Радиациялық қауіпсіздік
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы
қоршаған ортаның күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
2. Радиация және өмір ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
2.1. Иондаушы сәулелену түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2.2. Иондаушы сәулеленудің адамға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3. Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылар көздері ... ... ... ... ... .. 22
3.1. Табиғи ластаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1.1. Ғарыштық сәулелену ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
3.1.2. Жер радиациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3.2. Антропогендік ластаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4. Радиациялық қауіпсіздік нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
4.1. Радиациялық қауіпсіздіктің санитарлық нормалары мен
ережелері 29
4.2. Радиациялық қауіпсіздік деңгейін бақылау әдістері ... ... ... 31
5. Халықты радиациядан қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
5.1.Адамды радиациядан қорғаудың тәсілдері мен құралдары .. 33
5.2. Адамдардың радиацияға төзімділігін арттыру жолдары ... . 36
Жұмыстың әдістері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Эксперимент нәтижелері және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы
қоршаған ортаның күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
2. Радиация және өмір ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
2.1. Иондаушы сәулелену түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2.2. Иондаушы сәулеленудің адамға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3. Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылар көздері ... ... ... ... ... .. 22
3.1. Табиғи ластаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1.1. Ғарыштық сәулелену ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
3.1.2. Жер радиациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3.2. Антропогендік ластаушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4. Радиациялық қауіпсіздік нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
4.1. Радиациялық қауіпсіздіктің санитарлық нормалары мен
ережелері 29
4.2. Радиациялық қауіпсіздік деңгейін бақылау әдістері ... ... ... 31
5. Халықты радиациядан қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
5.1.Адамды радиациядан қорғаудың тәсілдері мен құралдары .. 33
5.2. Адамдардың радиацияға төзімділігін арттыру жолдары ... . 36
Жұмыстың әдістері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Эксперимент нәтижелері және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Халықтың радиоактивтi улануын және қоршаған ортаның ластану қаупiнiң алдын алу үшiн: радиоактивтi ластану көздерiн түгендеу жөнiндегi жұмысты аяқтау және табиғи радиактивтiлiктiң халықтың денсаулығына терiс әсерiн зерттеудi қамтитын бағдарлама әзiрлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған алаңдарды таңдау мен табиғи құрылыс материалдарын пайдалану кезiнде шектеу шараларын қабылдау; ауыз судың табиғи көздерiнiң радиоактивтi ластануына бақылау жүргiзу және мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн және өздiгiнен ағатын гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және консервациялау бағдарламасының шеңберiнде радионуклидтердiң жоғары құрамы бар гидрогеологиялық ұңғымаларды жою; жоғары радиациялық сәуле алу қаупi туралы халықты уақтылы хабардар ету жөнiнде шаралар әзiрлеу; уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтi үйiндiлерiн түгендеу және олардың қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерiн айқындау жөнiндегi жұмысты аяқтау қажет [1].
Проблеманың кешендi шешiлуi радиоактивтi қалдықтарды өңдеу мен көму жөнiнде мамандандырылған ұйым құруды қажет етеді.
Аталған iс-шараларды жүргiзудiң нәтижесi халықтың сәуле алуы мен қоршаған ортаның радиоактивтiк ластануын төмендету болмақ.
Жұмыстың өзектілігі - ядролық сынақтар, радиоактивті ластаушы көздер және өзге де факторлардың республика мен Алматы қаласы тұрғындарының денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерi салдарын ескере отырып, радиациялық ахуалды сауықтыру-оңалту iс-шараларын дәйектеу.
Жұмыстың мақсаты – Алматы қаласы тұрғындарының радиациялық қауіпсіздігін және радиациялық қорғанысын қамтамасыз ету мәселелерін қарастыру.
Жұмыстың міндеті:
1) радиацияның шығу көздерін анықтау,
2) Алматы қаласы және республика аумағындағы атмосфералық гамма–аяны (экспозициялық доза қуатын) өлшеу,
3) жербеті қабатына радиоактивтік заттардың түсуінен болатын ласта-нуды қадағалау болып табылады.
Проблеманың кешендi шешiлуi радиоактивтi қалдықтарды өңдеу мен көму жөнiнде мамандандырылған ұйым құруды қажет етеді.
Аталған iс-шараларды жүргiзудiң нәтижесi халықтың сәуле алуы мен қоршаған ортаның радиоактивтiк ластануын төмендету болмақ.
Жұмыстың өзектілігі - ядролық сынақтар, радиоактивті ластаушы көздер және өзге де факторлардың республика мен Алматы қаласы тұрғындарының денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерi салдарын ескере отырып, радиациялық ахуалды сауықтыру-оңалту iс-шараларын дәйектеу.
Жұмыстың мақсаты – Алматы қаласы тұрғындарының радиациялық қауіпсіздігін және радиациялық қорғанысын қамтамасыз ету мәселелерін қарастыру.
Жұмыстың міндеті:
1) радиацияның шығу көздерін анықтау,
2) Алматы қаласы және республика аумағындағы атмосфералық гамма–аяны (экспозициялық доза қуатын) өлшеу,
3) жербеті қабатына радиоактивтік заттардың түсуінен болатын ласта-нуды қадағалау болып табылады.
1. «Қазақстан Республикасының 2004 – 2015 жылдарға арналған экология-лық қауіпсіздігі тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президен-тінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы № 1241 Жарлығы.
2. Джакишев М.Е. Радиоэкологическая обстановка на территории Республики Казахстан. – Алматы: Национальная атомная компания «Казатом-пром», 2001. – 30 с.
3. Экологическое состояние окружающей среды Республики Казахстан в 1995 году и меры по ее улучшению: Гос. докл. – Алматы: Министерство экологии и биоресурсов РК, 1996.
4. Республика Казахстан: Отчет по человеческому развитию. 1995. – Алматы: 1995.
5. http:// enrin.qrida.no/htmls/kazahst/soe2/soe/nav/rad/reason.html: Казахстан – Причины радиационного загрязнения.
6. Сычев Ю.Н. Безопасность жизнедеятельности в чрезвычайных ситуа-циях. – М.: Финансы и статистика, 2007. – 224 с.
7. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности. – Алматы: ВШП «Әділет», 2006. – 366 с.
8. Сергеев В.С. Безопасность жизнедеятельности. – М.: Высшая школа, 2007. – 410 с.
9. Мастрюков Б.С. Безопасность в чрезвычайных ситуациях. – М.: Изда-тельский центр «Академия», 2006. – 336 с.
10. Радиация. Дозы, эффекты, риск / Пер. с англ. – М.: Мир, 1988. – 320 с.
11. Козлов В. Ф. Справочник по радиационной безопасности. – М.: Энер-гоатомиздат, 1987. – 280 с.
12. Раздорожный А.А. Охрана труда и производственная безопасность. – М.: Издательство «Экзамен», 2007. – 510 с.
13. Хаббард Л. Рон. Все о радиациях. – М.: Издательство «Нью Эра», 1999. – 308 с.
14. Постник М.И. Защита населения и хозяйственных обьектов в чрезвы-чайных ситуациях. – Минск: Вышэйшая школа, 2003. – 472 с.
15. «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» Қазақстан Республи-касының 1998 жылғы 23 сәуiрдегi № 219 Заңы.
16. Радиациялық қауіпсіздік нормалары – 99 (СЕ 2.6.1.758 – 99).
17. Тіршілік қауіпсіздігі: Оқу құралы /Мемлекеттік тілге аударған Н.Ә. Жүнісбаев. – Алматы: ТЖ және АҚ республикалық курстары, 2005. – 240 б.
18. www.radiation.ru. ЛРК – 1. Азы науки о радиоактивности.
19. Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің санитарлық– гигиеналық талаптары (Қазақстан Республикасында 2003 жылдың маусымынан енгізілген).
20. Арустамов Э.А. Безопасность жизнедеятельности. – М.: Издательско – торговая корпорация «Дашков и Ко», 2005. – 496 с.
21. Белов С.В., Девисилов В.А., Козъяков А.Ф. Безопасность жизнедея-тельности. – М.: Высшая школа, 2004. – 360 с.
22. Құтқарушы: Оқу құралы. І кітап / Құрастырған С.К. Абдрахманов. – Алматы: ТЖ және АҚ республикалық курстары, 2008.–179 б.
23. Сапронов Ю.Г. Безопасность жизнедеятельности. – М.: Издательский центр «Академия», 2004. – 320 с.
24. Тіршілік қауіпсіздігі: Оқу құралы. ІІ кітап /Мемлекеттік тілге аударған Н.Ә. Жүнісбаев. – Алматы: ТЖ және АҚ республикалық курстары, 2005.–160 б.
25. Төтенше жағдайлар және азаматтық қорғаныс жөніндегі материалдар-дың ақпараттық - әдістемелік жинағы. № 4 (32) шығарылым, 2007. – 120 б.
26. Төтенше жағдайлар және азаматтық қорғаныс жөніндегі материалдар-дың ақпараттық - әдістемелік жинағы. № 1 (33) шығарылым, 2008. – 120 б.
27. Химия окружающей среды /Под ред. А.П. Цыганкова. – М.: Химия, 1982. – 670 с.
28. Фелленберг Г. Загрязнение природной среды. – М.: Мир, 1997.– 232 с.
29. Наставление гидрометеорологическим станциям и постам. Наблюде-ния за радиоактивным загрязнением природной среды / Под ред. П. Махонько. – Л.: Гидрометеоиздат, 1982. – 59 с.
30. Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Респуб-лики Казахстан за 2006 год. – Алматы: РГП «Казгидромет» Центр экологичес-кого мониторинга окружающей среды РК, 2006.
31. Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Респуб-лики Казахстан за 2007 год. – Алматы: РГП «Казгидромет» Центр экологичес-кого мониторинга окружающей среды РК, 2007.
2. Джакишев М.Е. Радиоэкологическая обстановка на территории Республики Казахстан. – Алматы: Национальная атомная компания «Казатом-пром», 2001. – 30 с.
3. Экологическое состояние окружающей среды Республики Казахстан в 1995 году и меры по ее улучшению: Гос. докл. – Алматы: Министерство экологии и биоресурсов РК, 1996.
4. Республика Казахстан: Отчет по человеческому развитию. 1995. – Алматы: 1995.
5. http:// enrin.qrida.no/htmls/kazahst/soe2/soe/nav/rad/reason.html: Казахстан – Причины радиационного загрязнения.
6. Сычев Ю.Н. Безопасность жизнедеятельности в чрезвычайных ситуа-циях. – М.: Финансы и статистика, 2007. – 224 с.
7. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности. – Алматы: ВШП «Әділет», 2006. – 366 с.
8. Сергеев В.С. Безопасность жизнедеятельности. – М.: Высшая школа, 2007. – 410 с.
9. Мастрюков Б.С. Безопасность в чрезвычайных ситуациях. – М.: Изда-тельский центр «Академия», 2006. – 336 с.
10. Радиация. Дозы, эффекты, риск / Пер. с англ. – М.: Мир, 1988. – 320 с.
11. Козлов В. Ф. Справочник по радиационной безопасности. – М.: Энер-гоатомиздат, 1987. – 280 с.
12. Раздорожный А.А. Охрана труда и производственная безопасность. – М.: Издательство «Экзамен», 2007. – 510 с.
13. Хаббард Л. Рон. Все о радиациях. – М.: Издательство «Нью Эра», 1999. – 308 с.
14. Постник М.И. Защита населения и хозяйственных обьектов в чрезвы-чайных ситуациях. – Минск: Вышэйшая школа, 2003. – 472 с.
15. «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» Қазақстан Республи-касының 1998 жылғы 23 сәуiрдегi № 219 Заңы.
16. Радиациялық қауіпсіздік нормалары – 99 (СЕ 2.6.1.758 – 99).
17. Тіршілік қауіпсіздігі: Оқу құралы /Мемлекеттік тілге аударған Н.Ә. Жүнісбаев. – Алматы: ТЖ және АҚ республикалық курстары, 2005. – 240 б.
18. www.radiation.ru. ЛРК – 1. Азы науки о радиоактивности.
19. Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің санитарлық– гигиеналық талаптары (Қазақстан Республикасында 2003 жылдың маусымынан енгізілген).
20. Арустамов Э.А. Безопасность жизнедеятельности. – М.: Издательско – торговая корпорация «Дашков и Ко», 2005. – 496 с.
21. Белов С.В., Девисилов В.А., Козъяков А.Ф. Безопасность жизнедея-тельности. – М.: Высшая школа, 2004. – 360 с.
22. Құтқарушы: Оқу құралы. І кітап / Құрастырған С.К. Абдрахманов. – Алматы: ТЖ және АҚ республикалық курстары, 2008.–179 б.
23. Сапронов Ю.Г. Безопасность жизнедеятельности. – М.: Издательский центр «Академия», 2004. – 320 с.
24. Тіршілік қауіпсіздігі: Оқу құралы. ІІ кітап /Мемлекеттік тілге аударған Н.Ә. Жүнісбаев. – Алматы: ТЖ және АҚ республикалық курстары, 2005.–160 б.
25. Төтенше жағдайлар және азаматтық қорғаныс жөніндегі материалдар-дың ақпараттық - әдістемелік жинағы. № 4 (32) шығарылым, 2007. – 120 б.
26. Төтенше жағдайлар және азаматтық қорғаныс жөніндегі материалдар-дың ақпараттық - әдістемелік жинағы. № 1 (33) шығарылым, 2008. – 120 б.
27. Химия окружающей среды /Под ред. А.П. Цыганкова. – М.: Химия, 1982. – 670 с.
28. Фелленберг Г. Загрязнение природной среды. – М.: Мир, 1997.– 232 с.
29. Наставление гидрометеорологическим станциям и постам. Наблюде-ния за радиоактивным загрязнением природной среды / Под ред. П. Махонько. – Л.: Гидрометеоиздат, 1982. – 59 с.
30. Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Респуб-лики Казахстан за 2006 год. – Алматы: РГП «Казгидромет» Центр экологичес-кого мониторинга окружающей среды РК, 2006.
31. Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Респуб-лики Казахстан за 2007 год. – Алматы: РГП «Казгидромет» Центр экологичес-кого мониторинга окружающей среды РК, 2007.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Қысқартылған 5
сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Негізгі бөлім 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы 7
қоршаған ортаның күйі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2. Радиация және өмір 12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1. Иондаушы сәулелену түрлері 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.2. Иондаушы сәулеленудің адамға әсері 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
3. Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылар көздері 22
... ... ... ... ... ..
3.1. Табиғи ластаушылар 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.1. Ғарыштық сәулелену 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.1.2. Жер радиациясы 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
..
3.2. Антропогендік ластаушылар 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
4. Радиациялық қауіпсіздік нормалары 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
4.1. Радиациялық қауіпсіздіктің санитарлық нормалары мен 29
ережелері
4.2. Радиациялық қауіпсіздік деңгейін бақылау әдістері 31
... ... ...
5. Халықты радиациядан қорғау шаралары 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5.1.Адамды радиациядан қорғаудың тәсілдері мен құралдары .. 33
5.2. Адамдардың радиацияға төзімділігін арттыру жолдары ... . 36
Жұмыстың әдістері мен нысандары 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
Эксперимент нәтижелері және оларды талдау 42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қорытынды 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
РШК – рұқсат етілген шектеулі концентрация
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
МАГАТЭ – атом энергетикасы халықаралық агенттігі
ҰАК – ұлттық атом компаниясы
ШМД – шектеулі мүмкін доза
МэВ – мега электрон – вольт
КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
Мт – мегатонна
АЭС – атом электр станциясы
РҚН –Радиациялық қауіпсіздік нормалары
СЕ – санитарлық ережелер
ЭЕМ – электрондық есептеуіш машина
МЕСТ – мемлекеттік стандарт
ҚФ – қорғаныш факторы
РЗ – радиоактивті зат
КІРІСПЕ
Халықтың радиоактивтi улануын және қоршаған ортаның ластану қаупiнiң
алдын алу үшiн: радиоактивтi ластану көздерiн түгендеу жөнiндегi жұмысты
аяқтау және табиғи радиактивтiлiктiң халықтың денсаулығына терiс әсерiн
зерттеудi қамтитын бағдарлама әзiрлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған
алаңдарды таңдау мен табиғи құрылыс материалдарын пайдалану кезiнде шектеу
шараларын қабылдау; ауыз судың табиғи көздерiнiң радиоактивтi ластануына
бақылау жүргiзу және мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн және
өздiгiнен ағатын гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және консервациялау
бағдарламасының шеңберiнде радионуклидтердiң жоғары құрамы бар
гидрогеологиялық ұңғымаларды жою; жоғары радиациялық сәуле алу қаупi туралы
халықты уақтылы хабардар ету жөнiнде шаралар әзiрлеу; уран өндiру
өнеркәсiбiнiң радиоактивтi үйiндiлерiн түгендеу және олардың қоршаған орта
мен халықтың денсаулығына әсерiн айқындау жөнiндегi жұмысты аяқтау қажет
[1].
Проблеманың кешендi шешiлуi радиоактивтi қалдықтарды өңдеу мен көму
жөнiнде мамандандырылған ұйым құруды қажет етеді.
Аталған iс-шараларды жүргiзудiң нәтижесi халықтың сәуле алуы мен
қоршаған ортаның радиоактивтiк ластануын төмендету болмақ.
Жұмыстың өзектілігі - ядролық сынақтар, радиоактивті ластаушы көздер
және өзге де факторлардың республика мен Алматы қаласы тұрғындарының
денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерi салдарын ескере отырып, радиациялық
ахуалды сауықтыру-оңалту iс-шараларын дәйектеу.
Жұмыстың мақсаты – Алматы қаласы тұрғындарының радиациялық
қауіпсіздігін және радиациялық қорғанысын қамтамасыз ету мәселелерін
қарастыру.
Жұмыстың міндеті:
1) радиацияның шығу көздерін анықтау,
2) Алматы қаласы және республика аумағындағы атмосфералық гамма–аяны
(экспозициялық доза қуатын) өлшеу,
3) жербеті қабатына радиоактивтік заттардың түсуінен болатын ласта-
нуды қадағалау болып табылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы қоршаған ортаның
күйі
Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының
қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк
проблемалары оларды жаhандық ұлттық және жергiлiктi ретiнде шешудiң
маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың
халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан
айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және
ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда [1].
Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын кеңiнен
игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын ұлғайтады.
Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы
экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болды.
Теңiздiң Қазақстандық секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде
баса игеру елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi.
Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк
конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың өңiрлiк стратегиясы Каспий
теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспий маңы елдерiнiң
Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-шараларға қатысты өзара
ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын айқындайды.
Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк
бағдарламасында теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне залал келтiрместен
көмiрсутегiн өндiрудiң мүмкiн болатын шекті деңгейiн айқындау жөнiндегi
арнаулы зерттеулерді жүргізу, геодинамикалық мониторингтi iске асыру, иесiз
мұнай ұңғымаларын және басқа да байырғы ластануларды жою, iлеспе газды
алауларда жағуды және мұнай құбырлары мен радиоактивтi ластанған
жабдықтарды рұқсат алынбай көмудi тоқтату жөнiнде шаралар қабылдау
көзделуде.
Зерттеулер нәтижесi Каспий қорық аймағын аймақтарға бөлудi қоса
алғанда, теңiздегi экологиялық қауiпсiз шаруашылық қызметiн қамтамасыз
ететiн нақты нормативтiк экологиялық талаптар әзiрлеу болуы тиiс.
Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде иесiз тұрған объектiлер:
мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішiнде
радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер болып
табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды суларды жинақтауыштар жатады.
Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтiк үйiндiлерiн жою
жөнiндегi бағдарлама мен иесiз мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн
гидрогеологиялық ұңғымаларды жою жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда.
Алайда, бұл бағдарламалар байырғы ластанулардың барлық түрлерiн толық
қамтымайды. Сондықтан, байырғы ластануларды жою жөнiнде бағдарлама
әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған
ортаға олардың әсерiн бағалай отырып, кезең-кезеңмен байырғы ластанулардың
барлық объектiлерiне толық түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай
объектiлердi жою жөнiндегi жұмысты бастау көзделуде.
Жаңа ластанулардың туындауына жол бермеу мақсатында олардың пайда
болуын болдырмайтын құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктердi әзiрлеу
және енгiзу қажет.
Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су
объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты радиоактивті ластау, қауiптi
технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шектес
жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи кешендердi сақтау мәселелерi
жатады.
Трансшекаралық экологиялық проблемалар елдiң экологиялық қауiп-
сiздiгiне нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық
шарттар шеңберiнде көршiлес мемлекеттердiң бiрлескен iс-қимылдарымен
қамтамасыз етiледi.
2003 жылдың басында Қазақстан радиациялық қауiптi қалдықтарды
трансшекаралық тасымалдау мен оларды аулаққа шығаруды бақылау туралы Базель
конвенциясына қосылды, бұл радиациялық қауiптi қалдықтарды декларациялау
жөнiндегi жаңа кеден ережелерiн белгiлеуге және кейiннен олардың қайталама
шикiзат пен өнiм түрiнде республика аумағына олардың қайтадан түсуiн
болдырмауға мүмкiндiк бередi.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ
полигоны және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен
және құлайтын бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен
тiкелей жақын жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар
нақты экологиялық қауiп төндiредi.
Қазiргi уақытта "Қазақстан Республикасы аумағының зымыран-ғарыш
қызметiмен байланысты учаскелерiнiң экологиялық жай-күйiнiң мониторингi"
бюджеттiк бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 29
желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минералдық-шикiзаттық
кешенi ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасы
шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарын кешендi гидрогеологиялық
және геоэкологиялық зерттеулер басталды.
Радиоактивтi ластану Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiгiне елеулi
нақтылы қатер төндiредi, олардың көздерi мынадай негiзгi топтарға бөлiнедi:
табиғи радиактивті көздер (ғарыштық, күн сәулесі, жер қойнауындағы пайдалы
қазбалар); уран өндіруші және өңдеуші кәсіпорындар;урандық емес өндіруші
кәсіпорындар; жұмыс iстемей тұрған уран өндiрушi және уран өңдеушi
кәсiпорындардың қалдықтары (уран кен орындардың үйiндiлерi, өздiгiнен
төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң
бөлшектелген жабдығы); ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар;
мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары; өнеркәсіптік және
зерттеулік атом реакторлары; ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi
нәтижесiнде пайда болған қалдық-тар мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы
сәулеленудiң пайдаланудан шыққан көздерi); изотоптарды пайдалатын
медициналық және техникалық аспаптар мен жабдықтар (1-сурет).
1- сурет. Қазақстан аумағындағы радиоактивті көздер.
Қоршаған ортадағы радиациялық ахуалды табиғи радиациялық ая мен
адамның шаруашылық әрекетінің негізінде жасалған нысандардан бөлінетін
жасанды сәулелену құрайды. Қазақстан аумағында табиғи аядан сәуле алу
айтарлықтай және ол шамамен 310 мбэр мөлшерінде. Сонымен бірге адам
медицинадан қосымша 110 мбэр сәуле алады. Сонда қалыпты табиғи мен жасанды
сәулеленудің жалпы дозасы Қазақстанда бір адамға шаққанда орта есеппен 420
мбэр болады, бұл әлемдік деңгейден 1,5 есе көп. Егер осы қалыпты ая
дозасына радиоактивті ластаушылар көзінен мүмкін болатын 100 мбэр дозаны
қосатын болсақ, онда ол өте қауіпті болмақ [2].
Қазақстанда табиғи радиактивтiлiктiң жоғары деңгейiн беретiн уран
берушi алты iрi: Солтүстік Қазақстан, Бетпақдала – Шу – Іле, Шу – Сарысу,
Іле, Сырдария, Каспий маңы геологиялық өңiрі, көптеген шағын кен орындары
мен уран байқалатын кенiштер, радиоактивті су көздері, уран өндiрушi
кәсiпорын-дар мен ядролық жарылыстар жасалған жерлерде шоғырланған
қалдықтар бар.
Қазақстан аумағының 30%-iнде адам денсаулығына айтарлықтай қауiп
төндiретiн табиғи радиактивтi газ - радонның жоғары бөлiнуiнiң ықтимал мүм-
кiндiгi орын алған. Радионуклидтермен ластанған суды ауыз су мен шаруашылық
мұқтаждықтар үшiн пайдалану қауiптi болып табылады. Оңтүстік Қазақстан
облысындағы Созақ ауданында жүргізілген зерттеулер 250 өздігінен ағатын
ұңғымаларды анықтады. Олардың ішіндегі радий мен уран мөлшері жоғары 40 –
қа жуығы ауыз су мен шаруашылық қажетіне пайдаланылған. Уран мен радийдің
концентрациясы шектеулі мүмкін концентрациядан (РШК) 10 – 100 есе асып
түскен [2].
1994 жылы Қазақстанда әртүрлі ғимараттардағы радон концентрациясы-ның
(меншікті активтілігінің) оның жер қыртысынан бөлініп шығу дәрежесіне
байланыстылығын зерттеу басталды. Осының негізінде радонның шығу аумақ-
тарын аудандастыру картасын жасау көзделген. Қазіргі кезде барлық ғимарат-
тарындағы радонның концентрациясы өте жоғары болып келетін (0,2 кБкм3
нормасы кезінде 4 кБкм3–ті құраған) Арықбалық, Сарытүбек (Ақмола облысы)
елді мекендері анықталды [3].
Қазақстан Республикасында ядролық сынақтар үш полигонда: Семей, Атырау
облыстарында (Азғыр) және Батыс Қазақстанда (Капустин Яр) жүргі-зілді.
Әлемде ядролық қаруды сынау мақсатында барлығы екі мыңнан астам ядролық
жарылыстар (атмосферада, жер астында, су астында) жасалды, оның 490 – ы (
26 жерүсті, 90 атмосфералық, 374 жерасты) Қазақстанда жүргізілді. Жер
бетінде жүргізілген 26 ядролық жарылыстың нәтижесінде республика
аумағындағы атмосфераға жалпы активтілігі 45 млн Ки радионуклидтердің
орасан көп мөлшері тасталды. Осының негізінде 190 мыңдай адам 0,5 Зв (50
бэр) және одан да жоғары сәуле дозасын алды [4].
Қазіргі кезде Семей полигоны аумағында жасанды изотоптардың – цезий –
137, стронций – 90, европий – 152, 155, америций – 241, плутоний – 239,240,
кобальт – 60 таралуы байқалуда. Бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық
орталығы сарапшыларының АҚШ, Россия, Франция, МАГАТЭ ғалымдары мен
мамандарымен бірлесе жүргізген бағамы бойынша полигон тіршілігіне үлкен
қатер төндіріп тұр [5].
Лира, Галит, Сай–Утес полигондарында жүргізілген сынақтар осы
күнге дейін айтылмай келді. Лира алаңшасында Қарашығанақ қазба орнының
конденсатын сақтау мақсатында 700–900 м тереңдікте, көлемі 45–66 мың м3
алты қуыс жасалған. Олардың төртеуінің көлемі конденсатпен 10 – 75 % ғана
толтырылған. Галит алаңшасында осындай мақсатта тасты тұз массивтерінде
17 жарылыс, Сай–Утес полигонында 3 жарылыс жасалды. Бұлардан басқа жер
қыртысының геологиялық құрылымын зерттеу үшін Меридиан, Регион,
Батолит бағдарламалары бойынша 6 жарылыс жүргізілді. Сонымен бірге Алматы
мен Батыс Қазақстан облыстарында мөлшері 5600 м2 болатын радиоактивті
ластану аумағы анықталды.
Ядролық полигондардың ортаактивті қалдықтарының көлемі – радиоак-
тивтілігі 12,9 млн Ки құрайтын 6,5 млн т, төменактивті қалдықтар көлемі –
радиоактивтілігі 11,6 мың Ки құрайтын 5,8 млн т деп бағалануда [2].
Қазақстан Республикасы аумағында бес ядролық реактор бар. Бір
энергетикалық реактор – Ақтауда, үш зерттеулік реактор – Семей полигонында,
және бір зерттеулік реактор Алматыда орналасқан. Ақтаудағы БН – 350 энерге-
тикалық реакторында төмен – және ортаактивті 9000 м3 қатты мен сұйық
қалдықтар жинақталған. Олардың едәуір мөлшері осы реакторды демонтаждау
кезінде пайда болуы мүмкін.
Ядролық реакторлар қоршаған ортаға активтілігі 421 мың Ки болатын 14,5
мың т төмен – және ортаактивті қалдықтарды, активтілігі 1,9 млн Ки болатын
450 т жоғарыактивті қалдықтарды тастайды [2].
Соңғы деректер бойынша республика аумағында изотоптарды пайдала-натын
100 мыңға жуық көздер белгілі. Қазақстанның кәсiпорындарында ион-даушы
сәулелердiң пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздерi бар және
радиациялық зерттеу барысында 16-сы адам үшiн аса қауiптi болған 700-ден
астам бақылаусыз көздер анықталып, жойылды [1].
1999 жылы Шығыс Қазақстан облыстық басқармасында есепке алынбаған 2162
радиоизотоптық түтін туралы белгі бергіштердегі иондаушы сәулелену көздері
анықталды. Олардың 2146 – ы плутоний – 239 – дың ампулдық көзі екені
белгілі болып, 1444 – і жойылды [5].
Изотоптық өнімдер қалдығының жалпы радиоактивтілігі 32,4 мың Ки
құрайды деп бағалануда [2].
Қазақстандағы әлемдегі қордың ¼ бөлігін құрайтын уран - өнеркәсіптік
мақсатта өндірілетін негізгі радиоактивті элемент. Бұрынғы Кеңес Одағының
әскери - өнеркәсіптік кешені республика аумағында 80 мың т – дан астам
уран өндірді. Қазіргі кезде сол кәсіпорындардан тек бесеуі ғана жұмыс
істейді. Оның төртеуі – Орталық, Далалық, Алтыншы руда басқармасы мен Үлбі
металлур-гиялық зауыты Қазатомпром ҰАК – ының құрамына кіреді. Бесіншісі
– Степ-ногорск қаласындағы Тың тау – химиялық комбинаты. Бұларға қарағанда
радиациялық ластану тоқтатылған немесе қараусыз қалған нысандардан едәуір
мөлшерде болуы ықтимал. Мұндай нысандардың саны Қазақстан аумағында жүзден
асып жығылады. Бұлардың қатарына Ақтау қаласындағы Каспий тау –
металлургиялық комбинаты, Ақмола облысындағы Қосашы мен Маныбай руд-
никтері, Балқаш маңы аумағындағы Ботабұрым мен Қордай рудниктері жатады.
Қараусыз қалған осы 100 – ден аса нысанның радиациялық доза қуаты деңгейі
РШК–дан 50 есе асып түседі. Концентрациясы РШК–дан асып түсетін радио-
нуклидтердің аэрозолі 10 км – ден алыс қашықтыққа таралуы мүмкін.
Уран өнеркәсібі қызметінің радиоактивті қалдықтарының жалпы көлемі
Қазақстан бойынша жалпы активтілігі 251 мың Ки болатын 223 млн т–ны құрайды
[2].
Қазақстан аумағындағы урандық емес өнеркәсіптің радиациялық қауіпті
кәсіпорындарына мұнай мен көмір өндіруші кәсіпорындар жатады. Маңғыстау мен
Атырау облыстарында мұнай өндіру саласының қарқынды дамуы мұнай өндіру
учаскелері мен олармен қатарлас аудандардың техногендік радиоактивті
ластануына әкелді, кризистік жағдайлар аймағы тіркелді. Осы облыстардың 100
мың адамды қамтитын 12 қаласы мен елді мекендеріне радиоактивті қауіп
төніп тұр. Қазіргі уақытта мұнай өндіруші 22 аса ірі қазба орындарында
радио-активті сәулелену қуаты 100–ден 17000 мкрсағатқа дейін болатын 267
радио-активті ластану учаскелері анықталды [5].
Кейбір көмір қазу орындарында көмір қабаттарының қышқылданған жоғары
бөліктерінің урандық минерализациялануы бар. Мысал ретінде Жамбыл
облысындағы Құланды қазба орнын, Алматы облысындағы Ойқарағай қазба орнын
келтіруге болады, мұнда 20 мың м3 радиоактивті көмір жиналған. Мұндай
көмірді жаққанда, оның күлінің радиоактивтілігі 5 – 6 есе артады.
Радиоактивтік ластану мұнай мен көмір өндіруден басқа, фосфорит, қара,
түсті және бағалы металл өндіру кезінде де болады. Аэрогаммаспектрометрлік
түсіру нәтижесінде Семей, Тараз, Шымкент қалалары мен Ақмола облысының
санитарлық – қорғаныш аймағында металлургиялық, химиялық және тау – руда
кәсіпорындарының радиоактивті қалдықтары тіркелген.
Урандық емес өнеркәсібі қызметінің радиоактивті қалдықтарының жалпы
көлемі республика аумағында активтілігі 133 мың Ки болатын 2362 мың т–ны
құрайды [2].
Қорыта келгенде Республикамыздың радиациялық ахуалын жақсы деп айта
алмаймыз. Жоғары табиғи қалыпты аяға радионуклидтердің әлеуетті қауіпті
көздері өз үлесін қосуда. Сонымен жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы
аумағындағы радиоактивті қалдықтардың жалпы мөлшері активтілігі 15,5 млн Ки
болатын 237 млн тоннаны құрап отыр. Салыстыратын болсақ, Чернобыль авариясы
кезінде радиоактивті лақтырылымдар 50 – 55 млн Ки болды. Сонда республика
аумағындағы радиоактивті қалдықтар Чернобыль-дің үштен бірін құрайды деген
сөз. Тек бұл қалдықтар республиканың едәуір үлкен аумағында шашырап жатыр.
Қазатомпром Ұлттық атом компаниясының есептеулері бойынша,
республикамыздың мұндай радиоэкологиялық ахуалын сауықтыру үшін шамамен
1110 млн АҚШ доллары қажет [2].
2. Радиация және өмір
Радиация дегеніміз белгілі бір нәрсенің центрден шеңберге қарай сәуле
тәріздес таралуы.
Радиацияның бірнеше түрлері бар, бірақ біздің сезім мүшелеріміз оларды
жарық пен жылуды сезінгеніміз сияқты сезіне алмайды. Адам радиациясы жоқ
жерде өмір сүрмейді десе де болады. Радиоактивті сәулеленудің мутация
туғызу қабілеті биологиялық түрлердің үздіксіз эволюциясының негізгі себебі
ретінде есептеледі. Биологтардың пайымдауы бойынша, Жер бетінде тіршілік
пайда болған бері 1 млрд – қа жуық тірі ағзалар дамыды. Қазіргі кезде,
түрліше бағамдар бойынша, флора мен фаунаның 2–ден 15 млн–ға дейін түрі
қалды [6]. Радиацияның әсерінсіз біздің планетамызда тіршіліктің мұншама
алуан түрлігі болмас еді. Радиациялық аяның (фонның) болуы – Жердегі
тіршіліктің міндетті шарттарының бірі, радиация жарық пен жылу сияқты
тіршілікке қажет нәрсе. Радиациялық ая шамалы артқанда адам ағзасындағы зат
алмасу біршама жақсарады, ал радиациялық аяның төмендеуі тірі ағзалардың
өсуі мен дамуын 30 – 50 % - ға баяулатады. Нөлдік радиация кезінде
өсімдік тұқымдары өніп шығуын, тірі ағзалар көбеюін тоқтатады. Сондықтан
радиофобияға – радиа-циядан қорқынышқа бой алдырудың қажеті жоқ. Бірақ,
радиацияның жоғары деңгейінің қандай қатер әкелетінін, оған жол бермеудің
жолдарын, қажет болған жағдайда радиациялық қауіпті жағдайларда тірі қалуды
білген жөн.
Табиғи радиация – адамның тіршілік ету ортасының табиғи компоненті.
Шартты түрде радиациялық сәулеленуді иондаушы және иондаушы емес деп
ажыратады. Иондаушы емес сәулелену дегеніміз жарық, радиотолқындар, Күннің
радиоактивті жылуы. Радиацияның бұл түрі адам ағзасына айтарлықтай әсер ете
қоймайды, бірақ оның жоғары қарқындылығы зиянды әсер туғызуы мүмкін.
Радиация тірі ағза молекулаларының химиялық байланысын бұзатын болса, онда
ол иондаушы радиация деп аталады. Иондаушы радиацияны қарапайымдылық үшін
жай радиация деп, ал оның мөлшерлік сипаттамасын –доза деп атайды.
Радиоактивтілік – кейбір химиялық элементтер (уран, торий, радий,
калифорний және т.б.) атомы ядроларының, олардың атомдық нөмірі мен
массалық санының өзгеруіне әкелетін, өздігінен түрленуі (ыдырауы). Мұндай
элементтерді радиоактивті элементтер деп атайды.
Радиоактивті заттар жартылай ыдырау кезеңімен өлшенетін қатаң белгілі
жылдамдықпен, яғни бүкіл атомдардың жартысы ыдырайтын уақытпен ыдырайды.
Радиоактивті ыдырауды тоқтату мүмкін емес, әрі оның иондаушы сәулеленуді
бөлуі қатар жүреді. Жартылай ыдыраудың бір кезеңіне тең уақыт ішінде әрбір
100 атомның 50 атомы өзгеріссіз қалады, ал келесі осындай уақыт ішінде –
олардың 25 – і ыдырайды, осылайша экспоненциалды заң бойынша жалғаса
береді. Мысалы, уран – 238 – дің жартылай ыдырау кезеңі 4,47 млрд жылға,
көміртегі – 14 – тікі – 5730 жылға, радий – 223 – тікі – 11,43 күнге,
күкірт – 38 – дікі – 2 сағат 52 минутқа тең, ал протактиний – 234 – кі –
бір мин-уттан сәл ғана үлкен болып келеді [7].
2.1. Иондаушы сәулелену түрлері
Иондаушы сәулелену деп ортамен әрекеттесуінің негізінде әртүрлі
белгідегі электр зарядтарын түзетін сәулеленуді айтады. Иондаушы сәулелену
бөлшектерінің энергиясын жүйеден тыс бірліктермен – электрон – вольттермен
өлшейді (эВ).
1 эВ = 1,6 ∙10 -19 Дж .
Иондаушы сәулелену көздері техникада, химияда, медицинада, ауыл
шаруашылығында және басқа да салаларда пайдаланылады, мысалы топы-рақтың
тығыздығын өлшеу, газ құбырларынан тамшылауды анықтау, пісірме-леу
жапсарларын тексеру, табақ, құбыр және өзектердің қалыңдығын өлшеу,
маталарды антистатикалық өңдеу, пластмассаларды полимерлеу, қатерлі ісік-
терді радиациялық емдеу кезінде қолданылады.
Иондаушы сәулеленуді корпускулярлық және фотондық деп екі түрге
жіктейді (2-сурет).
Корпускулярлық иондаушы сәулелену – радиоактивтік ыдырау, ядролық
түрлену кезінде немесе үдеткіштерде түзілетін, тыныштықтағы массасы нөлден
бөлек элементарлық бөлшектердің ағыны. Мұндай сәулеленуге альфа–бөлшек-тер
(α–сәулелену) және бета–бөлшектер (ß – сәулелену), нейтрондар (n), про-
тондар (p) және т.б. жатады.
Альфа–бөлшектер (α–сәулелену) дегеніміз гелий атомдарының оң заряд-
талған ядролары. Альфа–бөлшектердің энергиясы 4 – 8,8 МэВ,түзу сызықты
қозғалыс жылдамдығы - 20000 кмс. Иондаушы қабілеті өте жоғары (254000
жұпқа дейін) [8].
Бета–бөлшектер (ß–сәулелену) – радиоактивті элементтердің бета – ыды-
рауы кезінде олардың ядролары бөлетін электрондар немесе позитрондар ағыны.
Бета–бөлшектердің альфа–бөлшектерге қарағанда өткіш қабілеті 100 есе
жоғары, иондаушы қабілеті төмен, ал массасы ондаған мың есе аз. Бета–бөл-
шектердің максималды энергиясы 13,5 МэВ, жылдамдығы жарық жылдамды-ғына
жақын. Қазіргі кезде 900 – ға жуық ß–радиоактивті изотоптар анықталып отыр
[9].
Нейтрондық сәулелену – кейбір ядролық реакциялар кезінде (уран мен
плутоний ядроларының бөліну кезінде) атом ядроларынан бөлінетін бейтарап
бөлшектердің ағыны. Нейтрондық сәулеленудің айрықша ерекшелігі – тұрақты
элементтер атомдарын радиоактивті изотоптарға айналдыру қабілеті, бұл
нейтрондық сәулеленудің қауіптілігін күрт өсіреді. Нейтронның массасы α–бөл-
шектердің массасынан шамамен 4 еседей аз. Энергиясына байланысты баяу
нейтрондар (энергиясы 1 КэВ – тен төмен), аралық энергия нейтрондары
(энергиясы 1 – ден 500 КэВ – ке дейін) және жылдам нейтрондар (энергиясы
500 КэВ – тен 20 МэВ – ке дейін) деп бөледі.
Позитрондық сәулелену ß – сәулеленуден тек қана зарядының оң белгі-
сімен ғана ерекшеленеді.
Фотондық сәулелену – вакуумда 300000 кмс тұрақты жылдамдықпен
таралатын электромагниттік тербелістер ағыны. Фотондық сәулеленуге гамма –
сәулелену (γ – сәулелену), сипаттамалық, тежеулік және рентгендік сәулелену-
лер жатады.
2-сурет. Иондаушы сәулелену жіктелімі.
γ – сәулелену электромагниттік сәулеленуге жатады және жарық
жылдамдығымен таралатын энергия кванттары ағынын құрайды. γ – сәулелену
адам денесі және басқа да материалдар арқылы еркін өтеді, ол сондай – ақ
өзі өткен ортада қосымша әрі шашыраңқы сәулелену туғызуы мүмкін.
Сипаттамалық сәулелену атом электрондарының энергетикалық күйінің
өзгеруі кезінде пайда болады. Мұндай сәулеленудің энергиясы 1 МэВ – тен
аспайды.
Тежеулік сәулелену зарядталған бөлшектердің кинетикалық энергия-сының
азаюы нәтижесінде түзіледі.
Рентгендік сәулелену – затты электрондар ағынымен соққылау кезінде
пайда болатын, жиілігі жоғары және ұзындығы қысқа толқындардың электро-
магниттік сәулеленуі. Ерекше қасиеті –үлкен өткіш қабілеттілігінде. Шығу
көзі рент-гендік түтіктерде, электрондық микроскоптарда, қуатты
генераторларда, түзет-кіш лампаларда, электрондық – сәулелік түтіктерде,
т.б. түзілуі мүмкін.
Сәулеленудің барлық түрлері иондаушы және өткіш қабілеттіліктерімен
сипатталады.
Сәулеленудің иондаушы қабілеттілігі меншікті ионизациямен, яғни
бөлшектің орта массасы көлемінің бірлігінде немесе жүріс жолы ұзындығының
бірлігінде түзетін иондар жұбы санымен анықталады. Әртүрлі сәулеленудің
иондаушы қабілеттілігі де түрліше болып келеді.
Сәулеленудің өткіш қабілеттілігі жүріс жолының шамасымен анықта-лады.
Жүріс жолы дегеніміз белгілі бір ықпалдаус кезінде бөлшектің затта немесе
ортада толық тоқтағанға дейінгі жүріп өткен қашықтық.
Сәулеленудің әр түрі түрліше энергия мөлшерін бөліп шығарады, әрі
өткіш қабілеттіліктері де әрқилы, сондықтан олар тірі ағза ұлпаларына
әртүрлі әсер етеді (3 - сурет) [10].
α–бөлшектердің иондаушы қабілеттілігі жоғары, бірақ өткіш
қабілеттілігі төмен.
3–сурет. Сәулеленудің үш түрі және олардың өткіш қабілеті.
ß – сәулеленудің иондаушы қабілеттілігі айтарлықтай төмен, ал өткіш
қабілеттілігі өте жоғары.
Фотондық сәулеленулердің иондаушы қабілеттіліктері өте төмен, ал өткіш
қабілеттіліктері өте жоғары болып келеді. Энергиясының жоғарылығы (0,01 – 3
МэВ) және толқын ұзындығының қысқалығы γ – кванттардың (γ – сәу-леленудің)
үлкен өткіш қабілеттілігіне айтарлықтай септігін тигізеді. γ – квант-тар
электрлік және магниттік өрістерде ауытқымайды. Жарық жылдамдығымен
таралатын γ – кванттар ауада жұтылмайды, оны тек қана қалың қорғасын немесе
бетон қабат қана ұстай алады.Олардың ағынының әлсіреуі γ – квант пен жұту
материалының энергиясына байланысты. γ – сәулеленудің қарқындылы-ғын
түрліше заттармен әлсірету жартылай әлсірету қабатының шамасымен
сипатталады (Кесте – 1). Бұл заттардан өту кезінде γ – сәулеленудің
қарқынды-лығы екі есе азаяды [11]. γ – сәулеленудің жоғары өткіш
қабілеттілігі оны ішкі, сондай – ақ сыртқы сәуле алу кезінде де өте қауіпті
етеді.
1 – кесте. γ – сәулеленуді жартылай әлсірету қабатының шамасы
γ – сәулелену Жартылай әлсірету қабатының шамасы
энергиясы, МэВ
Ауа, м Алюминий, см Қорғасын, см
0,5 60 3,2 0,4
1,0 85 4,4 1,0
2,0 120 1,4 1,4
Өлшем бірліктері: активтілік бірлігі ретінде француз ғалымы А.
Беккерельдің құрметіне байланысты беккерель (Бк) қабылданған. 1 Бк бір
секундтағы бір ядролық түрленуге тең [12]. Активтілікті көбінесе жүйеден
тыс бірлік – кюримен (Ки) өлшейді.
1 Кu= 3,7.1010Бк
Экспозициялық доза (Х) дегеніміз аз көлемдегі құрғақ атмосфералық
ауада түзілетін бір белгідегі иондардың толық зарядының (dQ) осы көлемдегі
ауа массасына (dm) қатынасы:
Х= dQdm, Kлкг
Техникада экспозициялық дозаны рентген арқылы да (Р) өлшейді:
1 P = 2,58 ∙ 10-4 Клкг.
Сәулеленудің сіңірілген дозасы (D) деп белгілі бір элементарлық көлем-
дегі затқа берілген сәулеленудің орташа энергиясының (de) осы көлемдегі
заттың массасына (dm) қатынасын айтады:
D = de dm , Джкг. (3)
Сіңірілген дозаның өлшем бірлігін физик Грейдің құрметіне байланысты
грей (Гр) деп атайды:
1 Гр = 1 Джкг .
Сондай – ақ өлшем бірлігі ретінде рад қолданылады:
1 рад = 0,01 Гр.
Сіңірілген дозаның шамасы сәулеленудің қасиеттерімен қатар сіңіруші
заттың қасиеттеріне де тәуелді. Әртүрлі сәулеленудің бірдей дозасы тірі
ағзада түрліше биологиялық әсер туғызады. Алайда сіңірілген дозаның мөлшері
бір-дейлігі кезінде альфа –, бета – және гамма – сәулеленудің едәуір
қауіпті екен-дігі ескерілмейді, сондықтан әртүрлі сәулеленудің адам
ағзасының түрліше мүшелеріне ықпал ететін әсерін анықтау үшін
эквивалентті және эффективті дозалар түсінігі енгізілген.
Эквивалентті доза (H) – мүшедегі немесе ұлпадағы сіңірілген дозаның
сәулеленудің осы түрінің ағза мүшесін немесе ұлпасын зақымдау қабілетін
көрсететін коэффициентке көбейтіндісі:
HT, R = DT, R ∙ WR , (4)
бұнда
DT,R – мүшедегі (R) немесе ұлпадағы (Т) орташа сіңірілген сәулелену
дозасы;W – сәулеленудің ағза мүшесін немесе ұлпасын зақымдау қабілетін
көрсететін коэффициент.
Эквивалентті дозаның өлшем бірлігі ретінде швед радиологы Рольф
Зиверттің құрметіне байланысты зиверт (Зв) қабылданған:
1Зв = 1 Джкг .
Сонымен бірге кейде эквивалентті дозаның өлшем бірлігі ретінде бэр
(рад – тың биологиялық эквиваленті) қолданылады:
1 бэр = 0,01 Зв .
Эффективті доза (Е) дегеніміз адамның бүкіл денесінің және оның
жекелеген мүшелерінің радиосезімталдығын ескере отырып, сәуле алуының
кейіннен шығу зардабының ықтималдығын көрсететін өлшем ретінде
пайдаланылатын шама. Оны мүшедегі немесе ұлпадағы (H t,T) эквивалентті
дозаның осы мүше немесе ұлпаның зақымдану қабілетін көрсететін (WT)
коэффициентке көбейтінділерін қосу арқылы табады:
E = Σ H t,T ∙ WT , (5)
бұнда
H t,T – (t) уақыт ішіндегі (Т) мүшедегі немесе ұлпадағы эквивалентті
доза;
WT – (Т) мүшенің немесе ұлпаның зақымдану қабілетін көрсететін
коэффициент.
Бұл коэффициентті мынадай мүшелер мен ұлпалар үшін былай қабылдайды:
гонада – 0,20; жұлын, өкпе, асқазан – 0,12; бауыр, қалқанша без,
несеп жолы – 0,05; тері және сүйек беттері жасушалары – 0,01; қалған
мүшелер мен ұлпалар – 0,05 [12].
Эффективті доза зивертпен (Зв) өлшенеді.
2.2. Иондаушы сәулеленудің адамға әсері
Адамдардың радиациямен зақымдануы ядролық жарылыс кезіндегі өткіш
радиация және аумақтың радиоактивті ластануынан болады (4-сурет).
4-сурет. Адамның радиациямен зақымдану түрлері
Өткіш радиация – ядролық жарылыс аймағынан жан – жаққа бірнеше секунд
ішінде таралатын гамма – сәулелер мен нейтрондардың ағыны.
Радиоактивтік ластану – жарылыс бұлтынан радиоактивті заттардың орасан
мөлшерде түсу нәтижесі. Олар жер бетіне түскен соң, радиоактивті із деп
аталатын ластану аумағын түзеді.
Жасанды (антропогендік) мен табиғи радиоактивтік сәулеленулердің
табиғи сипаты ұқсас келеді және олар адам денсаулығына зиянды әсер етуі
мүмкін.
Иондаушы сәулеленудің адам ағзасына әсер етуінің негізінде
ұлпаларда күрделі физикалық және биологиялық процестер жүруі мүмкін. Тірі
ұлпаның иондану нәтижесінде оның молекулярлық байланысы үзіледі,
қосылыстардың химиялық құрылымы өзгереді, бұл жасушалардың өліміне әкеліп
соғады.
Иондаушы сәулеленудің биологиялық зардаптарының қалыптасуына
биологиялық ұлпа массасының 60 – 70% - ын құрайтын судың радиолизінен
болатын өнімдер ерекше роль атқарады. Суға иондаушы сәулелену әсер еткенде
Н пен ОН еркін радикалдары, ал оттегі қатысатын болса – күшті қышқылдау-
шылар ретінде саналатын гидропероксидтің (НО2) еркін радикалы мен сутегінің
пероксиді (Н2О2) түзіледі. Радиолиз өнімдері ұлпаның молекулаларымен
химиялық реакцияға түседі де, сау ағзаға тән емес қосылыстар түзеді. Бұл
жекелеген функциялардың немесе жүйелердің, сондай – ақ бүкіл ағза тіршілігі-
нің бұзылуына әкеп соғады.
Биологиялық процестердің бұзылуы қайтымды немесе қайтымсыз болуы
мүмкін. Қайтымды бұзылу кезінде сәулеленген ұлпа жасушаларының қалыпты
жұмысы қалпына келеді, ал қайтымсыз бұзылу кезінде жекелеген мүшелер немесе
бүкіл ағза зақымданады да сәуле ауруын туғызады.
Иондаушы сәулелену ағзада биологиялық өзгерістерді сыртқы сәуле алу
(сәулелену көзі ағзадан тыс жерде) кезінде де, ішкі сәуле алу (радиоактивті
заттар ағзаға пероральдік немесе ингаляциялық жолмен енеді) кезінде де
туғызады.
Сәуле ауруының екі формасы болады: ауыр және созылмалы.
Сәуле ауруының ауыр формасы қысқа уақыт аралығында үлкен дозалы сәуле
алу нәтижесінде болады. 1000 бэр доза кезінде, ағзаның зақымдануы лездік
(сәуле алу өлімі) болады. Сәуле ауруының ауыр формасы радионук-лидтердің
көп мөлшерінің ағзаға енуінен де болуы мүмкін.
Созылмалы зақымданулар РШК-дан асатын дозамен жүйелі түрде сәуле
алудың нәтижесінде болады.
Сәуле алған адамның денсаулығы күйін тікелей өзгертетін әсерлер
соматикалық, ал оның ұрпағында білінетін әсерлер генетикалық (тұқым
қуалаушылық) деп аталады.
Иондаушы сәулеленудің биологиялық әсері дозаның жалпы мөлшері мен әсер
ету уақытына, сәулелену түріне, сәуле алған беттің өлшеміне және адамның
жеке қасиеттеріне байланысты келеді.
Ағзаның биологиялық ұлпаларының сәуле алу дозасына байланысты сәуле
ауруын төрт дәрежеге жіктейді (5 - сурет) [6].
5 –сурет. Адамның сәуле алуының негізінде ауруының дәрежелері
1 – дәрежелі сәуле ауруы (жеңіл) 150 – 200 рад сәулелену дозасы
кезінде өрбиді. Жасырын мерзімі – 2 – 3 апта, бұдан кейін әлсіздік, лоқсу,
бастың айналуы, температураның жиі көтерілуі пайда болады. Қанда ақ
түйіршіктердің (лейкоциттердің) мөлшері азаяды. 1 – дәрежелі сәуле ауруын
емдеуге болады.
2 – дәрежелі сәуле ауруы (орташа) 250 – 400 рад сәулелену дозасы
кезінде болады. Жасырын мерзімі – 1 апта. Ауру белгілері анық білінеді.
Көп жағдайда адамдар уақытша жұмыс қабілетінен айрылады. Дұрыс емделген
жағдайда, 2 – 3 айдың ішінде сауығуға болады.
3 – дәрежелі сәуле ауруы (ауыр) 450 – 700 рад сәулелену дозасы кезінде
байқалады. Жасырын мерзімі – бірнеше сағат. Аурудың алғашқы белгілері сәуле
алғаннан кейін – ақ бірден анық біліне бастайды. Ауру жедел әрі ауыр өтеді.
Бастың қатты ауруы, жүрек айну мен қайта – қайта құсу, іштің өтуі, ішкі
мүшелер, тері мен кілегей қабаттарына қан кетуі, қан құрамының өзгеруі,
шаштың түсуі, орталық жүйке жүйесі мен жыныс бездері қызметінің бұзылуы
байқалады. Уақытында әрі тиімді емделген жағдайда, адам 6 – 8 айдың ішінде
сауығуы мүмкін. 20 – 70 % жағдайда өлуі мүмкін.
4 – дәрежелі сәуле ауруы (өте ауыр) 700 рад–тан жоғары сәулелену
дозасы кезінде 20 – 30 минуттан кейін біліне бастайды. Дене температурасы
380С – тан асып, тері мен кілегей қабаттары зақымданады. Дәрет сұйылады.
Емделмеген жағдайда адам 2 – 3 апта ішінде өледі. Аурудың барлығы дерлік
өліммен аяқталады.
Иондаушы сәулеленулердің жеке адамға, сондай - ақ кейінгі ұрпаққа әсер
етуінің жалпы ықпалы 6 – суретте көрсетілген [13].
6 – сурет. Адамдардың сәуле алуының ықтимал зардаптарының түрлері.
3. Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылар көздері
Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушы көздер табиғи және жасанды
(антропогендік) болып бөлінеді. Иондаушы сәулеленудің табиғи көздеріне ға-
рыштық сәулелену мен жер радиациясы кіреді. Ал антропогендік көздеріне
ядролық реакторлар, рентгендік түтіктер, көмір жағу, ядро-лық сынақтар,
медициналық зерттеулер, радиотерапия және т.б. жатады.
3.1. Табиғи ластаушылар
3.1.1. Ғарыштық сәулелену
Ғарыштық сәулелену галактикалық, галактикааралық және күннен болатын
сәулелену деп бөлінеді. Галактикалық және галактикааралық сәуле-лену – бұл
протондардың (90%), альфа – бөлшектердің (9%), нейтрондардың, фотондардың,
жеңіл элементтердің (литий, бериллий, көміртегі, азот, оттегі) ядроларының
(1%) ағыны.
Галактикалық сәулеленудің орташа ғұмыры 1 млн – нан 10 млн жылға
дейін, ал галактикааралық сәулеленудікі – одан да ұзағырақ. Нейтрондар мөл-
шерінің аздығы олардың ғұмыр кезеңінің төмендігімен (16 минут), сондай – ақ
сәулелену көздерінің Жерден алыстығымен байланысты. Жеңіл бөлшектер мен
фотондар ғарыш шаңымен жұтылады. Галактикалық сәулеленудің энергиясы өте
жоғары – 1012 – 1014 МэВ болып келеді. Жұлдыздардың магнитті өрісінің
әсерімен ғарыштық бөлшектер өте жоғары жылдамдықпен қозғалады да, қосымша
энергия алады. Жер радиусының бірден сегізге дейінгі қашықтықта ғарыштық
бөлшектер Жердің магниттік өрісімен бөгеледі. Осылайша, Жердің магниттік
өрісі адамдарды ғарыштық радиациядан қорғайды. Ғарыштық радиацияның
тығыздығы 1–2 бөлшек(см2с) болып келеді. Ғарыштық сәулелену атмосфераның
жоғарғы қабаттарына жеткен кезде, ғарыштық бөлшектердің әсерінен екінші
немесе кейінгі сәулелену өрбиді. Сәулеленудің жоғары қарқындылығы 20 – 25
км биіктікте байқалады, биіктік азайған сайын оның да қарқындылығы
төмендейді (2 кесте ) [14].
2 – кесте. Биіктікке байланысты ғарыштық сәулеленудің сіңірілген және
эквивалентті дозаларының қуаты
Сәулелену Биіктік, км
дозасының қуаты
0
3Н 200 – 900 Бкм3 (г)
3Ве 3 – 10 - 3 Бкм3 (а)
0,7 ∙ 10 - 3 Бкм3 (г)
14С 227 Бккг (б)
40К 60 Бккг (б)
100 – 700 Бккг (т)
87Rb 629 Бккг (г)
948 Бккг (т)
226Ra 0,1 – 2,7 Бккг (г)
3,7 – 48 Бккг (т)
222Rn 0,1 – 10 Бкм3 (а) – ғимараттан
тысқары жерде
5 – 25 Бкм3 (а) – ғимарат ішінде
238U 1,2 мк Бкм3 (а)
0,24 мБккг – 2,6 Бккг (г)
10 – 50 Бккг (т)
232Th 7 50 Бккг (т)
4 – кестеде радиациялық аясы қалыпты аумақтарда тұратын халықтың
түрліше табиғи сәулелену көздерінен сәуле алуының жылдық эффективті
дозасының мәндері келтірілген. Осы кестеден ішкі сәуле алудың сыртқы сәуле
алудан екі есе көп екенін байқауға болады.
4 – кесте. Табиғи сәулелену көздерінен болатын жылдық эффективті эквива-
лентті дозаның мәндері (мкЗв\сағ)
Сәулелену көзі Сыртқы Ішкі сәулелену Жалпы доза
сәулелену
Табиғи радионуклидтер:
бастапқы + радон 0,35 (0,35 ± 0,97) = 1,67
Космогендік – 1,32 0,015
Ғарыштық сәулелену 0,3 0,015 0,3
–
Барлығы 0,65 1,34 1,99
Сонымен бірге ішкі сәуле алудың эффективті эквивалентті дозасының 75%
- ға жуығын радон газының ыдырау өнімдері құрайды. Сәуле алудың эф-фективті
дозасындағы ғарыштық сәулеленудің үлесі Жер радиациясына қарағанда
айтарлықтай төмен.
Ураннан ыдыраған өнімдердің радиациялық қауіптілігі едәуір жоғары.
Олардың арасында радон бірінші орын алады. Радон – дәмі мен иісі жоқ түссіз
газ, ауадан 7,5 есе ауыр, радийдың ыдырау өнімі болып табылады. Радон жер
қыртысынан біртіндеп бөлінеді, алайда оның сыртқы ауадағы жинақталуы
әлемнің әртүрлі нүктелері үшін елеулі ерекшеліктерімен көрінеді. Радонның
жартылай ыдырау кезеңі (Т12 = 3,823 тәулік) төмен болса да, ол жертөле мен
желдетілмейтін ғимараттарда жинақталып, айтарлықтай меншікті активтілік
жасауы мүмкін. Радонның ғимаратқа өтуі жер қыртысынан (еден, іргетас
арқылы), құрылыс материалдарынан, ыстық және салқын су (әсіресе құдықтардан
немесе артезиан ұңғымаларынан), табиғи газ арқылы болады. Радонның
ғимараттың жоғарғы қабаттарында шоғырлануы бірінші қабатқа қарағанда төмен
болады. Радонның аса көп мөлшерде жиналуын ғимаратты желдету арқылы
азайтуға болады.
Табиғи көздерден болатын эквивалентті дозаның қуаты Қазақстан үшін
біршама аралықта ауытқиды (5-кесте) және республика аумағындағы табиғи
түзілістердің радиация деңгейіне тәуелді [3].
5 – кесте. Қазақстан аумағындағы эквивалентті дозаның қуаты, мкЗв сағат
Ғарыштық Каспий, Арал, Қуатты шөгінді Магмалық Гранитті
сәулелену Балқаш су түзілістер аумағыжыныстар массивтер
айдындары аумағы аудандары
0,03 ... 0,08 0,06 ... 0,08 0,1 ... 0,18 0,18 ... 0,22 0,5 ... 0,6
3.2. Антропогендік ластаушылар
Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылардың антропогендік (жасан-ды)
көздеріне иондаушы сәулеленудің пайдалы мақсатта қолдануға арнайы жасалған
көздері немесе бұл әрекеттің қосалқы өнімдері жатады (7- сурет).
Қоршаған ортадағы және тұрмыстағы антропогендік ластаушы көздер
(технологиялық алынған көздер) – адамның шаруашылық қызметінің нәтиже-сінде
пайда болған көздер. Жер қойнауынан қазба байлықтар алынғанда, одан көмір,
газ, мұнай, минералды тыңайтқыштар, құрылыс материалдары, т.б. арқылы
табиғи ортаға орасан мөлшерде табиғи радионуклидтерде бөлініп шығады.
Мысалы, апатиттен алынған фосфорлық тыңайтқыштарда меншікті активтілігі 70
Бккг болатын радий–226 мен уран–238, фосфоритте–400 Бккг; ал геотермальды
су көздерінен радон – 222 – інің қосымша лақтырылымы болады [11].
7- сурет. Радиоактивті ластаушылардың антропогендік (жасанды) көздері.
Адамның қосымша сәуле алуы мынадай жағдайлардан болады:
- ұшақпен ұшу кезінде;
- тұрақты жарық құрамын жасауда пайдаланылатын радий – 226, проме-тий
– 147 немесе тритий – 3 қолданылатын құрылғылар мен аспаптардан (мыса-лы,
сағат, телефон дискілері, кіру мен шығу жолдарын көрсетуші жарық шашу-шы
көрсеткіштер, т.б.);
- радионуклидтердің мөлшері бар немесе рентгендік сәулелену туғыза-тын
түрлі түсті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартылған 5
сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Негізгі бөлім 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы 7
қоршаған ортаның күйі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2. Радиация және өмір 12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1. Иондаушы сәулелену түрлері 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.2. Иондаушы сәулеленудің адамға әсері 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
3. Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылар көздері 22
... ... ... ... ... ..
3.1. Табиғи ластаушылар 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.1. Ғарыштық сәулелену 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.1.2. Жер радиациясы 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
..
3.2. Антропогендік ластаушылар 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
4. Радиациялық қауіпсіздік нормалары 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
4.1. Радиациялық қауіпсіздіктің санитарлық нормалары мен 29
ережелері
4.2. Радиациялық қауіпсіздік деңгейін бақылау әдістері 31
... ... ...
5. Халықты радиациядан қорғау шаралары 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5.1.Адамды радиациядан қорғаудың тәсілдері мен құралдары .. 33
5.2. Адамдардың радиацияға төзімділігін арттыру жолдары ... . 36
Жұмыстың әдістері мен нысандары 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
Эксперимент нәтижелері және оларды талдау 42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қорытынды 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
РШК – рұқсат етілген шектеулі концентрация
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
МАГАТЭ – атом энергетикасы халықаралық агенттігі
ҰАК – ұлттық атом компаниясы
ШМД – шектеулі мүмкін доза
МэВ – мега электрон – вольт
КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
Мт – мегатонна
АЭС – атом электр станциясы
РҚН –Радиациялық қауіпсіздік нормалары
СЕ – санитарлық ережелер
ЭЕМ – электрондық есептеуіш машина
МЕСТ – мемлекеттік стандарт
ҚФ – қорғаныш факторы
РЗ – радиоактивті зат
КІРІСПЕ
Халықтың радиоактивтi улануын және қоршаған ортаның ластану қаупiнiң
алдын алу үшiн: радиоактивтi ластану көздерiн түгендеу жөнiндегi жұмысты
аяқтау және табиғи радиактивтiлiктiң халықтың денсаулығына терiс әсерiн
зерттеудi қамтитын бағдарлама әзiрлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған
алаңдарды таңдау мен табиғи құрылыс материалдарын пайдалану кезiнде шектеу
шараларын қабылдау; ауыз судың табиғи көздерiнiң радиоактивтi ластануына
бақылау жүргiзу және мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн және
өздiгiнен ағатын гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және консервациялау
бағдарламасының шеңберiнде радионуклидтердiң жоғары құрамы бар
гидрогеологиялық ұңғымаларды жою; жоғары радиациялық сәуле алу қаупi туралы
халықты уақтылы хабардар ету жөнiнде шаралар әзiрлеу; уран өндiру
өнеркәсiбiнiң радиоактивтi үйiндiлерiн түгендеу және олардың қоршаған орта
мен халықтың денсаулығына әсерiн айқындау жөнiндегi жұмысты аяқтау қажет
[1].
Проблеманың кешендi шешiлуi радиоактивтi қалдықтарды өңдеу мен көму
жөнiнде мамандандырылған ұйым құруды қажет етеді.
Аталған iс-шараларды жүргiзудiң нәтижесi халықтың сәуле алуы мен
қоршаған ортаның радиоактивтiк ластануын төмендету болмақ.
Жұмыстың өзектілігі - ядролық сынақтар, радиоактивті ластаушы көздер
және өзге де факторлардың республика мен Алматы қаласы тұрғындарының
денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерi салдарын ескере отырып, радиациялық
ахуалды сауықтыру-оңалту iс-шараларын дәйектеу.
Жұмыстың мақсаты – Алматы қаласы тұрғындарының радиациялық
қауіпсіздігін және радиациялық қорғанысын қамтамасыз ету мәселелерін
қарастыру.
Жұмыстың міндеті:
1) радиацияның шығу көздерін анықтау,
2) Алматы қаласы және республика аумағындағы атмосфералық гамма–аяны
(экспозициялық доза қуатын) өлшеу,
3) жербеті қабатына радиоактивтік заттардың түсуінен болатын ласта-
нуды қадағалау болып табылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы қоршаған ортаның
күйі
Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының
қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк
проблемалары оларды жаhандық ұлттық және жергiлiктi ретiнде шешудiң
маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың
халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан
айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және
ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда [1].
Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын кеңiнен
игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын ұлғайтады.
Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы
экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болды.
Теңiздiң Қазақстандық секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде
баса игеру елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi.
Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк
конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың өңiрлiк стратегиясы Каспий
теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспий маңы елдерiнiң
Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-шараларға қатысты өзара
ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын айқындайды.
Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк
бағдарламасында теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне залал келтiрместен
көмiрсутегiн өндiрудiң мүмкiн болатын шекті деңгейiн айқындау жөнiндегi
арнаулы зерттеулерді жүргізу, геодинамикалық мониторингтi iске асыру, иесiз
мұнай ұңғымаларын және басқа да байырғы ластануларды жою, iлеспе газды
алауларда жағуды және мұнай құбырлары мен радиоактивтi ластанған
жабдықтарды рұқсат алынбай көмудi тоқтату жөнiнде шаралар қабылдау
көзделуде.
Зерттеулер нәтижесi Каспий қорық аймағын аймақтарға бөлудi қоса
алғанда, теңiздегi экологиялық қауiпсiз шаруашылық қызметiн қамтамасыз
ететiн нақты нормативтiк экологиялық талаптар әзiрлеу болуы тиiс.
Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде иесiз тұрған объектiлер:
мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішiнде
радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер болып
табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды суларды жинақтауыштар жатады.
Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтiк үйiндiлерiн жою
жөнiндегi бағдарлама мен иесiз мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн
гидрогеологиялық ұңғымаларды жою жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда.
Алайда, бұл бағдарламалар байырғы ластанулардың барлық түрлерiн толық
қамтымайды. Сондықтан, байырғы ластануларды жою жөнiнде бағдарлама
әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған
ортаға олардың әсерiн бағалай отырып, кезең-кезеңмен байырғы ластанулардың
барлық объектiлерiне толық түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай
объектiлердi жою жөнiндегi жұмысты бастау көзделуде.
Жаңа ластанулардың туындауына жол бермеу мақсатында олардың пайда
болуын болдырмайтын құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктердi әзiрлеу
және енгiзу қажет.
Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су
объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты радиоактивті ластау, қауiптi
технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шектес
жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи кешендердi сақтау мәселелерi
жатады.
Трансшекаралық экологиялық проблемалар елдiң экологиялық қауiп-
сiздiгiне нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық
шарттар шеңберiнде көршiлес мемлекеттердiң бiрлескен iс-қимылдарымен
қамтамасыз етiледi.
2003 жылдың басында Қазақстан радиациялық қауiптi қалдықтарды
трансшекаралық тасымалдау мен оларды аулаққа шығаруды бақылау туралы Базель
конвенциясына қосылды, бұл радиациялық қауiптi қалдықтарды декларациялау
жөнiндегi жаңа кеден ережелерiн белгiлеуге және кейiннен олардың қайталама
шикiзат пен өнiм түрiнде республика аумағына олардың қайтадан түсуiн
болдырмауға мүмкiндiк бередi.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ
полигоны және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен
және құлайтын бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен
тiкелей жақын жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар
нақты экологиялық қауiп төндiредi.
Қазiргi уақытта "Қазақстан Республикасы аумағының зымыран-ғарыш
қызметiмен байланысты учаскелерiнiң экологиялық жай-күйiнiң мониторингi"
бюджеттiк бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 29
желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минералдық-шикiзаттық
кешенi ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасы
шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарын кешендi гидрогеологиялық
және геоэкологиялық зерттеулер басталды.
Радиоактивтi ластану Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiгiне елеулi
нақтылы қатер төндiредi, олардың көздерi мынадай негiзгi топтарға бөлiнедi:
табиғи радиактивті көздер (ғарыштық, күн сәулесі, жер қойнауындағы пайдалы
қазбалар); уран өндіруші және өңдеуші кәсіпорындар;урандық емес өндіруші
кәсіпорындар; жұмыс iстемей тұрған уран өндiрушi және уран өңдеушi
кәсiпорындардың қалдықтары (уран кен орындардың үйiндiлерi, өздiгiнен
төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң
бөлшектелген жабдығы); ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар;
мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары; өнеркәсіптік және
зерттеулік атом реакторлары; ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi
нәтижесiнде пайда болған қалдық-тар мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы
сәулеленудiң пайдаланудан шыққан көздерi); изотоптарды пайдалатын
медициналық және техникалық аспаптар мен жабдықтар (1-сурет).
1- сурет. Қазақстан аумағындағы радиоактивті көздер.
Қоршаған ортадағы радиациялық ахуалды табиғи радиациялық ая мен
адамның шаруашылық әрекетінің негізінде жасалған нысандардан бөлінетін
жасанды сәулелену құрайды. Қазақстан аумағында табиғи аядан сәуле алу
айтарлықтай және ол шамамен 310 мбэр мөлшерінде. Сонымен бірге адам
медицинадан қосымша 110 мбэр сәуле алады. Сонда қалыпты табиғи мен жасанды
сәулеленудің жалпы дозасы Қазақстанда бір адамға шаққанда орта есеппен 420
мбэр болады, бұл әлемдік деңгейден 1,5 есе көп. Егер осы қалыпты ая
дозасына радиоактивті ластаушылар көзінен мүмкін болатын 100 мбэр дозаны
қосатын болсақ, онда ол өте қауіпті болмақ [2].
Қазақстанда табиғи радиактивтiлiктiң жоғары деңгейiн беретiн уран
берушi алты iрi: Солтүстік Қазақстан, Бетпақдала – Шу – Іле, Шу – Сарысу,
Іле, Сырдария, Каспий маңы геологиялық өңiрі, көптеген шағын кен орындары
мен уран байқалатын кенiштер, радиоактивті су көздері, уран өндiрушi
кәсiпорын-дар мен ядролық жарылыстар жасалған жерлерде шоғырланған
қалдықтар бар.
Қазақстан аумағының 30%-iнде адам денсаулығына айтарлықтай қауiп
төндiретiн табиғи радиактивтi газ - радонның жоғары бөлiнуiнiң ықтимал мүм-
кiндiгi орын алған. Радионуклидтермен ластанған суды ауыз су мен шаруашылық
мұқтаждықтар үшiн пайдалану қауiптi болып табылады. Оңтүстік Қазақстан
облысындағы Созақ ауданында жүргізілген зерттеулер 250 өздігінен ағатын
ұңғымаларды анықтады. Олардың ішіндегі радий мен уран мөлшері жоғары 40 –
қа жуығы ауыз су мен шаруашылық қажетіне пайдаланылған. Уран мен радийдің
концентрациясы шектеулі мүмкін концентрациядан (РШК) 10 – 100 есе асып
түскен [2].
1994 жылы Қазақстанда әртүрлі ғимараттардағы радон концентрациясы-ның
(меншікті активтілігінің) оның жер қыртысынан бөлініп шығу дәрежесіне
байланыстылығын зерттеу басталды. Осының негізінде радонның шығу аумақ-
тарын аудандастыру картасын жасау көзделген. Қазіргі кезде барлық ғимарат-
тарындағы радонның концентрациясы өте жоғары болып келетін (0,2 кБкм3
нормасы кезінде 4 кБкм3–ті құраған) Арықбалық, Сарытүбек (Ақмола облысы)
елді мекендері анықталды [3].
Қазақстан Республикасында ядролық сынақтар үш полигонда: Семей, Атырау
облыстарында (Азғыр) және Батыс Қазақстанда (Капустин Яр) жүргі-зілді.
Әлемде ядролық қаруды сынау мақсатында барлығы екі мыңнан астам ядролық
жарылыстар (атмосферада, жер астында, су астында) жасалды, оның 490 – ы (
26 жерүсті, 90 атмосфералық, 374 жерасты) Қазақстанда жүргізілді. Жер
бетінде жүргізілген 26 ядролық жарылыстың нәтижесінде республика
аумағындағы атмосфераға жалпы активтілігі 45 млн Ки радионуклидтердің
орасан көп мөлшері тасталды. Осының негізінде 190 мыңдай адам 0,5 Зв (50
бэр) және одан да жоғары сәуле дозасын алды [4].
Қазіргі кезде Семей полигоны аумағында жасанды изотоптардың – цезий –
137, стронций – 90, европий – 152, 155, америций – 241, плутоний – 239,240,
кобальт – 60 таралуы байқалуда. Бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық
орталығы сарапшыларының АҚШ, Россия, Франция, МАГАТЭ ғалымдары мен
мамандарымен бірлесе жүргізген бағамы бойынша полигон тіршілігіне үлкен
қатер төндіріп тұр [5].
Лира, Галит, Сай–Утес полигондарында жүргізілген сынақтар осы
күнге дейін айтылмай келді. Лира алаңшасында Қарашығанақ қазба орнының
конденсатын сақтау мақсатында 700–900 м тереңдікте, көлемі 45–66 мың м3
алты қуыс жасалған. Олардың төртеуінің көлемі конденсатпен 10 – 75 % ғана
толтырылған. Галит алаңшасында осындай мақсатта тасты тұз массивтерінде
17 жарылыс, Сай–Утес полигонында 3 жарылыс жасалды. Бұлардан басқа жер
қыртысының геологиялық құрылымын зерттеу үшін Меридиан, Регион,
Батолит бағдарламалары бойынша 6 жарылыс жүргізілді. Сонымен бірге Алматы
мен Батыс Қазақстан облыстарында мөлшері 5600 м2 болатын радиоактивті
ластану аумағы анықталды.
Ядролық полигондардың ортаактивті қалдықтарының көлемі – радиоак-
тивтілігі 12,9 млн Ки құрайтын 6,5 млн т, төменактивті қалдықтар көлемі –
радиоактивтілігі 11,6 мың Ки құрайтын 5,8 млн т деп бағалануда [2].
Қазақстан Республикасы аумағында бес ядролық реактор бар. Бір
энергетикалық реактор – Ақтауда, үш зерттеулік реактор – Семей полигонында,
және бір зерттеулік реактор Алматыда орналасқан. Ақтаудағы БН – 350 энерге-
тикалық реакторында төмен – және ортаактивті 9000 м3 қатты мен сұйық
қалдықтар жинақталған. Олардың едәуір мөлшері осы реакторды демонтаждау
кезінде пайда болуы мүмкін.
Ядролық реакторлар қоршаған ортаға активтілігі 421 мың Ки болатын 14,5
мың т төмен – және ортаактивті қалдықтарды, активтілігі 1,9 млн Ки болатын
450 т жоғарыактивті қалдықтарды тастайды [2].
Соңғы деректер бойынша республика аумағында изотоптарды пайдала-натын
100 мыңға жуық көздер белгілі. Қазақстанның кәсiпорындарында ион-даушы
сәулелердiң пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздерi бар және
радиациялық зерттеу барысында 16-сы адам үшiн аса қауiптi болған 700-ден
астам бақылаусыз көздер анықталып, жойылды [1].
1999 жылы Шығыс Қазақстан облыстық басқармасында есепке алынбаған 2162
радиоизотоптық түтін туралы белгі бергіштердегі иондаушы сәулелену көздері
анықталды. Олардың 2146 – ы плутоний – 239 – дың ампулдық көзі екені
белгілі болып, 1444 – і жойылды [5].
Изотоптық өнімдер қалдығының жалпы радиоактивтілігі 32,4 мың Ки
құрайды деп бағалануда [2].
Қазақстандағы әлемдегі қордың ¼ бөлігін құрайтын уран - өнеркәсіптік
мақсатта өндірілетін негізгі радиоактивті элемент. Бұрынғы Кеңес Одағының
әскери - өнеркәсіптік кешені республика аумағында 80 мың т – дан астам
уран өндірді. Қазіргі кезде сол кәсіпорындардан тек бесеуі ғана жұмыс
істейді. Оның төртеуі – Орталық, Далалық, Алтыншы руда басқармасы мен Үлбі
металлур-гиялық зауыты Қазатомпром ҰАК – ының құрамына кіреді. Бесіншісі
– Степ-ногорск қаласындағы Тың тау – химиялық комбинаты. Бұларға қарағанда
радиациялық ластану тоқтатылған немесе қараусыз қалған нысандардан едәуір
мөлшерде болуы ықтимал. Мұндай нысандардың саны Қазақстан аумағында жүзден
асып жығылады. Бұлардың қатарына Ақтау қаласындағы Каспий тау –
металлургиялық комбинаты, Ақмола облысындағы Қосашы мен Маныбай руд-
никтері, Балқаш маңы аумағындағы Ботабұрым мен Қордай рудниктері жатады.
Қараусыз қалған осы 100 – ден аса нысанның радиациялық доза қуаты деңгейі
РШК–дан 50 есе асып түседі. Концентрациясы РШК–дан асып түсетін радио-
нуклидтердің аэрозолі 10 км – ден алыс қашықтыққа таралуы мүмкін.
Уран өнеркәсібі қызметінің радиоактивті қалдықтарының жалпы көлемі
Қазақстан бойынша жалпы активтілігі 251 мың Ки болатын 223 млн т–ны құрайды
[2].
Қазақстан аумағындағы урандық емес өнеркәсіптің радиациялық қауіпті
кәсіпорындарына мұнай мен көмір өндіруші кәсіпорындар жатады. Маңғыстау мен
Атырау облыстарында мұнай өндіру саласының қарқынды дамуы мұнай өндіру
учаскелері мен олармен қатарлас аудандардың техногендік радиоактивті
ластануына әкелді, кризистік жағдайлар аймағы тіркелді. Осы облыстардың 100
мың адамды қамтитын 12 қаласы мен елді мекендеріне радиоактивті қауіп
төніп тұр. Қазіргі уақытта мұнай өндіруші 22 аса ірі қазба орындарында
радио-активті сәулелену қуаты 100–ден 17000 мкрсағатқа дейін болатын 267
радио-активті ластану учаскелері анықталды [5].
Кейбір көмір қазу орындарында көмір қабаттарының қышқылданған жоғары
бөліктерінің урандық минерализациялануы бар. Мысал ретінде Жамбыл
облысындағы Құланды қазба орнын, Алматы облысындағы Ойқарағай қазба орнын
келтіруге болады, мұнда 20 мың м3 радиоактивті көмір жиналған. Мұндай
көмірді жаққанда, оның күлінің радиоактивтілігі 5 – 6 есе артады.
Радиоактивтік ластану мұнай мен көмір өндіруден басқа, фосфорит, қара,
түсті және бағалы металл өндіру кезінде де болады. Аэрогаммаспектрометрлік
түсіру нәтижесінде Семей, Тараз, Шымкент қалалары мен Ақмола облысының
санитарлық – қорғаныш аймағында металлургиялық, химиялық және тау – руда
кәсіпорындарының радиоактивті қалдықтары тіркелген.
Урандық емес өнеркәсібі қызметінің радиоактивті қалдықтарының жалпы
көлемі республика аумағында активтілігі 133 мың Ки болатын 2362 мың т–ны
құрайды [2].
Қорыта келгенде Республикамыздың радиациялық ахуалын жақсы деп айта
алмаймыз. Жоғары табиғи қалыпты аяға радионуклидтердің әлеуетті қауіпті
көздері өз үлесін қосуда. Сонымен жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы
аумағындағы радиоактивті қалдықтардың жалпы мөлшері активтілігі 15,5 млн Ки
болатын 237 млн тоннаны құрап отыр. Салыстыратын болсақ, Чернобыль авариясы
кезінде радиоактивті лақтырылымдар 50 – 55 млн Ки болды. Сонда республика
аумағындағы радиоактивті қалдықтар Чернобыль-дің үштен бірін құрайды деген
сөз. Тек бұл қалдықтар республиканың едәуір үлкен аумағында шашырап жатыр.
Қазатомпром Ұлттық атом компаниясының есептеулері бойынша,
республикамыздың мұндай радиоэкологиялық ахуалын сауықтыру үшін шамамен
1110 млн АҚШ доллары қажет [2].
2. Радиация және өмір
Радиация дегеніміз белгілі бір нәрсенің центрден шеңберге қарай сәуле
тәріздес таралуы.
Радиацияның бірнеше түрлері бар, бірақ біздің сезім мүшелеріміз оларды
жарық пен жылуды сезінгеніміз сияқты сезіне алмайды. Адам радиациясы жоқ
жерде өмір сүрмейді десе де болады. Радиоактивті сәулеленудің мутация
туғызу қабілеті биологиялық түрлердің үздіксіз эволюциясының негізгі себебі
ретінде есептеледі. Биологтардың пайымдауы бойынша, Жер бетінде тіршілік
пайда болған бері 1 млрд – қа жуық тірі ағзалар дамыды. Қазіргі кезде,
түрліше бағамдар бойынша, флора мен фаунаның 2–ден 15 млн–ға дейін түрі
қалды [6]. Радиацияның әсерінсіз біздің планетамызда тіршіліктің мұншама
алуан түрлігі болмас еді. Радиациялық аяның (фонның) болуы – Жердегі
тіршіліктің міндетті шарттарының бірі, радиация жарық пен жылу сияқты
тіршілікке қажет нәрсе. Радиациялық ая шамалы артқанда адам ағзасындағы зат
алмасу біршама жақсарады, ал радиациялық аяның төмендеуі тірі ағзалардың
өсуі мен дамуын 30 – 50 % - ға баяулатады. Нөлдік радиация кезінде
өсімдік тұқымдары өніп шығуын, тірі ағзалар көбеюін тоқтатады. Сондықтан
радиофобияға – радиа-циядан қорқынышқа бой алдырудың қажеті жоқ. Бірақ,
радиацияның жоғары деңгейінің қандай қатер әкелетінін, оған жол бермеудің
жолдарын, қажет болған жағдайда радиациялық қауіпті жағдайларда тірі қалуды
білген жөн.
Табиғи радиация – адамның тіршілік ету ортасының табиғи компоненті.
Шартты түрде радиациялық сәулеленуді иондаушы және иондаушы емес деп
ажыратады. Иондаушы емес сәулелену дегеніміз жарық, радиотолқындар, Күннің
радиоактивті жылуы. Радиацияның бұл түрі адам ағзасына айтарлықтай әсер ете
қоймайды, бірақ оның жоғары қарқындылығы зиянды әсер туғызуы мүмкін.
Радиация тірі ағза молекулаларының химиялық байланысын бұзатын болса, онда
ол иондаушы радиация деп аталады. Иондаушы радиацияны қарапайымдылық үшін
жай радиация деп, ал оның мөлшерлік сипаттамасын –доза деп атайды.
Радиоактивтілік – кейбір химиялық элементтер (уран, торий, радий,
калифорний және т.б.) атомы ядроларының, олардың атомдық нөмірі мен
массалық санының өзгеруіне әкелетін, өздігінен түрленуі (ыдырауы). Мұндай
элементтерді радиоактивті элементтер деп атайды.
Радиоактивті заттар жартылай ыдырау кезеңімен өлшенетін қатаң белгілі
жылдамдықпен, яғни бүкіл атомдардың жартысы ыдырайтын уақытпен ыдырайды.
Радиоактивті ыдырауды тоқтату мүмкін емес, әрі оның иондаушы сәулеленуді
бөлуі қатар жүреді. Жартылай ыдыраудың бір кезеңіне тең уақыт ішінде әрбір
100 атомның 50 атомы өзгеріссіз қалады, ал келесі осындай уақыт ішінде –
олардың 25 – і ыдырайды, осылайша экспоненциалды заң бойынша жалғаса
береді. Мысалы, уран – 238 – дің жартылай ыдырау кезеңі 4,47 млрд жылға,
көміртегі – 14 – тікі – 5730 жылға, радий – 223 – тікі – 11,43 күнге,
күкірт – 38 – дікі – 2 сағат 52 минутқа тең, ал протактиний – 234 – кі –
бір мин-уттан сәл ғана үлкен болып келеді [7].
2.1. Иондаушы сәулелену түрлері
Иондаушы сәулелену деп ортамен әрекеттесуінің негізінде әртүрлі
белгідегі электр зарядтарын түзетін сәулеленуді айтады. Иондаушы сәулелену
бөлшектерінің энергиясын жүйеден тыс бірліктермен – электрон – вольттермен
өлшейді (эВ).
1 эВ = 1,6 ∙10 -19 Дж .
Иондаушы сәулелену көздері техникада, химияда, медицинада, ауыл
шаруашылығында және басқа да салаларда пайдаланылады, мысалы топы-рақтың
тығыздығын өлшеу, газ құбырларынан тамшылауды анықтау, пісірме-леу
жапсарларын тексеру, табақ, құбыр және өзектердің қалыңдығын өлшеу,
маталарды антистатикалық өңдеу, пластмассаларды полимерлеу, қатерлі ісік-
терді радиациялық емдеу кезінде қолданылады.
Иондаушы сәулеленуді корпускулярлық және фотондық деп екі түрге
жіктейді (2-сурет).
Корпускулярлық иондаушы сәулелену – радиоактивтік ыдырау, ядролық
түрлену кезінде немесе үдеткіштерде түзілетін, тыныштықтағы массасы нөлден
бөлек элементарлық бөлшектердің ағыны. Мұндай сәулеленуге альфа–бөлшек-тер
(α–сәулелену) және бета–бөлшектер (ß – сәулелену), нейтрондар (n), про-
тондар (p) және т.б. жатады.
Альфа–бөлшектер (α–сәулелену) дегеніміз гелий атомдарының оң заряд-
талған ядролары. Альфа–бөлшектердің энергиясы 4 – 8,8 МэВ,түзу сызықты
қозғалыс жылдамдығы - 20000 кмс. Иондаушы қабілеті өте жоғары (254000
жұпқа дейін) [8].
Бета–бөлшектер (ß–сәулелену) – радиоактивті элементтердің бета – ыды-
рауы кезінде олардың ядролары бөлетін электрондар немесе позитрондар ағыны.
Бета–бөлшектердің альфа–бөлшектерге қарағанда өткіш қабілеті 100 есе
жоғары, иондаушы қабілеті төмен, ал массасы ондаған мың есе аз. Бета–бөл-
шектердің максималды энергиясы 13,5 МэВ, жылдамдығы жарық жылдамды-ғына
жақын. Қазіргі кезде 900 – ға жуық ß–радиоактивті изотоптар анықталып отыр
[9].
Нейтрондық сәулелену – кейбір ядролық реакциялар кезінде (уран мен
плутоний ядроларының бөліну кезінде) атом ядроларынан бөлінетін бейтарап
бөлшектердің ағыны. Нейтрондық сәулеленудің айрықша ерекшелігі – тұрақты
элементтер атомдарын радиоактивті изотоптарға айналдыру қабілеті, бұл
нейтрондық сәулеленудің қауіптілігін күрт өсіреді. Нейтронның массасы α–бөл-
шектердің массасынан шамамен 4 еседей аз. Энергиясына байланысты баяу
нейтрондар (энергиясы 1 КэВ – тен төмен), аралық энергия нейтрондары
(энергиясы 1 – ден 500 КэВ – ке дейін) және жылдам нейтрондар (энергиясы
500 КэВ – тен 20 МэВ – ке дейін) деп бөледі.
Позитрондық сәулелену ß – сәулеленуден тек қана зарядының оң белгі-
сімен ғана ерекшеленеді.
Фотондық сәулелену – вакуумда 300000 кмс тұрақты жылдамдықпен
таралатын электромагниттік тербелістер ағыны. Фотондық сәулеленуге гамма –
сәулелену (γ – сәулелену), сипаттамалық, тежеулік және рентгендік сәулелену-
лер жатады.
2-сурет. Иондаушы сәулелену жіктелімі.
γ – сәулелену электромагниттік сәулеленуге жатады және жарық
жылдамдығымен таралатын энергия кванттары ағынын құрайды. γ – сәулелену
адам денесі және басқа да материалдар арқылы еркін өтеді, ол сондай – ақ
өзі өткен ортада қосымша әрі шашыраңқы сәулелену туғызуы мүмкін.
Сипаттамалық сәулелену атом электрондарының энергетикалық күйінің
өзгеруі кезінде пайда болады. Мұндай сәулеленудің энергиясы 1 МэВ – тен
аспайды.
Тежеулік сәулелену зарядталған бөлшектердің кинетикалық энергия-сының
азаюы нәтижесінде түзіледі.
Рентгендік сәулелену – затты электрондар ағынымен соққылау кезінде
пайда болатын, жиілігі жоғары және ұзындығы қысқа толқындардың электро-
магниттік сәулеленуі. Ерекше қасиеті –үлкен өткіш қабілеттілігінде. Шығу
көзі рент-гендік түтіктерде, электрондық микроскоптарда, қуатты
генераторларда, түзет-кіш лампаларда, электрондық – сәулелік түтіктерде,
т.б. түзілуі мүмкін.
Сәулеленудің барлық түрлері иондаушы және өткіш қабілеттіліктерімен
сипатталады.
Сәулеленудің иондаушы қабілеттілігі меншікті ионизациямен, яғни
бөлшектің орта массасы көлемінің бірлігінде немесе жүріс жолы ұзындығының
бірлігінде түзетін иондар жұбы санымен анықталады. Әртүрлі сәулеленудің
иондаушы қабілеттілігі де түрліше болып келеді.
Сәулеленудің өткіш қабілеттілігі жүріс жолының шамасымен анықта-лады.
Жүріс жолы дегеніміз белгілі бір ықпалдаус кезінде бөлшектің затта немесе
ортада толық тоқтағанға дейінгі жүріп өткен қашықтық.
Сәулеленудің әр түрі түрліше энергия мөлшерін бөліп шығарады, әрі
өткіш қабілеттіліктері де әрқилы, сондықтан олар тірі ағза ұлпаларына
әртүрлі әсер етеді (3 - сурет) [10].
α–бөлшектердің иондаушы қабілеттілігі жоғары, бірақ өткіш
қабілеттілігі төмен.
3–сурет. Сәулеленудің үш түрі және олардың өткіш қабілеті.
ß – сәулеленудің иондаушы қабілеттілігі айтарлықтай төмен, ал өткіш
қабілеттілігі өте жоғары.
Фотондық сәулеленулердің иондаушы қабілеттіліктері өте төмен, ал өткіш
қабілеттіліктері өте жоғары болып келеді. Энергиясының жоғарылығы (0,01 – 3
МэВ) және толқын ұзындығының қысқалығы γ – кванттардың (γ – сәу-леленудің)
үлкен өткіш қабілеттілігіне айтарлықтай септігін тигізеді. γ – квант-тар
электрлік және магниттік өрістерде ауытқымайды. Жарық жылдамдығымен
таралатын γ – кванттар ауада жұтылмайды, оны тек қана қалың қорғасын немесе
бетон қабат қана ұстай алады.Олардың ағынының әлсіреуі γ – квант пен жұту
материалының энергиясына байланысты. γ – сәулеленудің қарқындылы-ғын
түрліше заттармен әлсірету жартылай әлсірету қабатының шамасымен
сипатталады (Кесте – 1). Бұл заттардан өту кезінде γ – сәулеленудің
қарқынды-лығы екі есе азаяды [11]. γ – сәулеленудің жоғары өткіш
қабілеттілігі оны ішкі, сондай – ақ сыртқы сәуле алу кезінде де өте қауіпті
етеді.
1 – кесте. γ – сәулеленуді жартылай әлсірету қабатының шамасы
γ – сәулелену Жартылай әлсірету қабатының шамасы
энергиясы, МэВ
Ауа, м Алюминий, см Қорғасын, см
0,5 60 3,2 0,4
1,0 85 4,4 1,0
2,0 120 1,4 1,4
Өлшем бірліктері: активтілік бірлігі ретінде француз ғалымы А.
Беккерельдің құрметіне байланысты беккерель (Бк) қабылданған. 1 Бк бір
секундтағы бір ядролық түрленуге тең [12]. Активтілікті көбінесе жүйеден
тыс бірлік – кюримен (Ки) өлшейді.
1 Кu= 3,7.1010Бк
Экспозициялық доза (Х) дегеніміз аз көлемдегі құрғақ атмосфералық
ауада түзілетін бір белгідегі иондардың толық зарядының (dQ) осы көлемдегі
ауа массасына (dm) қатынасы:
Х= dQdm, Kлкг
Техникада экспозициялық дозаны рентген арқылы да (Р) өлшейді:
1 P = 2,58 ∙ 10-4 Клкг.
Сәулеленудің сіңірілген дозасы (D) деп белгілі бір элементарлық көлем-
дегі затқа берілген сәулеленудің орташа энергиясының (de) осы көлемдегі
заттың массасына (dm) қатынасын айтады:
D = de dm , Джкг. (3)
Сіңірілген дозаның өлшем бірлігін физик Грейдің құрметіне байланысты
грей (Гр) деп атайды:
1 Гр = 1 Джкг .
Сондай – ақ өлшем бірлігі ретінде рад қолданылады:
1 рад = 0,01 Гр.
Сіңірілген дозаның шамасы сәулеленудің қасиеттерімен қатар сіңіруші
заттың қасиеттеріне де тәуелді. Әртүрлі сәулеленудің бірдей дозасы тірі
ағзада түрліше биологиялық әсер туғызады. Алайда сіңірілген дозаның мөлшері
бір-дейлігі кезінде альфа –, бета – және гамма – сәулеленудің едәуір
қауіпті екен-дігі ескерілмейді, сондықтан әртүрлі сәулеленудің адам
ағзасының түрліше мүшелеріне ықпал ететін әсерін анықтау үшін
эквивалентті және эффективті дозалар түсінігі енгізілген.
Эквивалентті доза (H) – мүшедегі немесе ұлпадағы сіңірілген дозаның
сәулеленудің осы түрінің ағза мүшесін немесе ұлпасын зақымдау қабілетін
көрсететін коэффициентке көбейтіндісі:
HT, R = DT, R ∙ WR , (4)
бұнда
DT,R – мүшедегі (R) немесе ұлпадағы (Т) орташа сіңірілген сәулелену
дозасы;W – сәулеленудің ағза мүшесін немесе ұлпасын зақымдау қабілетін
көрсететін коэффициент.
Эквивалентті дозаның өлшем бірлігі ретінде швед радиологы Рольф
Зиверттің құрметіне байланысты зиверт (Зв) қабылданған:
1Зв = 1 Джкг .
Сонымен бірге кейде эквивалентті дозаның өлшем бірлігі ретінде бэр
(рад – тың биологиялық эквиваленті) қолданылады:
1 бэр = 0,01 Зв .
Эффективті доза (Е) дегеніміз адамның бүкіл денесінің және оның
жекелеген мүшелерінің радиосезімталдығын ескере отырып, сәуле алуының
кейіннен шығу зардабының ықтималдығын көрсететін өлшем ретінде
пайдаланылатын шама. Оны мүшедегі немесе ұлпадағы (H t,T) эквивалентті
дозаның осы мүше немесе ұлпаның зақымдану қабілетін көрсететін (WT)
коэффициентке көбейтінділерін қосу арқылы табады:
E = Σ H t,T ∙ WT , (5)
бұнда
H t,T – (t) уақыт ішіндегі (Т) мүшедегі немесе ұлпадағы эквивалентті
доза;
WT – (Т) мүшенің немесе ұлпаның зақымдану қабілетін көрсететін
коэффициент.
Бұл коэффициентті мынадай мүшелер мен ұлпалар үшін былай қабылдайды:
гонада – 0,20; жұлын, өкпе, асқазан – 0,12; бауыр, қалқанша без,
несеп жолы – 0,05; тері және сүйек беттері жасушалары – 0,01; қалған
мүшелер мен ұлпалар – 0,05 [12].
Эффективті доза зивертпен (Зв) өлшенеді.
2.2. Иондаушы сәулеленудің адамға әсері
Адамдардың радиациямен зақымдануы ядролық жарылыс кезіндегі өткіш
радиация және аумақтың радиоактивті ластануынан болады (4-сурет).
4-сурет. Адамның радиациямен зақымдану түрлері
Өткіш радиация – ядролық жарылыс аймағынан жан – жаққа бірнеше секунд
ішінде таралатын гамма – сәулелер мен нейтрондардың ағыны.
Радиоактивтік ластану – жарылыс бұлтынан радиоактивті заттардың орасан
мөлшерде түсу нәтижесі. Олар жер бетіне түскен соң, радиоактивті із деп
аталатын ластану аумағын түзеді.
Жасанды (антропогендік) мен табиғи радиоактивтік сәулеленулердің
табиғи сипаты ұқсас келеді және олар адам денсаулығына зиянды әсер етуі
мүмкін.
Иондаушы сәулеленудің адам ағзасына әсер етуінің негізінде
ұлпаларда күрделі физикалық және биологиялық процестер жүруі мүмкін. Тірі
ұлпаның иондану нәтижесінде оның молекулярлық байланысы үзіледі,
қосылыстардың химиялық құрылымы өзгереді, бұл жасушалардың өліміне әкеліп
соғады.
Иондаушы сәулеленудің биологиялық зардаптарының қалыптасуына
биологиялық ұлпа массасының 60 – 70% - ын құрайтын судың радиолизінен
болатын өнімдер ерекше роль атқарады. Суға иондаушы сәулелену әсер еткенде
Н пен ОН еркін радикалдары, ал оттегі қатысатын болса – күшті қышқылдау-
шылар ретінде саналатын гидропероксидтің (НО2) еркін радикалы мен сутегінің
пероксиді (Н2О2) түзіледі. Радиолиз өнімдері ұлпаның молекулаларымен
химиялық реакцияға түседі де, сау ағзаға тән емес қосылыстар түзеді. Бұл
жекелеген функциялардың немесе жүйелердің, сондай – ақ бүкіл ағза тіршілігі-
нің бұзылуына әкеп соғады.
Биологиялық процестердің бұзылуы қайтымды немесе қайтымсыз болуы
мүмкін. Қайтымды бұзылу кезінде сәулеленген ұлпа жасушаларының қалыпты
жұмысы қалпына келеді, ал қайтымсыз бұзылу кезінде жекелеген мүшелер немесе
бүкіл ағза зақымданады да сәуле ауруын туғызады.
Иондаушы сәулелену ағзада биологиялық өзгерістерді сыртқы сәуле алу
(сәулелену көзі ағзадан тыс жерде) кезінде де, ішкі сәуле алу (радиоактивті
заттар ағзаға пероральдік немесе ингаляциялық жолмен енеді) кезінде де
туғызады.
Сәуле ауруының екі формасы болады: ауыр және созылмалы.
Сәуле ауруының ауыр формасы қысқа уақыт аралығында үлкен дозалы сәуле
алу нәтижесінде болады. 1000 бэр доза кезінде, ағзаның зақымдануы лездік
(сәуле алу өлімі) болады. Сәуле ауруының ауыр формасы радионук-лидтердің
көп мөлшерінің ағзаға енуінен де болуы мүмкін.
Созылмалы зақымданулар РШК-дан асатын дозамен жүйелі түрде сәуле
алудың нәтижесінде болады.
Сәуле алған адамның денсаулығы күйін тікелей өзгертетін әсерлер
соматикалық, ал оның ұрпағында білінетін әсерлер генетикалық (тұқым
қуалаушылық) деп аталады.
Иондаушы сәулеленудің биологиялық әсері дозаның жалпы мөлшері мен әсер
ету уақытына, сәулелену түріне, сәуле алған беттің өлшеміне және адамның
жеке қасиеттеріне байланысты келеді.
Ағзаның биологиялық ұлпаларының сәуле алу дозасына байланысты сәуле
ауруын төрт дәрежеге жіктейді (5 - сурет) [6].
5 –сурет. Адамның сәуле алуының негізінде ауруының дәрежелері
1 – дәрежелі сәуле ауруы (жеңіл) 150 – 200 рад сәулелену дозасы
кезінде өрбиді. Жасырын мерзімі – 2 – 3 апта, бұдан кейін әлсіздік, лоқсу,
бастың айналуы, температураның жиі көтерілуі пайда болады. Қанда ақ
түйіршіктердің (лейкоциттердің) мөлшері азаяды. 1 – дәрежелі сәуле ауруын
емдеуге болады.
2 – дәрежелі сәуле ауруы (орташа) 250 – 400 рад сәулелену дозасы
кезінде болады. Жасырын мерзімі – 1 апта. Ауру белгілері анық білінеді.
Көп жағдайда адамдар уақытша жұмыс қабілетінен айрылады. Дұрыс емделген
жағдайда, 2 – 3 айдың ішінде сауығуға болады.
3 – дәрежелі сәуле ауруы (ауыр) 450 – 700 рад сәулелену дозасы кезінде
байқалады. Жасырын мерзімі – бірнеше сағат. Аурудың алғашқы белгілері сәуле
алғаннан кейін – ақ бірден анық біліне бастайды. Ауру жедел әрі ауыр өтеді.
Бастың қатты ауруы, жүрек айну мен қайта – қайта құсу, іштің өтуі, ішкі
мүшелер, тері мен кілегей қабаттарына қан кетуі, қан құрамының өзгеруі,
шаштың түсуі, орталық жүйке жүйесі мен жыныс бездері қызметінің бұзылуы
байқалады. Уақытында әрі тиімді емделген жағдайда, адам 6 – 8 айдың ішінде
сауығуы мүмкін. 20 – 70 % жағдайда өлуі мүмкін.
4 – дәрежелі сәуле ауруы (өте ауыр) 700 рад–тан жоғары сәулелену
дозасы кезінде 20 – 30 минуттан кейін біліне бастайды. Дене температурасы
380С – тан асып, тері мен кілегей қабаттары зақымданады. Дәрет сұйылады.
Емделмеген жағдайда адам 2 – 3 апта ішінде өледі. Аурудың барлығы дерлік
өліммен аяқталады.
Иондаушы сәулеленулердің жеке адамға, сондай - ақ кейінгі ұрпаққа әсер
етуінің жалпы ықпалы 6 – суретте көрсетілген [13].
6 – сурет. Адамдардың сәуле алуының ықтимал зардаптарының түрлері.
3. Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылар көздері
Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушы көздер табиғи және жасанды
(антропогендік) болып бөлінеді. Иондаушы сәулеленудің табиғи көздеріне ға-
рыштық сәулелену мен жер радиациясы кіреді. Ал антропогендік көздеріне
ядролық реакторлар, рентгендік түтіктер, көмір жағу, ядро-лық сынақтар,
медициналық зерттеулер, радиотерапия және т.б. жатады.
3.1. Табиғи ластаушылар
3.1.1. Ғарыштық сәулелену
Ғарыштық сәулелену галактикалық, галактикааралық және күннен болатын
сәулелену деп бөлінеді. Галактикалық және галактикааралық сәуле-лену – бұл
протондардың (90%), альфа – бөлшектердің (9%), нейтрондардың, фотондардың,
жеңіл элементтердің (литий, бериллий, көміртегі, азот, оттегі) ядроларының
(1%) ағыны.
Галактикалық сәулеленудің орташа ғұмыры 1 млн – нан 10 млн жылға
дейін, ал галактикааралық сәулеленудікі – одан да ұзағырақ. Нейтрондар мөл-
шерінің аздығы олардың ғұмыр кезеңінің төмендігімен (16 минут), сондай – ақ
сәулелену көздерінің Жерден алыстығымен байланысты. Жеңіл бөлшектер мен
фотондар ғарыш шаңымен жұтылады. Галактикалық сәулеленудің энергиясы өте
жоғары – 1012 – 1014 МэВ болып келеді. Жұлдыздардың магнитті өрісінің
әсерімен ғарыштық бөлшектер өте жоғары жылдамдықпен қозғалады да, қосымша
энергия алады. Жер радиусының бірден сегізге дейінгі қашықтықта ғарыштық
бөлшектер Жердің магниттік өрісімен бөгеледі. Осылайша, Жердің магниттік
өрісі адамдарды ғарыштық радиациядан қорғайды. Ғарыштық радиацияның
тығыздығы 1–2 бөлшек(см2с) болып келеді. Ғарыштық сәулелену атмосфераның
жоғарғы қабаттарына жеткен кезде, ғарыштық бөлшектердің әсерінен екінші
немесе кейінгі сәулелену өрбиді. Сәулеленудің жоғары қарқындылығы 20 – 25
км биіктікте байқалады, биіктік азайған сайын оның да қарқындылығы
төмендейді (2 кесте ) [14].
2 – кесте. Биіктікке байланысты ғарыштық сәулеленудің сіңірілген және
эквивалентті дозаларының қуаты
Сәулелену Биіктік, км
дозасының қуаты
0
3Н 200 – 900 Бкм3 (г)
3Ве 3 – 10 - 3 Бкм3 (а)
0,7 ∙ 10 - 3 Бкм3 (г)
14С 227 Бккг (б)
40К 60 Бккг (б)
100 – 700 Бккг (т)
87Rb 629 Бккг (г)
948 Бккг (т)
226Ra 0,1 – 2,7 Бккг (г)
3,7 – 48 Бккг (т)
222Rn 0,1 – 10 Бкм3 (а) – ғимараттан
тысқары жерде
5 – 25 Бкм3 (а) – ғимарат ішінде
238U 1,2 мк Бкм3 (а)
0,24 мБккг – 2,6 Бккг (г)
10 – 50 Бккг (т)
232Th 7 50 Бккг (т)
4 – кестеде радиациялық аясы қалыпты аумақтарда тұратын халықтың
түрліше табиғи сәулелену көздерінен сәуле алуының жылдық эффективті
дозасының мәндері келтірілген. Осы кестеден ішкі сәуле алудың сыртқы сәуле
алудан екі есе көп екенін байқауға болады.
4 – кесте. Табиғи сәулелену көздерінен болатын жылдық эффективті эквива-
лентті дозаның мәндері (мкЗв\сағ)
Сәулелену көзі Сыртқы Ішкі сәулелену Жалпы доза
сәулелену
Табиғи радионуклидтер:
бастапқы + радон 0,35 (0,35 ± 0,97) = 1,67
Космогендік – 1,32 0,015
Ғарыштық сәулелену 0,3 0,015 0,3
–
Барлығы 0,65 1,34 1,99
Сонымен бірге ішкі сәуле алудың эффективті эквивалентті дозасының 75%
- ға жуығын радон газының ыдырау өнімдері құрайды. Сәуле алудың эф-фективті
дозасындағы ғарыштық сәулеленудің үлесі Жер радиациясына қарағанда
айтарлықтай төмен.
Ураннан ыдыраған өнімдердің радиациялық қауіптілігі едәуір жоғары.
Олардың арасында радон бірінші орын алады. Радон – дәмі мен иісі жоқ түссіз
газ, ауадан 7,5 есе ауыр, радийдың ыдырау өнімі болып табылады. Радон жер
қыртысынан біртіндеп бөлінеді, алайда оның сыртқы ауадағы жинақталуы
әлемнің әртүрлі нүктелері үшін елеулі ерекшеліктерімен көрінеді. Радонның
жартылай ыдырау кезеңі (Т12 = 3,823 тәулік) төмен болса да, ол жертөле мен
желдетілмейтін ғимараттарда жинақталып, айтарлықтай меншікті активтілік
жасауы мүмкін. Радонның ғимаратқа өтуі жер қыртысынан (еден, іргетас
арқылы), құрылыс материалдарынан, ыстық және салқын су (әсіресе құдықтардан
немесе артезиан ұңғымаларынан), табиғи газ арқылы болады. Радонның
ғимараттың жоғарғы қабаттарында шоғырлануы бірінші қабатқа қарағанда төмен
болады. Радонның аса көп мөлшерде жиналуын ғимаратты желдету арқылы
азайтуға болады.
Табиғи көздерден болатын эквивалентті дозаның қуаты Қазақстан үшін
біршама аралықта ауытқиды (5-кесте) және республика аумағындағы табиғи
түзілістердің радиация деңгейіне тәуелді [3].
5 – кесте. Қазақстан аумағындағы эквивалентті дозаның қуаты, мкЗв сағат
Ғарыштық Каспий, Арал, Қуатты шөгінді Магмалық Гранитті
сәулелену Балқаш су түзілістер аумағыжыныстар массивтер
айдындары аумағы аудандары
0,03 ... 0,08 0,06 ... 0,08 0,1 ... 0,18 0,18 ... 0,22 0,5 ... 0,6
3.2. Антропогендік ластаушылар
Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылардың антропогендік (жасан-ды)
көздеріне иондаушы сәулеленудің пайдалы мақсатта қолдануға арнайы жасалған
көздері немесе бұл әрекеттің қосалқы өнімдері жатады (7- сурет).
Қоршаған ортадағы және тұрмыстағы антропогендік ластаушы көздер
(технологиялық алынған көздер) – адамның шаруашылық қызметінің нәтиже-сінде
пайда болған көздер. Жер қойнауынан қазба байлықтар алынғанда, одан көмір,
газ, мұнай, минералды тыңайтқыштар, құрылыс материалдары, т.б. арқылы
табиғи ортаға орасан мөлшерде табиғи радионуклидтерде бөлініп шығады.
Мысалы, апатиттен алынған фосфорлық тыңайтқыштарда меншікті активтілігі 70
Бккг болатын радий–226 мен уран–238, фосфоритте–400 Бккг; ал геотермальды
су көздерінен радон – 222 – інің қосымша лақтырылымы болады [11].
7- сурет. Радиоактивті ластаушылардың антропогендік (жасанды) көздері.
Адамның қосымша сәуле алуы мынадай жағдайлардан болады:
- ұшақпен ұшу кезінде;
- тұрақты жарық құрамын жасауда пайдаланылатын радий – 226, проме-тий
– 147 немесе тритий – 3 қолданылатын құрылғылар мен аспаптардан (мыса-лы,
сағат, телефон дискілері, кіру мен шығу жолдарын көрсетуші жарық шашу-шы
көрсеткіштер, т.б.);
- радионуклидтердің мөлшері бар немесе рентгендік сәулелену туғыза-тын
түрлі түсті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz