Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын қалыптастыру мен жетілдіру жолдары жайлы
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Банктердегі депозиттік операциялардың теориялық негіздері.
Депозиттік операциялардың түсінігі мен түрлері.
Қазақстан Республикасының депозит нарығының қалыптасуы мен ерекшелігі.
Депозиттік операциялардың шетелдік тәжірибесі.
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының қазіргі жағдайы.
Банк жүйесіндегі депозиттік операцияларды талдау.
«Валют.Транзит банкі» іс.тәжірибесінің депозиттік операцияларын бағалау.
Депозиттерді сақтандыру Қорының қызметін талдау.
3. Коммерциялық банктердегі депозиттік операцияларды жетілдіру жолдары.
Коммерциялық банктердегі депозиттік операциялардың хұқықтық негізі.
Депозиттік саясат және оның коммерциялық банктердегі қолданылуы.
ҚР депозит нарығын жетілдіру жолдары.
ІІІ Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
ІІ Негізгі бөлім
1. Банктердегі депозиттік операциялардың теориялық негіздері.
Депозиттік операциялардың түсінігі мен түрлері.
Қазақстан Республикасының депозит нарығының қалыптасуы мен ерекшелігі.
Депозиттік операциялардың шетелдік тәжірибесі.
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының қазіргі жағдайы.
Банк жүйесіндегі депозиттік операцияларды талдау.
«Валют.Транзит банкі» іс.тәжірибесінің депозиттік операцияларын бағалау.
Депозиттерді сақтандыру Қорының қызметін талдау.
3. Коммерциялық банктердегі депозиттік операцияларды жетілдіру жолдары.
Коммерциялық банктердегі депозиттік операциялардың хұқықтық негізі.
Депозиттік саясат және оның коммерциялық банктердегі қолданылуы.
ҚР депозит нарығын жетілдіру жолдары.
ІІІ Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі өте жоғары. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты және ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
1) депозиттік қаражаттар;
2) депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады./1/
Енді депозит дегеніміз не дейтін болсақ, депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары болып табылады. Депозит ( латынша depositum – сақтауға берілген зат) – бұл клиент қаражатын банкке уақытша пайдалануға беру бойынша экономикалық қатынастар болып табылады.
Банктік депозит мәнін зерттей отырып, З.С. Каценеленбаум депозиттің екіжақтылық сипатын атап көрсеткен. Депозиттер салымшылар үшін потенциалды қаражат болып табылады. Салымшы чек толтырып, оны циркуляцияға жіберуі мүмкін. Сол уақытта банктегі қаражат пайыздық сыйақы әкеледі. Олар салымшы үшін екі рольде көрінеді: бір жағынан, ақша ролінде, екінші жағынан, пайыз әкелетін капитал ролінде.Депозиттердің қолма-қол ақшамен салыстырғанда артықшылығы – ол пайыздық сыйақы әкеледі... ал кемшілігі – капиталдың әдеттегі әкелетін пайызынан азырақ пайыз әкеледі. Осы төмендетілген пайыз кездейсоқ жағдай емес, бұл банк табиғатының негізі болып табылады. Өйткені банктік депозит бойынша төлейтін пайызы өз қаражатын орналастырудан түсетін пайыздан төмен болады. Бұл жерде екеуінің қатынасы – ¼ болып табылады. /2/
Депозит тек клиентке ғана емес, сондай-ақ банкке де пайдалы. Көптеген депозиттер банкке ссудалық капитал құруға мүмкіндігі бар. Содан соң банк оны тиімді салаларға орналастырады. Депозиттер бойынша пайыз бен несие бойынша пайыздың айырмасы банктің табысы болып табылады. Банктердің осы табысты көбейтуге тырысуы ресурстық базаны көбейтуге ұмтылуына әкеледі.
Банктің «алтын ережесі» бойынша оның қаржылық талаптарының мөлшері мен мерзімі міндеттемелерінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келуі керек. Осы ережеге сәйкес банктер ағымдағы шоттардағы қаражатты несиелеу ресурсы ретінде қолдана алмас еді. Алайда, әдетте клиенттер бір мезгілде барлық қаражатты алмайтындықтан, банктік қолма-қол ақша резерві тым көп болмауына да болады. Сонымен қатар, көптеген банктік операциялар қолма-қолсыз түрде жүреді. Кассалық резерв ретінде қолданылмаған қолма-қол ақша қаражаттары банктің өтімділігін көбейтіп, несие беруге ресурс түрінде қолданылуы мүмкін. /3/
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
1) депозиттік қаражаттар;
2) депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады./1/
Енді депозит дегеніміз не дейтін болсақ, депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары болып табылады. Депозит ( латынша depositum – сақтауға берілген зат) – бұл клиент қаражатын банкке уақытша пайдалануға беру бойынша экономикалық қатынастар болып табылады.
Банктік депозит мәнін зерттей отырып, З.С. Каценеленбаум депозиттің екіжақтылық сипатын атап көрсеткен. Депозиттер салымшылар үшін потенциалды қаражат болып табылады. Салымшы чек толтырып, оны циркуляцияға жіберуі мүмкін. Сол уақытта банктегі қаражат пайыздық сыйақы әкеледі. Олар салымшы үшін екі рольде көрінеді: бір жағынан, ақша ролінде, екінші жағынан, пайыз әкелетін капитал ролінде.Депозиттердің қолма-қол ақшамен салыстырғанда артықшылығы – ол пайыздық сыйақы әкеледі... ал кемшілігі – капиталдың әдеттегі әкелетін пайызынан азырақ пайыз әкеледі. Осы төмендетілген пайыз кездейсоқ жағдай емес, бұл банк табиғатының негізі болып табылады. Өйткені банктік депозит бойынша төлейтін пайызы өз қаражатын орналастырудан түсетін пайыздан төмен болады. Бұл жерде екеуінің қатынасы – ¼ болып табылады. /2/
Депозит тек клиентке ғана емес, сондай-ақ банкке де пайдалы. Көптеген депозиттер банкке ссудалық капитал құруға мүмкіндігі бар. Содан соң банк оны тиімді салаларға орналастырады. Депозиттер бойынша пайыз бен несие бойынша пайыздың айырмасы банктің табысы болып табылады. Банктердің осы табысты көбейтуге тырысуы ресурстық базаны көбейтуге ұмтылуына әкеледі.
Банктің «алтын ережесі» бойынша оның қаржылық талаптарының мөлшері мен мерзімі міндеттемелерінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келуі керек. Осы ережеге сәйкес банктер ағымдағы шоттардағы қаражатты несиелеу ресурсы ретінде қолдана алмас еді. Алайда, әдетте клиенттер бір мезгілде барлық қаражатты алмайтындықтан, банктік қолма-қол ақша резерві тым көп болмауына да болады. Сонымен қатар, көптеген банктік операциялар қолма-қолсыз түрде жүреді. Кассалық резерв ретінде қолданылмаған қолма-қол ақша қаражаттары банктің өтімділігін көбейтіп, несие беруге ресурс түрінде қолданылуы мүмкін. /3/
1. «Коммерциялық банктер операциялары» / Мақыш С.Б. – Алматы, 2004ж
2. «Деньги и кредит» - 1991. - №4. – Канцеленбаум З. К вопросу о сущности банковского депозита
3. «Банковское дело» К
4. «Банковское дело» / Под ред. Сейткасымова – Алматы, 1998г
5. «Финансовые рынки и посредники» У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А. Рузиева – Алматы, 2005г
6. «Банки Казахстана» №10, 2005г – Маженова Б. – Казахстанский Фонд гарантирования депозитов: опыт, достижения, перспективы.
7. «Банки Казахстана» №12, 2004г – Кошербаева Г. – Почтово-сберегательная система на депозитном рынке страны.
8. «Деньги, банки и денежно-кредитная политика», Эдвин Дж. Долан, - Санкт-Петербург,1994г.
9. «Основы банковского дела», Дэвид Полфреман, Филипп Форд, - Москва 1996г.
10. «Банки Казахстана», №6 2005г.
11. статья Рахымбаева
12. ҚР Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені. 2005-ж., №12.
13. статья Рахымбаева
14. Каспийский Банкінің мәліметтері бойынша.
15. ЦентркредитБанкінің мәліметтері бойынша.
16. Халық Банкінің мәліметтері бойынша.
17. ТұранӘлемБанкінің мәліметтері бойынша.
18. Казкоммерцбанктің мәліметтері бойынша.
19. Темірбанктің мәліметтері бойынша.
20. Валют-Транзит Банкінің мәліметтері бойынша.
21. ҚР жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру Қорының қызметі туралы нұсқаулық.
22. Банки Казахстана, №5, 2005ж.
2. «Деньги и кредит» - 1991. - №4. – Канцеленбаум З. К вопросу о сущности банковского депозита
3. «Банковское дело» К
4. «Банковское дело» / Под ред. Сейткасымова – Алматы, 1998г
5. «Финансовые рынки и посредники» У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А. Рузиева – Алматы, 2005г
6. «Банки Казахстана» №10, 2005г – Маженова Б. – Казахстанский Фонд гарантирования депозитов: опыт, достижения, перспективы.
7. «Банки Казахстана» №12, 2004г – Кошербаева Г. – Почтово-сберегательная система на депозитном рынке страны.
8. «Деньги, банки и денежно-кредитная политика», Эдвин Дж. Долан, - Санкт-Петербург,1994г.
9. «Основы банковского дела», Дэвид Полфреман, Филипп Форд, - Москва 1996г.
10. «Банки Казахстана», №6 2005г.
11. статья Рахымбаева
12. ҚР Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені. 2005-ж., №12.
13. статья Рахымбаева
14. Каспийский Банкінің мәліметтері бойынша.
15. ЦентркредитБанкінің мәліметтері бойынша.
16. Халық Банкінің мәліметтері бойынша.
17. ТұранӘлемБанкінің мәліметтері бойынша.
18. Казкоммерцбанктің мәліметтері бойынша.
19. Темірбанктің мәліметтері бойынша.
20. Валют-Транзит Банкінің мәліметтері бойынша.
21. ҚР жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру Қорының қызметі туралы нұсқаулық.
22. Банки Казахстана, №5, 2005ж.
Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын қалыптастыру мен жетілдіру
жолдары
Мазмұны:
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Банктердегі депозиттік операциялардың теориялық негіздері.
1. Депозиттік операциялардың түсінігі мен түрлері.
2. Қазақстан Республикасының депозит нарығының қалыптасуы мен
ерекшелігі.
3. Депозиттік операциялардың шетелдік тәжірибесі.
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік
операцияларының қазіргі жағдайы.
1. Банк жүйесіндегі депозиттік операцияларды талдау.
2. Валют-Транзит банкі іс-тәжірибесінің депозиттік операцияларын
бағалау.
3. Депозиттерді сақтандыру Қорының қызметін талдау.
3. Коммерциялық банктердегі депозиттік операцияларды жетілдіру
жолдары.
1. Коммерциялық банктердегі депозиттік операциялардың хұқықтық
негізі.
2. Депозиттік саясат және оның коммерциялық банктердегі
қолданылуы.
3. ҚР депозит нарығын жетілдіру жолдары.
ІІІ Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
1. Банктердегі депозиттік операциялардың теориялық негіздері.
1.1 Депозиттік операциялардың түсінігі мен түрлері.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымында тартылған
қаражаттар үлесі өте жоғары. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты және
ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі
емес тәсілдерінің болуы тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті
десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
1) депозиттік қаражаттар;
2) депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.1
Енді депозит дегеніміз не дейтін болсақ, депозит – бұл клиенттердің
(жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және
өздері пайдалана алатын қаражаттары болып табылады. Депозит ( латынша
depositum – сақтауға берілген зат) – бұл клиент қаражатын банкке уақытша
пайдалануға беру бойынша экономикалық қатынастар болып табылады.
Банктік депозит мәнін зерттей отырып, З.С. Каценеленбаум депозиттің
екіжақтылық сипатын атап көрсеткен. Депозиттер салымшылар үшін потенциалды
қаражат болып табылады. Салымшы чек толтырып, оны циркуляцияға жіберуі
мүмкін. Сол уақытта банктегі қаражат пайыздық сыйақы әкеледі. Олар салымшы
үшін екі рольде көрінеді: бір жағынан, ақша ролінде, екінші жағынан, пайыз
әкелетін капитал ролінде.Депозиттердің қолма-қол ақшамен салыстырғанда
артықшылығы – ол пайыздық сыйақы әкеледі... ал кемшілігі – капиталдың
әдеттегі әкелетін пайызынан азырақ пайыз әкеледі. Осы төмендетілген пайыз
кездейсоқ жағдай емес, бұл банк табиғатының негізі болып табылады. Өйткені
банктік депозит бойынша төлейтін пайызы өз қаражатын орналастырудан түсетін
пайыздан төмен болады. Бұл жерде екеуінің қатынасы – ¼ болып табылады. 2
Депозит тек клиентке ғана емес, сондай-ақ банкке де пайдалы. Көптеген
депозиттер банкке ссудалық капитал құруға мүмкіндігі бар. Содан соң банк
оны тиімді салаларға орналастырады. Депозиттер бойынша пайыз бен несие
бойынша пайыздың айырмасы банктің табысы болып табылады. Банктердің осы
табысты көбейтуге тырысуы ресурстық базаны көбейтуге ұмтылуына әкеледі.
Банктің алтын ережесі бойынша оның қаржылық талаптарының мөлшері
мен мерзімі міндеттемелерінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келуі керек. Осы
ережеге сәйкес банктер ағымдағы шоттардағы қаражатты несиелеу ресурсы
ретінде қолдана алмас еді. Алайда, әдетте клиенттер бір мезгілде барлық
қаражатты алмайтындықтан, банктік қолма-қол ақша резерві тым көп болмауына
да болады. Сонымен қатар, көптеген банктік операциялар қолма-қолсыз түрде
жүреді. Кассалық резерв ретінде қолданылмаған қолма-қол ақша қаражаттары
банктің өтімділігін көбейтіп, несие беруге ресурс түрінде қолданылуы
мүмкін. 3
Жалпы алғанда, депозиттік операциялар активті және пассивті болып
бөлінеді. Активті депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша
қаражаттарын басқа корреспондент-банктердегі шоттарда орналастырумен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар – клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстар қалыптастырудың негізгі көзі.
Салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың
шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғары бәсекелестік нарықта
банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға
және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға
тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
1. талап етуіне дейінгі депозиттер;
2. мерзімді депозиттер;
3. жинақ салымдары;
4. бағалы қағаздар.
Сондай-ақ, оларды мынадай белгілеріне қарай жіктеуге болады:
1. мерзімдеріне қарай;
2. салым иелерінің категорияларына қарай;
3. қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
4. пайыз төлеу тәсіліне қарай;
5. банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай т.б.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрге бөлінеді:
1. жеке тұлғалардың шоттары;
2. кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдардың шоттары;
3. жергілікті билік ұйымдарының шоттары;
4. қаржылық мекемелердің шоттары;
5. шетелдік азаматтардың шоттары.
Талап етуіне дейінгі депозиттер – салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттары арқылы қолма-қол ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар. Талап етуіне дейінгі депозиттер
ағымдағы есеп-айырысулар үшін қажет. Мұндай шотты ашуға ниетті ең алдымен
клиент білдіреді, себебі оған есеп-айырысып, төлемдер жүргізу қажет болады.
Мұндай шоттар бойынша қаражат қозғалысы қолма-қол ақша түрінде, чекпен,
аударыммен, басқа да төлем құжаттарымен ресімделуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының банктік тәжірибесінде талап етуіне дейінгі
депозиттерге келесілер жатады:
- мемлекеттің, акционерлік кәсіпорындардың және әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттар;
- әр түрлі мақсаттарға тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуіне дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуіне дейінгі
депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың
жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Кемшілігі – шот бойынша пайыз төленбейді немесе өте төмен мөлшерде
төленеді. Осылайша, талап етуіне дейінгі шоттардың мынадай өзіндік
ерекшеліктері қалыптасады:
1. ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай шектеусіз жүзеге
асырылады;
2. шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
комиссиондық ақы алып отырады;
3. банктер талап етуіне дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны
үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
4. талап етуіне дейінгі депозиттер бойынша коммерциялық банк орталық
банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар
жасайды.
Талап етуіне дейінгі депозиттердің бір түріне контокорренттік шотты
да жатқызуға болады. Контокоррент ( итал. conto corrente – ағымдық шот) –
бұл банктің клиентпен арадағы барлық операциялары есепке алынатын бірегей
шот болып табылады. Контокоррентте бір жағынан, банк ссудалары мен
клиенттердің бұйрығы бойынша шоттарда жүргізілетін барлық төлемдер
жүргізілсе, екінші жағынан – шотқа аударым, салым түрінде түсетін
қаражаттар орналастырылады. Осылайша, бұл – активті-пассивті шот болып
табылады. Кредиттік сальдо клиенттің өз қаражаты бар екенін білдірсе,
дебеттік сальдо лкиент зайымдық қаражат алып, несие бойынша қарыз екенін
көрсетеді. Кредиттік сальдо бойынша банк клиент пайдасына пайыз есептесе,
дебеттік сальдо кезінде өзі берген несие үшін клиенттен пайыз алады. Бұл
жерде пайыз шот иесі пайдасына есептелетін пайызға қарағанда жоғары
мөлшерлемемен есептеледі. Контокоррентті шоттар сенімді клиенттерге
ашылады. Шот иесі қаражат түсімінен гөрі шығыны асып кеткен жағдайда арнайы
құжат толтырмай-ақ банкпен келісілген шарт бойынша белгілі бір сомада несие
ала алады.
Контокоррентті шотқа ұқсас овердрафты бар шотты айтуға болады. Бұл
шот бойынша клиент пен банктің шартына сәйкес шот иесі шот қалдығындағы
қаражаттан көп қаражат алуына болады. Алайда, мұндай шот бойынша қарыз алу
сирек болады. Яғни, бұл шотқа пассивті қалдық тән. Овердрафты бар шоттың
контокоррент шоттан айырмашылығы – онда бір мезгілде басқа шоттар да ашыла
береді. Ал, контокоррент шотта банктік операциялардың барлығы жинақталған.
Сонымен қатар, контокоррент шоттар шаруашылық субьектілер үшін ашылса,
овердрафты бар шоттар жеке тұлғаларға да ашыла береді.
Талап етуіне дейінгі депозиттерге банктердің корреспонденттік шоттары
да жатады. Бір банктің басқа банктерде ашқан шоттары ностро-шот деп
аталады. Керісінше, басқа корреспондент банктердің осы банкте ашқан шоттары
лоро-шоттар деп аталады. Банктер арасында корреспонденттік қатынастар
орнату кезінде жақтар осы шоттар бойынша овердрафтың болуын қарастырады.
Кредиттік және дебеттік қалдық бойынша шекті мөлшері, мерзімі, пайыздық
мөлшерлемелері банктер арасындағы корреспонденттік қатынастар туралы
келісім-шартпен анықталады. Лоро-шотта пассивті сальдоның құрылуы банк
айналымында басқа корреспондент банктерден тартылған қосымша ресурстардың
болуын білдіреді. Ал, активті сальдо – овердрафтың пайда болуын, яғни
корреспондент банкке несие бергендігін көрсетеді. Ностро-шотта осыған
қарама-қарсы қозғалыс болады.
Осылайша, лоро және ностро шоттар бойынша кредиттік сальдо банк
балансында корреспондент банктен алған ресурстардың болуын көрсетеді.
Көптеген банктерде талап етуіне дейінгі депозиттер тартылған қаражаттар
құрылымында көп үлесті алады. Бұл банктік ресурсты қалыптастырудың ең арзан
жолы болып табылады. Талап етуіне дейінгі депозит қаражатының жоғары
мобильділігіне байланысты бұл шот қалдығы үнемі өзгерісте болып табылады.
Шот иесінің қаражатты кез келген уақытта алып кету мүмкіндігі банк
айналымында жоғары өтімділігі бар активтердің болуын талап етеді. Сондықтан
банктер бұл шоттарға өте аз пайыз төлейді немесе тіпті төлемейді. Алайда,
талап етуіне дейінгі депозит қаражатының жоғары қозғалмалылығына
қарамастан, оның ең төменгі қалатын сомасын анықтап, соны тұрақты несиелік
ресурсқа айналдыруға болады. Талап етуіне дейінгі депозит шотында сақталған
және мерзімді депозитке ауыстыруға болатын қаражат үлесін келесі формула
бойынша есептеуге болады:
А=(ОсрОкр) * 100 %;
мұндағы А – мерзімді депозиттік шоттарға ауыстыруға болатын
қаражат үлесі;
Оср – бір жылдағы ағымдық шоттағы орташа қаражат қалдығы;
Окр – бір жылдағы ағымдық шот бойынша несиелік айналым.
Мерзімді депозиттер дегеніміз – банктерде белгілі бір мерзімге және
пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады. Егер мерзімге дейін бұл салымды
алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге міндетті.
Мерзімді депозиттердің ерекшелігі – талап еткенге дейінгі депозитке
қарағанда оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы
алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескерілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180-360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша соған сәйкес пайыз белгіленеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғары деңгейі Ұлттық банк тарапынан реттеліп
отырады;
- ақшаны алу туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі – жинақ салымдары.
Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатын алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды
ауыстыруға мүмкіндігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының мынадай ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай ескерті талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап
етіледі.
Елімізде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана ашылады. Шетел
тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға және іскер
фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарына тұрақты мерзімі белгіленетін және сол
мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ
салымдарына басқа жинақ салымдарына қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз
төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымда білдіреді. Бұл шотта жинақталынған сома белгілі бір күнде толық
төленеді.
Ағымдық жинақ салымдары, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз
төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды
білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары – салым иесіне белгілі мерзім
өткен соң тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық
беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын банк-
эмитенттің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары салым иелерінің атына
толтырылады. Ал, мәлімдеуші сертификатта салым иесінің аты-жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және
көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу
қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада
шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі
түрі бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші
нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Сонымен қатар, сертификаттарды басқа белгілеріне қарай да бөлуге
болады:
1. Бір рет шығарылатын;
2. Сериялармен шығарылатын.
Айналым мерзімі бойынша:
1. мерзімді;
2. талап етуіне дейінгі.
Өтелу шартына қарай:
1. Белгілі бір есеп кезеңі өткенге дейін біркелкі төленіп отыратын
пайыздық мөлшерлемесі бар сертификат;
2. Пайызы сертификат мерзімі біткеннен кейін төленетін
сертификат.
Сертификатты өтеу үш түрлі тәсілмен жүргізіледі:
- сертификатты жаңадан шығару;
- салымның басқа түрлеріне немесе талап етуіне деінгі депозитке қолма-
қолсыз аудару арқылы;
- қолма-қол ақша түрінде (жеке тұлғалар үшін).
Сертификатты шығаратын банк шығаарылу шарты мен айналымын өзі
белгілейді. Өз сертификатын тиімді орналастыру үшін келесі шарттар
қарастырылуы қажет:
- инвестор үшін тиімді пайыздық мөлшерлеме;
- салымшы үшін тиімді болатындай сертификаттың ең төменгі шегі;
- пайыздық мөлшерлемені қайта қараудың икемді механизмі;
- стандартты шығарылу шарттары;
- номиналды төлеу мен пайыздың есептелуін сенімді етіп кепілдендіру;
- потенциалды сатып алушыларды ақпараттандыру, яғни ірі жарнама.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ
сертификатының мерзімі 1-3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды. Жинақ
сертификаты тек жеке тұлғаларға беріледі.
Сертификат бланктары арнайы рұқсаты бар полиграфиялық кәсіпорындармен
дайындалады. Сертификат бланкінде шығарылу шарттары мен басқа да мәліметтер
орналасуы мүмкін, алайда келесі реквизиттардың болуы талап етіледі:
• депозиттік не жинақ сертификаты атауы;
• шығарылу себебіне нұсқау;
• депозитті немесе салымды салу мерзімі;
• сертификатты өтеу мерзімі;
• депозиттің мөлшері;
• салынған соманы банктің міндетті түрде қайтару міндеттемесі;
• депозит немесе салым бойынша пайыз мөлшерлемесі;
• тиісті пайыз сыйақысы;
• эмитент банктің атауы мен мекен-жайы;
• сертификаттың шығуына жауапты банктің екі тұлғасының қолдары және банк
мөрі.
Егер сертификат бойынша салымды алу мерзімі өтіп кеткен болса, мұндай
сертификат талап етуіне дейінгі құжат болып саналады және банк оны алғашқы
талап етуінде өтеуге тиіс. Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары
мерзімінен бұрын төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты
сатып алады, бірақ төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер
үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың
белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.
Қарапайым депозиттік келісім-шартқа қарағанда сертификаттар келесідей
артықщылыққа ие:
- сертификаттардың таратылуы мен айналуында қаржы делдалдарының үлкен
көлемінің арқасында потенциалды инвесторлардың саны артады.
- Қайталама нарық жағдайында сертификат басқа тұлғаға сатыла алады, бұл
жерде оның иесі сақталған уақытына табыс алады және банк ешқандай
ресурсты жоғалтпайды;
- Депозиттік сертификат иелері салық салу кезінде көп табыстан айрылмайды.
Жинақ сертификаттары бойынша табысқа басқа депозиттерге тәрізді салық
салынбайды. Мерзімді депозиттерге қарағанда сертификаттардың кемшілігі –
банктің оларды эмиссиялауымен байланысты үлкен шығындарының болуы.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік
оперцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін
сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі керек:
- депозиттік ресурстар қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда
лау үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында депозиттік операциялар түрлерін
ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Қазіргі кезде ағымдық және жинақ шоттары банктер үшін ең тиімді
ресурс көзі болып табылады. Банктер арасында клиенттер үшін үлкен
бәсекелестік байқалады. Банктік терминологияда бір клиенттің банкі ұғымы
пайда болған. Неғұрлым ірі кәсіпорындардың өз банкі бар. Алайда, банктер
бір-бірінен ірі корпоративтік клиенттерді тартып алатын жағдай көп
кездеседі. Бұл ағымдық және жинақ шоттарындағы қаражаттардың банк
өтімділігіне өте сезімтал болып келетінін көрсетеді. Клиенттердің
талаптарына сәйкес көптеген банктер шоттың жеке менеджері механизмін
енгізеді.4
Банктік операция ретінде депозиттерді тартудың өзіндік құнын
төмендететін факторды атап өткен жөн. Ұлттық Банктің нормативтік
талаптарына сәйкес салымдар емн депозиттер бойынша резервтік қорға 15%
төлейді.
Бұл несие бойынша пайыздық мөлшерлеменің сондай шамаға өсетініне
әкеледі. Сондықтан, бұл нормативтер банктердің активтілігін азайтады. Егер
дамыған елмен салыстыратын болсақ, бұл норматив Германияда 2-5% құрайды, ал
Францияда ондай нормативтік аударымдар жоқ.
Ақша-несиелік көзқарас тұрғысынан төменгі резервтер екі функцияны
атқарады. Бір жағынан, олар Ұлттық Банкке резервтік мөлшерлемені өзгерту
арқылы банк өтімділігін ұзақ мерзімді басқару аясында ұзақ мерзімді қаражат
мөлшерін түзеуге немесе банк қолданбаған қайта қаржыландыру лимиттерінің
көлемін түзеуге мүмкіндік береді.
Минималды резервтік мөлшерлеменің өзгеруі салдарынан банктердің
орталық банктегі салымдары не бір-бірімен байланысып, не босатылатындықтан,
минималды резервтер саясаты көмегімен өтімділік деңгейімен байланысты
операциялар, мысалы, валюталық қозғалыстар жартылай не толық
компенсациялануы мүмкін.
Екінші жағынан, минималды резервтік мөлшерлеменің жоғарылығы
банктердің орталық банк қаражатына сұранысын қалыптастырады. Осылайша, олар
орталық банк қаражатына жеткілікті сұраныстың болуына әкеледі.
Минималды резервтер өтімділікке әсер еткеніндей пайыздық мөлшерлемеге
де ықпал етеді. Резервтік мөлшерлеменің көтерілуі банк ернтабельділігін
төмендетеді. Сондықтан, несиелік институттар бұл ауыртпалықты клиенттерге
аударуға тырысады.
Келесі маңызды тежеуші фактор ретінде салымдарды индексациялаудың
тиімді және нақты механизмінің жоқтығын айтуға болады. Бұл мәселе ұлттық
валютаның жоғары инфляциясы кезінде өте өзекті болды, көптеген банктердің
ірі жинақ жобаларын жүзеге асыруда кедергі болды.
Осының барлығы банктредің пассивтерді тартудағы саясатын өзгертуіне
себеп болды. Осылайша, клиент есеп-айырысу шотын ашу кезінде оған осы
шотпен пайдалану уақытына депозит ашылды. Бұл депозит басқа депозиттер
тәрізді бола отырып, ерекшеліктері де бар. Мысалы, салым сомасын банк
белгілейді.
Депозит міндеттемелік сипатқа ие, өйткені оның сомасы есеп-айырысу
шотын ашқан кезде енгізіледі. Егер ол салынбаса, банк өзінің қызмет
көрсетуін тоқтатады. Бұл депозитті шартты депозит деуге болады, өйткені
одан қаражат алу клиент есеп-айырысу шотын жапқан кезде ғана жүзеге
асырылады. Ол мерзімсіз болып саналады, бұл банкке қаражатты ұзақ мерзімді
несиелеуге жұмсауға мүмкіндік береді. Депозитке өте төмен пайыз төленеді.
Кейбір банктер бұл депозитті кепілдік деп санайды, себебі салымшы
осының есебінен кепіл бермей несие ала алады. Осылайша, депозит есебінен
қызмет көрсету мерзіміне коммерциялық банктер тұрақты, ұзақ мерзімді
несиелік ресурс алады.
Банктер арасында ресурс тартудағы бәсекелестік күрестің маңызды
құралы – пайыздық саясат болып табылады. Қазіргі кезде банктер депозит
бойынша пайызды Салымдарды сақтандыру Қорынаң белгілеген мөлшерлемесіне
байланысты белгілейді. Депозиттердің жеке түрлері бойынша пайыздық
мөлшерлеме деңгейі салым мерзіміне, сомасына байланысты қойылады. Депозит
мерзімі ұзақ болған сайын пайыздық мөлшерлеме де жоғары болып табылады.
Сондай-ақ пайыз төлеу жиілігі де маңызды мәнге ие. Бұл жерде пайыз төлеу
жиілігі алшақ болған сайын мөлшерлеме деңгейі де жоғары болады.
Салымшыларды тарту мақсатында пайызды есептеудің әр түрлі жолдары
қарастырылған. Соның ішінде дәстүрлі тәсілге жай пайыз жатады. Мұнда
есептеу базасы ретінде салымның соңғы қалдығы алынады.
Пайыз есептеудің екінші түрі – күрделі пайыз болып табылады. Бұл
жерде есептеу кезеңі біткен соң салым сомасына пайыз есептеледі де, ол
салым сомасына тағы да қосылады. Осылайша, келесі есептеу кезеңінде
пайыздық мөлшерлеме жаңа базаға қолданылады.
Салымшылар үшін соманың депозитте нақты болу уақытына қарай
прогрессивті өсетін пайыздық мөлшерлеме тартымды көрінеді. Мұндай есептеу
тәртібі салымның сақталу мерзімін ұлғайтып, оны инфляциядан қорғайды.
Кейбір банктер инфляциядан сақтану үшін пайызды алдын ала есептеп
беруді ұсынады. Бұл жерде салымшы пайыздық табысты салымды сала салысымен
ала алады. Егер келісім-шарт мерзімінен бұрын тоқтатылатын болса, банк
салым бойынша пайызды қайта есептеп, артық төленген соманы қайтарып алады.
Кейбір банктер пайызды есептеу кезінде бір жылдағы нақты күнді алса (365
немесе 365 күн), кейбіреулері жақындатылған орташа соманы (360 күн) алады.
Бұл да табыс мөлшеріне әсер етеді.
2. Қазақстан Республикасының депозит нарығының қалыптасуы мен
ерекшелігі.
Депозит нарығы туралы тек 1994-жылдың ортасынан бастап айтуға болады,
себебі сол кезеңде ғана қаражат жинақтауға нақты шарттар қалыптасқан. Осы
уақытта теңге бағамы салыстырмалы түрде тұрақтанып, айлық инфляция деңгейі
түсті, бюджеттен жалақы алатын адамдарға бірнеше айдың төленбеген жалақысын
бере бастады. Осы кезде адамдар қаражатты жинақтау үшін тиімді салым түріне
талдау жасады.
Банктің депозиттік нарығы 1994-жылдың аяғында сезіле бастады. Бұл
кезде депозиттер бойынша мөлшерлемелер позитивті болды.
Осы кезде банктерді ресурстар тартуға итермелеген себептерді
конъюнктуралық деуге болады. Өйткені, олар қысқа мерзімге маңызды болып
табылады, ал жағдай өзгерсе болды, өзекті болмай қалады.
Халықтың бұл кезде бірқатар жинағы болды. Ресми мәліметтер бойынша
1994-жылдың соңында қолдағы қолма-қол ақша мен жинақтар 5096,2 млн. теңгені
құрады. Нақтырақ айтсақ, азаматтардың жинақтары бұл шамадан көп болды,
өйткені халық өз жинағын тез арада қайта капитализациялап алды. Осыншама
қаражаттың болуы банктердің көңілін аулады, яғни депозиттерді тартуда бұл
бірінші себеп болды.
Халық осы кезде өз қаражатына ең тиімді әрі сенімді салым түрін
іздеді. Әр түрлі жоғары тәуекелдігі бар салым түрлеріне сенімі қалмаған
халық 1994-жылдың соңына қарай қаражаттарын неғұрлым тұрақты, юридикалық
түрде заңды қаржылық ұйымдарға – банктерге салуды шешті. Осындай
жағдайлардан кейін Қазақстан қаржы нарығы дамып, шамадан тыс пайызды іздеу
артта қалды. Бұл депозиттік саясатты терең талдап, өзгерістер енгізуге
екінші себеп болды.
Сонымен қатар, бірқатар банктер потенциалды салымшыларды тартатын әр
түрлі бағдарламалар жасай бастағанын атап өткен жөн. Яғни, қаржы нарығында
банктер арасында салымшылар үшін бәсекелестік туындады. Бұл бәсекелестік
әлі күнге дейін күшеюде. Бұл белсенді депозит саясатын жүргізудегі үшінші
себеп болды.
Сондай-ақ, халық үшін салықтық жеңілдіктер де оң әсер етті. Жеке
тұлғалар депозит бойынша алынған сыйақыға салық төлемейді.
Дамыған банктік жүйеде банктер қаражат тартуда маңызды роль ойнайды.
Ірі әлемдік банктердегі пассивтерді талдау халық жинақтары мен кәсіпорын
қаражаттарының банк міндеттемесіндегі үслесінің 70-80% құрайтынын көрсетті.
Ал, Қазақстандағы осындай көрсеткіш сол кезде тек 15-35% құраған. Бұл сол
кездегі банктердің қаражат тартуда өз мүмкіндіктерін толық пайдаланбағанын
көрсетеді. Содан кейін банктер депозит нарығында неғұрлым белсенді бола
бастады.
1994-жылдың бірінші жарты жылдығында қабылданған банктік жүйені
реформалау бағдарламасына сәйкес Ұлттық Банктің аукциондық ресурстары тек
өтімділік мәселесін шешу үшін берілетін болды.
1994-жылдың соңына қарай банктер депозит түрлерін диверсификациялай
бастады. Кейбір депозиттер бойынша қосымша лотерея ойнатылды. Клиенттерге
арналған құжаттрадың дизайны өзгертілді. Қаражаттарды арнайы карточкалық
шоттарға тарту актуалды мәселеге айналды.
1994-жылдың аяғында инфляцияның түсуі банктің салымдар бойынша
пайыздық мөлшерлемесіне оң әсер етті. Бұл қаражаттарды банк жүйесіне салуды
тартымды етті. Қазіргі кезде банктер арасында потенциалды клиенттерге
пайыздық күрес жүруде. Алайда, олар депозиттерді сақтандыру қоры белгілеген
пайыздық мөлшерлемеден асып кете алмайды.
Ресми органдардың мәліметтері депозит нарығының 1994-жылы
қалыптасқанын дәлелдейді. Өйткені, осы кезде депозит нарығы біршама
көбейіп, салмақты болған. Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің
мәліметтері бойынша тек 1994-жылы ғана жеке және заңды тұлғалардың
салымдары мен депозиттері 8,8 есе өсіп, 1995-жылдың 1-қаңтарына 7,7 млрд.
теңгені құрады. 1995-жылдың 1-ақпанына – 10,4 млрд. теңге, 1-шілдесіне –
16,16 млрд. теңге, 1-қарашасына – 18,15 млрд. теңге және 1996-жылдың 1-
қаңтарына 21,2 млрд. теңгені құрады. Бұл көрсеткіштер депозит нарығының өте
шапшаң дамып, сыйымдылығы басқа ресурс көздеріне қарағанда жоғары екенін
көрсетеді.4
Кез келген мемлекеттің нарығына өзіндік ерекшеліктер тән.
Қазақстандағы депозит нарығының құрылымына институттар мен нарықтың
қаржылық құралдары тұрғысынан қарауға болады. Институционалды құрылым
қадағалау органдары мен тікелей қатысушылар – шаруашылық субьектілердің
жүйесінен тұрады. Депозиттік нарықтағы қаржылық институттар өз қызметін
жүргізу мақсатында салымдар тартатын ұйымдар болып табылады. Қазақстан
Республикасы несиелік жүйесінің жоғарғы буыны бола отырып, Қаржы нарығы мен
қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау жөніндегі ҚР Агенттігі коммерциялық
банктер мен мамандандырылған несиелік ұйымдардың қызметін реттейді. Сонымен
қатар, барлық қаржы нарығын, соның ішінде депозиттік нарықты да реттейтін –
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау жөніндегі ҚР
Агенттігі болып табылады. Негізінен, бұл агенттік 2004-жылы құрылған
болатын. Ал, одан бұрын коммерциялық банктер мен барлық қаржы ұйымдарын ҚР
Ұлттық Банкі қадағалап отырған.
Қазақстан Республикасының депозит нарығының субьектілері ретінде
коммерциялық банктерді, поштаны, жинақтаушы зейнетақы қорларын, жеке
тұлғалардың депозиттерін кепілдендіру қорын атауға болады. Олардың
әрқайсысы өздігінше халық салымдарын қабылдап, олар бойынша заң жүзінде
операциялар жүргізеді. Әрине, бұл жердегі субьектілердің ішінде ең көп
салымдары бар – коммерциялық банктер болып табылады. Өз кезегінді,
депозиттер коммерциялық банктердің пассивінде ең көп үлесті алады.
Жалпы, институттарға байланысты депозит нарығының құрылымын келесідей
көрсетуге болады 5:
1-сурет
ҚР депозит нарығының институционалды құрылымы*
*көзі: Финансовые рынки и посредники У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев,
Э.А. Рузиева – Алматы, 2005г
Банктердегі халық салымдарының өсуі несие қабілеттілігінің,
өтімділіктің, тұрақтылықтың және сенімділіктің бірден бір маңызды
факторларының бірі болып табылады. Сондықтан, халық салымдарын кешенді және
жүйелі сақтандыру қажеттілігі обьективті болып табылады.
Бүгінгі таңда депозиттерді сақтандыру жүйесі (ДСЖ) дамыған қаржылық
инфрақұрылымы бар барлық елдерде кеңінен таралған. ДСЖ-нің негізгі үш
қатысушысы бар: банктер, салымшылар және кепілдендіретін ұйымдар. Біздің
елде мұндай ұйымның ролін 1999-жылдың қарашасында құрылған Қазақстан
депозиттерді сақтандыру Қоры жүзеге асырады. Қордың міндеті – қаржылық
тұрақтылыққа ықпал ету, салымшыларды қорғау және халыққа сақтандыру
қағидаларын ақпараттандыру.
Қазақстанның ДСЖ-ін құру сызбасы ең жақсы халықаралық тәжірибеге –
Канада, АҚШ, Тайвань секілді елдерге сүйеніп негізделген. Құрылғаннан бері
ДСЖ халықаралық стандарттарға, сақтандырылатын депозиттерді кеңейтуге,
өтелу сомасын ұлғайтуға, өтеу сызбасын жеңілдетуге және тездетуге қарай
жақындатылып дамуда. 2003-жылдың сәуірінен бастап Қазақстан депозиттерді
сақтандыру Қоры 41 елді біріктіретін депозиттерді сақтандыру жүйелерінің
Халықаралық Ассоциациясының толыққанды мүшесі болды. Оған мүше болу Қордың
шетел ұйымдарымен ынтымақтастығын күшейтуге, депозиттерді сақтандыру
бойынша ұсыныстар алуға және басқа да сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді.
Шетел тәжірибесінің негізінде, бірақ отандық ерекшеліктерді де есепке
ала отырып құрылған қазақстандық депозиттерді сақтандыру жүйесі қазіргі
таңда оң нәтижелерге жетті: 34 банк оның қатысушылары болып табылады. Соңғы
5 жылдың ішінде депозиттер көлемі шамамен 10 есеге өсті.
ДСЖ-нің негізгі міндеті – халықтың салымдарын уақытында өтеу бойынша
міндеттемелерін орындауы үшін Қордың төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
болып табылады. 2005-жылдың 1-қыркүйегіне Қор активтерінің мөлшері шамамен
10 млрд. теңгедей, ал жеке тұлғалардың салымдары бойынша өтеу резервінің
мөлшері – 8,6 млрд. теңгедей болды. 6
Әрине, нарықтағы негізгі депозиттік институттары болып коммерциялық
банктер табылады. Олар өз қызметінің 80%-ын тартылған ресурстар есебінен
жүзеге асырады. Алайда, депозит нарығының жүйесінен парабанктік жүйе
ұйымдары – мамандандырылған депозиттік институттарды алып тастауға
болмайды.
Қазпошта АҚ-мы 1993-жылдың сәуірінде байланыстан бөлініп шығып,
отандық экономиканың жеке сегменті болып қызмет етті. 1995-жылы мемлекеттік
пошта Республикалық мемлекеттік пошта байланысы кәсіпорны болып қайта
құрылды. Қазпоштаның депозиттік нарықтағы үлесі 0,41%-ды құрайды. Елдің
қаржы жүйесінің депозиттеріндегі мұндай аз үлес болуының негізгі себебі –
оның Ұлттық банктің депозиттік қызмет көрсетуге лицензиясын салыстырмалы
түрде жақын арада алғандығында болып табылады. Алайда, қазіргі таңда
депозиттік ресурстарды көбейту Қазпошта АҚ-ның басымды бағыттарының бірі
болып саналады. Қазпоштаның депозиттік базасының ішінде мерзімді салымдар
12-13% құрайды.
Қазпоштаның пошталық желісі 3371 бөлімді құрайды, соның ішінде 615-сі
қалаларда орналасса, 2756-сы ауылдық аймақтарда орналасқан. Бұл мекемелер,
әсіресе, ауылдық аймақтарда жеке тұлғаларға өте жақын келеді.
Халықтың жинақтарын тартудағы Қазпоштаның саясаты сандық және сапалық
жағынан жоғары деңгейге жетуге, ауылдық аймақтарда лидерлік дәрежеге жетуге
бағытталған. Клиенттердің талаптарын есепке алатын жаңа депозит түрлерін
жетілдіру мен енгізуге үлкен көңіл бөлінеді.
Қазіргі кезде Қазпошта ауылдық территорияларды дамыту бойынша
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін банктер мен халық арасында қаржылық
делдал ретінде қызмет етеді. 2003-жылдың 5-қыркүйегінде Қазпошта мен
Қазақстанның тұрғын үй-құрылыс жинақ банкінің арасында тұрғын үй-құрылыс
жинақтарын қабылдау, жинақталған қаражатты және зайымды беру бойынша
келісім-шарт жасалған.7
ДСЖ-не кірмейтін жинақтау-депозиттік ұйымдар да белгілі бір табыс алу
мақсатында халықтың салымдарын тартады. Олар депозит нарығында маңызды роль
ойнайды. Мысалы, жинақтаушы зейнетақы қорларына азаматтардың ерікті
салымдары болып табылады. Бұл жинақтар қосымша зейнетақы
қамтамасыздандырылуы болып табылады. Жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық
немесе корпоративті болуы мүмкін. Қызмет ету үшін зейнетақы қорлары Ұлттық
Банктен лицензия алады. Бұл лицензия Қазақстан Республикасы шеңберінде
жарамды болып табылады және ол тұрақты немесе уақытша болуы мүмкін.
Зейнетақы қорына келесідей салымдар көзделген:
1) міндетті зейнетақы салымдары – 10%;
2) ерікті зейнетақы салымдары – жақтардың келісімі бойынша;
3) ерікті профессионалды салымдар – жақтардың келісімі бойынша, бірақ
жұмысшының айлық табысының 10%-нан көп емес.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына салынған салымдарды зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым активтерге
орналастырады. Оның өз ережесі бар. Ол бойынша бұл ұйым салымшылардың
салымдарын мемлекеттік бағалы қағаздарға 35%-дан кем емес, шетел
эмитенттерінің бағалы қағаздарына 30%-дан көп емес, депозиттерге 10%-дан
көп емес мөлшерде орналастыруы керек. Алынған инвестициялық табыстың бір
бөлігін ұйым қызмет еткені үшін алса, бір бөлігін зейнетақы салымшыларының
салған салымына қосып отырады. Осылайша, салымшылардың зейнетақы салымдары
өсіп отырады. Әрбір салымшы өз шотын бақылап отыруға құқылы, яғни оларға
жинақтаушы зейнетақы қоры шот выпискасын беруге міндетті.
Қазіргі кезде Қазақстанда 14 жинақтаушы зейнетақы қорлары қызмет
етеді. Олардың зейнетақы жинақтарын келесі кестеден көруге болады: (1-
кесте)
1-кесте
2005-ж. 1-қарашасына барлық зейнетақы жинақтары*
Атауы млн.тг.
Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ 156839921
МЖЗҚ 121580285
Ұлар Үміт ЖЗҚ 110055951
БТА Құрмет-Қазақстан ЖЗҚ 44515132
АБН АМРО – КаспийМұнайГаз 43661246
ЖЗҚ
Валют-Транзит Қоры ЖЗҚ 29619632
Сенім ЖЗҚ 25910923
Мұнайгаз – ДЕМ ЖЗҚ 15631233
Қазақмыс ЖЗҚ 15521794
Атамекен ЖЗҚ 14425087
Отан ЖЗҚ 11602019
Капитал ЖЗҚ 9511455
Қорғау ЖЗҚ 9279637
Д.А. Қонаев атындағы ЖЗҚ 2152692
*көзі: www.afn.kz
Алғашқы бөлімде қарастырылғандай, депозиттердің көптеген түрлері бар.
Әрбір институт заң шеңберінде тартылатын депозиттердің шарттарын дербес
анықтауға құқылы. Яғни, оның көптүрлілігін, мерзімдерін, минималды сомасын,
пайыз төлеу шарттарын әр субьект жеке бағдарламалар арқылы өзі
тағайындайды. Жоғарыда аталып кеткендей, қазақстандық депозит нарығында
мерзімді, жинақ және талап етуіне дейінгі депозиттер бар. Егер аталған
депозиттерді жеке-жеке нарық дейтін болсақ, онда олардың әрқайсысының
құралдары болады. Келесі суреттен аталған депозит нарықтарының негізгі
құралдарын көруге болады (2-сурет):
2-сурет
Қазақстандағы депозит нарығының сегменттері*
*көзі: Финансовые рынки и посредники У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев,
Э.А. Рузиева – Алматы, 2005г
Күрделі динамикалық жүйе бола отырып, ҚР депозит нарығы сыртқы және
ішкі факторларға байланысты өзгеріп отырады. Әрбіреуі өз мүддесін жүзеге
асыруға тырысқан субьектілерден тұратын депозит нарығы Қазақстан
экономикасында қалыптасқан негізгі ағымдармен жүреді.
3. Депозиттік операциялардың шетелдік тәжірибесі.
Депозиттік операциялардың негізгі мәні, әрине, барлық жерде бірдей
болып табылады. Яғни, депозиттер нарығында банктер сатып алушылар ретінде
шықса, банк салымшылары депозитті сатушылар болып есептеледі. Банктер
депозиттерді несие беруге қолдану үшін оларға сұраныс қалыптастырса,
салымшылар капиталға ұсынысты қалыптастырады.
Америка Құрама Штаттарында жергілікті тұтынушылар мен кәсіпорындардың
депозиттерін негізгі депозиттер деп атайды. Олардың кейбіреулері пайыз
әкелетін депозиттер категорисына жататындығына қарамастан, банктер оларды
өтімділік деңгейін елеулі көтеретін болғандықтан тартады. Талап етуіне
дейінгі депозиттер мен чектік депозиттер банктің неғұрлым өтімді
депозиттері категориясына жатады, өйткені олар айырбас операцияларын
жүргізу құралының қызметін атқарады. Чектік депозиттер банкке комиссиондық
ақы төлейді. Тіпті кейбір ірі клиенттер өз қаражатын депозитке сала отырып,
неғұрлым көп пайыздық сыйақы ала алса да, оны талап етуіне дейінгі
депозитке салып, азырақ пайыздық сыйақы алады. Жинақ және қысқа мерзімді
салымдар тікелей айырбас қызметін атқармаса да, олар банкке өтімділік
деңгейін жоғары ұстауға мүмкіндік береді.
Банктер көбінесе өздерінің негізгі салымшыларымен өте жақын байланыс
орнатады. Бұл кәсіпорындармен қатар үй шаруашылықтарына да қатысты болып
табылады. Осылайша, салымшылар банктен траст-операцияларын жүргізуін,
нотариалдық қызмет көрсетуін, нақты іскерлік кеңес беруін немесе ақшалай
қаражатын неғұрлым қауіпсіз салымға салуға байланысты кеңес беруін өтінеді.
Тіпті клиенттері өте көп болатын банктерде ірі салымшылар осының арқасында
өз банкіне байланып қалады. Өте аз адамдар ғана банктерін жиі ауыстырады.
Келесі суреттен негізгі депозиттердің маңызды түрлерін көруге болады (3-
сурет):
3-сурет
АҚШ-тағы депозиттердің негізгі түрлері*
Чектік депозиттер Жинақ салымдары Мерзімді
салымдар
Талап етуіне Нау-шоттары Жинақ Ақша нарығындағы
Аз мөлшердегі Ірі
дейінгі депозиттері
депозиттік шоттар мөлшердегі
салымдар
* көзі: Деньги, банки и денежно-кредитная политика, Эдвин
Дж. Долан, - Санкт-Петербург,1994г.
Чектік депозиттер өте ыңғайлы болып табылады, өйткені олар қауіпсіз
және төлемді жүргізу тәсілі қарапайым. Барлық дерлік американдық фирмаларда
өздерінің чек шоттары бар.
Алайда, чектік депозиттер қымбат есеп операцияларын жүргізуді талап
ететіндіктен, көптеген банктер осы шоттарды қолдануға белгілі-бір
төлемақыларды белгілейді. Бұл төлемнің мөлшері депозит мөлшері мен бір айда
толтырылатын чектер санына байланысты өзгереді. Сонымен қатар, кейбір
банктер егер клиент өз шотында бір айдың ішінде жеткілікті мөлшерде қаражат
қалдыратын болса, төлемақы алмауы да мүмкін.
Қазіргі кезде көптеген чек депозиттері келесі маңызды формалардың
біреуін қабылдайды:
4) Талап етуіне дейінгі депозиттер;
5) Нау-шоттары.
Осы депозиттермен қатар көптеген банктердің баланстық есеп беруіне
куәландырылған чектер және банк қызметкері толтырған чек деп аталатын бап
енгізілген. Банк чекті куәландырған кезде ол сонда көрсетілген соманы шешіп
алады да, оны жеке шотта сақтайды. Сонымен қатар, банктің қызметкері чек
толтырса, ол кейін осы сомаға депозит ашады.
Талап етуіне дейінгі депозиттер – пайыз төленбейтін чек депозиті
болып табылады. 1933-жылы Конгресс чек депозиттері бойынша пайыз төлеуге
тыйым салды.
Шаруашылық субьектілер қаражаттарын талап етуіне дейінгі депозиттерде
ұстайды және оларға пайыз төленетін нау-шоттар ашуға болмайды. Негізінен,
қаражаттардың көп бөлігі талап етуіне дейінгі салымда жатыр, себебі банктер
бұл бойынша нау-шоттарынан гөрі аз комиссия белгілейді. Сондай-ақ,
кәсіпорындар өз қаражаттарын автоматты тазалау шоттарында ұстағанды
қалайды. Ол бойынша банктер шоттағы қаражаттарды инвестициялық табыс
әкелетін қаржылық құралдарға ауыстырады. Ал, шот бойынша чек толтырылатын
болса, банк автоматты түрде қаражаттарды қайтадан шотқа салады.
Нау-шоттары дегеніміз – бұл пайыздық сыйақы төленетін чектік депозит
болып табылады. 1973-жылы Конгресс Массачусетстегі және Нью-Гэмпширдегі
коммерциялық банктерге пайыздық мөлшерлемесі 5%-дан жоғары емес мөлшерде
нау-шоттар ашуға рұқсат берді. Ал, 1981-жылы Конгресс осындай шоттарды
басқа штаттарда ашуға рұқсатын берді.
Коммерциялық банктердің бұл шотты ашуға хұқық алуына олардың жинақ
банктерімен бәсекелестік құруға мүмкіндігінің болуы себеп болды. Нау-шоттар
автоматты түрде аударылатын шоттардың орнын басты. Алғашында олар жинақ
салымдары ретінде сыныпталды да, оларға резервтік талаптар төмен болды.
Кейіннен олар чек депозиттері құрамына кіреді. Сөйтіп, олар бойынша
резервтік талаптар талап етуіне дейінгі депозиттерге қойылатын талаптар
секілді болды.
Жинақ салымдарына келетін болсақ, олардың негізгі типтері – жинақ
кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдайы көрсетілетін шоттар және
ақшалай нарықтағы депозиттік шоттар. Жинақ кітапшаларындағы шоттар бойынша
пайыздық мөлшерлеме өте сирек өзгереді.
Жинақ кітапшаларындағы шоттар минималды баланстық қалдықтың болуын
талап етпейді. Салымшылар қай кезде болсын одан қаражат шешіп ала алады.
Заң бойынша банктер салымшалардан белгілі-бір соманы алатынын алдын ала
хабарлауын талап ете алса да, олар бұл хұқықтарын көп пайдаланбайды.Жинақ
кітапшасына қаражат салу немесе одан қаражат алу кезінде салымшылар жинақ
кітапшасын көрсету арқылы болайын деп жатқан мәмілені тіркейді. 1000
доллардан төмен баланстық қалдықтың болуын сақтау үшін банктер бір тоқсанда
үш реттен артық қолма-қол аақша алуға белгілі бір төлемақы белгілейді.
Жинақ салымының жағдайын көрсететін шоттар бойынша да сондай пайыз
төленеді. Олар жинақ кітапшаларындағы шоттар тәрізді функциялар атқарады.
Бұл шот түрінің алдыңғысынан айырмашылығы – жинақ кітапшасы көрсетілмейді.
Бұл пошта арқылы қызмет көрсетілетін клиенттерге өте тиімді.
Ақша нарығының депозиттік шоттары алғаш рет 1982-жылдың желтоқсанында
енгізіліп, жинақ салымдарының жаңа түрі болып есептеледі. Қазіргі кезде
оның жинақ кітапшаларындағы шоттармен ұқсастығы көп, алайда бұл депозит
түрі бойынша пайыз апта сайын нарықтық пайыз мөлшерлемесінің өзгерістеріне
қарай ауытқып тұратындығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, жинақ кітапшалары
да қолданылмайды. Салымшы бұл шоттан қай кезде болсын қаражат ала алады,
және бұл депозиттің белгілі бір мерзімі болмайды. Алғашында ақша нарығының
депозиті бойынша 2500 доллар мөлшерінде минималды қалдық белгіленген, бірақ
бұл талап 1985-жылы 1000 долларға түсіп, 1986-жылы тіпті алынып тасталған.
Ақша нарығының депозиті бойынша пайыздық мөлшерлеме нарық шарттарының
өзгерістеріне өте сезімтал болып табылады. Әр банк бұл депозит бойынша
пайызды өзі белгілейді, сондықтан пайыздық мөлшерлемелер әр банкте әр түрлі
болады.
Ақша нарығының депозиттері салымшыларға чектерді шектеулі мөлшерде
толтыруына мүмкіндік береді. Жүргізілген зерттеулер бұл шоттың мәміле жасау
үшін емес, жинақтау үшін ашылатынын көрсетті.
Аталған депозит түрін жеке тұлғалар да, кәсіпорындар да аша алады.
Банктер корпорациялар ашқан ақша нарығының депозиттеріне резервтер құрса,
жеке тұлғалар ашқан депозиттерге құрмайды.
Ақша нарығының депозиттері бойынша пайыздық мөлшерлеменің ауытқуларға
тәуелді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жолдары
Мазмұны:
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Банктердегі депозиттік операциялардың теориялық негіздері.
1. Депозиттік операциялардың түсінігі мен түрлері.
2. Қазақстан Республикасының депозит нарығының қалыптасуы мен
ерекшелігі.
3. Депозиттік операциялардың шетелдік тәжірибесі.
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік
операцияларының қазіргі жағдайы.
1. Банк жүйесіндегі депозиттік операцияларды талдау.
2. Валют-Транзит банкі іс-тәжірибесінің депозиттік операцияларын
бағалау.
3. Депозиттерді сақтандыру Қорының қызметін талдау.
3. Коммерциялық банктердегі депозиттік операцияларды жетілдіру
жолдары.
1. Коммерциялық банктердегі депозиттік операциялардың хұқықтық
негізі.
2. Депозиттік саясат және оның коммерциялық банктердегі
қолданылуы.
3. ҚР депозит нарығын жетілдіру жолдары.
ІІІ Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
1. Банктердегі депозиттік операциялардың теориялық негіздері.
1.1 Депозиттік операциялардың түсінігі мен түрлері.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымында тартылған
қаражаттар үлесі өте жоғары. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты және
ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі
емес тәсілдерінің болуы тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті
десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
1) депозиттік қаражаттар;
2) депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.1
Енді депозит дегеніміз не дейтін болсақ, депозит – бұл клиенттердің
(жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және
өздері пайдалана алатын қаражаттары болып табылады. Депозит ( латынша
depositum – сақтауға берілген зат) – бұл клиент қаражатын банкке уақытша
пайдалануға беру бойынша экономикалық қатынастар болып табылады.
Банктік депозит мәнін зерттей отырып, З.С. Каценеленбаум депозиттің
екіжақтылық сипатын атап көрсеткен. Депозиттер салымшылар үшін потенциалды
қаражат болып табылады. Салымшы чек толтырып, оны циркуляцияға жіберуі
мүмкін. Сол уақытта банктегі қаражат пайыздық сыйақы әкеледі. Олар салымшы
үшін екі рольде көрінеді: бір жағынан, ақша ролінде, екінші жағынан, пайыз
әкелетін капитал ролінде.Депозиттердің қолма-қол ақшамен салыстырғанда
артықшылығы – ол пайыздық сыйақы әкеледі... ал кемшілігі – капиталдың
әдеттегі әкелетін пайызынан азырақ пайыз әкеледі. Осы төмендетілген пайыз
кездейсоқ жағдай емес, бұл банк табиғатының негізі болып табылады. Өйткені
банктік депозит бойынша төлейтін пайызы өз қаражатын орналастырудан түсетін
пайыздан төмен болады. Бұл жерде екеуінің қатынасы – ¼ болып табылады. 2
Депозит тек клиентке ғана емес, сондай-ақ банкке де пайдалы. Көптеген
депозиттер банкке ссудалық капитал құруға мүмкіндігі бар. Содан соң банк
оны тиімді салаларға орналастырады. Депозиттер бойынша пайыз бен несие
бойынша пайыздың айырмасы банктің табысы болып табылады. Банктердің осы
табысты көбейтуге тырысуы ресурстық базаны көбейтуге ұмтылуына әкеледі.
Банктің алтын ережесі бойынша оның қаржылық талаптарының мөлшері
мен мерзімі міндеттемелерінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келуі керек. Осы
ережеге сәйкес банктер ағымдағы шоттардағы қаражатты несиелеу ресурсы
ретінде қолдана алмас еді. Алайда, әдетте клиенттер бір мезгілде барлық
қаражатты алмайтындықтан, банктік қолма-қол ақша резерві тым көп болмауына
да болады. Сонымен қатар, көптеген банктік операциялар қолма-қолсыз түрде
жүреді. Кассалық резерв ретінде қолданылмаған қолма-қол ақша қаражаттары
банктің өтімділігін көбейтіп, несие беруге ресурс түрінде қолданылуы
мүмкін. 3
Жалпы алғанда, депозиттік операциялар активті және пассивті болып
бөлінеді. Активті депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша
қаражаттарын басқа корреспондент-банктердегі шоттарда орналастырумен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар – клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстар қалыптастырудың негізгі көзі.
Салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың
шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғары бәсекелестік нарықта
банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға
және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға
тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
1. талап етуіне дейінгі депозиттер;
2. мерзімді депозиттер;
3. жинақ салымдары;
4. бағалы қағаздар.
Сондай-ақ, оларды мынадай белгілеріне қарай жіктеуге болады:
1. мерзімдеріне қарай;
2. салым иелерінің категорияларына қарай;
3. қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
4. пайыз төлеу тәсіліне қарай;
5. банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай т.б.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрге бөлінеді:
1. жеке тұлғалардың шоттары;
2. кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдардың шоттары;
3. жергілікті билік ұйымдарының шоттары;
4. қаржылық мекемелердің шоттары;
5. шетелдік азаматтардың шоттары.
Талап етуіне дейінгі депозиттер – салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттары арқылы қолма-қол ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар. Талап етуіне дейінгі депозиттер
ағымдағы есеп-айырысулар үшін қажет. Мұндай шотты ашуға ниетті ең алдымен
клиент білдіреді, себебі оған есеп-айырысып, төлемдер жүргізу қажет болады.
Мұндай шоттар бойынша қаражат қозғалысы қолма-қол ақша түрінде, чекпен,
аударыммен, басқа да төлем құжаттарымен ресімделуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының банктік тәжірибесінде талап етуіне дейінгі
депозиттерге келесілер жатады:
- мемлекеттің, акционерлік кәсіпорындардың және әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттар;
- әр түрлі мақсаттарға тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуіне дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуіне дейінгі
депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың
жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Кемшілігі – шот бойынша пайыз төленбейді немесе өте төмен мөлшерде
төленеді. Осылайша, талап етуіне дейінгі шоттардың мынадай өзіндік
ерекшеліктері қалыптасады:
1. ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай шектеусіз жүзеге
асырылады;
2. шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
комиссиондық ақы алып отырады;
3. банктер талап етуіне дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны
үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
4. талап етуіне дейінгі депозиттер бойынша коммерциялық банк орталық
банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар
жасайды.
Талап етуіне дейінгі депозиттердің бір түріне контокорренттік шотты
да жатқызуға болады. Контокоррент ( итал. conto corrente – ағымдық шот) –
бұл банктің клиентпен арадағы барлық операциялары есепке алынатын бірегей
шот болып табылады. Контокоррентте бір жағынан, банк ссудалары мен
клиенттердің бұйрығы бойынша шоттарда жүргізілетін барлық төлемдер
жүргізілсе, екінші жағынан – шотқа аударым, салым түрінде түсетін
қаражаттар орналастырылады. Осылайша, бұл – активті-пассивті шот болып
табылады. Кредиттік сальдо клиенттің өз қаражаты бар екенін білдірсе,
дебеттік сальдо лкиент зайымдық қаражат алып, несие бойынша қарыз екенін
көрсетеді. Кредиттік сальдо бойынша банк клиент пайдасына пайыз есептесе,
дебеттік сальдо кезінде өзі берген несие үшін клиенттен пайыз алады. Бұл
жерде пайыз шот иесі пайдасына есептелетін пайызға қарағанда жоғары
мөлшерлемемен есептеледі. Контокоррентті шоттар сенімді клиенттерге
ашылады. Шот иесі қаражат түсімінен гөрі шығыны асып кеткен жағдайда арнайы
құжат толтырмай-ақ банкпен келісілген шарт бойынша белгілі бір сомада несие
ала алады.
Контокоррентті шотқа ұқсас овердрафты бар шотты айтуға болады. Бұл
шот бойынша клиент пен банктің шартына сәйкес шот иесі шот қалдығындағы
қаражаттан көп қаражат алуына болады. Алайда, мұндай шот бойынша қарыз алу
сирек болады. Яғни, бұл шотқа пассивті қалдық тән. Овердрафты бар шоттың
контокоррент шоттан айырмашылығы – онда бір мезгілде басқа шоттар да ашыла
береді. Ал, контокоррент шотта банктік операциялардың барлығы жинақталған.
Сонымен қатар, контокоррент шоттар шаруашылық субьектілер үшін ашылса,
овердрафты бар шоттар жеке тұлғаларға да ашыла береді.
Талап етуіне дейінгі депозиттерге банктердің корреспонденттік шоттары
да жатады. Бір банктің басқа банктерде ашқан шоттары ностро-шот деп
аталады. Керісінше, басқа корреспондент банктердің осы банкте ашқан шоттары
лоро-шоттар деп аталады. Банктер арасында корреспонденттік қатынастар
орнату кезінде жақтар осы шоттар бойынша овердрафтың болуын қарастырады.
Кредиттік және дебеттік қалдық бойынша шекті мөлшері, мерзімі, пайыздық
мөлшерлемелері банктер арасындағы корреспонденттік қатынастар туралы
келісім-шартпен анықталады. Лоро-шотта пассивті сальдоның құрылуы банк
айналымында басқа корреспондент банктерден тартылған қосымша ресурстардың
болуын білдіреді. Ал, активті сальдо – овердрафтың пайда болуын, яғни
корреспондент банкке несие бергендігін көрсетеді. Ностро-шотта осыған
қарама-қарсы қозғалыс болады.
Осылайша, лоро және ностро шоттар бойынша кредиттік сальдо банк
балансында корреспондент банктен алған ресурстардың болуын көрсетеді.
Көптеген банктерде талап етуіне дейінгі депозиттер тартылған қаражаттар
құрылымында көп үлесті алады. Бұл банктік ресурсты қалыптастырудың ең арзан
жолы болып табылады. Талап етуіне дейінгі депозит қаражатының жоғары
мобильділігіне байланысты бұл шот қалдығы үнемі өзгерісте болып табылады.
Шот иесінің қаражатты кез келген уақытта алып кету мүмкіндігі банк
айналымында жоғары өтімділігі бар активтердің болуын талап етеді. Сондықтан
банктер бұл шоттарға өте аз пайыз төлейді немесе тіпті төлемейді. Алайда,
талап етуіне дейінгі депозит қаражатының жоғары қозғалмалылығына
қарамастан, оның ең төменгі қалатын сомасын анықтап, соны тұрақты несиелік
ресурсқа айналдыруға болады. Талап етуіне дейінгі депозит шотында сақталған
және мерзімді депозитке ауыстыруға болатын қаражат үлесін келесі формула
бойынша есептеуге болады:
А=(ОсрОкр) * 100 %;
мұндағы А – мерзімді депозиттік шоттарға ауыстыруға болатын
қаражат үлесі;
Оср – бір жылдағы ағымдық шоттағы орташа қаражат қалдығы;
Окр – бір жылдағы ағымдық шот бойынша несиелік айналым.
Мерзімді депозиттер дегеніміз – банктерде белгілі бір мерзімге және
пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады. Егер мерзімге дейін бұл салымды
алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге міндетті.
Мерзімді депозиттердің ерекшелігі – талап еткенге дейінгі депозитке
қарағанда оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы
алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескерілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180-360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша соған сәйкес пайыз белгіленеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғары деңгейі Ұлттық банк тарапынан реттеліп
отырады;
- ақшаны алу туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі – жинақ салымдары.
Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатын алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды
ауыстыруға мүмкіндігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының мынадай ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай ескерті талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап
етіледі.
Елімізде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана ашылады. Шетел
тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға және іскер
фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарына тұрақты мерзімі белгіленетін және сол
мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ
салымдарына басқа жинақ салымдарына қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз
төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымда білдіреді. Бұл шотта жинақталынған сома белгілі бір күнде толық
төленеді.
Ағымдық жинақ салымдары, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз
төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды
білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары – салым иесіне белгілі мерзім
өткен соң тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық
беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын банк-
эмитенттің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары салым иелерінің атына
толтырылады. Ал, мәлімдеуші сертификатта салым иесінің аты-жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және
көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу
қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада
шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі
түрі бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші
нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Сонымен қатар, сертификаттарды басқа белгілеріне қарай да бөлуге
болады:
1. Бір рет шығарылатын;
2. Сериялармен шығарылатын.
Айналым мерзімі бойынша:
1. мерзімді;
2. талап етуіне дейінгі.
Өтелу шартына қарай:
1. Белгілі бір есеп кезеңі өткенге дейін біркелкі төленіп отыратын
пайыздық мөлшерлемесі бар сертификат;
2. Пайызы сертификат мерзімі біткеннен кейін төленетін
сертификат.
Сертификатты өтеу үш түрлі тәсілмен жүргізіледі:
- сертификатты жаңадан шығару;
- салымның басқа түрлеріне немесе талап етуіне деінгі депозитке қолма-
қолсыз аудару арқылы;
- қолма-қол ақша түрінде (жеке тұлғалар үшін).
Сертификатты шығаратын банк шығаарылу шарты мен айналымын өзі
белгілейді. Өз сертификатын тиімді орналастыру үшін келесі шарттар
қарастырылуы қажет:
- инвестор үшін тиімді пайыздық мөлшерлеме;
- салымшы үшін тиімді болатындай сертификаттың ең төменгі шегі;
- пайыздық мөлшерлемені қайта қараудың икемді механизмі;
- стандартты шығарылу шарттары;
- номиналды төлеу мен пайыздың есептелуін сенімді етіп кепілдендіру;
- потенциалды сатып алушыларды ақпараттандыру, яғни ірі жарнама.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ
сертификатының мерзімі 1-3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды. Жинақ
сертификаты тек жеке тұлғаларға беріледі.
Сертификат бланктары арнайы рұқсаты бар полиграфиялық кәсіпорындармен
дайындалады. Сертификат бланкінде шығарылу шарттары мен басқа да мәліметтер
орналасуы мүмкін, алайда келесі реквизиттардың болуы талап етіледі:
• депозиттік не жинақ сертификаты атауы;
• шығарылу себебіне нұсқау;
• депозитті немесе салымды салу мерзімі;
• сертификатты өтеу мерзімі;
• депозиттің мөлшері;
• салынған соманы банктің міндетті түрде қайтару міндеттемесі;
• депозит немесе салым бойынша пайыз мөлшерлемесі;
• тиісті пайыз сыйақысы;
• эмитент банктің атауы мен мекен-жайы;
• сертификаттың шығуына жауапты банктің екі тұлғасының қолдары және банк
мөрі.
Егер сертификат бойынша салымды алу мерзімі өтіп кеткен болса, мұндай
сертификат талап етуіне дейінгі құжат болып саналады және банк оны алғашқы
талап етуінде өтеуге тиіс. Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары
мерзімінен бұрын төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты
сатып алады, бірақ төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер
үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың
белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.
Қарапайым депозиттік келісім-шартқа қарағанда сертификаттар келесідей
артықщылыққа ие:
- сертификаттардың таратылуы мен айналуында қаржы делдалдарының үлкен
көлемінің арқасында потенциалды инвесторлардың саны артады.
- Қайталама нарық жағдайында сертификат басқа тұлғаға сатыла алады, бұл
жерде оның иесі сақталған уақытына табыс алады және банк ешқандай
ресурсты жоғалтпайды;
- Депозиттік сертификат иелері салық салу кезінде көп табыстан айрылмайды.
Жинақ сертификаттары бойынша табысқа басқа депозиттерге тәрізді салық
салынбайды. Мерзімді депозиттерге қарағанда сертификаттардың кемшілігі –
банктің оларды эмиссиялауымен байланысты үлкен шығындарының болуы.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік
оперцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін
сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі керек:
- депозиттік ресурстар қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда
лау үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында депозиттік операциялар түрлерін
ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Қазіргі кезде ағымдық және жинақ шоттары банктер үшін ең тиімді
ресурс көзі болып табылады. Банктер арасында клиенттер үшін үлкен
бәсекелестік байқалады. Банктік терминологияда бір клиенттің банкі ұғымы
пайда болған. Неғұрлым ірі кәсіпорындардың өз банкі бар. Алайда, банктер
бір-бірінен ірі корпоративтік клиенттерді тартып алатын жағдай көп
кездеседі. Бұл ағымдық және жинақ шоттарындағы қаражаттардың банк
өтімділігіне өте сезімтал болып келетінін көрсетеді. Клиенттердің
талаптарына сәйкес көптеген банктер шоттың жеке менеджері механизмін
енгізеді.4
Банктік операция ретінде депозиттерді тартудың өзіндік құнын
төмендететін факторды атап өткен жөн. Ұлттық Банктің нормативтік
талаптарына сәйкес салымдар емн депозиттер бойынша резервтік қорға 15%
төлейді.
Бұл несие бойынша пайыздық мөлшерлеменің сондай шамаға өсетініне
әкеледі. Сондықтан, бұл нормативтер банктердің активтілігін азайтады. Егер
дамыған елмен салыстыратын болсақ, бұл норматив Германияда 2-5% құрайды, ал
Францияда ондай нормативтік аударымдар жоқ.
Ақша-несиелік көзқарас тұрғысынан төменгі резервтер екі функцияны
атқарады. Бір жағынан, олар Ұлттық Банкке резервтік мөлшерлемені өзгерту
арқылы банк өтімділігін ұзақ мерзімді басқару аясында ұзақ мерзімді қаражат
мөлшерін түзеуге немесе банк қолданбаған қайта қаржыландыру лимиттерінің
көлемін түзеуге мүмкіндік береді.
Минималды резервтік мөлшерлеменің өзгеруі салдарынан банктердің
орталық банктегі салымдары не бір-бірімен байланысып, не босатылатындықтан,
минималды резервтер саясаты көмегімен өтімділік деңгейімен байланысты
операциялар, мысалы, валюталық қозғалыстар жартылай не толық
компенсациялануы мүмкін.
Екінші жағынан, минималды резервтік мөлшерлеменің жоғарылығы
банктердің орталық банк қаражатына сұранысын қалыптастырады. Осылайша, олар
орталық банк қаражатына жеткілікті сұраныстың болуына әкеледі.
Минималды резервтер өтімділікке әсер еткеніндей пайыздық мөлшерлемеге
де ықпал етеді. Резервтік мөлшерлеменің көтерілуі банк ернтабельділігін
төмендетеді. Сондықтан, несиелік институттар бұл ауыртпалықты клиенттерге
аударуға тырысады.
Келесі маңызды тежеуші фактор ретінде салымдарды индексациялаудың
тиімді және нақты механизмінің жоқтығын айтуға болады. Бұл мәселе ұлттық
валютаның жоғары инфляциясы кезінде өте өзекті болды, көптеген банктердің
ірі жинақ жобаларын жүзеге асыруда кедергі болды.
Осының барлығы банктредің пассивтерді тартудағы саясатын өзгертуіне
себеп болды. Осылайша, клиент есеп-айырысу шотын ашу кезінде оған осы
шотпен пайдалану уақытына депозит ашылды. Бұл депозит басқа депозиттер
тәрізді бола отырып, ерекшеліктері де бар. Мысалы, салым сомасын банк
белгілейді.
Депозит міндеттемелік сипатқа ие, өйткені оның сомасы есеп-айырысу
шотын ашқан кезде енгізіледі. Егер ол салынбаса, банк өзінің қызмет
көрсетуін тоқтатады. Бұл депозитті шартты депозит деуге болады, өйткені
одан қаражат алу клиент есеп-айырысу шотын жапқан кезде ғана жүзеге
асырылады. Ол мерзімсіз болып саналады, бұл банкке қаражатты ұзақ мерзімді
несиелеуге жұмсауға мүмкіндік береді. Депозитке өте төмен пайыз төленеді.
Кейбір банктер бұл депозитті кепілдік деп санайды, себебі салымшы
осының есебінен кепіл бермей несие ала алады. Осылайша, депозит есебінен
қызмет көрсету мерзіміне коммерциялық банктер тұрақты, ұзақ мерзімді
несиелік ресурс алады.
Банктер арасында ресурс тартудағы бәсекелестік күрестің маңызды
құралы – пайыздық саясат болып табылады. Қазіргі кезде банктер депозит
бойынша пайызды Салымдарды сақтандыру Қорынаң белгілеген мөлшерлемесіне
байланысты белгілейді. Депозиттердің жеке түрлері бойынша пайыздық
мөлшерлеме деңгейі салым мерзіміне, сомасына байланысты қойылады. Депозит
мерзімі ұзақ болған сайын пайыздық мөлшерлеме де жоғары болып табылады.
Сондай-ақ пайыз төлеу жиілігі де маңызды мәнге ие. Бұл жерде пайыз төлеу
жиілігі алшақ болған сайын мөлшерлеме деңгейі де жоғары болады.
Салымшыларды тарту мақсатында пайызды есептеудің әр түрлі жолдары
қарастырылған. Соның ішінде дәстүрлі тәсілге жай пайыз жатады. Мұнда
есептеу базасы ретінде салымның соңғы қалдығы алынады.
Пайыз есептеудің екінші түрі – күрделі пайыз болып табылады. Бұл
жерде есептеу кезеңі біткен соң салым сомасына пайыз есептеледі де, ол
салым сомасына тағы да қосылады. Осылайша, келесі есептеу кезеңінде
пайыздық мөлшерлеме жаңа базаға қолданылады.
Салымшылар үшін соманың депозитте нақты болу уақытына қарай
прогрессивті өсетін пайыздық мөлшерлеме тартымды көрінеді. Мұндай есептеу
тәртібі салымның сақталу мерзімін ұлғайтып, оны инфляциядан қорғайды.
Кейбір банктер инфляциядан сақтану үшін пайызды алдын ала есептеп
беруді ұсынады. Бұл жерде салымшы пайыздық табысты салымды сала салысымен
ала алады. Егер келісім-шарт мерзімінен бұрын тоқтатылатын болса, банк
салым бойынша пайызды қайта есептеп, артық төленген соманы қайтарып алады.
Кейбір банктер пайызды есептеу кезінде бір жылдағы нақты күнді алса (365
немесе 365 күн), кейбіреулері жақындатылған орташа соманы (360 күн) алады.
Бұл да табыс мөлшеріне әсер етеді.
2. Қазақстан Республикасының депозит нарығының қалыптасуы мен
ерекшелігі.
Депозит нарығы туралы тек 1994-жылдың ортасынан бастап айтуға болады,
себебі сол кезеңде ғана қаражат жинақтауға нақты шарттар қалыптасқан. Осы
уақытта теңге бағамы салыстырмалы түрде тұрақтанып, айлық инфляция деңгейі
түсті, бюджеттен жалақы алатын адамдарға бірнеше айдың төленбеген жалақысын
бере бастады. Осы кезде адамдар қаражатты жинақтау үшін тиімді салым түріне
талдау жасады.
Банктің депозиттік нарығы 1994-жылдың аяғында сезіле бастады. Бұл
кезде депозиттер бойынша мөлшерлемелер позитивті болды.
Осы кезде банктерді ресурстар тартуға итермелеген себептерді
конъюнктуралық деуге болады. Өйткені, олар қысқа мерзімге маңызды болып
табылады, ал жағдай өзгерсе болды, өзекті болмай қалады.
Халықтың бұл кезде бірқатар жинағы болды. Ресми мәліметтер бойынша
1994-жылдың соңында қолдағы қолма-қол ақша мен жинақтар 5096,2 млн. теңгені
құрады. Нақтырақ айтсақ, азаматтардың жинақтары бұл шамадан көп болды,
өйткені халық өз жинағын тез арада қайта капитализациялап алды. Осыншама
қаражаттың болуы банктердің көңілін аулады, яғни депозиттерді тартуда бұл
бірінші себеп болды.
Халық осы кезде өз қаражатына ең тиімді әрі сенімді салым түрін
іздеді. Әр түрлі жоғары тәуекелдігі бар салым түрлеріне сенімі қалмаған
халық 1994-жылдың соңына қарай қаражаттарын неғұрлым тұрақты, юридикалық
түрде заңды қаржылық ұйымдарға – банктерге салуды шешті. Осындай
жағдайлардан кейін Қазақстан қаржы нарығы дамып, шамадан тыс пайызды іздеу
артта қалды. Бұл депозиттік саясатты терең талдап, өзгерістер енгізуге
екінші себеп болды.
Сонымен қатар, бірқатар банктер потенциалды салымшыларды тартатын әр
түрлі бағдарламалар жасай бастағанын атап өткен жөн. Яғни, қаржы нарығында
банктер арасында салымшылар үшін бәсекелестік туындады. Бұл бәсекелестік
әлі күнге дейін күшеюде. Бұл белсенді депозит саясатын жүргізудегі үшінші
себеп болды.
Сондай-ақ, халық үшін салықтық жеңілдіктер де оң әсер етті. Жеке
тұлғалар депозит бойынша алынған сыйақыға салық төлемейді.
Дамыған банктік жүйеде банктер қаражат тартуда маңызды роль ойнайды.
Ірі әлемдік банктердегі пассивтерді талдау халық жинақтары мен кәсіпорын
қаражаттарының банк міндеттемесіндегі үслесінің 70-80% құрайтынын көрсетті.
Ал, Қазақстандағы осындай көрсеткіш сол кезде тек 15-35% құраған. Бұл сол
кездегі банктердің қаражат тартуда өз мүмкіндіктерін толық пайдаланбағанын
көрсетеді. Содан кейін банктер депозит нарығында неғұрлым белсенді бола
бастады.
1994-жылдың бірінші жарты жылдығында қабылданған банктік жүйені
реформалау бағдарламасына сәйкес Ұлттық Банктің аукциондық ресурстары тек
өтімділік мәселесін шешу үшін берілетін болды.
1994-жылдың соңына қарай банктер депозит түрлерін диверсификациялай
бастады. Кейбір депозиттер бойынша қосымша лотерея ойнатылды. Клиенттерге
арналған құжаттрадың дизайны өзгертілді. Қаражаттарды арнайы карточкалық
шоттарға тарту актуалды мәселеге айналды.
1994-жылдың аяғында инфляцияның түсуі банктің салымдар бойынша
пайыздық мөлшерлемесіне оң әсер етті. Бұл қаражаттарды банк жүйесіне салуды
тартымды етті. Қазіргі кезде банктер арасында потенциалды клиенттерге
пайыздық күрес жүруде. Алайда, олар депозиттерді сақтандыру қоры белгілеген
пайыздық мөлшерлемеден асып кете алмайды.
Ресми органдардың мәліметтері депозит нарығының 1994-жылы
қалыптасқанын дәлелдейді. Өйткені, осы кезде депозит нарығы біршама
көбейіп, салмақты болған. Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің
мәліметтері бойынша тек 1994-жылы ғана жеке және заңды тұлғалардың
салымдары мен депозиттері 8,8 есе өсіп, 1995-жылдың 1-қаңтарына 7,7 млрд.
теңгені құрады. 1995-жылдың 1-ақпанына – 10,4 млрд. теңге, 1-шілдесіне –
16,16 млрд. теңге, 1-қарашасына – 18,15 млрд. теңге және 1996-жылдың 1-
қаңтарына 21,2 млрд. теңгені құрады. Бұл көрсеткіштер депозит нарығының өте
шапшаң дамып, сыйымдылығы басқа ресурс көздеріне қарағанда жоғары екенін
көрсетеді.4
Кез келген мемлекеттің нарығына өзіндік ерекшеліктер тән.
Қазақстандағы депозит нарығының құрылымына институттар мен нарықтың
қаржылық құралдары тұрғысынан қарауға болады. Институционалды құрылым
қадағалау органдары мен тікелей қатысушылар – шаруашылық субьектілердің
жүйесінен тұрады. Депозиттік нарықтағы қаржылық институттар өз қызметін
жүргізу мақсатында салымдар тартатын ұйымдар болып табылады. Қазақстан
Республикасы несиелік жүйесінің жоғарғы буыны бола отырып, Қаржы нарығы мен
қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау жөніндегі ҚР Агенттігі коммерциялық
банктер мен мамандандырылған несиелік ұйымдардың қызметін реттейді. Сонымен
қатар, барлық қаржы нарығын, соның ішінде депозиттік нарықты да реттейтін –
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау жөніндегі ҚР
Агенттігі болып табылады. Негізінен, бұл агенттік 2004-жылы құрылған
болатын. Ал, одан бұрын коммерциялық банктер мен барлық қаржы ұйымдарын ҚР
Ұлттық Банкі қадағалап отырған.
Қазақстан Республикасының депозит нарығының субьектілері ретінде
коммерциялық банктерді, поштаны, жинақтаушы зейнетақы қорларын, жеке
тұлғалардың депозиттерін кепілдендіру қорын атауға болады. Олардың
әрқайсысы өздігінше халық салымдарын қабылдап, олар бойынша заң жүзінде
операциялар жүргізеді. Әрине, бұл жердегі субьектілердің ішінде ең көп
салымдары бар – коммерциялық банктер болып табылады. Өз кезегінді,
депозиттер коммерциялық банктердің пассивінде ең көп үлесті алады.
Жалпы, институттарға байланысты депозит нарығының құрылымын келесідей
көрсетуге болады 5:
1-сурет
ҚР депозит нарығының институционалды құрылымы*
*көзі: Финансовые рынки и посредники У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев,
Э.А. Рузиева – Алматы, 2005г
Банктердегі халық салымдарының өсуі несие қабілеттілігінің,
өтімділіктің, тұрақтылықтың және сенімділіктің бірден бір маңызды
факторларының бірі болып табылады. Сондықтан, халық салымдарын кешенді және
жүйелі сақтандыру қажеттілігі обьективті болып табылады.
Бүгінгі таңда депозиттерді сақтандыру жүйесі (ДСЖ) дамыған қаржылық
инфрақұрылымы бар барлық елдерде кеңінен таралған. ДСЖ-нің негізгі үш
қатысушысы бар: банктер, салымшылар және кепілдендіретін ұйымдар. Біздің
елде мұндай ұйымның ролін 1999-жылдың қарашасында құрылған Қазақстан
депозиттерді сақтандыру Қоры жүзеге асырады. Қордың міндеті – қаржылық
тұрақтылыққа ықпал ету, салымшыларды қорғау және халыққа сақтандыру
қағидаларын ақпараттандыру.
Қазақстанның ДСЖ-ін құру сызбасы ең жақсы халықаралық тәжірибеге –
Канада, АҚШ, Тайвань секілді елдерге сүйеніп негізделген. Құрылғаннан бері
ДСЖ халықаралық стандарттарға, сақтандырылатын депозиттерді кеңейтуге,
өтелу сомасын ұлғайтуға, өтеу сызбасын жеңілдетуге және тездетуге қарай
жақындатылып дамуда. 2003-жылдың сәуірінен бастап Қазақстан депозиттерді
сақтандыру Қоры 41 елді біріктіретін депозиттерді сақтандыру жүйелерінің
Халықаралық Ассоциациясының толыққанды мүшесі болды. Оған мүше болу Қордың
шетел ұйымдарымен ынтымақтастығын күшейтуге, депозиттерді сақтандыру
бойынша ұсыныстар алуға және басқа да сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді.
Шетел тәжірибесінің негізінде, бірақ отандық ерекшеліктерді де есепке
ала отырып құрылған қазақстандық депозиттерді сақтандыру жүйесі қазіргі
таңда оң нәтижелерге жетті: 34 банк оның қатысушылары болып табылады. Соңғы
5 жылдың ішінде депозиттер көлемі шамамен 10 есеге өсті.
ДСЖ-нің негізгі міндеті – халықтың салымдарын уақытында өтеу бойынша
міндеттемелерін орындауы үшін Қордың төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
болып табылады. 2005-жылдың 1-қыркүйегіне Қор активтерінің мөлшері шамамен
10 млрд. теңгедей, ал жеке тұлғалардың салымдары бойынша өтеу резервінің
мөлшері – 8,6 млрд. теңгедей болды. 6
Әрине, нарықтағы негізгі депозиттік институттары болып коммерциялық
банктер табылады. Олар өз қызметінің 80%-ын тартылған ресурстар есебінен
жүзеге асырады. Алайда, депозит нарығының жүйесінен парабанктік жүйе
ұйымдары – мамандандырылған депозиттік институттарды алып тастауға
болмайды.
Қазпошта АҚ-мы 1993-жылдың сәуірінде байланыстан бөлініп шығып,
отандық экономиканың жеке сегменті болып қызмет етті. 1995-жылы мемлекеттік
пошта Республикалық мемлекеттік пошта байланысы кәсіпорны болып қайта
құрылды. Қазпоштаның депозиттік нарықтағы үлесі 0,41%-ды құрайды. Елдің
қаржы жүйесінің депозиттеріндегі мұндай аз үлес болуының негізгі себебі –
оның Ұлттық банктің депозиттік қызмет көрсетуге лицензиясын салыстырмалы
түрде жақын арада алғандығында болып табылады. Алайда, қазіргі таңда
депозиттік ресурстарды көбейту Қазпошта АҚ-ның басымды бағыттарының бірі
болып саналады. Қазпоштаның депозиттік базасының ішінде мерзімді салымдар
12-13% құрайды.
Қазпоштаның пошталық желісі 3371 бөлімді құрайды, соның ішінде 615-сі
қалаларда орналасса, 2756-сы ауылдық аймақтарда орналасқан. Бұл мекемелер,
әсіресе, ауылдық аймақтарда жеке тұлғаларға өте жақын келеді.
Халықтың жинақтарын тартудағы Қазпоштаның саясаты сандық және сапалық
жағынан жоғары деңгейге жетуге, ауылдық аймақтарда лидерлік дәрежеге жетуге
бағытталған. Клиенттердің талаптарын есепке алатын жаңа депозит түрлерін
жетілдіру мен енгізуге үлкен көңіл бөлінеді.
Қазіргі кезде Қазпошта ауылдық территорияларды дамыту бойынша
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін банктер мен халық арасында қаржылық
делдал ретінде қызмет етеді. 2003-жылдың 5-қыркүйегінде Қазпошта мен
Қазақстанның тұрғын үй-құрылыс жинақ банкінің арасында тұрғын үй-құрылыс
жинақтарын қабылдау, жинақталған қаражатты және зайымды беру бойынша
келісім-шарт жасалған.7
ДСЖ-не кірмейтін жинақтау-депозиттік ұйымдар да белгілі бір табыс алу
мақсатында халықтың салымдарын тартады. Олар депозит нарығында маңызды роль
ойнайды. Мысалы, жинақтаушы зейнетақы қорларына азаматтардың ерікті
салымдары болып табылады. Бұл жинақтар қосымша зейнетақы
қамтамасыздандырылуы болып табылады. Жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық
немесе корпоративті болуы мүмкін. Қызмет ету үшін зейнетақы қорлары Ұлттық
Банктен лицензия алады. Бұл лицензия Қазақстан Республикасы шеңберінде
жарамды болып табылады және ол тұрақты немесе уақытша болуы мүмкін.
Зейнетақы қорына келесідей салымдар көзделген:
1) міндетті зейнетақы салымдары – 10%;
2) ерікті зейнетақы салымдары – жақтардың келісімі бойынша;
3) ерікті профессионалды салымдар – жақтардың келісімі бойынша, бірақ
жұмысшының айлық табысының 10%-нан көп емес.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына салынған салымдарды зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым активтерге
орналастырады. Оның өз ережесі бар. Ол бойынша бұл ұйым салымшылардың
салымдарын мемлекеттік бағалы қағаздарға 35%-дан кем емес, шетел
эмитенттерінің бағалы қағаздарына 30%-дан көп емес, депозиттерге 10%-дан
көп емес мөлшерде орналастыруы керек. Алынған инвестициялық табыстың бір
бөлігін ұйым қызмет еткені үшін алса, бір бөлігін зейнетақы салымшыларының
салған салымына қосып отырады. Осылайша, салымшылардың зейнетақы салымдары
өсіп отырады. Әрбір салымшы өз шотын бақылап отыруға құқылы, яғни оларға
жинақтаушы зейнетақы қоры шот выпискасын беруге міндетті.
Қазіргі кезде Қазақстанда 14 жинақтаушы зейнетақы қорлары қызмет
етеді. Олардың зейнетақы жинақтарын келесі кестеден көруге болады: (1-
кесте)
1-кесте
2005-ж. 1-қарашасына барлық зейнетақы жинақтары*
Атауы млн.тг.
Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ 156839921
МЖЗҚ 121580285
Ұлар Үміт ЖЗҚ 110055951
БТА Құрмет-Қазақстан ЖЗҚ 44515132
АБН АМРО – КаспийМұнайГаз 43661246
ЖЗҚ
Валют-Транзит Қоры ЖЗҚ 29619632
Сенім ЖЗҚ 25910923
Мұнайгаз – ДЕМ ЖЗҚ 15631233
Қазақмыс ЖЗҚ 15521794
Атамекен ЖЗҚ 14425087
Отан ЖЗҚ 11602019
Капитал ЖЗҚ 9511455
Қорғау ЖЗҚ 9279637
Д.А. Қонаев атындағы ЖЗҚ 2152692
*көзі: www.afn.kz
Алғашқы бөлімде қарастырылғандай, депозиттердің көптеген түрлері бар.
Әрбір институт заң шеңберінде тартылатын депозиттердің шарттарын дербес
анықтауға құқылы. Яғни, оның көптүрлілігін, мерзімдерін, минималды сомасын,
пайыз төлеу шарттарын әр субьект жеке бағдарламалар арқылы өзі
тағайындайды. Жоғарыда аталып кеткендей, қазақстандық депозит нарығында
мерзімді, жинақ және талап етуіне дейінгі депозиттер бар. Егер аталған
депозиттерді жеке-жеке нарық дейтін болсақ, онда олардың әрқайсысының
құралдары болады. Келесі суреттен аталған депозит нарықтарының негізгі
құралдарын көруге болады (2-сурет):
2-сурет
Қазақстандағы депозит нарығының сегменттері*
*көзі: Финансовые рынки и посредники У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев,
Э.А. Рузиева – Алматы, 2005г
Күрделі динамикалық жүйе бола отырып, ҚР депозит нарығы сыртқы және
ішкі факторларға байланысты өзгеріп отырады. Әрбіреуі өз мүддесін жүзеге
асыруға тырысқан субьектілерден тұратын депозит нарығы Қазақстан
экономикасында қалыптасқан негізгі ағымдармен жүреді.
3. Депозиттік операциялардың шетелдік тәжірибесі.
Депозиттік операциялардың негізгі мәні, әрине, барлық жерде бірдей
болып табылады. Яғни, депозиттер нарығында банктер сатып алушылар ретінде
шықса, банк салымшылары депозитті сатушылар болып есептеледі. Банктер
депозиттерді несие беруге қолдану үшін оларға сұраныс қалыптастырса,
салымшылар капиталға ұсынысты қалыптастырады.
Америка Құрама Штаттарында жергілікті тұтынушылар мен кәсіпорындардың
депозиттерін негізгі депозиттер деп атайды. Олардың кейбіреулері пайыз
әкелетін депозиттер категорисына жататындығына қарамастан, банктер оларды
өтімділік деңгейін елеулі көтеретін болғандықтан тартады. Талап етуіне
дейінгі депозиттер мен чектік депозиттер банктің неғұрлым өтімді
депозиттері категориясына жатады, өйткені олар айырбас операцияларын
жүргізу құралының қызметін атқарады. Чектік депозиттер банкке комиссиондық
ақы төлейді. Тіпті кейбір ірі клиенттер өз қаражатын депозитке сала отырып,
неғұрлым көп пайыздық сыйақы ала алса да, оны талап етуіне дейінгі
депозитке салып, азырақ пайыздық сыйақы алады. Жинақ және қысқа мерзімді
салымдар тікелей айырбас қызметін атқармаса да, олар банкке өтімділік
деңгейін жоғары ұстауға мүмкіндік береді.
Банктер көбінесе өздерінің негізгі салымшыларымен өте жақын байланыс
орнатады. Бұл кәсіпорындармен қатар үй шаруашылықтарына да қатысты болып
табылады. Осылайша, салымшылар банктен траст-операцияларын жүргізуін,
нотариалдық қызмет көрсетуін, нақты іскерлік кеңес беруін немесе ақшалай
қаражатын неғұрлым қауіпсіз салымға салуға байланысты кеңес беруін өтінеді.
Тіпті клиенттері өте көп болатын банктерде ірі салымшылар осының арқасында
өз банкіне байланып қалады. Өте аз адамдар ғана банктерін жиі ауыстырады.
Келесі суреттен негізгі депозиттердің маңызды түрлерін көруге болады (3-
сурет):
3-сурет
АҚШ-тағы депозиттердің негізгі түрлері*
Чектік депозиттер Жинақ салымдары Мерзімді
салымдар
Талап етуіне Нау-шоттары Жинақ Ақша нарығындағы
Аз мөлшердегі Ірі
дейінгі депозиттері
депозиттік шоттар мөлшердегі
салымдар
* көзі: Деньги, банки и денежно-кредитная политика, Эдвин
Дж. Долан, - Санкт-Петербург,1994г.
Чектік депозиттер өте ыңғайлы болып табылады, өйткені олар қауіпсіз
және төлемді жүргізу тәсілі қарапайым. Барлық дерлік американдық фирмаларда
өздерінің чек шоттары бар.
Алайда, чектік депозиттер қымбат есеп операцияларын жүргізуді талап
ететіндіктен, көптеген банктер осы шоттарды қолдануға белгілі-бір
төлемақыларды белгілейді. Бұл төлемнің мөлшері депозит мөлшері мен бір айда
толтырылатын чектер санына байланысты өзгереді. Сонымен қатар, кейбір
банктер егер клиент өз шотында бір айдың ішінде жеткілікті мөлшерде қаражат
қалдыратын болса, төлемақы алмауы да мүмкін.
Қазіргі кезде көптеген чек депозиттері келесі маңызды формалардың
біреуін қабылдайды:
4) Талап етуіне дейінгі депозиттер;
5) Нау-шоттары.
Осы депозиттермен қатар көптеген банктердің баланстық есеп беруіне
куәландырылған чектер және банк қызметкері толтырған чек деп аталатын бап
енгізілген. Банк чекті куәландырған кезде ол сонда көрсетілген соманы шешіп
алады да, оны жеке шотта сақтайды. Сонымен қатар, банктің қызметкері чек
толтырса, ол кейін осы сомаға депозит ашады.
Талап етуіне дейінгі депозиттер – пайыз төленбейтін чек депозиті
болып табылады. 1933-жылы Конгресс чек депозиттері бойынша пайыз төлеуге
тыйым салды.
Шаруашылық субьектілер қаражаттарын талап етуіне дейінгі депозиттерде
ұстайды және оларға пайыз төленетін нау-шоттар ашуға болмайды. Негізінен,
қаражаттардың көп бөлігі талап етуіне дейінгі салымда жатыр, себебі банктер
бұл бойынша нау-шоттарынан гөрі аз комиссия белгілейді. Сондай-ақ,
кәсіпорындар өз қаражаттарын автоматты тазалау шоттарында ұстағанды
қалайды. Ол бойынша банктер шоттағы қаражаттарды инвестициялық табыс
әкелетін қаржылық құралдарға ауыстырады. Ал, шот бойынша чек толтырылатын
болса, банк автоматты түрде қаражаттарды қайтадан шотқа салады.
Нау-шоттары дегеніміз – бұл пайыздық сыйақы төленетін чектік депозит
болып табылады. 1973-жылы Конгресс Массачусетстегі және Нью-Гэмпширдегі
коммерциялық банктерге пайыздық мөлшерлемесі 5%-дан жоғары емес мөлшерде
нау-шоттар ашуға рұқсат берді. Ал, 1981-жылы Конгресс осындай шоттарды
басқа штаттарда ашуға рұқсатын берді.
Коммерциялық банктердің бұл шотты ашуға хұқық алуына олардың жинақ
банктерімен бәсекелестік құруға мүмкіндігінің болуы себеп болды. Нау-шоттар
автоматты түрде аударылатын шоттардың орнын басты. Алғашында олар жинақ
салымдары ретінде сыныпталды да, оларға резервтік талаптар төмен болды.
Кейіннен олар чек депозиттері құрамына кіреді. Сөйтіп, олар бойынша
резервтік талаптар талап етуіне дейінгі депозиттерге қойылатын талаптар
секілді болды.
Жинақ салымдарына келетін болсақ, олардың негізгі типтері – жинақ
кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдайы көрсетілетін шоттар және
ақшалай нарықтағы депозиттік шоттар. Жинақ кітапшаларындағы шоттар бойынша
пайыздық мөлшерлеме өте сирек өзгереді.
Жинақ кітапшаларындағы шоттар минималды баланстық қалдықтың болуын
талап етпейді. Салымшылар қай кезде болсын одан қаражат шешіп ала алады.
Заң бойынша банктер салымшалардан белгілі-бір соманы алатынын алдын ала
хабарлауын талап ете алса да, олар бұл хұқықтарын көп пайдаланбайды.Жинақ
кітапшасына қаражат салу немесе одан қаражат алу кезінде салымшылар жинақ
кітапшасын көрсету арқылы болайын деп жатқан мәмілені тіркейді. 1000
доллардан төмен баланстық қалдықтың болуын сақтау үшін банктер бір тоқсанда
үш реттен артық қолма-қол аақша алуға белгілі бір төлемақы белгілейді.
Жинақ салымының жағдайын көрсететін шоттар бойынша да сондай пайыз
төленеді. Олар жинақ кітапшаларындағы шоттар тәрізді функциялар атқарады.
Бұл шот түрінің алдыңғысынан айырмашылығы – жинақ кітапшасы көрсетілмейді.
Бұл пошта арқылы қызмет көрсетілетін клиенттерге өте тиімді.
Ақша нарығының депозиттік шоттары алғаш рет 1982-жылдың желтоқсанында
енгізіліп, жинақ салымдарының жаңа түрі болып есептеледі. Қазіргі кезде
оның жинақ кітапшаларындағы шоттармен ұқсастығы көп, алайда бұл депозит
түрі бойынша пайыз апта сайын нарықтық пайыз мөлшерлемесінің өзгерістеріне
қарай ауытқып тұратындығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, жинақ кітапшалары
да қолданылмайды. Салымшы бұл шоттан қай кезде болсын қаражат ала алады,
және бұл депозиттің белгілі бір мерзімі болмайды. Алғашында ақша нарығының
депозиті бойынша 2500 доллар мөлшерінде минималды қалдық белгіленген, бірақ
бұл талап 1985-жылы 1000 долларға түсіп, 1986-жылы тіпті алынып тасталған.
Ақша нарығының депозиті бойынша пайыздық мөлшерлеме нарық шарттарының
өзгерістеріне өте сезімтал болып табылады. Әр банк бұл депозит бойынша
пайызды өзі белгілейді, сондықтан пайыздық мөлшерлемелер әр банкте әр түрлі
болады.
Ақша нарығының депозиттері салымшыларға чектерді шектеулі мөлшерде
толтыруына мүмкіндік береді. Жүргізілген зерттеулер бұл шоттың мәміле жасау
үшін емес, жинақтау үшін ашылатынын көрсетті.
Аталған депозит түрін жеке тұлғалар да, кәсіпорындар да аша алады.
Банктер корпорациялар ашқан ақша нарығының депозиттеріне резервтер құрса,
жеке тұлғалар ашқан депозиттерге құрмайды.
Ақша нарығының депозиттері бойынша пайыздық мөлшерлеменің ауытқуларға
тәуелді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz