Радиациялық қауіпсіздік

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Қысқартылған сөздер . . .

Қысқартылған сөздер . . .: Кіріспе . . .

5: 6

Қысқартылған сөздер . . .: Негізгі бөлім . . .

5: 7

Қысқартылған сөздер . . .:

1. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы

қоршаған ортаның күйі . . .

5: 7

Қысқартылған сөздер . . .: 2. Радиация және өмір . . .

5: 12

Қысқартылған сөздер . . .: 2. 1. Иондаушы сәулелену түрлері . . .

5: 13

Қысқартылған сөздер . . .: 2. 2. Иондаушы сәулеленудің адамға әсері . . .

5: 19

Қысқартылған сөздер . . .: 3. Қоршаған ортаны радиоактивті ластаушылар көздері . . .

5: 22

Қысқартылған сөздер . . .: 3. 1. Табиғи ластаушылар . . .

5: 22

Қысқартылған сөздер . . .: 3. 1. 1. Ғарыштық сәулелену . . .

5: 22

Қысқартылған сөздер . . .: 3. 1. 2. Жер радиациясы . . .

5: 23

Қысқартылған сөздер . . .: 3. 2. Антропогендік ластаушылар . . .

5: 25

Қысқартылған сөздер . . .: 4. Радиациялық қауіпсіздік нормалары . . .

5: 29

Қысқартылған сөздер . . .:

4. 1. Радиациялық қауіпсіздіктің санитарлық нормалары мен

ережелері

5: 29

Қысқартылған сөздер . . .: 4. 2. Радиациялық қауіпсіздік деңгейін бақылау әдістері . . .

5: 31

Қысқартылған сөздер . . .: 5. Халықты радиациядан қорғау шаралары . . .

5: 33

Қысқартылған сөздер . . .: 5. 1. Адамды радиациядан қорғаудың тәсілдері мен құралдары . .

5: 33

Қысқартылған сөздер . . .: 5. 2. Адамдардың радиацияға төзімділігін арттыру жолдары . . .

5: 36

Қысқартылған сөздер . . .: Жұмыстың әдістері мен нысандары . . .

5: 37

Қысқартылған сөздер . . .: Эксперимент нәтижелері және оларды талдау . . .

5: 42

Қысқартылған сөздер . . .: Қорытынды . . .

5: 46

Қысқартылған сөздер . . .: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

5: 47

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

РШК - рұқсат етілген шектеулі концентрация

АҚШ - Америка Құрама Штаттары

МАГАТЭ - атом энергетикасы халықаралық агенттігі

ҰАК - ұлттық атом компаниясы

ШМД - шектеулі мүмкін доза

МэВ - мега электрон - вольт

КСРО - Кеңестік социалистік республикалар одағы

Мт - мегатонна

АЭС - атом электр станциясы

РҚН -Радиациялық қауіпсіздік нормалары

СЕ - санитарлық ережелер

ЭЕМ - электрондық есептеуіш машина

МЕСТ - мемлекеттік стандарт

ҚФ - қорғаныш факторы

РЗ - радиоактивті зат

КІРІСПЕ

Халықтың радиоактивтi улануын және қоршаған ортаның ластану қаупiнiң алдын алу үшiн: радиоактивтi ластану көздерiн түгендеу жөнiндегi жұмысты аяқтау және табиғи радиактивтiлiктiң халықтың денсаулығына терiс әсерiн зерттеудi қамтитын бағдарлама әзiрлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған алаңдарды таңдау мен табиғи құрылыс материалдарын пайдалану кезiнде шектеу шараларын қабылдау; ауыз судың табиғи көздерiнiң радиоактивтi ластануына бақылау жүргiзу және мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн және өздiгiнен ағатын гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және консервациялау бағдарламасының шеңберiнде радионуклидтердiң жоғары құрамы бар гидрогеологиялық ұңғымаларды жою; жоғары радиациялық сәуле алу қаупi туралы халықты уақтылы хабардар ету жөнiнде шаралар әзiрлеу; уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтi үйiндiлерiн түгендеу және олардың қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерiн айқындау жөнiндегi жұмысты аяқтау қажет [1] .

Проблеманың кешендi шешiлуi радиоактивтi қалдықтарды өңдеу мен көму жөнiнде мамандандырылған ұйым құруды қажет етеді.

Аталған iс-шараларды жүргiзудiң нәтижесi халықтың сәуле алуы мен қоршаған ортаның радиоактивтiк ластануын төмендету болмақ.

Жұмыстың өзектілігі - ядролық сынақтар, радиоактивті ластаушы көздер және өзге де факторлардың республика мен Алматы қаласы тұрғындарының денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерi салдарын ескере отырып, радиациялық ахуалды сауықтыру-оңалту iс-шараларын дәйектеу.

Жұмыстың мақсаты - Алматы қаласы тұрғындарының радиациялық қауіпсіздігін және радиациялық қорғанысын қамтамасыз ету мәселелерін қарастыру.

Жұмыстың міндеті:

1) радиацияның шығу көздерін анықтау,

2) Алматы қаласы және республика аумағындағы атмосфералық гамма-аяны (экспозициялық доза қуатын) өлшеу,

3) жербеті қабатына радиоактивтік заттардың түсуінен болатын ласта-нуды қадағалау болып табылады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы қоршаған ортаның күйі

Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк проблемалары оларды жаhандық ұлттық және жергiлiктi ретiнде шешудiң маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады.

Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71, 9 мың халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда [1] .

Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын кеңiнен игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын ұлғайтады. Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болды.

Теңiздiң Қазақстандық секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде баса игеру елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi.

Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың өңiрлiк стратегиясы Каспий теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспий маңы елдерiнiң Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-шараларға қатысты өзара ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын айқындайды.

Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасында теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне залал келтiрместен көмiрсутегiн өндiрудiң мүмкiн болатын шекті деңгейiн айқындау жөнiндегi арнаулы зерттеулерді жүргізу, геодинамикалық мониторингтi iске асыру, иесiз мұнай ұңғымаларын және басқа да байырғы ластануларды жою, iлеспе газды алауларда жағуды және мұнай құбырлары мен радиоактивтi ластанған жабдықтарды рұқсат алынбай көмудi тоқтату жөнiнде шаралар қабылдау көзделуде.

Зерттеулер нәтижесi Каспий қорық аймағын аймақтарға бөлудi қоса алғанда, теңiздегi экологиялық қауiпсiз шаруашылық қызметiн қамтамасыз ететiн нақты нормативтiк экологиялық талаптар әзiрлеу болуы тиiс.

Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде иесiз тұрған объектiлер: мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішiнде радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер болып табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды суларды жинақтауыштар жатады.

Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтiк үйiндiлерiн жою жөнiндегi бағдарлама мен иесiз мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн гидрогеологиялық ұңғымаларды жою жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда. Алайда, бұл бағдарламалар байырғы ластанулардың барлық түрлерiн толық қамтымайды. Сондықтан, байырғы ластануларды жою жөнiнде бағдарлама әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған ортаға олардың әсерiн бағалай отырып, кезең-кезеңмен байырғы ластанулардың барлық объектiлерiне толық түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай объектiлердi жою жөнiндегi жұмысты бастау көзделуде.

Жаңа ластанулардың туындауына жол бермеу мақсатында олардың пайда болуын болдырмайтын құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктердi әзiрлеу және енгiзу қажет.

Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты радиоактивті ластау, қауiптi технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шектес жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи кешендердi сақтау мәселелерi жатады.

Трансшекаралық экологиялық проблемалар елдiң экологиялық қауiп-сiздiгiне нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық шарттар шеңберiнде көршiлес мемлекеттердiң бiрлескен iс-қимылдарымен қамтамасыз етiледi.

2003 жылдың басында Қазақстан радиациялық қауiптi қалдықтарды трансшекаралық тасымалдау мен оларды аулаққа шығаруды бақылау туралы Базель конвенциясына қосылды, бұл радиациялық қауiптi қалдықтарды декларациялау жөнiндегi жаңа кеден ережелерiн белгiлеуге және кейiннен олардың қайталама шикiзат пен өнiм түрiнде республика аумағына олардың қайтадан түсуiн болдырмауға мүмкiндiк бередi.

Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ полигоны және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен және құлайтын бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен тiкелей жақын жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар нақты экологиялық қауiп төндiредi.

Қазiргi уақытта "Қазақстан Республикасы аумағының зымыран-ғарыш қызметiмен байланысты учаскелерiнiң экологиялық жай-күйiнiң мониторингi" бюджеттiк бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде.

Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 29 желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минералдық-шикiзаттық кешенi ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарын кешендi гидрогеологиялық және геоэкологиялық зерттеулер басталды.

Радиоактивтi ластану Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiгiне елеулi нақтылы қатер төндiредi, олардың көздерi мынадай негiзгi топтарға бөлiнедi: табиғи радиактивті көздер (ғарыштық, күн сәулесі, жер қойнауындағы пайдалы қазбалар) ; уран өндіруші және өңдеуші кәсіпорындар; урандық емес өндіруші кәсіпорындар; жұмыс iстемей тұрған уран өндiрушi және уран өңдеушi кәсiпорындардың қалдықтары (уран кен орындардың үйiндiлерi, өздiгiнен төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң бөлшектелген жабдығы) ; ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар; мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары; өнеркәсіптік және зерттеулік атом реакторлары; ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi нәтижесiнде пайда болған қалдық-тар мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы сәулеленудiң пайдаланудан шыққан көздерi) ; изотоптарды пайдалатын медициналық және техникалық аспаптар мен жабдықтар (1-сурет) .

1- сурет. Қазақстан аумағындағы радиоактивті көздер.

Қоршаған ортадағы радиациялық ахуалды табиғи радиациялық ая мен адамның шаруашылық әрекетінің негізінде жасалған нысандардан бөлінетін жасанды сәулелену құрайды. Қазақстан аумағында табиғи аядан сәуле алу айтарлықтай және ол шамамен 310 мбэр мөлшерінде. Сонымен бірге адам медицинадан қосымша 110 мбэр сәуле алады. Сонда қалыпты табиғи мен жасанды сәулеленудің жалпы дозасы Қазақстанда бір адамға шаққанда орта есеппен 420 мбэр болады, бұл әлемдік деңгейден 1, 5 есе көп. Егер осы қалыпты ая дозасына радиоактивті ластаушылар көзінен мүмкін болатын 100 мбэр дозаны қосатын болсақ, онда ол өте қауіпті болмақ [2] .

Қазақстанда табиғи радиактивтiлiктiң жоғары деңгейiн беретiн уран берушi алты iрi: Солтүстік Қазақстан, Бетпақдала - Шу - Іле, Шу - Сарысу, Іле, Сырдария, Каспий маңы геологиялық өңiрі, көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын кенiштер, радиоактивті су көздері, уран өндiрушi кәсiпорын-дар мен ядролық жарылыстар жасалған жерлерде шоғырланған қалдықтар бар.

Қазақстан аумағының 30%-iнде адам денсаулығына айтарлықтай қауiп төндiретiн табиғи радиактивтi газ - радонның жоғары бөлiнуiнiң ықтимал мүм-кiндiгi орын алған. Радионуклидтермен ластанған суды ауыз су мен шаруашылық мұқтаждықтар үшiн пайдалану қауiптi болып табылады. Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақ ауданында жүргізілген зерттеулер 250 өздігінен ағатын ұңғымаларды анықтады. Олардың ішіндегі радий мен уран мөлшері жоғары 40 - қа жуығы ауыз су мен шаруашылық қажетіне пайдаланылған. Уран мен радийдің концентрациясы шектеулі мүмкін концентрациядан (РШК) 10 - 100 есе асып түскен [2] .

1994 жылы Қазақстанда әртүрлі ғимараттардағы радон концентрациясы-ның (меншікті активтілігінің) оның жер қыртысынан бөлініп шығу дәрежесіне байланыстылығын зерттеу басталды. Осының негізінде радонның шығу аумақ-тарын аудандастыру картасын жасау көзделген. Қазіргі кезде барлық ғимарат-тарындағы радонның концентрациясы өте жоғары болып келетін (0, 2 кБк/м ³ нормасы кезінде 4 кБк/м ³ -ті құраған) Арықбалық, Сарытүбек (Ақмола облысы) елді мекендері анықталды [3] .

Қазақстан Республикасында ядролық сынақтар үш полигонда: Семей, Атырау облыстарында (Азғыр) және Батыс Қазақстанда (Капустин Яр) жүргі-зілді. Әлемде ядролық қаруды сынау мақсатында барлығы екі мыңнан астам ядролық жарылыстар (атмосферада, жер астында, су астында) жасалды, оның 490 - ы ( 26 жерүсті, 90 атмосфералық, 374 жерасты) Қазақстанда жүргізілді. Жер бетінде жүргізілген 26 ядролық жарылыстың нәтижесінде республика аумағындағы атмосфераға жалпы активтілігі 45 млн Ки радионуклидтердің орасан көп мөлшері тасталды. Осының негізінде 190 мыңдай адам 0, 5 Зв (50 бэр) және одан да жоғары сәуле дозасын алды [4] .

Қазіргі кезде Семей полигоны аумағында жасанды изотоптардың - цезий - 137, стронций - 90, европий - 152, 155, америций - 241, плутоний - 239, 240, кобальт - 60 таралуы байқалуда. Бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығы сарапшыларының АҚШ, Россия, Франция, МАГАТЭ ғалымдары мен мамандарымен бірлесе жүргізген бағамы бойынша полигон тіршілігіне үлкен қатер төндіріп тұр [5] .

«Лира», «Галит», «Сай-Утес» полигондарында жүргізілген сынақтар осы күнге дейін айтылмай келді. «Лира» алаңшасында Қарашығанақ қазба орнының конденсатын сақтау мақсатында 700-900 м тереңдікте, көлемі 45-66 мың м ³ алты қуыс жасалған. Олардың төртеуінің көлемі конденсатпен 10 - 75 % ғана толтырылған. «Галит» алаңшасында осындай мақсатта тасты тұз массивтерінде 17 жарылыс, «Сай-Утес» полигонында 3 жарылыс жасалды. Бұлардан басқа жер қыртысының геологиялық құрылымын зерттеу үшін «Меридиан», «Регион», «Батолит» бағдарламалары бойынша 6 жарылыс жүргізілді. Сонымен бірге Алматы мен Батыс Қазақстан облыстарында мөлшері 5600 м ² болатын радиоактивті ластану аумағы анықталды.

Ядролық полигондардың ортаактивті қалдықтарының көлемі - радиоак-тивтілігі 12, 9 млн Ки құрайтын 6, 5 млн т, төменактивті қалдықтар көлемі - радиоактивтілігі 11, 6 мың Ки құрайтын 5, 8 млн т деп бағалануда [2] .

Қазақстан Республикасы аумағында бес ядролық реактор бар. Бір энергетикалық реактор - Ақтауда, үш зерттеулік реактор - Семей полигонында, және бір зерттеулік реактор Алматыда орналасқан. Ақтаудағы БН - 350 энерге-тикалық реакторында төмен - және ортаактивті 9000 м ³ қатты мен сұйық қалдықтар жинақталған. Олардың едәуір мөлшері осы реакторды демонтаждау кезінде пайда болуы мүмкін.

Ядролық реакторлар қоршаған ортаға активтілігі 421 мың Ки болатын 14, 5 мың т төмен - және ортаактивті қалдықтарды, активтілігі 1, 9 млн Ки болатын 450 т жоғарыактивті қалдықтарды тастайды [2] .

Соңғы деректер бойынша республика аумағында изотоптарды пайдала-натын 100 мыңға жуық көздер белгілі. Қазақстанның кәсiпорындарында ион-даушы сәулелердiң пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздерi бар және радиациялық зерттеу барысында 16-сы адам үшiн аса қауiптi болған 700-ден астам бақылаусыз көздер анықталып, жойылды [1] .

1999 жылы Шығыс Қазақстан облыстық басқармасында есепке алынбаған 2162 радиоизотоптық түтін туралы белгі бергіштердегі иондаушы сәулелену көздері анықталды. Олардың 2146 - ы плутоний - 239 - дың ампулдық көзі екені белгілі болып, 1444 - і жойылды [5] .

Изотоптық өнімдер қалдығының жалпы радиоактивтілігі 32, 4 мың Ки құрайды деп бағалануда [2] .

Қазақстандағы әлемдегі қордың ¼ бөлігін құрайтын уран - өнеркәсіптік мақсатта өндірілетін негізгі радиоактивті элемент. Бұрынғы Кеңес Одағының әскери - өнеркәсіптік кешені республика аумағында 80 мың т - дан астам уран өндірді. Қазіргі кезде сол кәсіпорындардан тек бесеуі ғана жұмыс істейді. Оның төртеуі - Орталық, Далалық, Алтыншы руда басқармасы мен Үлбі металлур-гиялық зауыты «Қазатомпром» ҰАК - ының құрамына кіреді. Бесіншісі - Степ-ногорск қаласындағы Тың тау - химиялық комбинаты. Бұларға қарағанда радиациялық ластану тоқтатылған немесе қараусыз қалған нысандардан едәуір мөлшерде болуы ықтимал. Мұндай нысандардың саны Қазақстан аумағында жүзден асып жығылады. Бұлардың қатарына Ақтау қаласындағы Каспий тау - металлургиялық комбинаты, Ақмола облысындағы Қосашы мен Маныбай руд-никтері, Балқаш маңы аумағындағы Ботабұрым мен Қордай рудниктері жатады.

Қараусыз қалған осы 100 - ден аса нысанның радиациялық доза қуаты деңгейі РШК-дан 50 есе асып түседі. Концентрациясы РШК-дан асып түсетін радио-нуклидтердің аэрозолі 10 км - ден алыс қашықтыққа таралуы мүмкін.

Уран өнеркәсібі қызметінің радиоактивті қалдықтарының жалпы көлемі Қазақстан бойынша жалпы активтілігі 251 мың Ки болатын 223 млн т-ны құрайды [2] .

Қазақстан аумағындағы урандық емес өнеркәсіптің радиациялық қауіпті кәсіпорындарына мұнай мен көмір өндіруші кәсіпорындар жатады. Маңғыстау мен Атырау облыстарында мұнай өндіру саласының қарқынды дамуы мұнай өндіру учаскелері мен олармен қатарлас аудандардың техногендік радиоактивті ластануына әкелді, кризистік жағдайлар аймағы тіркелді. Осы облыстардың 100 мың адамды қамтитын 12 қаласы мен елді мекендеріне радиоактивті қауіп төніп тұр. Қазіргі уақытта мұнай өндіруші 22 аса ірі қазба орындарында радио-активті сәулелену қуаты 100-ден 17000 мкр/сағатқа дейін болатын 267 радио-активті ластану учаскелері анықталды [5] .

Кейбір көмір қазу орындарында көмір қабаттарының қышқылданған жоғары бөліктерінің урандық минерализациялануы бар. Мысал ретінде Жамбыл облысындағы Құланды қазба орнын, Алматы облысындағы Ойқарағай қазба орнын келтіруге болады, мұнда 20 мың м ³ радиоактивті көмір жиналған. Мұндай көмірді жаққанда, оның күлінің радиоактивтілігі 5 - 6 есе артады.

Радиоактивтік ластану мұнай мен көмір өндіруден басқа, фосфорит, қара, түсті және бағалы металл өндіру кезінде де болады. түсіру нәтижесінде Семей, Тараз, Шымкент қалалары мен Ақмола облысының санитарлық - қорғаныш аймағында металлургиялық, химиялық және тау - руда кәсіпорындарының радиоактивті қалдықтары тіркелген.

Урандық емес өнеркәсібі қызметінің радиоактивті қалдықтарының жалпы көлемі республика аумағында активтілігі 133 мың Ки болатын 2362 мың т-ны құрайды [2] .

Қорыта келгенде Республикамыздың радиациялық ахуалын жақсы деп айта алмаймыз. Жоғары табиғи қалыпты аяға радионуклидтердің әлеуетті қауіпті көздері өз үлесін қосуда. Сонымен жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы аумағындағы радиоактивті қалдықтардың жалпы мөлшері активтілігі 15, 5 млн Ки болатын 237 млн тоннаны құрап отыр. Салыстыратын болсақ, Чернобыль авариясы кезінде радиоактивті лақтырылымдар 50 - 55 млн Ки болды. Сонда республика аумағындағы радиоактивті қалдықтар Чернобыль-дің үштен бірін құрайды деген сөз. Тек бұл қалдықтар республиканың едәуір үлкен аумағында шашырап жатыр.

«Қазатомпром» Ұлттық атом компаниясының есептеулері бойынша, республикамыздың мұндай радиоэкологиялық ахуалын сауықтыру үшін шамамен 1110 млн АҚШ доллары қажет [2] .

2. Радиация және өмір

Радиация дегеніміз белгілі бір нәрсенің центрден шеңберге қарай сәуле тәріздес таралуы.

Радиацияның бірнеше түрлері бар, бірақ біздің сезім мүшелеріміз оларды жарық пен жылуды сезінгеніміз сияқты сезіне алмайды. Адам радиациясы жоқ жерде өмір сүрмейді десе де болады. Радиоактивті сәулеленудің мутация туғызу қабілеті биологиялық түрлердің үздіксіз эволюциясының негізгі себебі ретінде есептеледі. Биологтардың пайымдауы бойынша, Жер бетінде тіршілік пайда болған бері 1 млрд - қа жуық тірі ағзалар дамыды. Қазіргі кезде, түрліше бағамдар бойынша, флора мен фаунаның 2-ден 15 млн-ға дейін түрі қалды [6] . Радиацияның әсерінсіз біздің планетамызда тіршіліктің мұншама алуан түрлігі болмас еді. Радиациялық аяның (фонның) болуы - Жердегі тіршіліктің міндетті шарттарының бірі, радиация жарық пен жылу сияқты тіршілікке қажет нәрсе. Радиациялық ая шамалы артқанда адам ағзасындағы зат алмасу біршама жақсарады, ал радиациялық аяның төмендеуі тірі ағзалардың өсуі мен дамуын 30 - 50 % - ға баяулатады. «Нөлдік» радиация кезінде өсімдік тұқымдары өніп шығуын, тірі ағзалар көбеюін тоқтатады. Сондықтан радиофобияға - радиа-циядан қорқынышқа бой алдырудың қажеті жоқ. Бірақ, радиацияның жоғары деңгейінің қандай қатер әкелетінін, оған жол бермеудің жолдарын, қажет болған жағдайда радиациялық қауіпті жағдайларда тірі қалуды білген жөн.

Табиғи радиация - адамның тіршілік ету ортасының табиғи компоненті. Шартты түрде радиациялық сәулеленуді иондаушы және иондаушы емес деп ажыратады. Иондаушы емес сәулелену дегеніміз жарық, радиотолқындар, Күннің радиоактивті жылуы. Радиацияның бұл түрі адам ағзасына айтарлықтай әсер ете қоймайды, бірақ оның жоғары қарқындылығы зиянды әсер туғызуы мүмкін. Радиация тірі ағза молекулаларының химиялық байланысын бұзатын болса, онда ол иондаушы радиация деп аталады. Иондаушы радиацияны қарапайымдылық үшін жай радиация деп, ал оның мөлшерлік сипаттамасын - доза деп атайды.

Радиоактивтілік - кейбір химиялық элементтер (уран, торий, радий, калифорний және т. б. ) атомы ядроларының, олардың атомдық нөмірі мен массалық санының өзгеруіне әкелетін, өздігінен түрленуі (ыдырауы) . Мұндай элементтерді радиоактивті элементтер деп атайды.

Радиоактивті заттар жартылай ыдырау кезеңімен өлшенетін қатаң белгілі жылдамдықпен, яғни бүкіл атомдардың жартысы ыдырайтын уақытпен ыдырайды. Радиоактивті ыдырауды тоқтату мүмкін емес, әрі оның иондаушы сәулеленуді бөлуі қатар жүреді. Жартылай ыдыраудың бір кезеңіне тең уақыт ішінде әрбір 100 атомның 50 атомы өзгеріссіз қалады, ал келесі осындай уақыт ішінде - олардың 25 - і ыдырайды, осылайша экспоненциалды заң бойынша жалғаса береді. Мысалы, уран - 238 - дің жартылай ыдырау кезеңі 4, 47 млрд жылға, көміртегі - 14 - тікі - 5730 жылға, радий - 223 - тікі - 11, 43 күнге, күкірт - 38 - дікі - 2 сағат 52 минутқа тең, ал протактиний - 234 - кі - бір мин-уттан сәл ғана үлкен болып келеді [7] .

2. 1. Иондаушы сәулелену түрлері

Иондаушы сәулелену деп ортамен әрекеттесуінің негізінде әртүрлі белгідегі электр зарядтарын түзетін сәулеленуді айтады. Иондаушы сәулелену бөлшектерінің энергиясын жүйеден тыс бірліктермен - электрон - вольттермен өлшейді (эВ) .

1 эВ = 1, 6 ∙10 ^-19 Дж .

Иондаушы сәулелену көздері техникада, химияда, медицинада, ауыл шаруашылығында және басқа да салаларда пайдаланылады, мысалы топы-рақтың тығыздығын өлшеу, газ құбырларынан тамшылауды анықтау, пісірме-леу жапсарларын тексеру, табақ, құбыр және өзектердің қалыңдығын өлшеу, маталарды антистатикалық өңдеу, пластмассаларды полимерлеу, қатерлі ісік-терді радиациялық емдеу кезінде қолданылады.

Иондаушы сәулеленуді корпускулярлық және фотондық деп екі түрге жіктейді (2-сурет) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.