сәттілікке, пайда алуға
бағытталған несиелік бөлімшелердің жүйесі жеке ұжымдық меншікке негізделген
қарқынды, икемді құрылымына өту жүргізіліп жатыр. Капиталдық нарықта тиімді
жұмыс істейтін механизмін, коммерциялық құрылымда қызмет көрсетудің жаңа
түрлерін, несиелік жүйенің институционалдық құрылымының оптималды
формаларын іздестіру жүргізіліп жатыр. Тұрақты, икемді және тиімді банктік
инфрақұрылымды құру – Қазақстанда экономикалық реформалаудың маңызды
тапсырмаларының бірі. Тапсырманың қиындатылуының негізгі себебі мынада:
акционерлік қоғам статусын бере отырып, банктің атын өзгерту арқылы жаңа
несиелік институттардың құрылуы туралы жариялау жеткіліксіз. Банктік
сектордың ішіндегі қатынастардың барлық жүйесін, басқару мінездемесін және
Ұлттық банк жағынан бақылаудың, банктер мен олардың клиенттері арасындағы
өзара қатынастардың принциптерін, мемлекеттік бюджетпен есеп айырысуының
және т.б. түбегейлі өзгеруі керек.
Жаңа нарықты құру – біздің қоғамымыздың дамуындағы толық қанды жаңа
кезең. Жаңа механизмді құру өркениетті әлемде қабыдданған несиелік
бөлімшелердің қызмет етуінің жоғалған рационалды принциптерін қайта қалпына
келтіру жолымен және көп ғасырды нарықтық қаржылық құрылымдарға сүйене
отырып мүмкін болады. Сондықтанда шетелдік тәжірибені оқып-үйрену, ақша,
ресурстар, несиелеу мен есеп айырысулардың тәсілдері мен формаларын қолдану
мәні өте маңызды болып табылады.
Соңғы он жылдағы біздің мемлекетіміздің дамуы тәуелсіздік алу, елдің
экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі, жаңа мемлекеттік құрылымның
біртіндеп дамуы мен нығаюы, экономиканың әлеуметтік және экономикалық
сфераларындағы жүргізіліп жатқан реформалаы сияқты негізгі оқиғалармен
мінезделеді. Осы кезде қаржылық сферадағы радикалды қайта құруды ерекше
атап көрсетуге болады. Әсіресе экономиканың банктік секторындағы. Бантік
жүйе неғұрлым икемді және экономиканың индикаторлық ролін атқаратын сектор
болуы керек.
Осы дипломдық жұмыста банктік жүйенің теориялық сұрақтары мен даму
тенденциялары қарастырылады, ол қазіргі уақытта елдің қаржылық секторының
ең үлкен және реформаланған секторы болып табылады. Атап көрсету керек,
мұндағы негізгі мүмкіндік елдің орталық банкі – Ұлттық банкке беріледі.
Банктік реттеудің әлемдік тәжірибесін анықтау, республикада неғұрлым
тиімді, өткізілімді классикалық инструменттері оқып-үйрену мен таңдау
қазргі уақытта неғұрлым өзекті мәселе болып табылады. Республикада банктік
жүйенің теориялары мен тәжірибесін толығымен жасалған кезде жүйелік тәсіл
жеткіліксіз қолданылады, талдау көрсеткіштер жүйесі негізінде
жүргізілмейді, негізінен депозиттердің, несиелер, бағалы қағаздар, кірістер
мен шығыстар өсуінің динамикасын, баланстағы нақты өзгерістерді ғана
көрсетіп қояды. Сондықтанда банктік жүйе дамуы нәтижелерін тиімділігін жан-
жақты бейнелейтін банктік жүйенің қызмет етуіне жүйелік тәсілді құру қажет.
Барлық қазақстандық экономика дамуының приоритетті бағыттарының бірі
ретінде банктік сектордың жетілдіруін қарастыра отырып, Қазақстан
Республикасы Үкіметі мен Ұлттық Банк қойылған тапсырмаларды шешу кезінде
заң шығару билігі, банктік және барлық іскерлік ынтымақтастық жағынан
қолдауды есептеп отыр. Банктік қызметті, банктік бақылау мен ішкі аудитты
реттеу жүйесін жетілдірудің негізгі принцинтері олардың әдіснамалары мен
ұйымдастыруларына халықаралық мойындалған тәсілдерді толық көлемде енгізу
болып табылады. Бұл қазіргі қызмет етіп отырған заңдарға өзгертулер мен
толықтыруларенгізуді, сонымен қатар оны қолдану тәжірибесін жақсартуды
қажет етеді. Банктік қадағалау сұрақтарымен қатар банктік істегі құқықтық
тәртіпті нығайту тапсырмалары валюталық операцияларға бақылау, банктік
сферада салықтық және монополияға қарсы заңданамаларды сақтау, заңсыз
жолмен алынған табыстарды аударып жіберумен күрес сияқты мәселелермен
байланысты. Осы бағыттар бойынша заңданамалық және құқық қолданушылық
тәжірибені жетілдіру сондай-ақ шетелдік тәжірибені қолданумен жүргізілу
керек.
Осы көрсетіліп отырған мәселелерді қарастыру барысындағы, менің курстық
жұмысымның мақсаты банктік жүйе дамуының эволюциясын мазмұндай отыра,
нарықтық экономикадағы банктік қызметті дамытудың экономикалық мәнін ашу,
Қазақстандағы банктік жүйенің қазіргі жағдайы мен даму тенденцияларына
талдау жасау және біздің мемлекетіміздің банктік жүйесін жетілдіру жолдары
мен мәселелерін анықтап, одан шығу жолдарын іздестіру болып табылады.
БӨЛІМ 1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері мен қалыптастыру негіздері
Несие жүйесінің негізгі буыны – банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектептер мен ауруханалардың, институттар мен
бала бақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс-жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізеді.
Банк деген ұғым италиан сөзі bank - орындық, айырбас орындығы –
айырбас орны дегенді білдіреді. Тарихта банктің ең жай қызметі, мысалы,
тұқым сатып алуға ақшаны несиеге алған жағдай жаңа эраға дейінгі VIII-V ғғ.
Вавилонда кездескен. Сол сияқты ақшаны несиеге алып ертедегі Египетте,
Грецияда, Римда зәулім ғимараттар салған. Орта ғасырда банк ісінің орталығы
Италия, Германия, Нидерланды болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында
Англия болған.
Ал капиталистік банктер, керісінше ұдайы өндірістің, өнеркәсіп және
сауда капиталдарының қажеттілігінен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы, сауда мен тауар айналысының дамуы есеп айырысу мен несиенің
маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың табысының көп бөлігін
ақша түрінде төлеуге мәжбүр етті. Тұрақты ақша айналысы пайда болып, оны
ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз туді банктер өзіне алды.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер көптеген операциялар
жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал
кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операциялары
жүргізіледі.
Банктің атқаратын қызметтерін негізінен төмендегідей топтастыруға
болады.
1. Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз
капиталына айналдыру.
2. Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргізу.
3. Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлі шаруашылық субьектілерінің
төлем айналымы жүретін орталық. Банк өзінің есеп айырысу жүйесі
арқылы клиенттеріне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге
мүмкіндік туғызады.
4. Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиенттерін тек жинаған
уақытша бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар
депозиттік чектерді, вексельдерді шығарумен де несиелейді.
5. Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
6. Орындайтын айырықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық
және эмссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға құқы бар,
әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде мемлекеттерде орталық банк әр түрлі
аталады. Мысалы, Қазақстанда - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп
аталады. Ол – елдің екі деңгейлі банк жүйесінің – жоғары денгейіндегі банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық
инновациялық, ипотекалық және т.с.сс банктер. Коммерциялық банктер
клиентттерге көрсететін қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгідегі банк.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдікке
алып, ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және
басқа бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинайды.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жұйесі болған жоқ ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша
шығарудың монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемлекеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің
салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық
операциялардың 13 бөлігіне жуығын жұмылдырды.Басқа елдердің орталық
эмиссиондық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік тек банктерді ғана
емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды несиелендірді.
1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік
қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капитал
нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1917 жылы шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарады: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық
қоғамдық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен таңылды. Ол қарыз
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк
құрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестері мен олардың одағы ұйымдастырыла
бастады. 1924 жылы ауыл-шаруашылық копперацияларына салым қабылдау, қарыз
беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік операцияларды
жүргізу рұқсат етілді. 1926 жылы1 сәір қарсаңынды КСРО-да 16185
серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426- несиелік және қарыздық
жинақ, сондай-ақ 12424- ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру қоғамы, сонымен
бірге, Оңтүстік-Шығыс мемелекеттік-капиталистік акционерлік банк және шетел
капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай кооперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
несиеліккооепацияны қажет етпей, оны 1931 жылы таратты. Жеке секторды сауда
және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара несиелендіру қоғамы қызметінің
оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар қызметтері мемлекеттік салалық
банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк, Орталық ауыл шаруашылық банк
және 1922-1925 жж. Құрылған басқа да банктерге көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жж. Жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа
қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жүмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі- өнеркәсіп және
электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк) болып
қайта құрылды. Ол 1959 жылы КСРО құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 ж. оның кызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресйлік коперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты,ал оның активтерімен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және түрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 ж. таратылды да оның оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк
арасында үлестірілді.
Барлық салалық банктерсаланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінінде халық шаруашылығының
барлық салаларын қысқа мерзімдінесиелендіру шоғырландырды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шағырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соныңішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айрысу операцияларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жж. Жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО
Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп құрылыс және Түрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторбанк) негізінде:
Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалықжәне несиелік-есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнерәсіп-құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты
жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс,
көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты
міндеттер жүктеледі. Банк – шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар
мен бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Тұрғын үй-
әлеуметтік банкі; халыққа қызметті – КСРО Жинақ банкі көрсетті. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер жіне облыстарда
банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе қала
денгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына прицип бойынша құрылды:
ауданда клиенттері басымырақ болса, ода мамандандырылған банктердің
осыауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана ерекшеленеді,
себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда болды.
Мамандандырылған банктердіңтөменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары) өзінің
мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет көрсетті.
Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейіне ғана көрінді, ал
төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды. Олардың ауданның,
яғни барлық саланың кәсіпрындаррына қызмет көрсетулеріне тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды. Көрсетілген
банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің әмбебаптығымен қарсы
келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды құрумен байланысты
бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара аймақаралық есеп
айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банке тасқындай құйылуымен
күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс істеу үшін КСРО
Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банкаралық есеп
айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылған ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыррқы сауда ) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы
кәсіпрындардың өмірщеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік түбегейлі
өзгеріс енгізген жоқ, керісінше , аумақтырақ және көп бөлімді, шығынды
сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық аппараттық
жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің ролі әлде әлсіреп
кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете алмады.
70-жыл бойы КСРО-наң банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдардың қзметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан ақша
несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Өз тәуелсіздігін алғаннанкейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды. Республикалық
Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Түран банкіне,
Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-коммерциялық
Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-коммерциялық
банкіне ауысты. 1993 ж. бұл банктер акционерлік банктер болып қайта
өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Респуликасы Халықтық банк деген атқа ие
болды.
1989 ж. басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік,
жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк КРАМДС банк
сияқты және т.б. коммерциялық банктер құрылды.
1.2. Ұлттық банк: мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары,
меншікті қаражаттары мен пайдасы
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы, сондай-
ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі, соңғы
сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық
саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие
саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралұ көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9-бабына сәйкес,Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. Теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк
тапқан пайдадан аударымдар.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- Ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- Банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін
ережелерді жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк
несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғау.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік инструкциялық
нормативтік актілерді шығару (барлық банктерге міндетті), есеп жүргізу және
банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
- меншіктік қаражаттары;
- басқа банктермен тартылған және келісім-шарт негізінде Ұлттық
банкіге орналастырылған ақшалай қаражаттар;
- Қазақстан Республикасының тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
- Мемелекеттік арнайы қорлардан және бюджеттің уақытша бос
қаражаттарынан.
Ұлттық банкінің құрылымы мен басқару органдары. Ұлттық банктің басқару
құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да мәселелері Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы және Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі туралы Ережесі негізінде анықталады.
Ұлтық банк өзінің қызметін орындауы үшін басқарма, директорат, бас
аумақтық және облыстық ьасқармаларменқатар, басқа да жергілікті құрылымдық
бөлімшелері бар.Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк
төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9 адамнан
тұрады. Оның құрамына – Ұлттық банк төрағасы, оның 4 орынбасары, Парламент
пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер Кабинетінің екі
өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен бекітіледі. Басқарма
мынадай сұрақтарды шешеді:
- мемлекеттік ақша-несиелік саясатын жасайды;
- Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нармативтік актілерді
бекітеді;
- Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен монеталардың
номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді;
- Қазақстан Республикасының валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін
белгілейді;
- сыртқы резервтерге сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін
бекітеді;
- Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық балансты
қарастырады;
- Ұлттық банк туралы Ережені, Ұлттық банк құрылымын бекітеді және
Ұлттық банк департаменттерінің директорларын тағайындайды;
- банктер және олардың филиалдары үшін экономикалық нормативтерін
бекітеді.
Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады.
Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-
бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасауға
өкілетті. Бірақ, бұған басқармаға берілген өкілеттіктер кірмейді.
Ұлттық банк жедел басқару органы – Директорлар кеңесі (директорат), ол
Ұлттық банк төрағасымен басқарылады.
Директорат, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Заңға сәйкес
Ұлттық банкінің қарауындағы, төрағаның және басқарма қарауындағылардан
басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды. Директорат құрамына –
төраға, орынбасарлары және департамент директорлары кіреді.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлерде өзінің
облыстық басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге асырады. Олар
филиалдың құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан қызмет етеді.
Басқарма шешімдері басқарма қаулылары формасында жүзеге асады.
Басқарма Төраға
Директорлар кеңесі Төрағаның орынбасарлары
Ұлттық
банкінің
орталық аппараты
Департаменттер, дербес
басқармалар және бөлімдер
Ұлттық банкінің тәуелсіз
бөлімшелері;
Мемлекеттік сақтау орыны;
Облыстық (аумақтық) Банкноттық фабрика; Бағалы
басқармалар қағаздар фабрикасы; Банкаралық
және қаржылық
телекоммуникациялар Орталығы;
Қазақстандық банкаралық есеп
айырысу орталығы; т.б.
Сызба 1. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің басқару құрылымы.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңға
сәйкес мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
- айналыстағы ақша масасының көлемін реттеу жолымен Қазақстан
Республикасында мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді,
Қазақстан Республикасы аумағында банкноталар мен монеталарды
айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады;
- кепіл берушісі Үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының
ішкі және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;
- Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк
филилиалдарын өкілдіктерін ашуға келісімін және банк
операцияларын жүргізуге лицензия береді;
- Банктердің бағалы қағаздар эмиссиясы жобасының оның тіркелуіне
дейін өзі белгілеген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;
- Ол банктерге несие беруге, банктердің қарыз капиталы нарығындағы
ашық позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы
несие беруші болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;
- Банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және
айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізеді әрі
пруденциалдық нормативтер белгілейді;
- Қазақстан Республикасында ресми мөлшерлемелерді өзгерту арқылы
банктік пайыз мөлшерлемелерінің деңгейін реттеуді жүргізеді;
- Қазақстан Республикасында информациялық процестерді ақша-несие
реттеуді әдістерімен бәсеңдете алмаған жағдайда Ұлттық банк
банктердің операциялары бойынша несиелік салымдарды шектеу және
пайыз мөлшерлемелерін өзгертуге құқықтар береді;
- Қазақстан Республикасында есеп айырысу тәртібін, жүйесін және
нысандарын анықтайды, қазақстандық теңгемен банкаралық есеп
айырысулардың мезгілінде және үзіліссіз жүргізілуін қамтамасыз
ететін жұмыс істеуін ұйымдастыруы тиіс;
- Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық
бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлық
түрін жүргізу құқылы;
- банк ісі, есеп, есеп айырысу, валюталық операциялар жүргізу
бойынша банктерге, валютаны сатып алу, сату және айырбастау
операцияларын жүзеге асыратын мекемелерге және олардың
клиенттеріне орындауға міндетті нормативтік актілер шығарады,
сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
- бақылау және қадағалау фукцияларын қамтамасыз ету үшін банктерге,
шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатые
ұйымдарға бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің
тізімін, формасын және мерзімін бекітеді;
- егер заңды актілермен басқалары қарастырылмаса, Қазақстан
Республикасының Үкіметімен келісіп, банктердің жәнебасқа
шаруашылық субъектілерімен жүзеге асырылатын есеп айырысу,
ағымдағы бюджеттік және басқа да шоттардан төлем жүргізу кезегін,
есеп айырысуларды реттеу мақсатында бекіте алады;
- Ұлттық банкіге жүктелген функцияларды жүзеге асыруға көмектесетін
ұйымдарды құруға және оларды басқаруға қатысуға құқылы;
- қолма-қол банкноттар мен монеталарды есепке алу, сақтандыру, тасу
және инкассациялау ережелерін бекітеді, банкноттар мен
монеталарды тасуды, сақтандыруды және инкассациялауды қамтамассыз
етуге қатысады, банкноттар мен монеталардың мемелекеттік
резервтік қорларын құрады;
- Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық балансын құрады және
тұрақты түрде жариялайды;
- ақшалай қаражаттарды есепке алуда қате кеткенде немесе қолдан
жасалған құжаттар бойынша есепке алынған қаражаттар анықталған
жағдайда клиенттардің және банктердің шоттарынан ақша
қаражаттарын сөзсіз шегеру құқына ие;
- Қазақстан Республикасындағы банктер жүйесіне кадрларды дайындауға
қатысады.
Қазақстан Республикасының заңдарыа сәйкес болатын басқа да қызметтер
атқарады.
Ақша айналысын басқару. Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни
банкноталарды шығаруға эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар
Ұлттық банкінің эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма-
қолсыз эквивалент алу формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми
ақша бірлігі – теңге болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуынқамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаның
инкассациялау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шыңврылған банкноталар мен моентелардың
номиналдық құрылымы, айшықталғана пішіні болуы керек. Банкноталар мен
монеталардың көрсетілген сипаттамаларыбаспасөзде жариялануы керек.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің
құқы бар. Ұлттық валютаның қызметету шарттарын, мерзімін, тәртібін, анықтау
құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Эмиссия – бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде немесе қолма-қолсыз ақша
түрінде болуы мүмкін.
Ақша базасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы
қолма-қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті резервтер
– бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта несие
корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк депозиттерінің бөлігі.
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік
шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол ақшаның мөлшері
банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының болуына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының
көлемін, яғни банктердің өнімділігінреттеу арқылы реттейді.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тікелей
реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция денгейіне әсер етеді және ақша-
несие саясаты үшін үлкен мәні бар. Экономикадағы ақшалардың айналыс
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді
инвестициялық несие салымдарының өсуін көрсетеді, бұл тек қана, жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана
мүмкін.
Ақша айналысының жылдамды экономикалық монетаризация денгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі
жоғарылайды. Монетаризация денгейі 1989 жылы Францияда 68,5%, Германияда
64,5%, Ұлыбританияда 89,1%, АҚШ-та 77,5%, Жапонияда 116,7% болды. Ал
Қазақстанда 12%-ға жуық, бұл әрине жеткіліксіз.
Ақша–несие саясатының құралдары:
1. Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып
табылады. Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың
инфляция денгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне
байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді.
Ұлттық банк өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске
асыру мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық
мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап тұру мүдделігін ескереді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі
мақсаты – теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша
массасының өсім қарақынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді
қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі.
Қазақстандағы жоғары қарқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға
мүмкіндік беретін келесі бір факторға – шетел валютасына деген шектен тыс
сұранысты азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен кейін жарты жыл
ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жолмен табыс алу
мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының қарыздық
нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді.
Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшерлемесінің
деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті
анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара
кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп
көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әр түрлілігі, пайызды төлемеуімен
байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөлшерлемесінің өзгеру
мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі.
Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің
ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді. Жалпы
барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 1994 жылдың тамызынан бастап оң
көрініске ие болды.
2. Резервтік талаптар. Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу
үшін, банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету
және банктердің акционерлері мен салымшылардың мудделерін қорғау мақсатында
Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.
1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген Қазақстан Республикасының
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметтерін реттеу туралы
Ережесіне сәйкес міндетті резерв бойынша норматив 18-20% көлемі
қарастырылған. Бұл ереже 1994 жылы мамыр айына дейін қызмет етті, осы
жылдан бастап норматив банктердің теңге шетел валютасындағы жалпы
депозиттік міндеттемелерінен 30% мөлшеріне дейін өсті. 1994 жылдың 1
тамызында шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелер бойынша норматив 15%
дейін төмендеді.
Банк резевтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі
корреспонденттік шоттағы қаражаттар) резервтік талаптардың мөлшерін азйтып
қана қоймай, сонымен қатар, резервтеудің баламалы тәртібіне ауысу
мүмкіндігі пайда болды. Яғни экономикалық нормативтерді орындайтын
банктердің корреспонденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті
талаптардан кем болмау керек.
Ұлттық банк орташа айлық қалдыққа байланысты пайызды банктің
корреспонденттік шоты бойынша төлейді (резервтік талаптан аспайтын).
Резервтер бойынша пйызды төлеу резервтік талаптардың жоғары болу жағдайында
несиелер және тартылған депозиттер бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемесі
арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей міндетті резервтер деңгеінің тым жоғары
болуы қаржы делдал түріндегі банкті жүйесінің тиімділігін әлсіретеді,
өйткені резервтердің минималды нормасының үлкеюі несие ресурстарының
экономикаға құйылуына кедергі жасайды. Бұдан жоғары міндетті резервтер
нормасы АҚШ-та және Германияда қолданылады.
АҚШ-та міндетті резервтер сомасы банктің категориясына, депозиттің
мөлшеріне, түріне байланысты. Ол федералды резервтік банктердің пайызсыз
депозиттік шоттарындасақталынады, ратық резервтер федералды резервтік
банктердің негізгі көзін, яғни АҚШ-тың ақша нарығында ең негізгі
процестерінің бірі болып табылатын операциялар көзін құрайды.
Резерв жүйесінің Басқарушылар кеңесі, заңмен бекітілген резервтер
көмегімен, коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер етеді. Оның
мақсаты банк несиесінің артықшылығын немесе кемшілігін болдырмау. Бұл
саясат коммерциялық банктердің несие көмегіне қаншалықты жағымды әсер етсе,
соншалықты басқарушылар кеңесінде экономикада іскерлік белсенділігінің
ауытқуын болдырмауына мүмкіндік болады.
Несие операциялары Ұлттық банкі мен Қазақстан Республикасының
Министрлер Қабілеті арасындағы, 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына
сәйкес Ұлтық банк несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті
несиелер Үкімет белгілеген басымдықтар бойынша мемлекеттің бюджеттің
тапшылығын жабу үшін коммерциялық банктер арқылы және несиелік аукциондар
арқылы банктерге берілетін несиелер. 1994 жылы Министрлер Кабинетінің
қарамағында Ұлттық банк ұсынған (27,5 млрд.теңге) несиелердің 75%-ы несиеге
берілген. Сонымен бірге, бюджеттің кірісіне бөлінбеген пайда және 16,5
млрд. Теңгесомасындағы депозиттер үшін төлемге аударылған. Бұл таза
төлемдер бюджет кірісінің 17% несиесін құрады. Аукциондық несиелер 1 айдан
3 айға, кейін 6 айға дейін берілді
1995 жылы Ұлттық банк арқылы ломбардтық негізде несие беру тәжірибесі
басталды.Банктер бұл несиелерді өте қажетті жағдайларда ғана қолданды.
Ашық нарықтағы операциялар. Бұны Орталық банкпен екінші нарықта ақша
массасының көлемін реттеу мақсатында бағалы қағаздарды сату-сатып алу
операциялар ретінде түсінуге болады. Бұл айналыстағы, коммерциялық
банкілердің өтімділігіндегі және несиелік салымдардағы ақша массасын
реттеудің ең икемді әдісі. Яғни, Орталық банкінің ақша эмиссиясын тоқтату
және банктердің несиелік экспансиясын шектеу мақсатында, нарықта бағалы
қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердің резервтік
шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – банктердің банкі.
Республиканың Ұлттық банкінің ең басты мақсаты – экономиканы төлем
құралдарымен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдің барлық несие
жүйесінің қызмет еетуіне жағдай жасау, банк қызметін реттеу болып табылады.
Оның клиенттері – коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемелер.
Осыдан келіп, Ұлттық банкіні банктердің банкі деп атайды
Ұлттық банкі банктердің банкі қызметін атқару үшін:
- коммерциялық банктердің резервтерін сақтайды;
- коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қажеттіліктеріне байланысты
қысқа мерзімді қарыздар береді;
- жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге
асырады;
- банктердің қызметіне қадағалау және бақылау жүргізеді.
Ұлттық банк – коммерциялық банктерді және басқа да қаржылық-
несиелік мекемелерді несиелеу қызметін атқарады. Жалпы, банктік жүйені
қолдау мақсатында аукциондық негізде, ломбардтық несиелерді және РЕПО
операциялары арқылы несие береді.
Ұлттық банк валюталық құндылықтармен төмендегідей операцияларды жүзеге
асыруға құқылы:
- шетел валютасын сату және сатып алу;
- қазыналық вексельдер мен т.б. шетел үкіметтерімен
кепілдендірілген немесе халықраралық қаржы ұйымдар мен шығарылған
бағалы қағаздарменоперациялар жүргізуге;
- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар мен халықаралық
стандартқа сай келетін табиғи асыл тастарды қабылдауға, сақтауға,
өңдеуді қамтамасыз етуге;
- алтынды және басқа қымбат бағалы металдардың құймасы формасында,
сондай-ақ табиғи асыл тастарды өңделген және өңделмеген түрінде
сату, сатып алу операцияларын Қазақстан Республикасы аумағында
және сыртқы нарықта жүзеге асыруға.
Ұлттық банк мынадай алтын валюталық резервтерді құру мен басқаруға
тікелей қатысады:
- алтын және бсқа да қымбат бағалы металдар;
- шетелде сақтандырылатын банкноталар, монета, банк қаражаттары
түріндегі шетел валютасы;
- Ұлттық банкіде сақталатын валюталық құндылықтар;
- аудармалы вексельдер, жай және қазыналық вексельдер, яғни оларды
шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы мекемелерінің шығарғаны
және кепілдендіргені бойынша;
- басқа да активтер, егер ол активтердің өтімділігі мен
қауіпсіздігі қамтамасыз етілген жағдайда және ондай резервтердің
төлем қабілеттілігі сақтандырылғанда.
1.3. Коммерциялық банктер - банктік жүйенің негізгі құрамдас бөлігі
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
бнктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған.
Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге
де сфераларына көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы
бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын
білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық
банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер банктерөз клиенттеріне 200-ге жуық әр
алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Депозиттік-қарыздық операцияларды
жүзеге асыра отырып коммерциялық банктер қаржы делдалы ролін орындайды.
Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің
депозиттері айналыс құралы қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара
отырып, кей жағдайда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде
көптеген ұсақ қарызды пайдаланады.
Банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар салымдарға
төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз мөлшерлемесі
белгілеп табыс табады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр
түрлі депозиттерді ұсынады, Бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз
етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін
қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигациға немесе акцияға
жүмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Банктік несие- ең қолайлы және көптеген жағдайда орны ауыстырылмайтын
қаржылық қызметтердің формасы ретінде, ол нақты қарыз алушының қажеттілігін
ескереді және олардың қарыз алу жағдайына көндігуіне мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру. Өздерінің депозиттік және несиелік операцияларының көмегімен олар
ауқытша бос ақша қаражаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды бере
отырып, халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем
құралдарын жасайды.
Коммерциялық банктің ұйымдастыру құрылымы. Ұлттық банктің рұқсатымен
банктер Қазақстан Республикасы ауиағында және одан тысқары жерлерде
банктерін аша алады, ал өздерінің өкілеттілігін – Ұлттық банкінің келесі
бір хабарлауымен ашады.
Банк филиалы – бұл бас банктің берген құқықтары шегінде банктік
операциларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға болып
саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің бас банкі берген қаражаттар
мен өкілеттіктер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілділігі – депозит тартудан басқа белгілі бір банктік
операцияларды орындайтые өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс жасайтын
заңды тұлға болып табыламайтын, құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қорының 50%-нан астамы басты банкіге тиеселі,
заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Бірақ жоғарыда айталған мамандандырылған банктердің күрделі иерархиялық
құрылымы болады. Олардың бас кеңсесі Алматыда орналысқан, оған облыстық
басқармалар бағынса, ал соңғысында аудандағы бөлімшелер бағынышты болып
келеді.
Бөлімшелер мен филиал тораптарының кеңірек таралуы банкке: бас банктің
толық бақылауында болуға, операциялар шеңберінің кеңеюі депозиттер тарту
үшін көптеген аумеқты жаулап алуға және осындай факторлар есебінен пайданы
ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады – банктің
басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің
құрылымы.
Басқару органын тағайындаудың мақсаты – банктің негізгі қызметін іске
асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді, үнемді және жедел
жетекшілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕРСПЕКТИВАСЫ
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БӨЛІМ 1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері мен қалыптастыру
негіздері...8
1.2. Ұлттық банк: мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары, меншікті
қаражаттары мен
пайдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...13
1.3. Коммерциялық банктер - банктік жүйенің негізгі құрамдас
бөлігі ... ... ...22
БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН
ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... .30
2.1. Екінші деңгейдегі банктер жүйесіндегі ЦентрКредит Банкі және оның
мнездемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2. Қазақстан Республикасы банктік жүйесінің даму тенденцияларына
талдау.47
2.3 Банктік секторды реттеу және дамыту бойынша Қазақстан Ұлттық Банкінің
ұйымдық қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
БӨЛІМ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТІК ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ МЕН ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .72
3.1 Қазақстан Республикасы банктік жүйесін жетілдірудің кейбір жолдары.72
3.2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (ДСҰ) және Қазақстанның банктік
жүйесі ... ..76
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 84
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..86
КІРІСПЕ
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және құрамдас бөлігінің
бірі болып табылады. Банктер мен тауарлық өндіріс пен айналымының дамуы
тарихи қатар жүретін және бір-біріне тығыз байланысты, осы кезде банктер
ақшалай есеп айырысулар мен шаруашылықты несиелей отырып, капиталдарды
қайта бөлуде делдалдық қызмет атқара отырып, өндірістің жалпы тиімділігін
мәнді жоғарлатады, қоғамдық еңбек өнімділігін өсіруге жол береді. Бүгін,
тауарлық және қаржылық нарықтардың дамуы жағдайында банктік жүйенің
құрылымы бірден қиындай түседі. Қазіргі кезде жаңа қаржылық бөлімшелердің
түрлері, жаңа несиелік құралдар мен клиенттерге қызмет ету әдістері пайда
болды.
Шетелде банктік қызметтің тәжірибесі Қазақстанда жәнен ТМД-ның басқа
елдерінде қалыптасып отырған жаңа шаруашылық жүйелердің үшін үдкен
қызығушылықты көрсетеді. Жоғары монополиялы әкімшілдік-басқарушылық
мемлекеттік банктік құрылымнан коммерциялық сәттілікке, пайда алуға
бағытталған несиелік бөлімшелердің жүйесі жеке ұжымдық меншікке негізделген
қарқынды, икемді құрылымына өту жүргізіліп жатыр. Капиталдық нарықта тиімді
жұмыс істейтін механизмін, коммерциялық құрылымда қызмет көрсетудің жаңа
түрлерін, несиелік жүйенің институционалдық құрылымының оптималды
формаларын іздестіру жүргізіліп жатыр. Тұрақты, икемді және тиімді банктік
инфрақұрылымды құру – Қазақстанда экономикалық реформалаудың маңызды
тапсырмаларының бірі. Тапсырманың қиындатылуының негізгі себебі мынада:
акционерлік қоғам статусын бере отырып, банктің атын өзгерту арқылы жаңа
несиелік институттардың құрылуы туралы жариялау жеткіліксіз. Банктік
сектордың ішіндегі қатынастардың барлық жүйесін, басқару мінездемесін және
Ұлттық банк жағынан бақылаудың, банктер мен олардың клиенттері арасындағы
өзара қатынастардың принциптерін, мемлекеттік бюджетпен есеп айырысуының
және т.б. түбегейлі өзгеруі керек.
Жаңа нарықты құру – біздің қоғамымыздың дамуындағы толық қанды жаңа
кезең. Жаңа механизмді құру өркениетті әлемде қабыдданған несиелік
бөлімшелердің қызмет етуінің жоғалған рационалды принциптерін қайта қалпына
келтіру жолымен және көп ғасырды нарықтық қаржылық құрылымдарға сүйене
отырып мүмкін болады. Сондықтанда шетелдік тәжірибені оқып-үйрену, ақша,
ресурстар, несиелеу мен есеп айырысулардың тәсілдері мен формаларын қолдану
мәні өте маңызды болып табылады.
Соңғы он жылдағы біздің мемлекетіміздің дамуы тәуелсіздік алу, елдің
экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі, жаңа мемлекеттік құрылымның
біртіндеп дамуы мен нығаюы, экономиканың әлеуметтік және экономикалық
сфераларындағы жүргізіліп жатқан реформалаы сияқты негізгі оқиғалармен
мінезделеді. Осы кезде қаржылық сферадағы радикалды қайта құруды ерекше
атап көрсетуге болады. Әсіресе экономиканың банктік секторындағы. Бантік
жүйе неғұрлым икемді және экономиканың индикаторлық ролін атқаратын сектор
болуы керек.
Осы дипломдық жұмыста банктік жүйенің теориялық сұрақтары мен даму
тенденциялары қарастырылады, ол қазіргі уақытта елдің қаржылық секторының
ең үлкен және реформаланған секторы болып табылады. Атап көрсету керек,
мұндағы негізгі мүмкіндік елдің орталық банкі – Ұлттық банкке беріледі.
Банктік реттеудің әлемдік тәжірибесін анықтау, республикада неғұрлым
тиімді, өткізілімді классикалық инструменттері оқып-үйрену мен таңдау
қазргі уақытта неғұрлым өзекті мәселе болып табылады. Республикада банктік
жүйенің теориялары мен тәжірибесін толығымен жасалған кезде жүйелік тәсіл
жеткіліксіз қолданылады, талдау көрсеткіштер жүйесі негізінде
жүргізілмейді, негізінен депозиттердің, несиелер, бағалы қағаздар, кірістер
мен шығыстар өсуінің динамикасын, баланстағы нақты өзгерістерді ғана
көрсетіп қояды. Сондықтанда банктік жүйе дамуы нәтижелерін тиімділігін жан-
жақты бейнелейтін банктік жүйенің қызмет етуіне жүйелік тәсілді құру қажет.
Барлық қазақстандық экономика дамуының приоритетті бағыттарының бірі
ретінде банктік сектордың жетілдіруін қарастыра отырып, Қазақстан
Республикасы Үкіметі мен Ұлттық Банк қойылған тапсырмаларды шешу кезінде
заң шығару билігі, банктік және барлық іскерлік ынтымақтастық жағынан
қолдауды есептеп отыр. Банктік қызметті, банктік бақылау мен ішкі аудитты
реттеу жүйесін жетілдірудің негізгі принцинтері олардың әдіснамалары мен
ұйымдастыруларына халықаралық мойындалған тәсілдерді толық көлемде енгізу
болып табылады. Бұл қазіргі қызмет етіп отырған заңдарға өзгертулер мен
толықтыруларенгізуді, сонымен қатар оны қолдану тәжірибесін жақсартуды
қажет етеді. Банктік қадағалау сұрақтарымен қатар банктік істегі құқықтық
тәртіпті нығайту тапсырмалары валюталық операцияларға бақылау, банктік
сферада салықтық және монополияға қарсы заңданамаларды сақтау, заңсыз
жолмен алынған табыстарды аударып жіберумен күрес сияқты мәселелермен
байланысты. Осы бағыттар бойынша заңданамалық және құқық қолданушылық
тәжірибені жетілдіру сондай-ақ шетелдік тәжірибені қолданумен жүргізілу
керек.
Осы көрсетіліп отырған мәселелерді қарастыру барысындағы, менің курстық
жұмысымның мақсаты банктік жүйе дамуының эволюциясын мазмұндай отыра,
нарықтық экономикадағы банктік қызметті дамытудың экономикалық мәнін ашу,
Қазақстандағы банктік жүйенің қазіргі жағдайы мен даму тенденцияларына
талдау жасау және біздің мемлекетіміздің банктік жүйесін жетілдіру жолдары
мен мәселелерін анықтап, одан шығу жолдарын іздестіру болып табылады.
БӨЛІМ 1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері мен қалыптастыру негіздері
Несие жүйесінің негізгі буыны – банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектептер мен ауруханалардың, институттар мен
бала бақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс-жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізеді.
Банк деген ұғым италиан сөзі bank - орындық, айырбас орындығы –
айырбас орны дегенді білдіреді. Тарихта банктің ең жай қызметі, мысалы,
тұқым сатып алуға ақшаны несиеге алған жағдай жаңа эраға дейінгі VIII-V ғғ.
Вавилонда кездескен. Сол сияқты ақшаны несиеге алып ертедегі Египетте,
Грецияда, Римда зәулім ғимараттар салған. Орта ғасырда банк ісінің орталығы
Италия, Германия, Нидерланды болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында
Англия болған.
Ал капиталистік банктер, керісінше ұдайы өндірістің, өнеркәсіп және
сауда капиталдарының қажеттілігінен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы, сауда мен тауар айналысының дамуы есеп айырысу мен несиенің
маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың табысының көп бөлігін
ақша түрінде төлеуге мәжбүр етті. Тұрақты ақша айналысы пайда болып, оны
ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз туді банктер өзіне алды.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер көптеген операциялар
жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал
кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операциялары
жүргізіледі.
Банктің атқаратын қызметтерін негізінен төмендегідей топтастыруға
болады.
1. Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз
капиталына айналдыру.
2. Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргізу.
3. Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлі шаруашылық субьектілерінің
төлем айналымы жүретін орталық. Банк өзінің есеп айырысу жүйесі
арқылы клиенттеріне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге
мүмкіндік туғызады.
4. Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиенттерін тек жинаған
уақытша бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар
депозиттік чектерді, вексельдерді шығарумен де несиелейді.
5. Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
6. Орындайтын айырықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық
және эмссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға құқы бар,
әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде мемлекеттерде орталық банк әр түрлі
аталады. Мысалы, Қазақстанда - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп
аталады. Ол – елдің екі деңгейлі банк жүйесінің – жоғары денгейіндегі банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық
инновациялық, ипотекалық және т.с.сс банктер. Коммерциялық банктер
клиентттерге көрсететін қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгідегі банк.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдікке
алып, ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және
басқа бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинайды.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жұйесі болған жоқ ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша
шығарудың монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемлекеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің
салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық
операциялардың 13 бөлігіне жуығын жұмылдырды.Басқа елдердің орталық
эмиссиондық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік тек банктерді ғана
емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды несиелендірді.
1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік
қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капитал
нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1917 жылы шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарады: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық
қоғамдық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен таңылды. Ол қарыз
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк
құрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестері мен олардың одағы ұйымдастырыла
бастады. 1924 жылы ауыл-шаруашылық копперацияларына салым қабылдау, қарыз
беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік операцияларды
жүргізу рұқсат етілді. 1926 жылы1 сәір қарсаңынды КСРО-да 16185
серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426- несиелік және қарыздық
жинақ, сондай-ақ 12424- ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру қоғамы, сонымен
бірге, Оңтүстік-Шығыс мемелекеттік-капиталистік акционерлік банк және шетел
капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай кооперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
несиеліккооепацияны қажет етпей, оны 1931 жылы таратты. Жеке секторды сауда
және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара несиелендіру қоғамы қызметінің
оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар қызметтері мемлекеттік салалық
банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк, Орталық ауыл шаруашылық банк
және 1922-1925 жж. Құрылған басқа да банктерге көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жж. Жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа
қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жүмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі- өнеркәсіп және
электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк) болып
қайта құрылды. Ол 1959 жылы КСРО құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 ж. оның кызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресйлік коперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты,ал оның активтерімен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және түрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 ж. таратылды да оның оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк
арасында үлестірілді.
Барлық салалық банктерсаланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінінде халық шаруашылығының
барлық салаларын қысқа мерзімдінесиелендіру шоғырландырды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шағырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соныңішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айрысу операцияларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жж. Жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО
Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп құрылыс және Түрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторбанк) негізінде:
Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалықжәне несиелік-есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнерәсіп-құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты
жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс,
көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты
міндеттер жүктеледі. Банк – шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар
мен бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Тұрғын үй-
әлеуметтік банкі; халыққа қызметті – КСРО Жинақ банкі көрсетті. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер жіне облыстарда
банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе қала
денгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына прицип бойынша құрылды:
ауданда клиенттері басымырақ болса, ода мамандандырылған банктердің
осыауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана ерекшеленеді,
себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда болды.
Мамандандырылған банктердіңтөменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары) өзінің
мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет көрсетті.
Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейіне ғана көрінді, ал
төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды. Олардың ауданның,
яғни барлық саланың кәсіпрындаррына қызмет көрсетулеріне тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды. Көрсетілген
банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің әмбебаптығымен қарсы
келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды құрумен байланысты
бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара аймақаралық есеп
айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банке тасқындай құйылуымен
күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс істеу үшін КСРО
Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банкаралық есеп
айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылған ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыррқы сауда ) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы
кәсіпрындардың өмірщеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік түбегейлі
өзгеріс енгізген жоқ, керісінше , аумақтырақ және көп бөлімді, шығынды
сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық аппараттық
жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің ролі әлде әлсіреп
кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете алмады.
70-жыл бойы КСРО-наң банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдардың қзметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан ақша
несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Өз тәуелсіздігін алғаннанкейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды. Республикалық
Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Түран банкіне,
Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-коммерциялық
Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-коммерциялық
банкіне ауысты. 1993 ж. бұл банктер акционерлік банктер болып қайта
өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Респуликасы Халықтық банк деген атқа ие
болды.
1989 ж. басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік,
жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк КРАМДС банк
сияқты және т.б. коммерциялық банктер құрылды.
1.2. Ұлттық банк: мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары,
меншікті қаражаттары мен пайдасы
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы, сондай-
ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі, соңғы
сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық
саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие
саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралұ көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9-бабына сәйкес,Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. Теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк
тапқан пайдадан аударымдар.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- Ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- Банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін
ережелерді жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк
несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғау.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік инструкциялық
нормативтік актілерді шығару (барлық банктерге міндетті), есеп жүргізу және
банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
- меншіктік қаражаттары;
- басқа банктермен тартылған және келісім-шарт негізінде Ұлттық
банкіге орналастырылған ақшалай қаражаттар;
- Қазақстан Республикасының тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
- Мемелекеттік арнайы қорлардан және бюджеттің уақытша бос
қаражаттарынан.
Ұлттық банкінің құрылымы мен басқару органдары. Ұлттық банктің басқару
құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да мәселелері Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы және Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі туралы Ережесі негізінде анықталады.
Ұлтық банк өзінің қызметін орындауы үшін басқарма, директорат, бас
аумақтық және облыстық ьасқармаларменқатар, басқа да жергілікті құрылымдық
бөлімшелері бар.Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк
төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9 адамнан
тұрады. Оның құрамына – Ұлттық банк төрағасы, оның 4 орынбасары, Парламент
пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер Кабинетінің екі
өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен бекітіледі. Басқарма
мынадай сұрақтарды шешеді:
- мемлекеттік ақша-несиелік саясатын жасайды;
- Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нармативтік актілерді
бекітеді;
- Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен монеталардың
номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді;
- Қазақстан Республикасының валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін
белгілейді;
- сыртқы резервтерге сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін
бекітеді;
- Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық балансты
қарастырады;
- Ұлттық банк туралы Ережені, Ұлттық банк құрылымын бекітеді және
Ұлттық банк департаменттерінің директорларын тағайындайды;
- банктер және олардың филиалдары үшін экономикалық нормативтерін
бекітеді.
Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады.
Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-
бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасауға
өкілетті. Бірақ, бұған басқармаға берілген өкілеттіктер кірмейді.
Ұлттық банк жедел басқару органы – Директорлар кеңесі (директорат), ол
Ұлттық банк төрағасымен басқарылады.
Директорат, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Заңға сәйкес
Ұлттық банкінің қарауындағы, төрағаның және басқарма қарауындағылардан
басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды. Директорат құрамына –
төраға, орынбасарлары және департамент директорлары кіреді.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлерде өзінің
облыстық басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге асырады. Олар
филиалдың құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан қызмет етеді.
Басқарма шешімдері басқарма қаулылары формасында жүзеге асады.
Басқарма Төраға
Директорлар кеңесі Төрағаның орынбасарлары
Ұлттық
банкінің
орталық аппараты
Департаменттер, дербес
басқармалар және бөлімдер
Ұлттық банкінің тәуелсіз
бөлімшелері;
Мемлекеттік сақтау орыны;
Облыстық (аумақтық) Банкноттық фабрика; Бағалы
басқармалар қағаздар фабрикасы; Банкаралық
және қаржылық
телекоммуникациялар Орталығы;
Қазақстандық банкаралық есеп
айырысу орталығы; т.б.
Сызба 1. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің басқару құрылымы.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңға
сәйкес мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
- айналыстағы ақша масасының көлемін реттеу жолымен Қазақстан
Республикасында мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді,
Қазақстан Республикасы аумағында банкноталар мен монеталарды
айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады;
- кепіл берушісі Үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының
ішкі және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;
- Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк
филилиалдарын өкілдіктерін ашуға келісімін және банк
операцияларын жүргізуге лицензия береді;
- Банктердің бағалы қағаздар эмиссиясы жобасының оның тіркелуіне
дейін өзі белгілеген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;
- Ол банктерге несие беруге, банктердің қарыз капиталы нарығындағы
ашық позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы
несие беруші болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;
- Банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және
айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізеді әрі
пруденциалдық нормативтер белгілейді;
- Қазақстан Республикасында ресми мөлшерлемелерді өзгерту арқылы
банктік пайыз мөлшерлемелерінің деңгейін реттеуді жүргізеді;
- Қазақстан Республикасында информациялық процестерді ақша-несие
реттеуді әдістерімен бәсеңдете алмаған жағдайда Ұлттық банк
банктердің операциялары бойынша несиелік салымдарды шектеу және
пайыз мөлшерлемелерін өзгертуге құқықтар береді;
- Қазақстан Республикасында есеп айырысу тәртібін, жүйесін және
нысандарын анықтайды, қазақстандық теңгемен банкаралық есеп
айырысулардың мезгілінде және үзіліссіз жүргізілуін қамтамасыз
ететін жұмыс істеуін ұйымдастыруы тиіс;
- Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық
бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлық
түрін жүргізу құқылы;
- банк ісі, есеп, есеп айырысу, валюталық операциялар жүргізу
бойынша банктерге, валютаны сатып алу, сату және айырбастау
операцияларын жүзеге асыратын мекемелерге және олардың
клиенттеріне орындауға міндетті нормативтік актілер шығарады,
сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
- бақылау және қадағалау фукцияларын қамтамасыз ету үшін банктерге,
шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатые
ұйымдарға бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің
тізімін, формасын және мерзімін бекітеді;
- егер заңды актілермен басқалары қарастырылмаса, Қазақстан
Республикасының Үкіметімен келісіп, банктердің жәнебасқа
шаруашылық субъектілерімен жүзеге асырылатын есеп айырысу,
ағымдағы бюджеттік және басқа да шоттардан төлем жүргізу кезегін,
есеп айырысуларды реттеу мақсатында бекіте алады;
- Ұлттық банкіге жүктелген функцияларды жүзеге асыруға көмектесетін
ұйымдарды құруға және оларды басқаруға қатысуға құқылы;
- қолма-қол банкноттар мен монеталарды есепке алу, сақтандыру, тасу
және инкассациялау ережелерін бекітеді, банкноттар мен
монеталарды тасуды, сақтандыруды және инкассациялауды қамтамассыз
етуге қатысады, банкноттар мен монеталардың мемелекеттік
резервтік қорларын құрады;
- Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық балансын құрады және
тұрақты түрде жариялайды;
- ақшалай қаражаттарды есепке алуда қате кеткенде немесе қолдан
жасалған құжаттар бойынша есепке алынған қаражаттар анықталған
жағдайда клиенттардің және банктердің шоттарынан ақша
қаражаттарын сөзсіз шегеру құқына ие;
- Қазақстан Республикасындағы банктер жүйесіне кадрларды дайындауға
қатысады.
Қазақстан Республикасының заңдарыа сәйкес болатын басқа да қызметтер
атқарады.
Ақша айналысын басқару. Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни
банкноталарды шығаруға эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар
Ұлттық банкінің эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма-
қолсыз эквивалент алу формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми
ақша бірлігі – теңге болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуынқамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаның
инкассациялау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шыңврылған банкноталар мен моентелардың
номиналдық құрылымы, айшықталғана пішіні болуы керек. Банкноталар мен
монеталардың көрсетілген сипаттамаларыбаспасөзде жариялануы керек.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің
құқы бар. Ұлттық валютаның қызметету шарттарын, мерзімін, тәртібін, анықтау
құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Эмиссия – бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде немесе қолма-қолсыз ақша
түрінде болуы мүмкін.
Ақша базасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы
қолма-қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті резервтер
– бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта несие
корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк депозиттерінің бөлігі.
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік
шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол ақшаның мөлшері
банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының болуына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының
көлемін, яғни банктердің өнімділігінреттеу арқылы реттейді.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тікелей
реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция денгейіне әсер етеді және ақша-
несие саясаты үшін үлкен мәні бар. Экономикадағы ақшалардың айналыс
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді
инвестициялық несие салымдарының өсуін көрсетеді, бұл тек қана, жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана
мүмкін.
Ақша айналысының жылдамды экономикалық монетаризация денгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі
жоғарылайды. Монетаризация денгейі 1989 жылы Францияда 68,5%, Германияда
64,5%, Ұлыбританияда 89,1%, АҚШ-та 77,5%, Жапонияда 116,7% болды. Ал
Қазақстанда 12%-ға жуық, бұл әрине жеткіліксіз.
Ақша–несие саясатының құралдары:
1. Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып
табылады. Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың
инфляция денгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне
байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді.
Ұлттық банк өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске
асыру мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық
мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап тұру мүдделігін ескереді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі
мақсаты – теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша
массасының өсім қарақынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді
қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі.
Қазақстандағы жоғары қарқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға
мүмкіндік беретін келесі бір факторға – шетел валютасына деген шектен тыс
сұранысты азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен кейін жарты жыл
ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жолмен табыс алу
мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының қарыздық
нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді.
Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшерлемесінің
деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті
анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара
кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп
көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әр түрлілігі, пайызды төлемеуімен
байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөлшерлемесінің өзгеру
мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі.
Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің
ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді. Жалпы
барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 1994 жылдың тамызынан бастап оң
көрініске ие болды.
2. Резервтік талаптар. Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу
үшін, банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету
және банктердің акционерлері мен салымшылардың мудделерін қорғау мақсатында
Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.
1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген Қазақстан Республикасының
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметтерін реттеу туралы
Ережесіне сәйкес міндетті резерв бойынша норматив 18-20% көлемі
қарастырылған. Бұл ереже 1994 жылы мамыр айына дейін қызмет етті, осы
жылдан бастап норматив банктердің теңге шетел валютасындағы жалпы
депозиттік міндеттемелерінен 30% мөлшеріне дейін өсті. 1994 жылдың 1
тамызында шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелер бойынша норматив 15%
дейін төмендеді.
Банк резевтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі
корреспонденттік шоттағы қаражаттар) резервтік талаптардың мөлшерін азйтып
қана қоймай, сонымен қатар, резервтеудің баламалы тәртібіне ауысу
мүмкіндігі пайда болды. Яғни экономикалық нормативтерді орындайтын
банктердің корреспонденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті
талаптардан кем болмау керек.
Ұлттық банк орташа айлық қалдыққа байланысты пайызды банктің
корреспонденттік шоты бойынша төлейді (резервтік талаптан аспайтын).
Резервтер бойынша пйызды төлеу резервтік талаптардың жоғары болу жағдайында
несиелер және тартылған депозиттер бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемесі
арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей міндетті резервтер деңгеінің тым жоғары
болуы қаржы делдал түріндегі банкті жүйесінің тиімділігін әлсіретеді,
өйткені резервтердің минималды нормасының үлкеюі несие ресурстарының
экономикаға құйылуына кедергі жасайды. Бұдан жоғары міндетті резервтер
нормасы АҚШ-та және Германияда қолданылады.
АҚШ-та міндетті резервтер сомасы банктің категориясына, депозиттің
мөлшеріне, түріне байланысты. Ол федералды резервтік банктердің пайызсыз
депозиттік шоттарындасақталынады, ратық резервтер федералды резервтік
банктердің негізгі көзін, яғни АҚШ-тың ақша нарығында ең негізгі
процестерінің бірі болып табылатын операциялар көзін құрайды.
Резерв жүйесінің Басқарушылар кеңесі, заңмен бекітілген резервтер
көмегімен, коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер етеді. Оның
мақсаты банк несиесінің артықшылығын немесе кемшілігін болдырмау. Бұл
саясат коммерциялық банктердің несие көмегіне қаншалықты жағымды әсер етсе,
соншалықты басқарушылар кеңесінде экономикада іскерлік белсенділігінің
ауытқуын болдырмауына мүмкіндік болады.
Несие операциялары Ұлттық банкі мен Қазақстан Республикасының
Министрлер Қабілеті арасындағы, 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына
сәйкес Ұлтық банк несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті
несиелер Үкімет белгілеген басымдықтар бойынша мемлекеттің бюджеттің
тапшылығын жабу үшін коммерциялық банктер арқылы және несиелік аукциондар
арқылы банктерге берілетін несиелер. 1994 жылы Министрлер Кабинетінің
қарамағында Ұлттық банк ұсынған (27,5 млрд.теңге) несиелердің 75%-ы несиеге
берілген. Сонымен бірге, бюджеттің кірісіне бөлінбеген пайда және 16,5
млрд. Теңгесомасындағы депозиттер үшін төлемге аударылған. Бұл таза
төлемдер бюджет кірісінің 17% несиесін құрады. Аукциондық несиелер 1 айдан
3 айға, кейін 6 айға дейін берілді
1995 жылы Ұлттық банк арқылы ломбардтық негізде несие беру тәжірибесі
басталды.Банктер бұл несиелерді өте қажетті жағдайларда ғана қолданды.
Ашық нарықтағы операциялар. Бұны Орталық банкпен екінші нарықта ақша
массасының көлемін реттеу мақсатында бағалы қағаздарды сату-сатып алу
операциялар ретінде түсінуге болады. Бұл айналыстағы, коммерциялық
банкілердің өтімділігіндегі және несиелік салымдардағы ақша массасын
реттеудің ең икемді әдісі. Яғни, Орталық банкінің ақша эмиссиясын тоқтату
және банктердің несиелік экспансиясын шектеу мақсатында, нарықта бағалы
қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердің резервтік
шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – банктердің банкі.
Республиканың Ұлттық банкінің ең басты мақсаты – экономиканы төлем
құралдарымен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдің барлық несие
жүйесінің қызмет еетуіне жағдай жасау, банк қызметін реттеу болып табылады.
Оның клиенттері – коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемелер.
Осыдан келіп, Ұлттық банкіні банктердің банкі деп атайды
Ұлттық банкі банктердің банкі қызметін атқару үшін:
- коммерциялық банктердің резервтерін сақтайды;
- коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қажеттіліктеріне байланысты
қысқа мерзімді қарыздар береді;
- жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге
асырады;
- банктердің қызметіне қадағалау және бақылау жүргізеді.
Ұлттық банк – коммерциялық банктерді және басқа да қаржылық-
несиелік мекемелерді несиелеу қызметін атқарады. Жалпы, банктік жүйені
қолдау мақсатында аукциондық негізде, ломбардтық несиелерді және РЕПО
операциялары арқылы несие береді.
Ұлттық банк валюталық құндылықтармен төмендегідей операцияларды жүзеге
асыруға құқылы:
- шетел валютасын сату және сатып алу;
- қазыналық вексельдер мен т.б. шетел үкіметтерімен
кепілдендірілген немесе халықраралық қаржы ұйымдар мен шығарылған
бағалы қағаздарменоперациялар жүргізуге;
- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар мен халықаралық
стандартқа сай келетін табиғи асыл тастарды қабылдауға, сақтауға,
өңдеуді қамтамасыз етуге;
- алтынды және басқа қымбат бағалы металдардың құймасы формасында,
сондай-ақ табиғи асыл тастарды өңделген және өңделмеген түрінде
сату, сатып алу операцияларын Қазақстан Республикасы аумағында
және сыртқы нарықта жүзеге асыруға.
Ұлттық банк мынадай алтын валюталық резервтерді құру мен басқаруға
тікелей қатысады:
- алтын және бсқа да қымбат бағалы металдар;
- шетелде сақтандырылатын банкноталар, монета, банк қаражаттары
түріндегі шетел валютасы;
- Ұлттық банкіде сақталатын валюталық құндылықтар;
- аудармалы вексельдер, жай және қазыналық вексельдер, яғни оларды
шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы мекемелерінің шығарғаны
және кепілдендіргені бойынша;
- басқа да активтер, егер ол активтердің өтімділігі мен
қауіпсіздігі қамтамасыз етілген жағдайда және ондай резервтердің
төлем қабілеттілігі сақтандырылғанда.
1.3. Коммерциялық банктер - банктік жүйенің негізгі құрамдас бөлігі
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
бнктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған.
Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге
де сфераларына көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы
бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын
білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық
банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер банктерөз клиенттеріне 200-ге жуық әр
алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Депозиттік-қарыздық операцияларды
жүзеге асыра отырып коммерциялық банктер қаржы делдалы ролін орындайды.
Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің
депозиттері айналыс құралы қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара
отырып, кей жағдайда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде
көптеген ұсақ қарызды пайдаланады.
Банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар салымдарға
төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз мөлшерлемесі
белгілеп табыс табады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр
түрлі депозиттерді ұсынады, Бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз
етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін
қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигациға немесе акцияға
жүмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Банктік несие- ең қолайлы және көптеген жағдайда орны ауыстырылмайтын
қаржылық қызметтердің формасы ретінде, ол нақты қарыз алушының қажеттілігін
ескереді және олардың қарыз алу жағдайына көндігуіне мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру. Өздерінің депозиттік және несиелік операцияларының көмегімен олар
ауқытша бос ақша қаражаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды бере
отырып, халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем
құралдарын жасайды.
Коммерциялық банктің ұйымдастыру құрылымы. Ұлттық банктің рұқсатымен
банктер Қазақстан Республикасы ауиағында және одан тысқары жерлерде
банктерін аша алады, ал өздерінің өкілеттілігін – Ұлттық банкінің келесі
бір хабарлауымен ашады.
Банк филиалы – бұл бас банктің берген құқықтары шегінде банктік
операциларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға болып
саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің бас банкі берген қаражаттар
мен өкілеттіктер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілділігі – депозит тартудан басқа белгілі бір банктік
операцияларды орындайтые өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс жасайтын
заңды тұлға болып табыламайтын, құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қорының 50%-нан астамы басты банкіге тиеселі,
заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Бірақ жоғарыда айталған мамандандырылған банктердің күрделі иерархиялық
құрылымы болады. Олардың бас кеңсесі Алматыда орналысқан, оған облыстық
басқармалар бағынса, ал соңғысында аудандағы бөлімшелер бағынышты болып
келеді.
Бөлімшелер мен филиал тораптарының кеңірек таралуы банкке: бас банктің
толық бақылауында болуға, операциялар шеңберінің кеңеюі депозиттер тарту
үшін көптеген аумеқты жаулап алуға және осындай факторлар есебінен пайданы
ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады – банктің
басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің
құрылымы.
Басқару органын тағайындаудың мақсаты – банктің негізгі қызметін іске
асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді, үнемді және жедел
жетекшілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz