Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-қатынастар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым.
қатынастардың теория аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым.
қатынастарының экономикалық пайда болу тегі мен мәні ... ... ... ... ... ...9
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым.
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Банктердiң несиелендiруiне талдау жасау және оның аймақтағы
iмдiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 “Темір Банк” АҚ . ның жеке тұлғаларға несиелердің берілу
тәртібі мен саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 «Темір Банк» АҚ.ның жеке тұлғаларға тұтыну несиесін беру
операцияларына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4 « Темір Банк» АҚ. ның жеке тұлғаларды ипотекалық несиелендіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3. Бөлім. Коммерциялық банктердің несиелік қызметі: талдау және даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
1. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым.
қатынастардың теория аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым.
қатынастарының экономикалық пайда болу тегі мен мәні ... ... ... ... ... ...9
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым.
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Банктердiң несиелендiруiне талдау жасау және оның аймақтағы
iмдiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 “Темір Банк” АҚ . ның жеке тұлғаларға несиелердің берілу
тәртібі мен саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 «Темір Банк» АҚ.ның жеке тұлғаларға тұтыну несиесін беру
операцияларына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4 « Темір Банк» АҚ. ның жеке тұлғаларды ипотекалық несиелендіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3. Бөлім. Коммерциялық банктердің несиелік қызметі: талдау және даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Казақстанда несиелiк келiсiмдер жасалғаннан кейiн келiсiлген шарттар бұылған жагдайда оны реттеуге қолданылатын құқықтық жауапкершiлiктiң толық анықтамасыньң жоқтығында. Несие алушы көпгтеген жағдайда банк алдында ешкандай жауапкершiлiк мiндетiн орындамай кетедi, ертеде алынған несиелер бойынша берешегi банк шығынына жабылумен шектелген. Бұл бұрынғы Кеңес үкiметiнен мұраланған тәжiрибе, ол қазiргi несиелендiрумен салыстырғанда мүлдем басқа приициптерге негiзделген. Такырыпта несиелендiруге байланысты мәселелердi әр түрлi жолмен шешу жолдары ұсынылған, несиелендiрудiң барысында турлерi мен тәсiлдерiн таңдауда оньң дербес субъект екендiгi ескерiлген. Іздену жұмыстары негiзiнде банк катынастарында несне мекемелерiнiң даму болашағы мен проблемалары карастырылады, банк мұнда экономиканың негiзгi буыны ретiнде қаралады. Көбiнесе, Ұлттық банк бекiткен пруденциалды нормативтер коятын талаптарды банктер елемейдi. Жiберiлген кемшiлiктер ақыр соңында банктiң өтiмдiлiк керсеткiшiнiң төмендеуiне әкелiп соғады, ол болса төлем қабiлетiне әсерiн тигiзедi, ал бұл болса толық банк жүйесiнiң тұрақсыздық жағдайына әкеледi. Нарықтық экономика несиелiк қатынастарды шиеленiстiрiп жiбердi және нарык бәсекесiн дамытты, ал ол болса өзiнiң жаңа талаптарын қояды және қазiргi уакытқа сай әдiстер мен шешу колданымдарын әзiрлеудi қажет етедi.
Банктiң несиелiк операциялар жүргiзу кезiнде пайда болып, несиенi берген сәттен оның кайтарылғанына дейiн жоғалмайтын мәселелер осы такырыпты зерттеуге негiз болды. Бұл Қазақстан банк жүйесiнiң тұрақтылығына күмән келтiредi және кәсiпорындар, ұйымдар жоне халық таралынан сенбеушiлiктiң тууына әкелiп соғады. Жалпы алғанда бұл жағдай, банктiк менеджменттiң темендiгiн жене банктiң коммерциялык кәсiпорын ретiнде даму стратегиясы мен айкын бағдарламасының болмауын бiлдiредi. Банк iс-әрекетiнде қандай да бiр шешiмдi толық қолдану үшiн әр түрлi субъектiлер мен банк арасындағы қатынастарды реттеудiң ғылыми тұрғыда негiзделген тәсiлдерiн әзiрлеу қажеттiдiгi пайда болып отыр. Бүгiнгi банктердiң қызмет керсету дедгейi олардың клиенттерiн канагаттандырмайды, себебi колданылатын стереотип өркениет мемлекеттер ортасьтнда колданылатын несиелiк катынастарға сәйкес келмейдi. Өзара қарым-қатынастағы сенiмдiлiктi жаксарту және нарык ортасыньң элементi ретiнде оң нәтижелерге жету мақсатында өз имиджiн жогарылату керек, оған темендегi факторлар әсер етедi: банктiң мол капиталы, қызметкерлерiнiң кәсiпкойлығы, банктiң менеджмент деңгейi, қызмет көрсету сапасы, банк операцияларыньң кең аукымы, даму стратегиясыньщ болуы және тиiмдi жарнама iс-әрекетi.
Банктiң несиелiк операциялар жүргiзу кезiнде пайда болып, несиенi берген сәттен оның кайтарылғанына дейiн жоғалмайтын мәселелер осы такырыпты зерттеуге негiз болды. Бұл Қазақстан банк жүйесiнiң тұрақтылығына күмән келтiредi және кәсiпорындар, ұйымдар жоне халық таралынан сенбеушiлiктiң тууына әкелiп соғады. Жалпы алғанда бұл жағдай, банктiк менеджменттiң темендiгiн жене банктiң коммерциялык кәсiпорын ретiнде даму стратегиясы мен айкын бағдарламасының болмауын бiлдiредi. Банк iс-әрекетiнде қандай да бiр шешiмдi толық қолдану үшiн әр түрлi субъектiлер мен банк арасындағы қатынастарды реттеудiң ғылыми тұрғыда негiзделген тәсiлдерiн әзiрлеу қажеттiдiгi пайда болып отыр. Бүгiнгi банктердiң қызмет керсету дедгейi олардың клиенттерiн канагаттандырмайды, себебi колданылатын стереотип өркениет мемлекеттер ортасьтнда колданылатын несиелiк катынастарға сәйкес келмейдi. Өзара қарым-қатынастағы сенiмдiлiктi жаксарту және нарык ортасыньң элементi ретiнде оң нәтижелерге жету мақсатында өз имиджiн жогарылату керек, оған темендегi факторлар әсер етедi: банктiң мол капиталы, қызметкерлерiнiң кәсiпкойлығы, банктiң менеджмент деңгейi, қызмет көрсету сапасы, банк операцияларыньң кең аукымы, даму стратегиясыньщ болуы және тиiмдi жарнама iс-әрекетi.
І.Указ Президента РК № 872 от 10.05.2002 «Вопросы организации единой системы государственного регулирования финансового рынка РК» // Казахстанская правда. 17 мая 2002г./С.1/
2. Стратегический план развития РК до 2010 года: Утверждено Указом Президента РК от 4.12.2001 №735 // Казахстанская правда. — 2001 — 29 декабря /с.6/
3. Положение Национального Банка от 29.08.97 № 318 «О выдаче банкам второго уровня согласия на кастодиальную, брокерскую, диллерскую» // Законодательство РК. 2002г. / № 1 /п.5/
4. Постановление Националыюго Банка от 26.12.98 № 290 «Правила выдачи банкам второго уровня согласия на осуществление брокерской, диллерской и кастодиальной деятельности» // Деловая неделя. 4 января 1999 г. /с. 4/
5. Положение «Об Агенстве РК по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций» / Утверждено Указам Президента РК от 31.12.2003 № 1270 // Казахстанская правда. 4 января 2004 г. /с.1/
6. Указ Президента РК от 11.08.1999 г. «Об утверждении Положения и структуры Национального Банка РК» // Панорама. 2 сентября 1999 г. /пп. 2,4/
7. «Активтер мен шартты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәнді және үмітсіздер қатарына жатқыза отырып, провизия (резерв) құру ережесі». ҚР Ұлттық банк Басқармасының № 465 қаулысы. 16.11.2002.
8. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың редакциялығымен. / Алматы: Экономика, 2001.
9. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. / Москва: Финансы и статистика, 1999.
10. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. / Москва: Банки и биржи, 1995. И.Гагарин С.В. и др. Межбанковский кредит: дилинговое операции на рынке «Коротких денег». / Москва: Принтлайн, 1995.
12. «На лидирующих позициях»// Казахстанская правда. 28 марта 2002 г. /с.З/
13. Шагимбаев Г.Н «Рынок ценных бумаг в Казахстане: Инфраструктура и перспективы развития»// Эволюция казахской государственности: Сборник. — Алматы, 1997. /с.244/
14. Биржевой фондовый рынок// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. №12/сс.6,8,9/
15. Булатов Р.Р. «Деятельность коммерческих банков на фондовом рынке»// Деньги. Кредит. Банки. — 2005. №12 /сс.42,45/
16. Донцов С. «Банковская система Казахстана — крупнейший институциональный инвестор национального фондового рынка»// Банки Казахстан. — 2003. № 12/сс.24,29/
17. Пресс релиз № 1 о состоянии финансового рынка и финансовых организаций// Национальный Банк Казахстана — 2004. — 1 февраля./с.І/
18. Адекенов Т.М. Банки и фондовый рынок. — М: Ось-89, 1997. /сс.14,123,187/
19. Закон Республики Казахстан от 31 августа 1995 г. N 2444 «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан»: (с изменениями и дополнениями по состоянию на 1.01. 03.) — Алматы, 2003. /с.Ю/
20. Миржакыпова С.Т. Банковский учет: Ч.І.: Учебник- Алматы: Экономика, 2002/сс. 533,522,514,529/
21. Кайдаулов С.Т. Анализ функционирования РЦБ Казахстана// В сборнике Рынок. Проблемы становления и развития. — Алматы, 1998 /с.127/
22. Давыдова Л. Раймонов Д. Банковское право Республики Казахстан: Учебное пособие. — Алматы: Жети жаргы, 2000 /с.286/
23. Гражданский кодекс РК: Общая часть: по состоянию на 1.01.2003. — Алматы, 2003./ст.136/
24. Рахимжанов А.Т. Долговые ценные бумаги и финансовый кризис: Аналитическое исследование рынка ценных бумаг. — Алматы, 2001 /сс.29, 231/
25. Банковское дело: Учебник. Сейткасимова Г.С. — Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. /сс.281,284,291,296/
26. Лемьер Ж. Мы гордимся тем, что стали акционерами Казкоммерцбанка//Новое поколение. 13 июня 2003 г. /с.4/
27. Облигации ОАО Казкоммерцбанк// Панорам. 10 января 2003г./с.7/
28. Сжатая консолидированная промежуточная финансовая отчетность за шесть месяцев закончившихся 30 июня 2003 года. — Алматы, 2003. /с.15/
29. БанкТуранАлем и АВК АМКО: Расширяют возможности сотрудничества// Деловая неделя. — 2003. — 3 июля /с.4/
30. БанктуранАлем: Годовой отчет: 2006. — Алматы, 2006 /с.36/
31. Развитие банковской системы// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. -№1 /с.48/
32. Мусина А. Рынок государственных ценных бумаг в Казахстане: Итоги и перспективы развития// АльПари. — 2006..- №1-2 /с.29/
33. Правила осуществления брокерской и дилерской деятельности Казкоммерцбанка: Утверждено Советом директоров АО Казкоммерцбанка №12.05 от 20.12.1999 /п.5/
34. Банки второго уровня: Новые параметры деятельности на фондовом рынке// Панорама. — 2003. — 10 декабря /с.7/
35. Постановление Правления Национального Банка РК от 15.11 №397 Правила проведения банками второго уровня операций с переводными и простыми векселями// Законодательство РК — 2003. - №1
36. Правила осуществления банками второго уровня хранения и учета вверенных им средств// Законодательство РК. — 2002. - №1 ./с.З/
37. Постановление Правительства РК от 28.07. 2003 «О концепции развития финансового сектора РК»// Казахстанская правда. 9 августа 2003г. /с.4/
38. Темиханов Е. Иванов М. Фондовый рынок: Проблемы и перспективы развития// Каспий. — 2000. /с.74/
2. Стратегический план развития РК до 2010 года: Утверждено Указом Президента РК от 4.12.2001 №735 // Казахстанская правда. — 2001 — 29 декабря /с.6/
3. Положение Национального Банка от 29.08.97 № 318 «О выдаче банкам второго уровня согласия на кастодиальную, брокерскую, диллерскую» // Законодательство РК. 2002г. / № 1 /п.5/
4. Постановление Националыюго Банка от 26.12.98 № 290 «Правила выдачи банкам второго уровня согласия на осуществление брокерской, диллерской и кастодиальной деятельности» // Деловая неделя. 4 января 1999 г. /с. 4/
5. Положение «Об Агенстве РК по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций» / Утверждено Указам Президента РК от 31.12.2003 № 1270 // Казахстанская правда. 4 января 2004 г. /с.1/
6. Указ Президента РК от 11.08.1999 г. «Об утверждении Положения и структуры Национального Банка РК» // Панорама. 2 сентября 1999 г. /пп. 2,4/
7. «Активтер мен шартты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәнді және үмітсіздер қатарына жатқыза отырып, провизия (резерв) құру ережесі». ҚР Ұлттық банк Басқармасының № 465 қаулысы. 16.11.2002.
8. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың редакциялығымен. / Алматы: Экономика, 2001.
9. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. / Москва: Финансы и статистика, 1999.
10. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. / Москва: Банки и биржи, 1995. И.Гагарин С.В. и др. Межбанковский кредит: дилинговое операции на рынке «Коротких денег». / Москва: Принтлайн, 1995.
12. «На лидирующих позициях»// Казахстанская правда. 28 марта 2002 г. /с.З/
13. Шагимбаев Г.Н «Рынок ценных бумаг в Казахстане: Инфраструктура и перспективы развития»// Эволюция казахской государственности: Сборник. — Алматы, 1997. /с.244/
14. Биржевой фондовый рынок// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. №12/сс.6,8,9/
15. Булатов Р.Р. «Деятельность коммерческих банков на фондовом рынке»// Деньги. Кредит. Банки. — 2005. №12 /сс.42,45/
16. Донцов С. «Банковская система Казахстана — крупнейший институциональный инвестор национального фондового рынка»// Банки Казахстан. — 2003. № 12/сс.24,29/
17. Пресс релиз № 1 о состоянии финансового рынка и финансовых организаций// Национальный Банк Казахстана — 2004. — 1 февраля./с.І/
18. Адекенов Т.М. Банки и фондовый рынок. — М: Ось-89, 1997. /сс.14,123,187/
19. Закон Республики Казахстан от 31 августа 1995 г. N 2444 «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан»: (с изменениями и дополнениями по состоянию на 1.01. 03.) — Алматы, 2003. /с.Ю/
20. Миржакыпова С.Т. Банковский учет: Ч.І.: Учебник- Алматы: Экономика, 2002/сс. 533,522,514,529/
21. Кайдаулов С.Т. Анализ функционирования РЦБ Казахстана// В сборнике Рынок. Проблемы становления и развития. — Алматы, 1998 /с.127/
22. Давыдова Л. Раймонов Д. Банковское право Республики Казахстан: Учебное пособие. — Алматы: Жети жаргы, 2000 /с.286/
23. Гражданский кодекс РК: Общая часть: по состоянию на 1.01.2003. — Алматы, 2003./ст.136/
24. Рахимжанов А.Т. Долговые ценные бумаги и финансовый кризис: Аналитическое исследование рынка ценных бумаг. — Алматы, 2001 /сс.29, 231/
25. Банковское дело: Учебник. Сейткасимова Г.С. — Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. /сс.281,284,291,296/
26. Лемьер Ж. Мы гордимся тем, что стали акционерами Казкоммерцбанка//Новое поколение. 13 июня 2003 г. /с.4/
27. Облигации ОАО Казкоммерцбанк// Панорам. 10 января 2003г./с.7/
28. Сжатая консолидированная промежуточная финансовая отчетность за шесть месяцев закончившихся 30 июня 2003 года. — Алматы, 2003. /с.15/
29. БанкТуранАлем и АВК АМКО: Расширяют возможности сотрудничества// Деловая неделя. — 2003. — 3 июля /с.4/
30. БанктуранАлем: Годовой отчет: 2006. — Алматы, 2006 /с.36/
31. Развитие банковской системы// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. -№1 /с.48/
32. Мусина А. Рынок государственных ценных бумаг в Казахстане: Итоги и перспективы развития// АльПари. — 2006..- №1-2 /с.29/
33. Правила осуществления брокерской и дилерской деятельности Казкоммерцбанка: Утверждено Советом директоров АО Казкоммерцбанка №12.05 от 20.12.1999 /п.5/
34. Банки второго уровня: Новые параметры деятельности на фондовом рынке// Панорама. — 2003. — 10 декабря /с.7/
35. Постановление Правления Национального Банка РК от 15.11 №397 Правила проведения банками второго уровня операций с переводными и простыми векселями// Законодательство РК — 2003. - №1
36. Правила осуществления банками второго уровня хранения и учета вверенных им средств// Законодательство РК. — 2002. - №1 ./с.З/
37. Постановление Правительства РК от 28.07. 2003 «О концепции развития финансового сектора РК»// Казахстанская правда. 9 августа 2003г. /с.4/
38. Темиханов Е. Иванов М. Фондовый рынок: Проблемы и перспективы развития// Каспий. — 2000. /с.74/
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-
қатынастардың теория
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-
қатынастарының экономикалық пайда болу тегі мен
мәні ... ... ... ... ... ...9
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...22
2. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-
қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...29
2.1 Банктердiң несиелендiруiне талдау жасау және оның аймақтағы
iмдiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 “Темір Банк” АҚ – ның жеке тұлғаларға несиелердің берілу
тәртібі мен
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...36
2.3 Темір Банк АҚ-ның жеке тұлғаларға тұтыну несиесін беру
операцияларына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.38
2.4 Темір Банк АҚ- ның жеке тұлғаларды ипотекалық несиелендіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3. Бөлім. Коммерциялық банктердің несиелік қызметі: талдау және даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КIРІСПЕ
Казақстанда несиелiк келiсiмдер жасалғаннан кейiн келiсiлген шарттар
бұылған жагдайда оны реттеуге қолданылатын құқықтық жауапкершiлiктiң толық
анықтамасыньң жоқтығында. Несие алушы көпгтеген жағдайда банк алдында
ешкандай жауапкершiлiк мiндетiн орындамай кетедi, ертеде алынған несиелер
бойынша берешегi банк шығынына жабылумен шектелген. Бұл бұрынғы Кеңес
үкiметiнен мұраланған тәжiрибе, ол қазiргi несиелендiрумен салыстырғанда
мүлдем басқа приициптерге негiзделген. Такырыпта несиелендiруге байланысты
мәселелердi әр түрлi жолмен шешу жолдары ұсынылған, несиелендiрудiң
барысында турлерi мен тәсiлдерiн таңдауда оньң дербес субъект екендiгi
ескерiлген. Іздену жұмыстары негiзiнде банк катынастарында несне
мекемелерiнiң даму болашағы мен проблемалары карастырылады, банк мұнда
экономиканың негiзгi буыны ретiнде қаралады. Көбiнесе, Ұлттық банк бекiткен
пруденциалды нормативтер коятын талаптарды банктер елемейдi. Жiберiлген
кемшiлiктер ақыр соңында банктiң өтiмдiлiк керсеткiшiнiң төмендеуiне әкелiп
соғады, ол болса төлем қабiлетiне әсерiн тигiзедi, ал бұл болса толық банк
жүйесiнiң тұрақсыздық жағдайына әкеледi. Нарықтық экономика несиелiк
қатынастарды шиеленiстiрiп жiбердi және нарык бәсекесiн дамытты, ал ол
болса өзiнiң жаңа талаптарын қояды және қазiргi уакытқа сай әдiстер мен
шешу колданымдарын әзiрлеудi қажет етедi.
Банктiң несиелiк операциялар жүргiзу кезiнде пайда болып, несиенi берген
сәттен оның кайтарылғанына дейiн жоғалмайтын мәселелер осы такырыпты
зерттеуге негiз болды. Бұл Қазақстан банк жүйесiнiң тұрақтылығына күмән
келтiредi және кәсiпорындар, ұйымдар жоне халық таралынан сенбеушiлiктiң
тууына әкелiп соғады. Жалпы алғанда бұл жағдай, банктiк менеджменттiң
темендiгiн жене банктiң коммерциялык кәсiпорын ретiнде даму стратегиясы мен
айкын бағдарламасының болмауын бiлдiредi. Банк iс-әрекетiнде қандай да бiр
шешiмдi толық қолдану үшiн әр түрлi субъектiлер мен банк арасындағы
қатынастарды реттеудiң ғылыми тұрғыда негiзделген тәсiлдерiн әзiрлеу
қажеттiдiгi пайда болып отыр. Бүгiнгi банктердiң қызмет керсету дедгейi
олардың клиенттерiн канагаттандырмайды, себебi колданылатын стереотип
өркениет мемлекеттер ортасьтнда колданылатын несиелiк катынастарға сәйкес
келмейдi. Өзара қарым-қатынастағы сенiмдiлiктi жаксарту және нарык
ортасыньң элементi ретiнде оң нәтижелерге жету мақсатында өз имиджiн
жогарылату керек, оған темендегi факторлар әсер етедi: банктiң мол
капиталы, қызметкерлерiнiң кәсiпкойлығы, банктiң менеджмент деңгейi, қызмет
көрсету сапасы, банк операцияларыньң кең аукымы, даму стратегиясыньщ болуы
және тиiмдi жарнама iс-әрекетi.
Банк өзiнiң даму бағдарламасында, қарапайым азаматқа түсiнiктi, ашык
саясат жүргiзуi тиiс. Көптеген жағдайда бұл үлкен шығындарды талап етедi,
онсыз мүмкiн емес. Несиелiк мекеменің несиелендiру процесiнде атқратын
рөлiнiң анық түсiнiгi жене оның проблемаларының шешiмдерi елi табылған жоқ.
Осы карама-кайшылықтар жене жоғарыда айтылған жағдайларға байланысты.
Несиелендiру процесiн реттеуде кұжат айналымын жылдамдату қажет, арыз
беру мерзiмi жене оны қарастыру аралығы көп жағдайда үзаққа созылады, ал
несиелiк құжаттар досъесiн даярлауда олардың саны бюрократиялык кедергi
жасайды. Осыньң нәтижесiнде несиенiң берiлуi мен пайдаланылуына банк
тарапынан жасалатын бақылау мұмкiндiгi төмендейдi, бұл көптеген несиелердiң
не себегiтен кайтарылмағанын түсiндiредi. Бiркатар институттар жургiзген
зерттеулер бойынша. Несиелендiруден пайда көру үшін банктер бiріншiден оның
қойган талаптарын несие алушын кабылдауын, содан соң несиенi алуын, кейiн
оны кайтаруын ойластыруы қажет, ол банктердiң көптеген шығындарына әкелiп
соғады, себебi нақты жобалардың талдауы жүргiзiлiп жене несие алушының
төлем кабiлетiне баға беретiн маркетинг зерттеулерi мен ғылыми пысыктаулар
кажет реттеу едiстерiн зерттеу жене олардьы ұлғайту жолдарын ұсыну,
несиелiк қатынастар субъектiлерiнiң қаржылық мүмкiндiгiн талдау негiзiнде
жүргiзiлетiн несиелiк шарттардың орындалуын болжап, салалық өзгешелiктерi
мен ерекшелiктерiн ескере отырып баға беретiн әдiсiн табу, сонымен қатар
дамыган шетел мемлекеттерiнiң несиелiк катынастарында колданылатын едiстер
мен түрлерiнiң отандық экономикада пайдалану мүмкiндiктерiн зерттеу, жене
жеке алған өңiрдiң ерекшелiктерiн ескерiп, бейiмделуiн карастыру болып
саналады. Бұл мақсатка жету үшiн мынадай мiндеттер койылады:
—нарықтық қатынастарды дамыту жағдайыңда несиелiк карымқатынастарды
дамытудың ерекшелiктерiн айкындау;
— несие алушының қабiлеттiлiгiн сипапайтын жене оның iс-ерекетiнің
ерекшелiктерiне байланысты мiнездеме беретiн керсеткiштер жүйесiн
қалыптастыру
—аймактағы банктiк қызмет көрсету нарығын талдау жасау жене олардын
несиелiк саясатының даму үрдiсiн аныктау;
— дамыған шетелдiк банктердiң жұмыс тежiрибесiн пайдалану мен аймақ нарығын
әр түрлi субъектiлерi мен банк арасындағы несне келiсiмдерiн
қалыптастырудың болашағын айқындау;
— шетел тежiрибесiн зерттеу негiзiнде отандық банктердiң қаржылық
тұрақтылығын баскару бойынша ұсьнымдар пысықтау;
— аймактағы несие алушылардың несиелiк қабiлеттiлiгiн талдау әдiстерiн
колдану туралы теориялык жене тәжiрибелiк үсыныстардын әзiрлеу.
Зерттеу объектi банктер мен коммерциялық банктiң филиалдары, сондай-ақ
тұтастай республиканың банк жүйесi болып табылады.
Нарықтық экономикалық қатынастарда несие барлық өндірістік жұмыстардың,
ғылыми-техникалық процестердің негізгі қозғалысын, заңды тұлғалардың
кәсібін ұлғайтуға, жеке тұлғалардың өмірін жақсартуға, шағын және орта
бизнесті, фермерлік шаруашылықтарды кеңейтуге негізгі үлесті қосады.
Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Коммерциялық банктің жалпы мақсаты оның табыстылығы, рентабельділігі,
өтімділігі, тәуекелдерді төмендету, несие қоржынын оптималдау (несиелік,
депозиттік және т. б.), оның қызметінің бағыттары ұстанымы тұрғысындағы
банк саясатының басымдылықтарын анықтауы керек. Банк әлеуметтік жүйе болып
табылатындықтан, адамдар өз қызметінде өз мақсаттарын, мүдделерін, ойларын
жетекшілікке алады, сондықтан да банк мақсаттары оның иелерінің
жетекшілерінің, қызметкерлерінің, сонымен бірге банк клиенттерінің және
банктік қадағалау органдарының жекелеген мақсаттарына негізделеді. Банк
иелерінің маңызды мақсаты — банктің өсуі (активтердің, меншікті капиталдың
клиенттердің, операциялардың, ең алдымен, табыстардың көбеюі және акция
бағасының көтерілуі). Басқарушыларға кең ауқымды, әр түрлі мазмұнды
мақсаттар тән, өйткені олар банктің бүкіл жұмысына жауап береді, яғни
олардың жұмысының мақсаты пайданың өсімі болып табылады. Банк
клиенттерінің, мақсаттары табыс алу ұстанымына байланысты әр түрлі болады,
өйткені мүдделер қарама-қарсы, сөйте түра олар серіктесі ретінде сенімді
банк болғанын қалайды. Банк қызметкерлерінің негізгі мақсаты — ағымдағы
табыстың деңгейін көтеру. Ал мемлекетті алдымен оның өнімділігі мен
тұрақтылығы ойландырады.
Коммерциялық банктің негізгі мақсаты — кең мағынадағы оның дамуы, яғни,
коммерциялық кәсіпорын ретінде оның сандық жағынан дамуы және сапалы дамуы
— қызмет етудің, тиімділігін көтеру, сонымен бірге банк акционерлері,
клиенттері, қызметкерлері және банктік қадағалау органдарының мүдделерін
қамтамасыз ету ұстанымы банктің әлеуметтік институт ретінде дамуы туралы
болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасындағы несие қатынастарының, несие жүйесінің, кейбір жаңа дамып
келе жатқан несие операциялары түрлерінің қазіргі жағдайы мен даму
болашағын ашып көрсету болды.
Несиені өтеу және беруге байланысты, банктің сыйақы ставкаларының мөлшері
олардың өзгерістеріне байланысты барлық сұрақтар құқықтың өз аралық
міндеттемелерін және жан-жақты жауапкершіліктерді анықтайтын несиелік
келісімдердегі қарыз алушылар мен банк арасындағы қорытындылар негізінде
шешіледі.
Осы диплом жұмысын жазу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамалы
және нормативті актілері (Заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулылары мен
Ережелері және т.с.с.) “Темір Банк” есептері мен сайты қолданылды. Жеке
тұлғаларды несиелендіру аясындағы шетел ғалымдарының және мамандарының
еңбектері, сонымен бірге статистикалық және анықтама материалдары
қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктерінің жеке тұлғаларды несиелендіру жүйесін қарастыру.
Зерттеу мәселелері:
1) несие түсінігін анықтау, оның шетелдегі және Қазақстан
Республикасындағы дамуын қарастыру;
2) Темір Банк АҚ материалдар негізінде, Қазақстанның коммерциялық
банктерінің жеке тұлғаларды несиелендіру тәжірибесіне талдау жүргізу;
3) Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеудің даму
мәселелері мен келешегін қарастыру.
Бұл жұмыстың бірінші бөлімінде несие және несие жүйесі туралы түсінік
беріліп, яғни Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің даму кезеңдерінен
бастап, несиенің мәні, қажеттілігі мен қызметтері, несиенің формалары мен
олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру қағидалары туралы теориялық
негіз барынша ашылып жазылды.
Ал, екінші бөлімінде Темір Банк АҚ мысалындағы жеке тұлғаларды несиелеу
ерекшелоіктерін көрсетіп, тұтыну несиесінің түрлері мен оның ставкаларын
талданған.
Жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды
несиелік қатынастардың даму болашағы жазылған, яғни жеке тұлғаны несиелеу
операцияларының болашағы, ипотекалық несиелеу нарығын жетілдіру жолдары
ашылды.
Экономикалық категория ретінде, несие - бұл кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ, халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Диплом жұмысының құрылымы қойылған талаптарға сай жазылған.
Жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-
қатынастардың теория аспектілері.
1.1 Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-катынастардың
экономикалық пайда болу тегi мен мәнi.
Несиелiк қатынастар әр қоғамның экономикалық даму деңгейiне тән факторлар
ыкпалымен дамып отырғандықтан, бұл категория экономикалық сипатпен қатар,
тарихи сипатқа да не болады. Несиелiк катынастар өндiрiстің материалдық
кұралдары мен өндiргiш күштердің өзгеруiне және дамуына байланыстын
өзгерiп, кайта кұрылып отырадыНесие қатынастары категориясымен
салыстырғанда кейiнiрек пайда болды, өйткені акша ежелгi заманда туындап,
тауарлық өндiрiстiң даму жағдайында оның несиелiк сипаты пайда болды, ал
кейiн мемлекет қалылтасканда қаржы категориясы туды. Акша капиталдан,
банктерден, еңбектi жалдаудан т.б. бұрын тарихта тiршiлiк еткею деп
көрсеткен.
Несиелiк қатынастар несне капиталының қозғалу процесiнде пайда
болгандыктан, оньң жылжу кезеңiн бөлiп карастыруға болмайды, мысалы: АҚША —
КАПИТАЛ - НЕСИЕ жүйесi бойынша қарауды ұсынады.
Несие қатынасын қалыптастыру қоғамның кейбiр формацияларының ықпалымен
шартталған өзгерiстерге ұшырады, бұл функциялық кұрылыстың артықшылығын
дәлелдейдi, бiрақ өзгерiстердің көпшiлiгi экономикалык емес, саяси сипатқа
ие. Мәселен, саяси экономика окулықтарында капитализмдегi несне капиталдың
қайта айналымы мен айналымын талдаған соң өнеркәсiптiк капиталдың
оқшауландырылған формасы ретiнде қарастырылады, ал социализм кезеңiндегi
несие қорлардың кайта айналымың мен айналымын талдау бөлiмiнде корсетiлген.
Алайда, несне өндiрiстiк қорлардың окшауланған қызмет ету формасы ретiнде
карастырылмайды.
Несиелiк катынастар ақша жене каржы секiлдi категориялармен өзара
байланысты карастырылады: қаржы жене несие қатынасы экономикалық жене ақша
катынасы болып табылады, олар құнның қозғалыс көмегiмен iске асады. Бiрақ,
қаржы қатынасына байланысты ақша айналымы мен несие процесiнің негiзiнде
жататын ақша айналымы бiр дей емес. Әрi карай ол: несие өздiгiнен пайда
болмайды. Ол социалистiк экономикадағы тауар-акша катынасының маңызды
белiгi болып табылады. Ақша жене несие айналымы заңдары бiрбiрiмен тыгыз
байланысты. Акша жене несие айналымы өзiнiң бiртұтастығында ұлттық табысты
бөлу, екi қоғамдық өндiрiс бөлiмшелерiнiң ара катынасы, еңбек жене жалақы
өндiрiлуi, халықтың ақшалай кiрiсi мен шығыны, капитал салымдарының
кұрылымы сиякты экономика дамуының маңызды пропорцияларын орындайды.
Нарық экономикасында дамып отырған несие қатынасын алып карасақ,
несиенiң ролi оның қалыптасу тұрғысынан негұрлым толық әрi кең ашылады және
өтпелi экономикаға дейiн еленбей қалған белгiлi принциптердi қадағалауға
негiзделедi. Несиелiк қатынастар экономиканың қаркынды даму жолына өту
кезеңiнде, ең алдымен тұрақты техникалык прогреске байланысты еңбек
өнiмдiлiгiнң көтерiлуi аркылы, ендiрiстiң өсуiне ыкпалын тигiзуге
бағытталады.
Нарыктық экономикадағы несие катынастарын сипаттайтын меселелердегi
экономистердiң қөзқарастары несие процесiне экономикалык заңдардың әсер
етуiн көрсетедi. бiздiң түсiнiгiмiзше, банк несиесi экономикалық категория
болып табылады, бұған қоса каржыға қарағанда, көбiнесе, жеке тертiптегi
категорияға жатады жене қаржынын кұрамына кiредi ол қаржылардан тыс
байланыста туындап, несиенiң мемлекеттендiрiлуiне байланысты қаржылық
қатынастар бейнесiн қабылдап, қаржыға қатысты жеке категоряға айналады.
Несие катынасы ұзак даму процесiнде өзгертiлiп, жетiлдiрiлiп отырды,
бастапкыда тек коғамның материалдық игiлiктерiн бөлетiн кұрал ретiнде ғана
қызмет етсе, кейiн жаңа деңгейге көшуiне байланысты, коммерциялық қызмет
етуде олар дербестiк негiздерiн алып отырды. Жогарыда айтылгандарға сүйене
отырып, несие формасының дамуы мен калыптасу кезеңдерiн
Сурет 1.1 Несие категориясының қалыптасу кезеңдері
Несиенiң барлық формалары мен түрлерiнің тарихи негiзiн салушы өсiмқорлык
несие болып келген. Оған төмендегiдей белгiлер тән болған: ұсак
өндiрушiлер, кұлиеленушiлер және феодал ақсүйектер несне алушылар болып
табылған, ал несие берушi - көпестер, салык борыштарын қайта сатып
алушылар, құдай үйi мен монастырлар болган. Өйткенi, өндiрiстiк қатынас
колөнершiлер мен шаруалардың артық өнiмдерiн сатушы үсак саудагерлер
деңгейiнде алыптаскандытан, айналым қаражаттарын толықтыру аса қажет
болмаған. Пайда болған несие катынастары коғамда бар табиги игiлiктердi
кайта бөлу тәсiлi ретiнде ғана материалдық құндылыктардың қозғалысын
реттейтiн механизм тұргысынан қаралды. Несие катьшасы туралы түсiнік
натуралистiк несне теориясында көрiнiс тауып, табиғи игiлiктер қозгалысы
тұрғысынан қаралған едi. Осы тұжырымдама несне және накты капиталды
бiртектi карастырды жене оның өзiндiк ролiн ескерген жок, бiрак сонымен
катар кайтарымдылык принциптiн де жоққа шығармады.
Өнеркәсiптiк өндiрiс иесі сауданың дамуы нәтижесiнде несие функциясы
мен несие катынастарын калыптастыру тертiбiне деген көзкарас өзгердi. Несие
байлыкпен, ал байлык ақшамен бiр мағынада қарастырылды. Ақшаның несиемен
байланысы төлем қызметiн орындау арқылы айкындалды, бiрақ бұл олардың бiр
мағыналығын бiлдiрмейдi. Несие өндiрiс процесiнде туындайтың накты
капиталды кұрамайды жене банк несиелерiнiң көлемi банктердiң қз калауыйен
емес, ұдайы өндiрiс шарттарымен анықталады. Бұл тұжырымдама несиенiц
капитал өндiрушi теориясында көрiнiс тапты, несие берушiлер банк түрiндегi
несие мекемелерi мен iрi несие одақтары ретiнде ой көрсепi, ал несие
алушылар банк клиентi, мемлекет жене банк мекемелерiнiң өзi.
Несие қатынасы дамуының келесi кезеңi - несиенiң баска экономикалық
категориялардың өзара теуелдiлiгiмен экономиканы реттейтiн құрал ретiндегi
бiртұтас сипатын түсiну болып табылады. өйткенi, жоғарыдағы келтiрiлген
концепция осы тәуелдiлiктi ескермегендiктен, бұл қатынастар инфляциялык
сипатта болды, сол себептен ол болашакта шарасыздықа ұшырады. Несиелiк
қатынастың кейiнгi конценциясы несиелiк экспансия жене рестрикция (шектеу)
саясаты аркылы банктермен жүзеге асатын экономиканы реттеушi негiзгi құрал
болып табылатын ақша массасы мен пайыз мөлшерiнің өзгеруiне сейкес
монетарным теориясында көрiндi.
Казiргi заманғы экономика ғылымында несие қатынасы екi бағытта
карастырылады: бiрiншiсi — кайта бөлу концепциясы және, екiншiсi — кор
теориясы. Бiрiншi бағыттың негiзiнде уақытша бос ақша каражаттарын қайта
болу тұралы несие түсiнiгi жатыр. Екiншi бағытты жақтайтындар несиенi
ссудалық кордың жылжуы ретiнде сипаттайды. Осы бағыттардың түсiнiктемесiнiң
айрықша белгiлерi мынада: қор теориясын жактайтындар қоғамдық өнiм күның
кайта бөлуде несие негiзi бар екенiн мойындап отырса да, осы сатыдағы
несиенiң құн категориясы ретiнде өз мендiлiгiн көрсететiн бiр кезендi
ескермей отыр.
Несие бүкiл ұдайы өндiрiс процесiн қамтып отырған кезде, қайта бөлу
концепциясы ресурстарды кайта болу және айырбас сатысымен шектеледi.
Әдетте, несиенiң қайта бөлу концепциясы несие қатынастарын қоғамдық
өндiрiстiң басқа катысушылары мен банк арасындағы қатынас түрiнде
қарастырады. Қор трактовкасың жактаушылар зерттеудiң негiзгi бағытында
несиенi экономикалық категория ретiнде қарастыру қажеттiлiгiне сүйенедi.
Несиеның қайта бөлу болжамын жақтаушылар табыстау объектiсi халықта және
банк шоттарында жиналған, сондай-ак айналымдағы уакытша бос акша
каражапарынан қүрастырылады деп есептеуге бейiм. Несиенiң қор теориясында
уажытша пайдаланылатын каражаттардың табыстау объектiсi ссудаланган құн
болып табылады.
Қайта бөлу теорясына сейкес, несие қозғалысының алғашқы сатысы қаражат
аккумуляциясы болып табылады. Қор теориясын жактаушылар ссудаланған құнның
орналастырылуын несиенiң бастапқы кадамы ретiнде қарастырды.
Капитал қозғалысының сатысы өз қүрылымы бойьнша әр түрлi болса дағы,
олар қажеттiлiк туындаңан жағдайда шаруашылық субъектiсiне несие негiзiнде
қосымша айналым қаражаттарын тартуы мүмкiн. Қайта бөлу концепиясына сейкес,
ссуда капиталы қозғалысының соңғы сатысы сауда жене өндiрiс капиталының
алғашкы қадамы болып табылады. Алайда, қайтарым негiзiнде оны әрi қарай
орналастырмаған жағдайда, босатып алынған ақша қаражаттарының шотырлану
процесi несие болып, табылмайды.
Босатып алынған құн несие алушыгға берiлiп, несие мәмлесi жасалғаннан
кейiн ғана несие қатынастары күшiне енедi де, ссуда капиталы қозгалысының
алғашқы қадамы болп табылады.
Осылайша, бiз несие қатынастарын оның бiрiншi сатысында ссудаланган қүиды
орналастыру турiнде карастыратын кор теориясының концепциясын үстанамыз.
Несие беру мен несие алушы арасындағы пайда болатын несиелiк катынастар
ссуда беру сәтiнен оны отегенге дейiнгi кезендер катарынан туратьш бiртутас
процесс болып табылады нарык экономикасы несие қатынасына өзгеше қөзкарас
жағдайын тудырды, өйткенi қазiрғi бәсекезтес орта аман алады деген
принципке негiзделген. Мемлекепiк меншiк формасьинан айрыкша элементi бар
казiргi отандык банк жүйесi бастапкы калыптасу сатыснда тұрақсыз несие
нарығында тудырды, осы қалыптасу процесi нәтижесiнде iрiленген капиталы бар
банк жүйесiне не болды.
Қазiргi кезеңдегi қалыптаскан несие катнасына байланыст қөзкарастар банк
менеджментi мен маркетингі сияқты түрлi экономикалық несие карым-
катынастары маңызды ғылыми экономикалық салалардың бiрi бөлып танылады,
оның, зерттеу нетижесi көрсетiп отырғандай, өзiндiк ұзак даму тарихы бар.
Ол алғашкы қауымдық құрылыс дәуiрiнiң соңында мүлiктiк теңсiздiк орын
алуына байланысты пайда болды да, капитализм деуiрiнде өзiнiң өрлеу шыңына
жеттi. Тарихи тежiрибесiнiң молдығына қарамастан, бұл сала әлi толық
зерттелiп болмаган, оның көптеген жаңа қырсыры молынан байкалуда және әрбiр
заманға сай бұл қатынастардың пайда болу ұғымы бұмаланып талкыланады.
Несиелiк қатынастарды қарастырғанда, ссудалық капиталдын қозғалыс
қадамдарын талдауда несие алушының маңызды орнын толык бағаламай отырмыз.
Несие алушың алатын орнына нақты толық баға беру үшiн несиелiк қатынасты
екi экономикалық ғылымдар қиылысында - банк менеджментi және банктiк
маркетинг - карастырамьиз. Банктiк маркетинг және менеджмент ғылым ретiнде
өзара тығыз байланысты жене екеуi де “баскару” ұғымын бiлдiредi:
бiрiншiсi - банктiң қызмет көрсетуiн тиiмдi дамыту мақсатында оның iс-
әрекетiн баскару ғылымы, ал екiншiсi - ұжымды басқару мен олардың iс-
әрекетiнен максималды кайтарымдылыкты жоғарылатуды қөздейтiн ғылым. Банк
пен оның клиенттерiнiң арасындағы несиелiк қатынастарды қарастыру
барысында, бiз бұл екi ғылымның тәсiлдер жұйелерiн колданбасак, олардың
жағдайына толық, накты баға бере алмаймыз. Банк сәттi қызмет жұргiзу үшiн
озiнiц тактикасы мои стратегиясын озiрлейдi, олар маркетинг iзденулерi және
iскер менеджмент негiздерiне суйенедi.
Қазiргi iскер адамның ойынша, беделдi және орныкты банк жарғылық капитал
көлемiнiң мөлшерiнен емес, оның менеджерiнiң сәттi қаржылық әрекет
жұргiзуiнен көрiнедi. Банк менеджерi мақсаттарды анықтайды және соған
байланысты басқару iс-әрекетiнiң тиiмдi жүйесiн кұрайды, бiрақ барлық
уакытта қойылған максаты жүйеден тыс орналасады. Банктiң несиелендiруiн
ұйымдастыруда менеджменттің жоғарғы деңгейiн сақтап отыру үшiн несиелендiру
бөлiмi мамандарының жоғары бiлiктiлiгi сәйкес болуы кажет. Несиелендiру
процесiнде несиелендiру қызметтерiнiң әр түрлi салаларындағы нарыктык
тұтынуды зерттеу үшiн маркетинг талдауы қолданылады. Мұнда несиелiк
қызметтi сәттi жүргiзу және максималды пайда табу максаты көзделедi.
Қазiргi несиелiк қатьтнастардың дамуында болашағы бар бағыт болып, банктiң
несие алушының iс-әрекетiн зерттеуi және банктiң жобаны жүзеге асыруга
кызығушылығы табылады, өйткенi ол несие қайтару негiздерiн калайды. Казiргi
кезде банктiң акша-несиелiк баскару саясаты екi бағытта дамып келедi,
бiрiншiсi - осы мезетте пайданы қамтамасыз етудi көздейдi, ал екiншiсi -
ұзак мерзiмдi даму болашағына бағытталган. Бiрiнші бағытта жоғарғы пайда
алу көзделгенмен, оның қауiпқатерi өте жоғары, мұнда несиелендiрудiң
негiзгi принцпi болып бизнес жобасы және несие алушының қаржылык жағдайы
емес, оның тек несие кайтаруына заттай мүлiк кепілдiгi танылады. Банк
дамуының екiншi бағытында несие алушымен бiрiге отырып оның үсыныстарын
қарастыру, оның бизнес-жобасын талкылау негiзiнде жоба мүмкiндiгiне нақты
баға беру, қажет жағдайда келiсiм-шарт бойынша белгiлi жеңiлдiктер
көрсетiледi. Банк бұл iс-әрекетiнде қаржыларын қайтару базасын құрады және
пайда табу бағытын кездейдi. Екiншi жағдайда банктер кепiлдiк немесе заттай
мұлiк талагi етпейдi деуге болмайды, әрине кепiлдiк қажет, бiрак оның
мақсаты — болашақта бөлуы мұмкiн iшығындардың қайтарылуын қамтамасыз ету
және сақтандыру. Несиелендiруде банктiк менеджмент пен маркетингтiк талдау
жүйесi әдiстерiн тиiмдi пайдалану оның кiрiсiн калайтын кайнар көзiн
үлгайтады, ал бұл болса пайданы да әсiредi.
Өтпелi экономика жағдайында әр түрлi субъектiлер арасындағы несиелiк
қатынастар барған сайын шиеленiсе түсуде, ал осыдан оларды дәл анықтау
қажеттiлiгi туып отыр. Бiздiң ойымызша, несие берушi мен несие алушы
арасында қальштасатын жағдайды тек банк тұрғысынан жұмылдырган бос ақша
қаражаттарын орналастыру жолы деп алсақ, несие белгiлi мәлшерде, аралық
уакытта және өсiмiмен кайтарылады, мұнда пайда болған байланыс түрiн
несиелiк катынастар деймiз. Осындай жолмен калыптасатын банктiк
несиелендiру операциясы тек бiр жакты қарастырылып, несие қайтарылу кезiнде
байланыс аяқталуымен сипатталады.
Ал, несиелiк карым-катынастар дегенiмiз — бұл несие берушi мен несие алушы
арасының байланысы ретiнде кеңiнен карастырылып, керi катынастар болуымен
аныкталады. Банк мекемелерi карым-катынастарын қарастыратын болсак, бiр
жағынан ол несие берудi ретiнде танылады, ал екiншi жағынан - несие алушы.
Банк мекемесi мен клиенттерi арасндағы қарым-катынастарды қарастырар
болсак, банк бiр жағынан несие берушi, ал екiншi жағынан клиенттер бос акша
каражаттарын кайтарымдылық, төлемдiлiк және мерзiмдiлiк принциптерiнде
жұмылдырып, катыстырғандықтан несие алушы ретiнде байланысы сипатталады.
Экономикамыздағы бүгiнгi таңда калыптасқан тұрактылық жағдайын сақтау
және экономикалық дағдарысқа қарсы түру маңызды мәселе болып отыр және одан
шығу жолдарын дамыған елдердiң жағымды тежiрибесiне сүйене шешу қажет.
Нарыққа аздаған шығындармен кешудiң бiр жолы — жеңiлдетiлген шарттар мен
шетел инвестицияларын қатыстыру болып танылады. Экономика дағдарысында және
елiмiздiң макроэкономикалық кәрсеткiштерi төмендей кеткен кезiнде, олардың
ықпалы кәспорындар деңгейiнде айналым қаржылар тапшылығы түрiнде
айкындалды, мұнда несиелiк қатынастардың тұжырымдамалық негiздерiн әзiрлеу
қажеттiлiгi басты да, маңызды орын алады. Егемендiк алған кезден бастап,
Қазақстан экономикасы ұлттық мемлекет белгiлерiн ала бастады. Халыкаралық
байланыстар несиелiк катынастар жағынан шетел мемлекеттерiмен серiктес
деңгейiнде бекiтiлдi. Экономикалық процестердi шапшаң дамыту үшiн
мемлекетiмiз несиелiк жүйенi қатайту бағытыны даму саясатын жүргiзiп отыр,
ол реттеудi жүргiзуде орталык орын алады, ал оньщ кұрамдас буыны — банк
жұйесiн бақылау және қайта бөлу қызметiн аткарады. Осы зерттеу жұмысында,
такырыпты мақсатына байланысты, негiзгi акцент әр түрлi субъектiлер
арасында туып отыратын несиелiк қатынастар түсiнiгiнiң проблематикасына
қойылады несиелiк катынастар екi тұрғыдан қарастырылады: бiрiншiсiнде -
несие берушiнiң iс-әрекетiне, оның мамандануының ерекшелiгiне талдау
жұргiзiлдi, қолдану әдiстерi мен принцигiтерiнде аймак ерекшелiктерi
ескерiлдi; ал екiншiсiнде - несие алуышының қаржылы тұрақтылығына және оның
iс-әрекетiне байланысты несие кайтарудагы кауiп мумкiндiгiне талдау
жұргiзiлдi.
Халықтың қандай да бір категориясының ұлес салмағының көп болуына
байланысты банк өзiнiң операдияларын олардың кажеттiлiктерiн қамтамасыз
етуге бейiмдеу саясатын жұргiзедi. Халықтың жастық кұрамы олардың
сураныстарының әр түрлi болуымен сипатталады, сондықтан банк
несиелендiрудiң түрлi қызметтерiн әзiрлейдi. Банк саясатына жасына
байданысты тұрғындар топтамаларымен қатар, олардьщ жыныстық белгiлерi,
бiлiм деңгейi және табыстарының кұрылымы ыкпал етедi. Жоғарыда айтылған
факторлар туралы түсiп тұратын ақпараттар несиелендiрудiң мақсатты формасын
жасауға көмектеседi де, халыктың қажеттiлiгiн қамтуға арналады.
Экономикалық факторларларды зерттеуде жұмыс жасайтын мекемелер жағдайының
керсеткiштерi де ыкпал етедi: олардың табыстарының деңгейi, шығынды
мекемелер саны жене олардың экономика секторларына белiнуi. Банк жүйесiнiң
ұлттық экономиканың даму болашағына несие берудi ұйымдастыру арқылы ықпал
етуi ынталандырушы фактор болып табылады және оның жоғары технологиялық
салаларға бағытталған стратегиясы өзiнiң қаржылық мүмкiндiктерiне тең.
Елiмiздегi ең iрi өндiрiстiк мекемелердiң шетел фирмаларының меншiгiне
өтуiне байланысты, ол мекемелер жаңғыртылды, бiрақ Қазақстандық банктер
оларды несиелендiруiге қатысқан жоқ, өйткенi шетел фирмалары несиелердi
шетел мемлекеттерiнен алғанды жөн көредi. Отанымыздың банктерi жаңа
қожайындарға толык көлемде несие жүйесiн ұсына алмайды, себебi банк
капиталдары жеткiлiксiз, оның үстiнет ішкi нарықта ұсынылатын пайыз шетел
жақтың пайызына қарағанда өте жоғары.
Республикамыздағы саяси тұрақтылық экономиканы ұзақ мерзiмдi негiзде
дамытуға кепiлдiк беретiн жағдайлар тугызады. Тұрақтылык мемлекеттің
монетарлық саясатына, мұнай өндiрудiң және экспорттың өсуiне, дүние
жүзiндегi көмiртегiнiң бiрқалыпты қымбат бағасына, нарықтың коньюнктурасына
байланысты қамтамасыз етiледi.
Елiмiздегi жалыптасқан отандық кәсiпкерлiкке салық салу туралы заң
шығарушы база өнiм беру саласындағы осалдығың көрсетедi, өйткенi ол көбiнде
мемлекеттiк фискалдық функцияларды канағаттандыруға ғана бағытталған.
Тұраксыздық қорғану әрекеттерiн ұйымдастырудың қарастырады, ол —
несиелендiрудiң резервтi қорың провизия тұрiнде үйымдастыру. Банктер
активке қатысты операциялар жүргiзу кезiнде 100% қауiпте болады, сондықтан
бұл қорғану әрекеттерiнiң менiсi бар. Өндiрiстiк мекеме тоқырау болган
жағдайда, оның қаржы активтерi жанып кетедiд де, сол компанияга және несие
берушiлерiне, клиенттерiне зиянын тигiзедi. Бiрак экономикаға, жалпы
қоғамға көп кесiрiн тигiзетiн тоқырау болған банк мекемелерi, олар мұндай
жағдайға қарызын төлей алмаған клиенттерiнiң кесiрiнен жеткен .
Аймақтардағы банктiң несие беру саясатына медениет жене қальптасқан
дәстүрлер факторлары да көп ықпал етедi. Банк маркетингiнiң дамуы оның
алдына қойған меәслелерiн шешпейдi, тек медени байлығына ғана ьқпал етедi.
Әр мемлекетке тәң жағдай— банктiк қарым-қатынастар және оның мүддесi
тұргысьнан түсiндiрiлетiн макроорта факторлары . Жоғарыда аталып өткен
факторлар банктiң несие беру саясатын қалыптастырады, оны төменде берiлген.
Маркетингтi талдаулардың негiзiнде, және оның факторларының ыпалының
арқсында несие беру саясаты қалыптасады да, ал олар банктiң несие беруiнiң
негiздерiн кұрайды.
Сурет 1.2 Банктің несие беру саясатына ықпал ететін факторлардың
үлгісі
Банк несиесi — құқық нормасына негiзделген қаржылық қатынастар, жеке және
заңды тұлгалардың уакытша бос қаржыларының банктiң атынан несие алушылардың
қарамағына тартылып, жан-жақты келiсiмдер негiзiнде тиiмдi орналастырылуы.
Банктiк несиелендiрудiң ең маңызды үш ерекшелiктерін бөліп шығаруға болады.
Бiрiншiден — несие берудi банктер әрдайым кәсiби түрде, арнайы Ұлттық банк
лицензиясы бойынша ғана жасайды және олар жалпы экономиканы несиелендiрумеи
айналысады. Екiншiден, банк несиесi тек қана ақшалай берiледi, ал басқа
несие беру келiсiм-шарттардың объектiсi тек гана акша емес, басің да
тауарлар, материалдық құндылықтар бола бередi. Үшiншiден, банктердiң
қатысуымен өтетiн несиелендiруде қайтарылу, мерзiмдiлiк, толемдiлiк
принциптерi болады, ал баска несие беру түрлерiнде тегiн берiлуi мүмкiн.
Банк несиелерi классификацаясы несие алушылардың түрлерiне қарай болiнедi
де, төменде берiлген
Сурет 1.3 Банктер несиелерінің типтік классификациясы
Экономикамыздағы банктердің несиелендiру шараларының ең көбi сауда
өндiрiс өнеркәсiптi несиелендiруге арналгған. Бұлардың iішiнде несиелендiру
мерзiмiне қарай айналым активтерiне авансылауға арналған қысқа мерзiмдi,
және қаржы салымдарының маңызды бiр қайнар көзi болып табылатын ұзак
мерзiмдi несиелендiрулердi бөлiгi жарауга болады. Несие тек комланияның
қаржылық жагғдайын мұқият тексеруден кейiн ғана берiледi. Несие берiлгеннен
кейiн де банк несие алушының жагғдайын бакылап отыруға тиiс. Бұл шараның
мақсаттары бiрiншiден, берiлген несиенiң келiскен мерзiмде қайтарылу
ықтималдылығы, екiншiден мерзiмiн ұзату қажеттiлiгi.
Несиенiң шетелде тағы да бiр көп тараған түрi — жылжымайтын мүлiк
кепiлдiгiне берiлетiн ипотекалық несиелендiру. Бұл несиелер тұргын үй және
ендiрiстiк ғимараттар салу, жасау жене сатып алуға бағытталған.
Игiотекалык несиелендiрудiц жаксы жаiтары:
- несие берудiц, баскага қарағанда, қаупi төмен, өйткенi берiлген қарыз
кепiлдiкте тұрған мүлiкпен камтылған;
- бұл несиелер ұзак мерзiмге берiлетiн болған сол, банктi клиентпен жиi
кездесуден босатады;
- ипотекалық несиелендiру банктi үздiксiз клиентурамен қамтамасыз етедi,
кепiлдемелер қайталама нарықта жылдам айналып турады да, банкке өзiнiң
теуекелiн диверсификациялауға несие берiлгеннен кейiн ипотеканы сату аркылы
мүмкiндiк бередi.
Сонымен қатар ипотекалық несиелендiрудiң бiрқатар кемшiлiктерi де
бар:
- банк штатында арнайы мамандардың болуы қажет, ал ол қосымша қаражаттардың
шығынына әкелiп ұрады. Бiрақ бұл мәселенi арнайы мекемелермен жұмыс өткiзу
арқылы шешуге болады, соның өзiнде де банк шығындарға ұшырайды;
- ипотекалық несие берудiң ұзақ мерзiмдiк сипаты банк қаржыларының ұзак
уакытқа оқшаулануына ықпал етедi. Бұл жағдайда банк әдетте кепiлде тұрған
мүлiктi қайталама нарықа шығару арқылы шешiм табады.
- ипотекалық несиелендiрудiң ұзақ уакытқа берiлетiндiгi банктiң болашақтағы
табысына керi ықпальш беруi мүмкiн, өйткенi бiрнеше жыл бұрын пайыздық
мөлшерлемелердiң өзгерiсiне болжам жасау өте қиын. депозиттер бойынша
пайыздардың көтерiлуi қауiп тугызуы мүмкiн. Осы сияқты проблемалар
өзгермелi пайыздың мөлшерлемелерiн гiайдалану арқылы шешiледi.
Жеке адамдарға көбiнесе тұтынушылық және дербес түрде несие берiледi.
Шетел тәжiрибесiнде тұтынушылық несиелердi ұзак уакытка пайдалануға
арналған тұтынушылық тауарларды сатып алуға арналған ссуда деп атайды.
Несие берушiлердiң айырмашылығына қарай, халыкты тұтынушылық мақсатка
несиелендiрудiң тiкелей және жанамалы тұлғасын болiп шығаруға болады. Бұл
несиелердiң қамтамасыз етiлген және қамтамасыз етiлмеген турлерi болады.
Бағалы қағаздар алуға арналған несиелер де берiледi. Мұндай несиенің
өзiндiк әрекiлелiктерiне орай, несие алушылар — бағалы қағаздар нарығында
алып-сатумен айналысатын дилерлер мен брокерлер болып табылады. Берiлетiн
несие арқылы несие алушы баға құнының айырмашылығының арқасында табыс
түсiріп, қарыз берушiнiң де пайыздарын берiгi отырады. Жалпы несие нарықта
сатылатын бағалы қағаздар экономиканың дамуы мен өсуiне iлгерiндi ыкпалын
тигiзiп отырады.
Коммерциялық банктердiң несиелерi банк мекемелерiнiң арасындағы несие
ресурстарының қайта бөлiнуiнiң кұралы болып табылады.Банкаралық несиелер
рыногы банктердiң қажеттiлiгiне қарай қызмет етедi, ол қысқа мерзiмге
негiзделедi. Бұл несиелендiрудiң тиiмдiлiгi жасалатын келiсiмдердiң
еректлелiктерiне байланысты болады, себебi несиелендiру нарығы өзгермелi
келедi және оның негiзгi мақсаты — банк балансының кажеттi өтiмдiлiк
деңгейiн сақтап отыру.
Банктiк емес қаржы мекемелерiле берiлетiн несиелер. Банктiк емес қаржы
мекемелерiне — қаржы компаниялары, инвестициялық банктер, дербес несие беру
банктерi, ссуда—жинақтау ассоциациялары, кепiлдеме операцияларымен
шұғылданатын компаниялар, несие одактары жене т.б, жатады. Коммерциялық
банктерге берiлетiн несиелер, олардың каржы қорын кұрайды да, басқа қарыз
түрлерiне айналдырылып, несие алушыларға берiледi, олар пайыздағы
айырмашылықтан пайда түсiредi.
Үкiмет органдарына берiлетiн несиелер олардың уақытша қажеттiлiгiне
арналып берiледi. Мұндай несиелер - бағалы қағаздар арқылы орналастырылған
заем шығарумен қатар, үкiмет органдарын қаржыландыруға арналған ең маңызды
шаралардың бiрi. Шетел мемлекеперiнiң үкiмет органдарын несиелендiру
қажеттiлiгi, мемлекеттiк бюджеттің жетiспеушiлiгiн жабуға, төлем балансын
реттеуге және iрi масштабты инвестициялық бағдарламалардың өткiзуiнен
шығады.
Мемлекетiмiздегi қор түрлi несиелердiң даму қаржынын қарастыру
барысында өткiзiлiп жатқан экономикалық өзгерiстердiң нәтижелерiне баға
беруге болады. Ал үкiмет органдарын несиелендiрудiң өсу динамикасы
экономикамыздың дамуындағы негативтi тенденцияларды көрсетедi. Бүгiнгi
жағдайда мемлекеттің шығындары табысынан басымырақ болып келедi, ЖІӨ
экономикалың даму көрсеткiштерiнен төмен келедi, төлем балансында
экспорттан импорт басымырак. Ал несиенiң тұтынушылық формасының көп таралуы
экономикамызды сауықтыру процесiнiң белгiлерiн, оның iшкi тұрақтылығын
жақсартуды және ұзақ мерзiмдi даму болашағы бар екендiгiн сипаттайды.
Банк ғылыми негiзделген жаңа формалар мен несиелсу әдiстерiн қолдану
аркылы несие катынасын жетiлдiру мақсатында маркетииг пен менеджмент
тәсiлдерiн жан-жақты пайдаланады. Банк саласындағы маркетииг несие
ресурстары нарықта, клиенттердiң қаржы жағдайын талдауға және осы мүмкiндiк
базасында банктардағы салымдарды тартуын, банк қызметінің өзгеруiн болжауға
бағытталады. Казiр кәсiпорындар мен ұйымдарға кез келген банкте өз шоттарын
ашуға руқсат етiлiп отырғанда, банк iсiндегi бәсекелестiкке негiз кеңейдi.
Қазiргi банктер өзiнiң несиелiк стратегиясын казiргi және болашақта
пайдаланатын банктiк өнiмдердi, операцияларды, жаңа нарықтарды, аймақтарды
анықтау негiзiнде кұрады. Бұл жерде банк өз бәсекелестерiнен үстем және
жаңа салаларда да алдынғы қатардан орын алуды көздейдi, сонымен қатар ұзақ
мерзiмдi стратегиялық максаттарын жүзеге асыру жолдарын анықтайды. Бұл
шаралар банктiң қолда бар мүмкiндiгiн тиiмдi пайдалануы үшiн және банктiң
болуы мүмкiн қауiптерiнен қорғануы үшiн қажет.
Банктiң несие стратегиясы банк қызметтерiне деген нарық сұранысын
анықтау үшiн және жаңа қызметтi жылжыту арқылы оны кеңiнен қамту үшiн
әзiрленетiн үзак мерзiмдi бағдарламаларға негiзделген.
Банк нарық сыйымдылығын анықтай отырып, банк қызметтерiмен толық
қамту және барынша пайда түсiру максатымен бiртектi топтарды
қалыптастырады. Соның негiзiнде несие қызметтерi нарықтындағы банктiң iс-
ерекет тактикасын калыптастырады.
Несие саясаты несие қызметiнiң негiзгi бағытын анықтайды. Оларды өз
кезегiнде несие саясатын қабылдаған бағыттарын жүзеге асыру жүйесi
ретiнде айтуга болады. Несие саясатында төмендегiдей негiзгi мезеттерi
калыптасуы тиiс:
- несие кызметiн ұйымдастыру;
- несие қоржының басқару;
- несиелендiрудi бақылау;
- құзырлы өкiлеттiлiктердi болу принциптерi;
- несиелердi таңдаудың жалпы критерийлерi;
- жеке бағытта несиелеу бойынша шектеулер;
- несиелер мен ағымдағы жұмыс жүргiзу принциптерi (несиелiк
келiсiмшарттарын жасау);
-несие бойынша шығындардан қорғану резервтерiн құру.
Осылайша, қабылданған шешiмдердiн iске асу нетижесi болып барлық
әкiмшiлiк деңгейдегi қабылданган негiзгi стратегиялык әрекеттерiн
айкындайтын тұжырымдамалары баскару принциптер мен тәсілдер жүйесi
табылады.
Банктiң ұйымдастыру құрылымы келесi түрде қалыптасуы мүмкiн:
- банктiң пирамидалық құрылымы;
- банктің географиялық құрылымы;
- баяктiң қызмет ету құрылымы;
- профит-орталық жүйесi;
- банк холдингi.
Банктi ұйымдастырудың пирамидалық құрылымы несие қызметiнің iс-әрекетiн
координациялау мен баскаруда орталықтандырылған сипатты бiлдiредi. Банк
операцияларының жеке түрлерiн қадағалайтын бағынушы вицс-президенттерi мен
иерархияны баскарушы президентi бар мекеме ретiнде ол бiр нарықты қамтиды.
Шешiм қабылдау авторитарлы негiзде жүзеге асады, банктiң вице-президенттерi
қаржы жағдайы түралы мәлiметтердi қалыптастырады және ұсыныс түрiнде
жобалар даярлайды.
Банктiң қызмет ету құрылымы жүзеге асырылатын операциялар түрлерi
бойынша бөлiм басшыларының президентке бағыну принципттерiне негiзделген
және олардың ортақ басшылығын реттеуге бағытталған. Шешiм кабылдаудың
жылжуы вице-президент деңгейiнде жүргiзiледi және банк президентiмен
келiсiледi. Несиелiк қызметтер нарықты, жеке түрлерiне деген сұраныстар
ескерiле отырып, толық көлемде қамтылады.
Банк холдингi өнеркәсiптiк және банк капиталының бiрiгуi негiзiнде
ұйымдастырылған құрылым. Банк ассоциацияның мүшесi болып табылады және осы
қоғамдастыққа кiретiн барлық компаниялардың қажеттiлiгiне қызмет етедi.
Несиелiк қатынастар келiсiлген шарттар негiзiнде жалпы басшылықты iске
асыратын компания холдингi жүргiзiп отырған саясат шеңберiнде қалыптасады.
Банк құрылымдарын балама ұйымдастырудың негiзiнде стратегия мен қаржы
жағдайына сәйкес белгiлi бiр нарықта неғұрлым тиiмдi несие саясаты
қолданылады.
Банктiң несиелендiру саясаты иесиелендiру механизмiнен көрiнедi, бұл
процесс несие берудiң қадамдарынан тұрады. Несие берудiң қадамдары
төмендегi‚ үлгiде берiлген. Несие беру процесiнде ең маңызды орын алатыны
- осы кадамдарының үйымдастырылуы: арыз беруден бастап қаржылы есептердiң
зерттелуi, несиенiң берiлуi және несиелiк карыздың толық теленуiне дейiн
Қарыз берудегi құжат айналымының бiр қадамнан екiншi қадамға өтуi
Сурет 1.4 Коммерциялық банктегі несие беру процесінің құрылымы.
Әр банк өзiнiң несие беру саясатын әр түрлi факторларға байланысты
жүргiзедi. Басты банк жасаған несие беру саясатының тактикасы мен
стратегиясң филиалдарға нұсқау мен ереже түрiнде таратылады. Несие беру
саясаты банктiң мамандандырылу ерекшелiктерiне қарай, аймақ өзгешелiктерiне
байланысты жүргiзiлгенмен, жалпы бүл процестiң құрылымы бiрдей болады. Өте
жақсы, қарыз алушы негiзгi қарызының сомасы мен пайызын уактылы төлейдi;
жақсы, қарыз алушы негiзгi қарызының сомасы мен пайызын әрқашан төлеп
отырады; мерзiмнен кейiн төлеулерi қарыз алушьшың бақылауына байланысты
емес жағдайлардан туған; қазiргi қарызына оның алдында алынған несиелерi
бойынша қосылған пайыздары жоқ, бiрақ қарыз алушының қаржылық
қиыншылықтарына байланысты пролонгация жасалған;
канағаттанарлық, несие бойынша негiзгi қарызы сомасы мен пайызының төлем
мерзiмi 30 кунге дейiн өткен; қарызына алдында алған несиелерi бойынша
қосылған пайыздары бар, бiрақ сонда да қаржылық жағдайына байланысты
несиесiнiң пролонгациясы жасалған;
нашар, негiзгi қарыз сомасы мен пайызының төлеу мерзiмi 30 куннен асып
кеткенде, немесе несиенің пролонгациясы пайызының капитализациясы болыпт
ыктимал.
1 1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру
қағидалары
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйіңде
сақталады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын
кездестіруге болады:
- коммерциялық несие;
- банктік несие;
- тұтыну несиесі;
- мемлекеттік несие;
- халықаралық несие;
- ипотекалық несие[1]
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған,
экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл
формасының басты мақсаты - тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу болып табылады.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бизнеспен
айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда
нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс
құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін
куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылғы төмендегідей:
- қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез келген занды тұлға бола алады;
- коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
- қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
- коммерциялық несиенің орташа құны сол кездегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады;
- қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің занды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады[2].
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз сұраушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік қатынастардың
формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына
несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші:
банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде:
кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген
сұранысы бар кез -келген занды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің
басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу.
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және
тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиеснің, басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға
бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан
тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен қатар,
тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты несиелеудің
өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай тәуелділік, әсіресе
бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі
ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты болып
келеді. Сондықтан да несиенің бұл формасының экономикасы дамыған елдерде
кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни
бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игілікктерге қол
жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни Кез келген
қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл дайын өнімді өткізу
десек, ендеше тұтыну несиесін қолдап аталған мәселені шешуге мүмкіндік
береді. Тұтыну көптеген елдердің экономикасында маңызды рөл атқарады,
сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыру
қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде
реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және
құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін.
Бүгінгі танда тұтыну несиесінің біздің елімізде жеке қолданылмай келудің
себебі, отандық өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің қиындықтар кешуі
нәтижесінде нарықтағы халық сұранысы мен төлем қабілеттігінін өсуі және
олардың тауарлы-материалдық бағалылықтармен өтеудің кері кетуі арасындағы
теңсіздікке байланысты.
Мемлекеттік несие - мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері қарыз
алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен азаматтарға
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық
зайымдар, қысқа және орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер және басқа
да мемлекеттің бағалы қағаздары жатады. Бүгінгі таңда, мемлекет тарапынан
қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер бюджет тапшылығын жабу
мақсатында шығарылуда. Қазыналық міндеттемелердің шығарылу мерзімі: алты
ай, он екі ай және үш жыл мерзімді құрайды. Бұл жағдайларда мемлекеттің
рөлі қарыз алушы ретінде болады себебі, қарыз беруші - заңды және жеке
тұлғалар. Сондай-ақ мемлекет бюджет есебінен ірі жобаларды қаржыландыруға
несие береген жағдайда ол, қарыз беруші ретінде несиелік қатынасқа түседі
және мұндай да қарыз алушыларга банктер және қаржыландырылатын заңды
тұлғалар жатады.
Халықаралық несие - валюта және тауар ресурстарын қайтару, сондай-ақ, пайыз
төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Мұнда қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар мекемелер, халықаралық ұйымдар және аймақтық ұйымдар бола
алады. Қазақстанның алдыңғы қатарлы халықаралық ұйымдарға мүше болуы,
экономикалық реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы
көздеріне қол жеткізді. Халықаралық несие көбіне банктік несие негізінде
жүзеге асырылуда. Әрине, бүл жерде жасалатын мәмілелер негізінен
коммерциялық сипатқа ие. Сондықтан да, халықаралық банктік несие бойынша
төлейетін пайыз мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халықаралық несие
қарыз беруші елдің валютасында немесе еркін алмастырылатын валюталарда
беріледі.
Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер арқылы беріледі. Біздің отандық
банктеріміздің, тәжірибесінде ипотекалық несие беру барысы енді ғана дами
бастады. Алғашқы ипотекалық несиелер АҚ Центркредит банкімен өз қызметін
біріктірген Тұрғын-үй құрылыс банкінен берілген болатын. Несиенің бұл
формасының дами алмай отыру мәселелері де аз емес,
атап айтсақ, қозғалмайтын мүліктер нарығының (өте қымбат тұрғын-үй
нарығынан басқа) болмауы, сонымен қатар, жердің өтімсіздігінен банктердің
оларды кепілге алудан бас тартып отыруы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-
қатынастардың теория
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-
қатынастарының экономикалық пайда болу тегі мен
мәні ... ... ... ... ... ...9
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...22
2. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-
қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...29
2.1 Банктердiң несиелендiруiне талдау жасау және оның аймақтағы
iмдiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 “Темір Банк” АҚ – ның жеке тұлғаларға несиелердің берілу
тәртібі мен
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...36
2.3 Темір Банк АҚ-ның жеке тұлғаларға тұтыну несиесін беру
операцияларына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.38
2.4 Темір Банк АҚ- ның жеке тұлғаларды ипотекалық несиелендіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3. Бөлім. Коммерциялық банктердің несиелік қызметі: талдау және даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КIРІСПЕ
Казақстанда несиелiк келiсiмдер жасалғаннан кейiн келiсiлген шарттар
бұылған жагдайда оны реттеуге қолданылатын құқықтық жауапкершiлiктiң толық
анықтамасыньң жоқтығында. Несие алушы көпгтеген жағдайда банк алдында
ешкандай жауапкершiлiк мiндетiн орындамай кетедi, ертеде алынған несиелер
бойынша берешегi банк шығынына жабылумен шектелген. Бұл бұрынғы Кеңес
үкiметiнен мұраланған тәжiрибе, ол қазiргi несиелендiрумен салыстырғанда
мүлдем басқа приициптерге негiзделген. Такырыпта несиелендiруге байланысты
мәселелердi әр түрлi жолмен шешу жолдары ұсынылған, несиелендiрудiң
барысында турлерi мен тәсiлдерiн таңдауда оньң дербес субъект екендiгi
ескерiлген. Іздену жұмыстары негiзiнде банк катынастарында несне
мекемелерiнiң даму болашағы мен проблемалары карастырылады, банк мұнда
экономиканың негiзгi буыны ретiнде қаралады. Көбiнесе, Ұлттық банк бекiткен
пруденциалды нормативтер коятын талаптарды банктер елемейдi. Жiберiлген
кемшiлiктер ақыр соңында банктiң өтiмдiлiк керсеткiшiнiң төмендеуiне әкелiп
соғады, ол болса төлем қабiлетiне әсерiн тигiзедi, ал бұл болса толық банк
жүйесiнiң тұрақсыздық жағдайына әкеледi. Нарықтық экономика несиелiк
қатынастарды шиеленiстiрiп жiбердi және нарык бәсекесiн дамытты, ал ол
болса өзiнiң жаңа талаптарын қояды және қазiргi уакытқа сай әдiстер мен
шешу колданымдарын әзiрлеудi қажет етедi.
Банктiң несиелiк операциялар жүргiзу кезiнде пайда болып, несиенi берген
сәттен оның кайтарылғанына дейiн жоғалмайтын мәселелер осы такырыпты
зерттеуге негiз болды. Бұл Қазақстан банк жүйесiнiң тұрақтылығына күмән
келтiредi және кәсiпорындар, ұйымдар жоне халық таралынан сенбеушiлiктiң
тууына әкелiп соғады. Жалпы алғанда бұл жағдай, банктiк менеджменттiң
темендiгiн жене банктiң коммерциялык кәсiпорын ретiнде даму стратегиясы мен
айкын бағдарламасының болмауын бiлдiредi. Банк iс-әрекетiнде қандай да бiр
шешiмдi толық қолдану үшiн әр түрлi субъектiлер мен банк арасындағы
қатынастарды реттеудiң ғылыми тұрғыда негiзделген тәсiлдерiн әзiрлеу
қажеттiдiгi пайда болып отыр. Бүгiнгi банктердiң қызмет керсету дедгейi
олардың клиенттерiн канагаттандырмайды, себебi колданылатын стереотип
өркениет мемлекеттер ортасьтнда колданылатын несиелiк катынастарға сәйкес
келмейдi. Өзара қарым-қатынастағы сенiмдiлiктi жаксарту және нарык
ортасыньң элементi ретiнде оң нәтижелерге жету мақсатында өз имиджiн
жогарылату керек, оған темендегi факторлар әсер етедi: банктiң мол
капиталы, қызметкерлерiнiң кәсiпкойлығы, банктiң менеджмент деңгейi, қызмет
көрсету сапасы, банк операцияларыньң кең аукымы, даму стратегиясыньщ болуы
және тиiмдi жарнама iс-әрекетi.
Банк өзiнiң даму бағдарламасында, қарапайым азаматқа түсiнiктi, ашык
саясат жүргiзуi тиiс. Көптеген жағдайда бұл үлкен шығындарды талап етедi,
онсыз мүмкiн емес. Несиелiк мекеменің несиелендiру процесiнде атқратын
рөлiнiң анық түсiнiгi жене оның проблемаларының шешiмдерi елi табылған жоқ.
Осы карама-кайшылықтар жене жоғарыда айтылған жағдайларға байланысты.
Несиелендiру процесiн реттеуде кұжат айналымын жылдамдату қажет, арыз
беру мерзiмi жене оны қарастыру аралығы көп жағдайда үзаққа созылады, ал
несиелiк құжаттар досъесiн даярлауда олардың саны бюрократиялык кедергi
жасайды. Осыньң нәтижесiнде несиенiң берiлуi мен пайдаланылуына банк
тарапынан жасалатын бақылау мұмкiндiгi төмендейдi, бұл көптеген несиелердiң
не себегiтен кайтарылмағанын түсiндiредi. Бiркатар институттар жургiзген
зерттеулер бойынша. Несиелендiруден пайда көру үшін банктер бiріншiден оның
қойган талаптарын несие алушын кабылдауын, содан соң несиенi алуын, кейiн
оны кайтаруын ойластыруы қажет, ол банктердiң көптеген шығындарына әкелiп
соғады, себебi нақты жобалардың талдауы жүргiзiлiп жене несие алушының
төлем кабiлетiне баға беретiн маркетинг зерттеулерi мен ғылыми пысыктаулар
кажет реттеу едiстерiн зерттеу жене олардьы ұлғайту жолдарын ұсыну,
несиелiк қатынастар субъектiлерiнiң қаржылық мүмкiндiгiн талдау негiзiнде
жүргiзiлетiн несиелiк шарттардың орындалуын болжап, салалық өзгешелiктерi
мен ерекшелiктерiн ескере отырып баға беретiн әдiсiн табу, сонымен қатар
дамыган шетел мемлекеттерiнiң несиелiк катынастарында колданылатын едiстер
мен түрлерiнiң отандық экономикада пайдалану мүмкiндiктерiн зерттеу, жене
жеке алған өңiрдiң ерекшелiктерiн ескерiп, бейiмделуiн карастыру болып
саналады. Бұл мақсатка жету үшiн мынадай мiндеттер койылады:
—нарықтық қатынастарды дамыту жағдайыңда несиелiк карымқатынастарды
дамытудың ерекшелiктерiн айкындау;
— несие алушының қабiлеттiлiгiн сипапайтын жене оның iс-ерекетiнің
ерекшелiктерiне байланысты мiнездеме беретiн керсеткiштер жүйесiн
қалыптастыру
—аймактағы банктiк қызмет көрсету нарығын талдау жасау жене олардын
несиелiк саясатының даму үрдiсiн аныктау;
— дамыған шетелдiк банктердiң жұмыс тежiрибесiн пайдалану мен аймақ нарығын
әр түрлi субъектiлерi мен банк арасындағы несне келiсiмдерiн
қалыптастырудың болашағын айқындау;
— шетел тежiрибесiн зерттеу негiзiнде отандық банктердiң қаржылық
тұрақтылығын баскару бойынша ұсьнымдар пысықтау;
— аймактағы несие алушылардың несиелiк қабiлеттiлiгiн талдау әдiстерiн
колдану туралы теориялык жене тәжiрибелiк үсыныстардын әзiрлеу.
Зерттеу объектi банктер мен коммерциялық банктiң филиалдары, сондай-ақ
тұтастай республиканың банк жүйесi болып табылады.
Нарықтық экономикалық қатынастарда несие барлық өндірістік жұмыстардың,
ғылыми-техникалық процестердің негізгі қозғалысын, заңды тұлғалардың
кәсібін ұлғайтуға, жеке тұлғалардың өмірін жақсартуға, шағын және орта
бизнесті, фермерлік шаруашылықтарды кеңейтуге негізгі үлесті қосады.
Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Коммерциялық банктің жалпы мақсаты оның табыстылығы, рентабельділігі,
өтімділігі, тәуекелдерді төмендету, несие қоржынын оптималдау (несиелік,
депозиттік және т. б.), оның қызметінің бағыттары ұстанымы тұрғысындағы
банк саясатының басымдылықтарын анықтауы керек. Банк әлеуметтік жүйе болып
табылатындықтан, адамдар өз қызметінде өз мақсаттарын, мүдделерін, ойларын
жетекшілікке алады, сондықтан да банк мақсаттары оның иелерінің
жетекшілерінің, қызметкерлерінің, сонымен бірге банк клиенттерінің және
банктік қадағалау органдарының жекелеген мақсаттарына негізделеді. Банк
иелерінің маңызды мақсаты — банктің өсуі (активтердің, меншікті капиталдың
клиенттердің, операциялардың, ең алдымен, табыстардың көбеюі және акция
бағасының көтерілуі). Басқарушыларға кең ауқымды, әр түрлі мазмұнды
мақсаттар тән, өйткені олар банктің бүкіл жұмысына жауап береді, яғни
олардың жұмысының мақсаты пайданың өсімі болып табылады. Банк
клиенттерінің, мақсаттары табыс алу ұстанымына байланысты әр түрлі болады,
өйткені мүдделер қарама-қарсы, сөйте түра олар серіктесі ретінде сенімді
банк болғанын қалайды. Банк қызметкерлерінің негізгі мақсаты — ағымдағы
табыстың деңгейін көтеру. Ал мемлекетті алдымен оның өнімділігі мен
тұрақтылығы ойландырады.
Коммерциялық банктің негізгі мақсаты — кең мағынадағы оның дамуы, яғни,
коммерциялық кәсіпорын ретінде оның сандық жағынан дамуы және сапалы дамуы
— қызмет етудің, тиімділігін көтеру, сонымен бірге банк акционерлері,
клиенттері, қызметкерлері және банктік қадағалау органдарының мүдделерін
қамтамасыз ету ұстанымы банктің әлеуметтік институт ретінде дамуы туралы
болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасындағы несие қатынастарының, несие жүйесінің, кейбір жаңа дамып
келе жатқан несие операциялары түрлерінің қазіргі жағдайы мен даму
болашағын ашып көрсету болды.
Несиені өтеу және беруге байланысты, банктің сыйақы ставкаларының мөлшері
олардың өзгерістеріне байланысты барлық сұрақтар құқықтың өз аралық
міндеттемелерін және жан-жақты жауапкершіліктерді анықтайтын несиелік
келісімдердегі қарыз алушылар мен банк арасындағы қорытындылар негізінде
шешіледі.
Осы диплом жұмысын жазу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамалы
және нормативті актілері (Заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулылары мен
Ережелері және т.с.с.) “Темір Банк” есептері мен сайты қолданылды. Жеке
тұлғаларды несиелендіру аясындағы шетел ғалымдарының және мамандарының
еңбектері, сонымен бірге статистикалық және анықтама материалдары
қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктерінің жеке тұлғаларды несиелендіру жүйесін қарастыру.
Зерттеу мәселелері:
1) несие түсінігін анықтау, оның шетелдегі және Қазақстан
Республикасындағы дамуын қарастыру;
2) Темір Банк АҚ материалдар негізінде, Қазақстанның коммерциялық
банктерінің жеке тұлғаларды несиелендіру тәжірибесіне талдау жүргізу;
3) Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеудің даму
мәселелері мен келешегін қарастыру.
Бұл жұмыстың бірінші бөлімінде несие және несие жүйесі туралы түсінік
беріліп, яғни Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің даму кезеңдерінен
бастап, несиенің мәні, қажеттілігі мен қызметтері, несиенің формалары мен
олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру қағидалары туралы теориялық
негіз барынша ашылып жазылды.
Ал, екінші бөлімінде Темір Банк АҚ мысалындағы жеке тұлғаларды несиелеу
ерекшелоіктерін көрсетіп, тұтыну несиесінің түрлері мен оның ставкаларын
талданған.
Жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды
несиелік қатынастардың даму болашағы жазылған, яғни жеке тұлғаны несиелеу
операцияларының болашағы, ипотекалық несиелеу нарығын жетілдіру жолдары
ашылды.
Экономикалық категория ретінде, несие - бұл кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ, халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Диплом жұмысының құрылымы қойылған талаптарға сай жазылған.
Жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Бөлім. Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-
қатынастардың теория аспектілері.
1.1 Несие беруші мен несие алушылар арасындағы қарым-катынастардың
экономикалық пайда болу тегi мен мәнi.
Несиелiк қатынастар әр қоғамның экономикалық даму деңгейiне тән факторлар
ыкпалымен дамып отырғандықтан, бұл категория экономикалық сипатпен қатар,
тарихи сипатқа да не болады. Несиелiк катынастар өндiрiстің материалдық
кұралдары мен өндiргiш күштердің өзгеруiне және дамуына байланыстын
өзгерiп, кайта кұрылып отырадыНесие қатынастары категориясымен
салыстырғанда кейiнiрек пайда болды, өйткені акша ежелгi заманда туындап,
тауарлық өндiрiстiң даму жағдайында оның несиелiк сипаты пайда болды, ал
кейiн мемлекет қалылтасканда қаржы категориясы туды. Акша капиталдан,
банктерден, еңбектi жалдаудан т.б. бұрын тарихта тiршiлiк еткею деп
көрсеткен.
Несиелiк қатынастар несне капиталының қозғалу процесiнде пайда
болгандыктан, оньң жылжу кезеңiн бөлiп карастыруға болмайды, мысалы: АҚША —
КАПИТАЛ - НЕСИЕ жүйесi бойынша қарауды ұсынады.
Несие қатынасын қалыптастыру қоғамның кейбiр формацияларының ықпалымен
шартталған өзгерiстерге ұшырады, бұл функциялық кұрылыстың артықшылығын
дәлелдейдi, бiрақ өзгерiстердің көпшiлiгi экономикалык емес, саяси сипатқа
ие. Мәселен, саяси экономика окулықтарында капитализмдегi несне капиталдың
қайта айналымы мен айналымын талдаған соң өнеркәсiптiк капиталдың
оқшауландырылған формасы ретiнде қарастырылады, ал социализм кезеңiндегi
несие қорлардың кайта айналымың мен айналымын талдау бөлiмiнде корсетiлген.
Алайда, несне өндiрiстiк қорлардың окшауланған қызмет ету формасы ретiнде
карастырылмайды.
Несиелiк катынастар ақша жене каржы секiлдi категориялармен өзара
байланысты карастырылады: қаржы жене несие қатынасы экономикалық жене ақша
катынасы болып табылады, олар құнның қозғалыс көмегiмен iске асады. Бiрақ,
қаржы қатынасына байланысты ақша айналымы мен несие процесiнің негiзiнде
жататын ақша айналымы бiр дей емес. Әрi карай ол: несие өздiгiнен пайда
болмайды. Ол социалистiк экономикадағы тауар-акша катынасының маңызды
белiгi болып табылады. Ақша жене несие айналымы заңдары бiрбiрiмен тыгыз
байланысты. Акша жене несие айналымы өзiнiң бiртұтастығында ұлттық табысты
бөлу, екi қоғамдық өндiрiс бөлiмшелерiнiң ара катынасы, еңбек жене жалақы
өндiрiлуi, халықтың ақшалай кiрiсi мен шығыны, капитал салымдарының
кұрылымы сиякты экономика дамуының маңызды пропорцияларын орындайды.
Нарық экономикасында дамып отырған несие қатынасын алып карасақ,
несиенiң ролi оның қалыптасу тұрғысынан негұрлым толық әрi кең ашылады және
өтпелi экономикаға дейiн еленбей қалған белгiлi принциптердi қадағалауға
негiзделедi. Несиелiк қатынастар экономиканың қаркынды даму жолына өту
кезеңiнде, ең алдымен тұрақты техникалык прогреске байланысты еңбек
өнiмдiлiгiнң көтерiлуi аркылы, ендiрiстiң өсуiне ыкпалын тигiзуге
бағытталады.
Нарыктық экономикадағы несие катынастарын сипаттайтын меселелердегi
экономистердiң қөзқарастары несие процесiне экономикалык заңдардың әсер
етуiн көрсетедi. бiздiң түсiнiгiмiзше, банк несиесi экономикалық категория
болып табылады, бұған қоса каржыға қарағанда, көбiнесе, жеке тертiптегi
категорияға жатады жене қаржынын кұрамына кiредi ол қаржылардан тыс
байланыста туындап, несиенiң мемлекеттендiрiлуiне байланысты қаржылық
қатынастар бейнесiн қабылдап, қаржыға қатысты жеке категоряға айналады.
Несие катынасы ұзак даму процесiнде өзгертiлiп, жетiлдiрiлiп отырды,
бастапкыда тек коғамның материалдық игiлiктерiн бөлетiн кұрал ретiнде ғана
қызмет етсе, кейiн жаңа деңгейге көшуiне байланысты, коммерциялық қызмет
етуде олар дербестiк негiздерiн алып отырды. Жогарыда айтылгандарға сүйене
отырып, несие формасының дамуы мен калыптасу кезеңдерiн
Сурет 1.1 Несие категориясының қалыптасу кезеңдері
Несиенiң барлық формалары мен түрлерiнің тарихи негiзiн салушы өсiмқорлык
несие болып келген. Оған төмендегiдей белгiлер тән болған: ұсак
өндiрушiлер, кұлиеленушiлер және феодал ақсүйектер несне алушылар болып
табылған, ал несие берушi - көпестер, салык борыштарын қайта сатып
алушылар, құдай үйi мен монастырлар болган. Өйткенi, өндiрiстiк қатынас
колөнершiлер мен шаруалардың артық өнiмдерiн сатушы үсак саудагерлер
деңгейiнде алыптаскандытан, айналым қаражаттарын толықтыру аса қажет
болмаған. Пайда болған несие катынастары коғамда бар табиги игiлiктердi
кайта бөлу тәсiлi ретiнде ғана материалдық құндылыктардың қозғалысын
реттейтiн механизм тұргысынан қаралды. Несие катьшасы туралы түсiнік
натуралистiк несне теориясында көрiнiс тауып, табиғи игiлiктер қозгалысы
тұрғысынан қаралған едi. Осы тұжырымдама несне және накты капиталды
бiртектi карастырды жене оның өзiндiк ролiн ескерген жок, бiрак сонымен
катар кайтарымдылык принциптiн де жоққа шығармады.
Өнеркәсiптiк өндiрiс иесі сауданың дамуы нәтижесiнде несие функциясы
мен несие катынастарын калыптастыру тертiбiне деген көзкарас өзгердi. Несие
байлыкпен, ал байлык ақшамен бiр мағынада қарастырылды. Ақшаның несиемен
байланысы төлем қызметiн орындау арқылы айкындалды, бiрақ бұл олардың бiр
мағыналығын бiлдiрмейдi. Несие өндiрiс процесiнде туындайтың накты
капиталды кұрамайды жене банк несиелерiнiң көлемi банктердiң қз калауыйен
емес, ұдайы өндiрiс шарттарымен анықталады. Бұл тұжырымдама несиенiц
капитал өндiрушi теориясында көрiнiс тапты, несие берушiлер банк түрiндегi
несие мекемелерi мен iрi несие одақтары ретiнде ой көрсепi, ал несие
алушылар банк клиентi, мемлекет жене банк мекемелерiнiң өзi.
Несие қатынасы дамуының келесi кезеңi - несиенiң баска экономикалық
категориялардың өзара теуелдiлiгiмен экономиканы реттейтiн құрал ретiндегi
бiртұтас сипатын түсiну болып табылады. өйткенi, жоғарыдағы келтiрiлген
концепция осы тәуелдiлiктi ескермегендiктен, бұл қатынастар инфляциялык
сипатта болды, сол себептен ол болашакта шарасыздықа ұшырады. Несиелiк
қатынастың кейiнгi конценциясы несиелiк экспансия жене рестрикция (шектеу)
саясаты аркылы банктермен жүзеге асатын экономиканы реттеушi негiзгi құрал
болып табылатын ақша массасы мен пайыз мөлшерiнің өзгеруiне сейкес
монетарным теориясында көрiндi.
Казiргi заманғы экономика ғылымында несие қатынасы екi бағытта
карастырылады: бiрiншiсi — кайта бөлу концепциясы және, екiншiсi — кор
теориясы. Бiрiншi бағыттың негiзiнде уақытша бос ақша каражаттарын қайта
болу тұралы несие түсiнiгi жатыр. Екiншi бағытты жақтайтындар несиенi
ссудалық кордың жылжуы ретiнде сипаттайды. Осы бағыттардың түсiнiктемесiнiң
айрықша белгiлерi мынада: қор теориясын жактайтындар қоғамдық өнiм күның
кайта бөлуде несие негiзi бар екенiн мойындап отырса да, осы сатыдағы
несиенiң құн категориясы ретiнде өз мендiлiгiн көрсететiн бiр кезендi
ескермей отыр.
Несие бүкiл ұдайы өндiрiс процесiн қамтып отырған кезде, қайта бөлу
концепциясы ресурстарды кайта болу және айырбас сатысымен шектеледi.
Әдетте, несиенiң қайта бөлу концепциясы несие қатынастарын қоғамдық
өндiрiстiң басқа катысушылары мен банк арасындағы қатынас түрiнде
қарастырады. Қор трактовкасың жактаушылар зерттеудiң негiзгi бағытында
несиенi экономикалық категория ретiнде қарастыру қажеттiлiгiне сүйенедi.
Несиеның қайта бөлу болжамын жақтаушылар табыстау объектiсi халықта және
банк шоттарында жиналған, сондай-ак айналымдағы уакытша бос акша
каражапарынан қүрастырылады деп есептеуге бейiм. Несиенiң қор теориясында
уажытша пайдаланылатын каражаттардың табыстау объектiсi ссудаланган құн
болып табылады.
Қайта бөлу теорясына сейкес, несие қозғалысының алғашқы сатысы қаражат
аккумуляциясы болып табылады. Қор теориясын жактаушылар ссудаланған құнның
орналастырылуын несиенiң бастапқы кадамы ретiнде қарастырды.
Капитал қозғалысының сатысы өз қүрылымы бойьнша әр түрлi болса дағы,
олар қажеттiлiк туындаңан жағдайда шаруашылық субъектiсiне несие негiзiнде
қосымша айналым қаражаттарын тартуы мүмкiн. Қайта бөлу концепиясына сейкес,
ссуда капиталы қозғалысының соңғы сатысы сауда жене өндiрiс капиталының
алғашкы қадамы болып табылады. Алайда, қайтарым негiзiнде оны әрi қарай
орналастырмаған жағдайда, босатып алынған ақша қаражаттарының шотырлану
процесi несие болып, табылмайды.
Босатып алынған құн несие алушыгға берiлiп, несие мәмлесi жасалғаннан
кейiн ғана несие қатынастары күшiне енедi де, ссуда капиталы қозгалысының
алғашқы қадамы болп табылады.
Осылайша, бiз несие қатынастарын оның бiрiншi сатысында ссудаланган қүиды
орналастыру турiнде карастыратын кор теориясының концепциясын үстанамыз.
Несие беру мен несие алушы арасындағы пайда болатын несиелiк катынастар
ссуда беру сәтiнен оны отегенге дейiнгi кезендер катарынан туратьш бiртутас
процесс болып табылады нарык экономикасы несие қатынасына өзгеше қөзкарас
жағдайын тудырды, өйткенi қазiрғi бәсекезтес орта аман алады деген
принципке негiзделген. Мемлекепiк меншiк формасьинан айрыкша элементi бар
казiргi отандык банк жүйесi бастапкы калыптасу сатыснда тұрақсыз несие
нарығында тудырды, осы қалыптасу процесi нәтижесiнде iрiленген капиталы бар
банк жүйесiне не болды.
Қазiргi кезеңдегi қалыптаскан несие катнасына байланыст қөзкарастар банк
менеджментi мен маркетингі сияқты түрлi экономикалық несие карым-
катынастары маңызды ғылыми экономикалық салалардың бiрi бөлып танылады,
оның, зерттеу нетижесi көрсетiп отырғандай, өзiндiк ұзак даму тарихы бар.
Ол алғашкы қауымдық құрылыс дәуiрiнiң соңында мүлiктiк теңсiздiк орын
алуына байланысты пайда болды да, капитализм деуiрiнде өзiнiң өрлеу шыңына
жеттi. Тарихи тежiрибесiнiң молдығына қарамастан, бұл сала әлi толық
зерттелiп болмаган, оның көптеген жаңа қырсыры молынан байкалуда және әрбiр
заманға сай бұл қатынастардың пайда болу ұғымы бұмаланып талкыланады.
Несиелiк қатынастарды қарастырғанда, ссудалық капиталдын қозғалыс
қадамдарын талдауда несие алушының маңызды орнын толык бағаламай отырмыз.
Несие алушың алатын орнына нақты толық баға беру үшiн несиелiк қатынасты
екi экономикалық ғылымдар қиылысында - банк менеджментi және банктiк
маркетинг - карастырамьиз. Банктiк маркетинг және менеджмент ғылым ретiнде
өзара тығыз байланысты жене екеуi де “баскару” ұғымын бiлдiредi:
бiрiншiсi - банктiң қызмет көрсетуiн тиiмдi дамыту мақсатында оның iс-
әрекетiн баскару ғылымы, ал екiншiсi - ұжымды басқару мен олардың iс-
әрекетiнен максималды кайтарымдылыкты жоғарылатуды қөздейтiн ғылым. Банк
пен оның клиенттерiнiң арасындағы несиелiк қатынастарды қарастыру
барысында, бiз бұл екi ғылымның тәсiлдер жұйелерiн колданбасак, олардың
жағдайына толық, накты баға бере алмаймыз. Банк сәттi қызмет жұргiзу үшiн
озiнiц тактикасы мои стратегиясын озiрлейдi, олар маркетинг iзденулерi және
iскер менеджмент негiздерiне суйенедi.
Қазiргi iскер адамның ойынша, беделдi және орныкты банк жарғылық капитал
көлемiнiң мөлшерiнен емес, оның менеджерiнiң сәттi қаржылық әрекет
жұргiзуiнен көрiнедi. Банк менеджерi мақсаттарды анықтайды және соған
байланысты басқару iс-әрекетiнiң тиiмдi жүйесiн кұрайды, бiрақ барлық
уакытта қойылған максаты жүйеден тыс орналасады. Банктiң несиелендiруiн
ұйымдастыруда менеджменттің жоғарғы деңгейiн сақтап отыру үшiн несиелендiру
бөлiмi мамандарының жоғары бiлiктiлiгi сәйкес болуы кажет. Несиелендiру
процесiнде несиелендiру қызметтерiнiң әр түрлi салаларындағы нарыктык
тұтынуды зерттеу үшiн маркетинг талдауы қолданылады. Мұнда несиелiк
қызметтi сәттi жүргiзу және максималды пайда табу максаты көзделедi.
Қазiргi несиелiк қатьтнастардың дамуында болашағы бар бағыт болып, банктiң
несие алушының iс-әрекетiн зерттеуi және банктiң жобаны жүзеге асыруга
кызығушылығы табылады, өйткенi ол несие қайтару негiздерiн калайды. Казiргi
кезде банктiң акша-несиелiк баскару саясаты екi бағытта дамып келедi,
бiрiншiсi - осы мезетте пайданы қамтамасыз етудi көздейдi, ал екiншiсi -
ұзак мерзiмдi даму болашағына бағытталган. Бiрiнші бағытта жоғарғы пайда
алу көзделгенмен, оның қауiпқатерi өте жоғары, мұнда несиелендiрудiң
негiзгi принцпi болып бизнес жобасы және несие алушының қаржылык жағдайы
емес, оның тек несие кайтаруына заттай мүлiк кепілдiгi танылады. Банк
дамуының екiншi бағытында несие алушымен бiрiге отырып оның үсыныстарын
қарастыру, оның бизнес-жобасын талкылау негiзiнде жоба мүмкiндiгiне нақты
баға беру, қажет жағдайда келiсiм-шарт бойынша белгiлi жеңiлдiктер
көрсетiледi. Банк бұл iс-әрекетiнде қаржыларын қайтару базасын құрады және
пайда табу бағытын кездейдi. Екiншi жағдайда банктер кепiлдiк немесе заттай
мұлiк талагi етпейдi деуге болмайды, әрине кепiлдiк қажет, бiрак оның
мақсаты — болашақта бөлуы мұмкiн iшығындардың қайтарылуын қамтамасыз ету
және сақтандыру. Несиелендiруде банктiк менеджмент пен маркетингтiк талдау
жүйесi әдiстерiн тиiмдi пайдалану оның кiрiсiн калайтын кайнар көзiн
үлгайтады, ал бұл болса пайданы да әсiредi.
Өтпелi экономика жағдайында әр түрлi субъектiлер арасындағы несиелiк
қатынастар барған сайын шиеленiсе түсуде, ал осыдан оларды дәл анықтау
қажеттiлiгi туып отыр. Бiздiң ойымызша, несие берушi мен несие алушы
арасында қальштасатын жағдайды тек банк тұрғысынан жұмылдырган бос ақша
қаражаттарын орналастыру жолы деп алсақ, несие белгiлi мәлшерде, аралық
уакытта және өсiмiмен кайтарылады, мұнда пайда болған байланыс түрiн
несиелiк катынастар деймiз. Осындай жолмен калыптасатын банктiк
несиелендiру операциясы тек бiр жакты қарастырылып, несие қайтарылу кезiнде
байланыс аяқталуымен сипатталады.
Ал, несиелiк карым-катынастар дегенiмiз — бұл несие берушi мен несие алушы
арасының байланысы ретiнде кеңiнен карастырылып, керi катынастар болуымен
аныкталады. Банк мекемелерi карым-катынастарын қарастыратын болсак, бiр
жағынан ол несие берудi ретiнде танылады, ал екiншi жағынан - несие алушы.
Банк мекемесi мен клиенттерi арасндағы қарым-катынастарды қарастырар
болсак, банк бiр жағынан несие берушi, ал екiншi жағынан клиенттер бос акша
каражаттарын кайтарымдылық, төлемдiлiк және мерзiмдiлiк принциптерiнде
жұмылдырып, катыстырғандықтан несие алушы ретiнде байланысы сипатталады.
Экономикамыздағы бүгiнгi таңда калыптасқан тұрактылық жағдайын сақтау
және экономикалық дағдарысқа қарсы түру маңызды мәселе болып отыр және одан
шығу жолдарын дамыған елдердiң жағымды тежiрибесiне сүйене шешу қажет.
Нарыққа аздаған шығындармен кешудiң бiр жолы — жеңiлдетiлген шарттар мен
шетел инвестицияларын қатыстыру болып танылады. Экономика дағдарысында және
елiмiздiң макроэкономикалық кәрсеткiштерi төмендей кеткен кезiнде, олардың
ықпалы кәспорындар деңгейiнде айналым қаржылар тапшылығы түрiнде
айкындалды, мұнда несиелiк қатынастардың тұжырымдамалық негiздерiн әзiрлеу
қажеттiлiгi басты да, маңызды орын алады. Егемендiк алған кезден бастап,
Қазақстан экономикасы ұлттық мемлекет белгiлерiн ала бастады. Халыкаралық
байланыстар несиелiк катынастар жағынан шетел мемлекеттерiмен серiктес
деңгейiнде бекiтiлдi. Экономикалық процестердi шапшаң дамыту үшiн
мемлекетiмiз несиелiк жүйенi қатайту бағытыны даму саясатын жүргiзiп отыр,
ол реттеудi жүргiзуде орталык орын алады, ал оньщ кұрамдас буыны — банк
жұйесiн бақылау және қайта бөлу қызметiн аткарады. Осы зерттеу жұмысында,
такырыпты мақсатына байланысты, негiзгi акцент әр түрлi субъектiлер
арасында туып отыратын несиелiк қатынастар түсiнiгiнiң проблематикасына
қойылады несиелiк катынастар екi тұрғыдан қарастырылады: бiрiншiсiнде -
несие берушiнiң iс-әрекетiне, оның мамандануының ерекшелiгiне талдау
жұргiзiлдi, қолдану әдiстерi мен принцигiтерiнде аймак ерекшелiктерi
ескерiлдi; ал екiншiсiнде - несие алуышының қаржылы тұрақтылығына және оның
iс-әрекетiне байланысты несие кайтарудагы кауiп мумкiндiгiне талдау
жұргiзiлдi.
Халықтың қандай да бір категориясының ұлес салмағының көп болуына
байланысты банк өзiнiң операдияларын олардың кажеттiлiктерiн қамтамасыз
етуге бейiмдеу саясатын жұргiзедi. Халықтың жастық кұрамы олардың
сураныстарының әр түрлi болуымен сипатталады, сондықтан банк
несиелендiрудiң түрлi қызметтерiн әзiрлейдi. Банк саясатына жасына
байданысты тұрғындар топтамаларымен қатар, олардьщ жыныстық белгiлерi,
бiлiм деңгейi және табыстарының кұрылымы ыкпал етедi. Жоғарыда айтылған
факторлар туралы түсiп тұратын ақпараттар несиелендiрудiң мақсатты формасын
жасауға көмектеседi де, халыктың қажеттiлiгiн қамтуға арналады.
Экономикалық факторларларды зерттеуде жұмыс жасайтын мекемелер жағдайының
керсеткiштерi де ыкпал етедi: олардың табыстарының деңгейi, шығынды
мекемелер саны жене олардың экономика секторларына белiнуi. Банк жүйесiнiң
ұлттық экономиканың даму болашағына несие берудi ұйымдастыру арқылы ықпал
етуi ынталандырушы фактор болып табылады және оның жоғары технологиялық
салаларға бағытталған стратегиясы өзiнiң қаржылық мүмкiндiктерiне тең.
Елiмiздегi ең iрi өндiрiстiк мекемелердiң шетел фирмаларының меншiгiне
өтуiне байланысты, ол мекемелер жаңғыртылды, бiрақ Қазақстандық банктер
оларды несиелендiруiге қатысқан жоқ, өйткенi шетел фирмалары несиелердi
шетел мемлекеттерiнен алғанды жөн көредi. Отанымыздың банктерi жаңа
қожайындарға толык көлемде несие жүйесiн ұсына алмайды, себебi банк
капиталдары жеткiлiксiз, оның үстiнет ішкi нарықта ұсынылатын пайыз шетел
жақтың пайызына қарағанда өте жоғары.
Республикамыздағы саяси тұрақтылық экономиканы ұзақ мерзiмдi негiзде
дамытуға кепiлдiк беретiн жағдайлар тугызады. Тұрақтылык мемлекеттің
монетарлық саясатына, мұнай өндiрудiң және экспорттың өсуiне, дүние
жүзiндегi көмiртегiнiң бiрқалыпты қымбат бағасына, нарықтың коньюнктурасына
байланысты қамтамасыз етiледi.
Елiмiздегi жалыптасқан отандық кәсiпкерлiкке салық салу туралы заң
шығарушы база өнiм беру саласындағы осалдығың көрсетедi, өйткенi ол көбiнде
мемлекеттiк фискалдық функцияларды канағаттандыруға ғана бағытталған.
Тұраксыздық қорғану әрекеттерiн ұйымдастырудың қарастырады, ол —
несиелендiрудiң резервтi қорың провизия тұрiнде үйымдастыру. Банктер
активке қатысты операциялар жүргiзу кезiнде 100% қауiпте болады, сондықтан
бұл қорғану әрекеттерiнiң менiсi бар. Өндiрiстiк мекеме тоқырау болган
жағдайда, оның қаржы активтерi жанып кетедiд де, сол компанияга және несие
берушiлерiне, клиенттерiне зиянын тигiзедi. Бiрак экономикаға, жалпы
қоғамға көп кесiрiн тигiзетiн тоқырау болған банк мекемелерi, олар мұндай
жағдайға қарызын төлей алмаған клиенттерiнiң кесiрiнен жеткен .
Аймақтардағы банктiң несие беру саясатына медениет жене қальптасқан
дәстүрлер факторлары да көп ықпал етедi. Банк маркетингiнiң дамуы оның
алдына қойған меәслелерiн шешпейдi, тек медени байлығына ғана ьқпал етедi.
Әр мемлекетке тәң жағдай— банктiк қарым-қатынастар және оның мүддесi
тұргысьнан түсiндiрiлетiн макроорта факторлары . Жоғарыда аталып өткен
факторлар банктiң несие беру саясатын қалыптастырады, оны төменде берiлген.
Маркетингтi талдаулардың негiзiнде, және оның факторларының ыпалының
арқсында несие беру саясаты қалыптасады да, ал олар банктiң несие беруiнiң
негiздерiн кұрайды.
Сурет 1.2 Банктің несие беру саясатына ықпал ететін факторлардың
үлгісі
Банк несиесi — құқық нормасына негiзделген қаржылық қатынастар, жеке және
заңды тұлгалардың уакытша бос қаржыларының банктiң атынан несие алушылардың
қарамағына тартылып, жан-жақты келiсiмдер негiзiнде тиiмдi орналастырылуы.
Банктiк несиелендiрудiң ең маңызды үш ерекшелiктерін бөліп шығаруға болады.
Бiрiншiден — несие берудi банктер әрдайым кәсiби түрде, арнайы Ұлттық банк
лицензиясы бойынша ғана жасайды және олар жалпы экономиканы несиелендiрумеи
айналысады. Екiншiден, банк несиесi тек қана ақшалай берiледi, ал басқа
несие беру келiсiм-шарттардың объектiсi тек гана акша емес, басің да
тауарлар, материалдық құндылықтар бола бередi. Үшiншiден, банктердiң
қатысуымен өтетiн несиелендiруде қайтарылу, мерзiмдiлiк, толемдiлiк
принциптерi болады, ал баска несие беру түрлерiнде тегiн берiлуi мүмкiн.
Банк несиелерi классификацаясы несие алушылардың түрлерiне қарай болiнедi
де, төменде берiлген
Сурет 1.3 Банктер несиелерінің типтік классификациясы
Экономикамыздағы банктердің несиелендiру шараларының ең көбi сауда
өндiрiс өнеркәсiптi несиелендiруге арналгған. Бұлардың iішiнде несиелендiру
мерзiмiне қарай айналым активтерiне авансылауға арналған қысқа мерзiмдi,
және қаржы салымдарының маңызды бiр қайнар көзi болып табылатын ұзак
мерзiмдi несиелендiрулердi бөлiгi жарауга болады. Несие тек комланияның
қаржылық жагғдайын мұқият тексеруден кейiн ғана берiледi. Несие берiлгеннен
кейiн де банк несие алушының жагғдайын бакылап отыруға тиiс. Бұл шараның
мақсаттары бiрiншiден, берiлген несиенiң келiскен мерзiмде қайтарылу
ықтималдылығы, екiншiден мерзiмiн ұзату қажеттiлiгi.
Несиенiң шетелде тағы да бiр көп тараған түрi — жылжымайтын мүлiк
кепiлдiгiне берiлетiн ипотекалық несиелендiру. Бұл несиелер тұргын үй және
ендiрiстiк ғимараттар салу, жасау жене сатып алуға бағытталған.
Игiотекалык несиелендiрудiц жаксы жаiтары:
- несие берудiц, баскага қарағанда, қаупi төмен, өйткенi берiлген қарыз
кепiлдiкте тұрған мүлiкпен камтылған;
- бұл несиелер ұзак мерзiмге берiлетiн болған сол, банктi клиентпен жиi
кездесуден босатады;
- ипотекалық несиелендiру банктi үздiксiз клиентурамен қамтамасыз етедi,
кепiлдемелер қайталама нарықта жылдам айналып турады да, банкке өзiнiң
теуекелiн диверсификациялауға несие берiлгеннен кейiн ипотеканы сату аркылы
мүмкiндiк бередi.
Сонымен қатар ипотекалық несиелендiрудiң бiрқатар кемшiлiктерi де
бар:
- банк штатында арнайы мамандардың болуы қажет, ал ол қосымша қаражаттардың
шығынына әкелiп ұрады. Бiрақ бұл мәселенi арнайы мекемелермен жұмыс өткiзу
арқылы шешуге болады, соның өзiнде де банк шығындарға ұшырайды;
- ипотекалық несие берудiң ұзақ мерзiмдiк сипаты банк қаржыларының ұзак
уакытқа оқшаулануына ықпал етедi. Бұл жағдайда банк әдетте кепiлде тұрған
мүлiктi қайталама нарықа шығару арқылы шешiм табады.
- ипотекалық несиелендiрудiң ұзақ уакытқа берiлетiндiгi банктiң болашақтағы
табысына керi ықпальш беруi мүмкiн, өйткенi бiрнеше жыл бұрын пайыздық
мөлшерлемелердiң өзгерiсiне болжам жасау өте қиын. депозиттер бойынша
пайыздардың көтерiлуi қауiп тугызуы мүмкiн. Осы сияқты проблемалар
өзгермелi пайыздың мөлшерлемелерiн гiайдалану арқылы шешiледi.
Жеке адамдарға көбiнесе тұтынушылық және дербес түрде несие берiледi.
Шетел тәжiрибесiнде тұтынушылық несиелердi ұзак уакытка пайдалануға
арналған тұтынушылық тауарларды сатып алуға арналған ссуда деп атайды.
Несие берушiлердiң айырмашылығына қарай, халыкты тұтынушылық мақсатка
несиелендiрудiң тiкелей және жанамалы тұлғасын болiп шығаруға болады. Бұл
несиелердiң қамтамасыз етiлген және қамтамасыз етiлмеген турлерi болады.
Бағалы қағаздар алуға арналған несиелер де берiледi. Мұндай несиенің
өзiндiк әрекiлелiктерiне орай, несие алушылар — бағалы қағаздар нарығында
алып-сатумен айналысатын дилерлер мен брокерлер болып табылады. Берiлетiн
несие арқылы несие алушы баға құнының айырмашылығының арқасында табыс
түсiріп, қарыз берушiнiң де пайыздарын берiгi отырады. Жалпы несие нарықта
сатылатын бағалы қағаздар экономиканың дамуы мен өсуiне iлгерiндi ыкпалын
тигiзiп отырады.
Коммерциялық банктердiң несиелерi банк мекемелерiнiң арасындағы несие
ресурстарының қайта бөлiнуiнiң кұралы болып табылады.Банкаралық несиелер
рыногы банктердiң қажеттiлiгiне қарай қызмет етедi, ол қысқа мерзiмге
негiзделедi. Бұл несиелендiрудiң тиiмдiлiгi жасалатын келiсiмдердiң
еректлелiктерiне байланысты болады, себебi несиелендiру нарығы өзгермелi
келедi және оның негiзгi мақсаты — банк балансының кажеттi өтiмдiлiк
деңгейiн сақтап отыру.
Банктiк емес қаржы мекемелерiле берiлетiн несиелер. Банктiк емес қаржы
мекемелерiне — қаржы компаниялары, инвестициялық банктер, дербес несие беру
банктерi, ссуда—жинақтау ассоциациялары, кепiлдеме операцияларымен
шұғылданатын компаниялар, несие одактары жене т.б, жатады. Коммерциялық
банктерге берiлетiн несиелер, олардың каржы қорын кұрайды да, басқа қарыз
түрлерiне айналдырылып, несие алушыларға берiледi, олар пайыздағы
айырмашылықтан пайда түсiредi.
Үкiмет органдарына берiлетiн несиелер олардың уақытша қажеттiлiгiне
арналып берiледi. Мұндай несиелер - бағалы қағаздар арқылы орналастырылған
заем шығарумен қатар, үкiмет органдарын қаржыландыруға арналған ең маңызды
шаралардың бiрi. Шетел мемлекеперiнiң үкiмет органдарын несиелендiру
қажеттiлiгi, мемлекеттiк бюджеттің жетiспеушiлiгiн жабуға, төлем балансын
реттеуге және iрi масштабты инвестициялық бағдарламалардың өткiзуiнен
шығады.
Мемлекетiмiздегi қор түрлi несиелердiң даму қаржынын қарастыру
барысында өткiзiлiп жатқан экономикалық өзгерiстердiң нәтижелерiне баға
беруге болады. Ал үкiмет органдарын несиелендiрудiң өсу динамикасы
экономикамыздың дамуындағы негативтi тенденцияларды көрсетедi. Бүгiнгi
жағдайда мемлекеттің шығындары табысынан басымырақ болып келедi, ЖІӨ
экономикалың даму көрсеткiштерiнен төмен келедi, төлем балансында
экспорттан импорт басымырак. Ал несиенiң тұтынушылық формасының көп таралуы
экономикамызды сауықтыру процесiнiң белгiлерiн, оның iшкi тұрақтылығын
жақсартуды және ұзақ мерзiмдi даму болашағы бар екендiгiн сипаттайды.
Банк ғылыми негiзделген жаңа формалар мен несиелсу әдiстерiн қолдану
аркылы несие катынасын жетiлдiру мақсатында маркетииг пен менеджмент
тәсiлдерiн жан-жақты пайдаланады. Банк саласындағы маркетииг несие
ресурстары нарықта, клиенттердiң қаржы жағдайын талдауға және осы мүмкiндiк
базасында банктардағы салымдарды тартуын, банк қызметінің өзгеруiн болжауға
бағытталады. Казiр кәсiпорындар мен ұйымдарға кез келген банкте өз шоттарын
ашуға руқсат етiлiп отырғанда, банк iсiндегi бәсекелестiкке негiз кеңейдi.
Қазiргi банктер өзiнiң несиелiк стратегиясын казiргi және болашақта
пайдаланатын банктiк өнiмдердi, операцияларды, жаңа нарықтарды, аймақтарды
анықтау негiзiнде кұрады. Бұл жерде банк өз бәсекелестерiнен үстем және
жаңа салаларда да алдынғы қатардан орын алуды көздейдi, сонымен қатар ұзақ
мерзiмдi стратегиялық максаттарын жүзеге асыру жолдарын анықтайды. Бұл
шаралар банктiң қолда бар мүмкiндiгiн тиiмдi пайдалануы үшiн және банктiң
болуы мүмкiн қауiптерiнен қорғануы үшiн қажет.
Банктiң несие стратегиясы банк қызметтерiне деген нарық сұранысын
анықтау үшiн және жаңа қызметтi жылжыту арқылы оны кеңiнен қамту үшiн
әзiрленетiн үзак мерзiмдi бағдарламаларға негiзделген.
Банк нарық сыйымдылығын анықтай отырып, банк қызметтерiмен толық
қамту және барынша пайда түсiру максатымен бiртектi топтарды
қалыптастырады. Соның негiзiнде несие қызметтерi нарықтындағы банктiң iс-
ерекет тактикасын калыптастырады.
Несие саясаты несие қызметiнiң негiзгi бағытын анықтайды. Оларды өз
кезегiнде несие саясатын қабылдаған бағыттарын жүзеге асыру жүйесi
ретiнде айтуга болады. Несие саясатында төмендегiдей негiзгi мезеттерi
калыптасуы тиiс:
- несие кызметiн ұйымдастыру;
- несие қоржының басқару;
- несиелендiрудi бақылау;
- құзырлы өкiлеттiлiктердi болу принциптерi;
- несиелердi таңдаудың жалпы критерийлерi;
- жеке бағытта несиелеу бойынша шектеулер;
- несиелер мен ағымдағы жұмыс жүргiзу принциптерi (несиелiк
келiсiмшарттарын жасау);
-несие бойынша шығындардан қорғану резервтерiн құру.
Осылайша, қабылданған шешiмдердiн iске асу нетижесi болып барлық
әкiмшiлiк деңгейдегi қабылданган негiзгi стратегиялык әрекеттерiн
айкындайтын тұжырымдамалары баскару принциптер мен тәсілдер жүйесi
табылады.
Банктiң ұйымдастыру құрылымы келесi түрде қалыптасуы мүмкiн:
- банктiң пирамидалық құрылымы;
- банктің географиялық құрылымы;
- баяктiң қызмет ету құрылымы;
- профит-орталық жүйесi;
- банк холдингi.
Банктi ұйымдастырудың пирамидалық құрылымы несие қызметiнің iс-әрекетiн
координациялау мен баскаруда орталықтандырылған сипатты бiлдiредi. Банк
операцияларының жеке түрлерiн қадағалайтын бағынушы вицс-президенттерi мен
иерархияны баскарушы президентi бар мекеме ретiнде ол бiр нарықты қамтиды.
Шешiм қабылдау авторитарлы негiзде жүзеге асады, банктiң вице-президенттерi
қаржы жағдайы түралы мәлiметтердi қалыптастырады және ұсыныс түрiнде
жобалар даярлайды.
Банктiң қызмет ету құрылымы жүзеге асырылатын операциялар түрлерi
бойынша бөлiм басшыларының президентке бағыну принципттерiне негiзделген
және олардың ортақ басшылығын реттеуге бағытталған. Шешiм кабылдаудың
жылжуы вице-президент деңгейiнде жүргiзiледi және банк президентiмен
келiсiледi. Несиелiк қызметтер нарықты, жеке түрлерiне деген сұраныстар
ескерiле отырып, толық көлемде қамтылады.
Банк холдингi өнеркәсiптiк және банк капиталының бiрiгуi негiзiнде
ұйымдастырылған құрылым. Банк ассоциацияның мүшесi болып табылады және осы
қоғамдастыққа кiретiн барлық компаниялардың қажеттiлiгiне қызмет етедi.
Несиелiк қатынастар келiсiлген шарттар негiзiнде жалпы басшылықты iске
асыратын компания холдингi жүргiзiп отырған саясат шеңберiнде қалыптасады.
Банк құрылымдарын балама ұйымдастырудың негiзiнде стратегия мен қаржы
жағдайына сәйкес белгiлi бiр нарықта неғұрлым тиiмдi несие саясаты
қолданылады.
Банктiң несиелендiру саясаты иесиелендiру механизмiнен көрiнедi, бұл
процесс несие берудiң қадамдарынан тұрады. Несие берудiң қадамдары
төмендегi‚ үлгiде берiлген. Несие беру процесiнде ең маңызды орын алатыны
- осы кадамдарының үйымдастырылуы: арыз беруден бастап қаржылы есептердiң
зерттелуi, несиенiң берiлуi және несиелiк карыздың толық теленуiне дейiн
Қарыз берудегi құжат айналымының бiр қадамнан екiншi қадамға өтуi
Сурет 1.4 Коммерциялық банктегі несие беру процесінің құрылымы.
Әр банк өзiнiң несие беру саясатын әр түрлi факторларға байланысты
жүргiзедi. Басты банк жасаған несие беру саясатының тактикасы мен
стратегиясң филиалдарға нұсқау мен ереже түрiнде таратылады. Несие беру
саясаты банктiң мамандандырылу ерекшелiктерiне қарай, аймақ өзгешелiктерiне
байланысты жүргiзiлгенмен, жалпы бүл процестiң құрылымы бiрдей болады. Өте
жақсы, қарыз алушы негiзгi қарызының сомасы мен пайызын уактылы төлейдi;
жақсы, қарыз алушы негiзгi қарызының сомасы мен пайызын әрқашан төлеп
отырады; мерзiмнен кейiн төлеулерi қарыз алушьшың бақылауына байланысты
емес жағдайлардан туған; қазiргi қарызына оның алдында алынған несиелерi
бойынша қосылған пайыздары жоқ, бiрақ қарыз алушының қаржылық
қиыншылықтарына байланысты пролонгация жасалған;
канағаттанарлық, несие бойынша негiзгi қарызы сомасы мен пайызының төлем
мерзiмi 30 кунге дейiн өткен; қарызына алдында алған несиелерi бойынша
қосылған пайыздары бар, бiрақ сонда да қаржылық жағдайына байланысты
несиесiнiң пролонгациясы жасалған;
нашар, негiзгi қарыз сомасы мен пайызының төлеу мерзiмi 30 куннен асып
кеткенде, немесе несиенің пролонгациясы пайызының капитализациясы болыпт
ыктимал.
1 1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру
қағидалары
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйіңде
сақталады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын
кездестіруге болады:
- коммерциялық несие;
- банктік несие;
- тұтыну несиесі;
- мемлекеттік несие;
- халықаралық несие;
- ипотекалық несие[1]
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған,
экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл
формасының басты мақсаты - тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу болып табылады.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бизнеспен
айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда
нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс
құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін
куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылғы төмендегідей:
- қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез келген занды тұлға бола алады;
- коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
- қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
- коммерциялық несиенің орташа құны сол кездегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады;
- қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің занды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады[2].
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз сұраушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік қатынастардың
формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына
несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші:
банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде:
кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген
сұранысы бар кез -келген занды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің
басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу.
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және
тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиеснің, басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға
бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан
тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен қатар,
тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты несиелеудің
өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай тәуелділік, әсіресе
бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі
ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты болып
келеді. Сондықтан да несиенің бұл формасының экономикасы дамыған елдерде
кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни
бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игілікктерге қол
жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни Кез келген
қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл дайын өнімді өткізу
десек, ендеше тұтыну несиесін қолдап аталған мәселені шешуге мүмкіндік
береді. Тұтыну көптеген елдердің экономикасында маңызды рөл атқарады,
сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыру
қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде
реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және
құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін.
Бүгінгі танда тұтыну несиесінің біздің елімізде жеке қолданылмай келудің
себебі, отандық өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің қиындықтар кешуі
нәтижесінде нарықтағы халық сұранысы мен төлем қабілеттігінін өсуі және
олардың тауарлы-материалдық бағалылықтармен өтеудің кері кетуі арасындағы
теңсіздікке байланысты.
Мемлекеттік несие - мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері қарыз
алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен азаматтарға
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық
зайымдар, қысқа және орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер және басқа
да мемлекеттің бағалы қағаздары жатады. Бүгінгі таңда, мемлекет тарапынан
қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер бюджет тапшылығын жабу
мақсатында шығарылуда. Қазыналық міндеттемелердің шығарылу мерзімі: алты
ай, он екі ай және үш жыл мерзімді құрайды. Бұл жағдайларда мемлекеттің
рөлі қарыз алушы ретінде болады себебі, қарыз беруші - заңды және жеке
тұлғалар. Сондай-ақ мемлекет бюджет есебінен ірі жобаларды қаржыландыруға
несие береген жағдайда ол, қарыз беруші ретінде несиелік қатынасқа түседі
және мұндай да қарыз алушыларга банктер және қаржыландырылатын заңды
тұлғалар жатады.
Халықаралық несие - валюта және тауар ресурстарын қайтару, сондай-ақ, пайыз
төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Мұнда қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар мекемелер, халықаралық ұйымдар және аймақтық ұйымдар бола
алады. Қазақстанның алдыңғы қатарлы халықаралық ұйымдарға мүше болуы,
экономикалық реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы
көздеріне қол жеткізді. Халықаралық несие көбіне банктік несие негізінде
жүзеге асырылуда. Әрине, бүл жерде жасалатын мәмілелер негізінен
коммерциялық сипатқа ие. Сондықтан да, халықаралық банктік несие бойынша
төлейетін пайыз мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халықаралық несие
қарыз беруші елдің валютасында немесе еркін алмастырылатын валюталарда
беріледі.
Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер арқылы беріледі. Біздің отандық
банктеріміздің, тәжірибесінде ипотекалық несие беру барысы енді ғана дами
бастады. Алғашқы ипотекалық несиелер АҚ Центркредит банкімен өз қызметін
біріктірген Тұрғын-үй құрылыс банкінен берілген болатын. Несиенің бұл
формасының дами алмай отыру мәселелері де аз емес,
атап айтсақ, қозғалмайтын мүліктер нарығының (өте қымбат тұрғын-үй
нарығынан басқа) болмауы, сонымен қатар, жердің өтімсіздігінен банктердің
оларды кепілге алудан бас тартып отыруы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz