Қазақстан Республикасының көлік саласында табиғи монополия құрылымдарын мемлекеттік реттеу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Нарық жағдайындағы табиғи монополиялық құрылымдар қызметін реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Монополия мәні және оның құрылымдарын мемлекеттік реттеудің негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Табиғи монополия құрылымдарын реттеу әдістері мен формалары ... ..
1.3 Көліктегі табиғи монополиялардың құрылымдарын реттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазіргі жағдайда Қазақстан көлік саласындағы табиғи . монополия құрылымдарының мемлекеттік реттеу жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасының көлік саласындағы ұйымдастыру.
құрылымдық реформалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы көлік саласының даму көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Көлік саласындағы табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақстан көлік саласындағы табиғи монополиялық құрылымдарды мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Көлік кешенін мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіруді дамыту ... ... ... .
3.2 Көліктегі табиғи . монополиялық құрылымды реттеудің
экономикалық тетіктерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Нарық жағдайындағы табиғи монополиялық құрылымдар қызметін реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Монополия мәні және оның құрылымдарын мемлекеттік реттеудің негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Табиғи монополия құрылымдарын реттеу әдістері мен формалары ... ..
1.3 Көліктегі табиғи монополиялардың құрылымдарын реттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазіргі жағдайда Қазақстан көлік саласындағы табиғи . монополия құрылымдарының мемлекеттік реттеу жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасының көлік саласындағы ұйымдастыру.
құрылымдық реформалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы көлік саласының даму көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Көлік саласындағы табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақстан көлік саласындағы табиғи монополиялық құрылымдарды мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Көлік кешенін мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіруді дамыту ... ... ... .
3.2 Көліктегі табиғи . монополиялық құрылымды реттеудің
экономикалық тетіктерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша
КІРІСПЕ
Көлік саласы - Қазақстан Республикасының жалпы транспорт жүйесінің маңызды саласы бола отырып, олардың даму деңгейі мен техникалық жағдайы жалпы мемлекеттің, сондай - ақ жеке аймақтардың да экономикалық және әлеуметтік дамуына ерекше ықпал етеді.
Қазақстан Республикасында саяси - экономикалық және әлеуметтік қатынастардың тұрақтану жағдайында көлік саласын дамыту қазіргі күні экономикалық саясаттың маңызды басымдықтарының бірінен саналады. Көлік саласын тиімді дамыту, Қазақстанның әлемдік экономикамен ықпалдасуы, Отанымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақтануы, бүкіл экономика жүйесінің ауқымды қызметімен тығыз байланысты. Нарықтық қатынастардың дамуы және Қазақстан экономикасы жүйесіндегі құрылымдық өзгеріс соңғы он жылдықта көлік саласының қызметіне, кәсіпорынының жұмыс ұстанымдарына және қоғамдық өмірдегі көлік саласының мәніне түбегейлі өзгерістер әкелді.
Қазіргі уақытта өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, өңдеуші орындарының тұрақты дамуы, транзиттік қатынастардың өрістеуі, коммуникациялар мен ақпараттың ғаламдық жүйелері, халықаралық экономикалық және қаржылық ұйымдар мен корпорациялардың іс-қимылдары, жүк және жолаушы тасымалдар көлемінің өсуі, сондай-ақ барлық елді – мекендер, аудандар мен облыстар арасында тұрақты көлік саласын дамытуды қамтамасыз етудің қажеттілігі республикада автомобиль жолдары желісін дамытудың маңыздылығын айқындата түседі.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің көп салалы секторлары, соның ішінде орта және кіші бизнес, мұнай және газ өнеркәсібі, құрылыс кешендері экономиканың тұрақтануына елеулі әсер етіп отыр. Осы салалардың ішінде жалпы пайдаланудағы көлік саласының маңыздылығы, олардың техникалық жай – күйі мен көрсететін қызметтерінің сапасы халықаралық стандарттардың талаптарына жауап берген жағдайда ерекше орын алады.
Шаруашылықтың жаңа тәсілдеріне көшу көлік саласын дамытудың жаңа үлгісін қалыптастырумен бірге, көлік қызметіне үлкен өзгерістер енгізді. Республикада көлік саласы кешенін реформалаудың өз уақытында дұрыс іске асырылмауы, оны дамытудың жүйелі тұжырымдамасының болмауы көлікпен тасымалдаудың барлық түрлерінің бірнеше рет құлдырап, құрал жабдықтардың және қозғалтқыш құрылымдардың көнеруіне, көлік кәсіпорындарын жекешелендіру үрдісінде келеңсіздіктерге, ірі тасымалдаушыларды дағдарысқа ұшыратты.
Табиғи монополия экономиканың тұтастығы мен тиімділігін қамтамасыз ететін құрылымдық элемент болып табылады, сондықтан жұмыс сапасы мен оны басқаруды жетілдіру - мемлекет және бизнесті шын мәнінде біріктіріп қана қоймай, қоғамда табиғи монополияның және халықтың мүдделерін ескере отырып, табиғи монополияны мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіруге біртұтас және бірізділікпен қарастырған жөн. Мемлекет экономикалық жағынан олардың саяси және әкімшілік ресурстарға, табиғи монополияның қаржы ағымын бақылайтын кәсіпорын-тұтынушы монополиясына айналуына жол бермеу керек.
Белсенді реформа жүргізу кезінде көлік саласын дамыту мәселелерін жан-жақты зерттей отыра, нарық тетіктерін қалыптастыруға бағытталған тұжырымдама жасап, басқарудың жаңа технологиясын енгізу, әсіресе мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп, саланы құрылымдық жағынан жаңғырту мәселелеріне терең ғылыми талдау жасау -экономикамыздың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Табиғи монополияны басқарудағы ұйымдастырушылық, құрылымдық, заңнама негіздерінің жеткіліксіздігі тауар және қызмет көрсету нарығындағы тепе-теңдікті сақтауда қиындықтар туғызуда. Осыған байланысты, атап көрсетілген мәселелер мен оларды жоюдың амал-тәсілдеріне қатысты ғылыми болжам анықталды: біріншіден, табиғи монополияны институционалдық басқару және құрылымдық ұйымдастыру республикадағы әлеуметтік-экономикалық шарттарға сәйкес келмейді; екіншіден, табиғи монополистердің экономиканың дамуына ықпалы мардымсыз; үшіншіден, табиғи монополияны басқаруды реформалау нәтижесінде реттеудің нарықтық тетіктеріне бағытталған бірыңғай саясат қалыптасуы тиіс.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты - табиғи монополияның орасан зор әлуетін, еліміздің экономикалык әлуетін арттыруға пайдалану, оның нақты дамыту жолдарын қарастыру және елімізді дағдарыстан шығару олардың мүддесі мен жалпы ұлттық экономика мүддесі арасында шешім табу жолдарын қарастыру.
Көлік саласы - Қазақстан Республикасының жалпы транспорт жүйесінің маңызды саласы бола отырып, олардың даму деңгейі мен техникалық жағдайы жалпы мемлекеттің, сондай - ақ жеке аймақтардың да экономикалық және әлеуметтік дамуына ерекше ықпал етеді.
Қазақстан Республикасында саяси - экономикалық және әлеуметтік қатынастардың тұрақтану жағдайында көлік саласын дамыту қазіргі күні экономикалық саясаттың маңызды басымдықтарының бірінен саналады. Көлік саласын тиімді дамыту, Қазақстанның әлемдік экономикамен ықпалдасуы, Отанымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақтануы, бүкіл экономика жүйесінің ауқымды қызметімен тығыз байланысты. Нарықтық қатынастардың дамуы және Қазақстан экономикасы жүйесіндегі құрылымдық өзгеріс соңғы он жылдықта көлік саласының қызметіне, кәсіпорынының жұмыс ұстанымдарына және қоғамдық өмірдегі көлік саласының мәніне түбегейлі өзгерістер әкелді.
Қазіргі уақытта өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, өңдеуші орындарының тұрақты дамуы, транзиттік қатынастардың өрістеуі, коммуникациялар мен ақпараттың ғаламдық жүйелері, халықаралық экономикалық және қаржылық ұйымдар мен корпорациялардың іс-қимылдары, жүк және жолаушы тасымалдар көлемінің өсуі, сондай-ақ барлық елді – мекендер, аудандар мен облыстар арасында тұрақты көлік саласын дамытуды қамтамасыз етудің қажеттілігі республикада автомобиль жолдары желісін дамытудың маңыздылығын айқындата түседі.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің көп салалы секторлары, соның ішінде орта және кіші бизнес, мұнай және газ өнеркәсібі, құрылыс кешендері экономиканың тұрақтануына елеулі әсер етіп отыр. Осы салалардың ішінде жалпы пайдаланудағы көлік саласының маңыздылығы, олардың техникалық жай – күйі мен көрсететін қызметтерінің сапасы халықаралық стандарттардың талаптарына жауап берген жағдайда ерекше орын алады.
Шаруашылықтың жаңа тәсілдеріне көшу көлік саласын дамытудың жаңа үлгісін қалыптастырумен бірге, көлік қызметіне үлкен өзгерістер енгізді. Республикада көлік саласы кешенін реформалаудың өз уақытында дұрыс іске асырылмауы, оны дамытудың жүйелі тұжырымдамасының болмауы көлікпен тасымалдаудың барлық түрлерінің бірнеше рет құлдырап, құрал жабдықтардың және қозғалтқыш құрылымдардың көнеруіне, көлік кәсіпорындарын жекешелендіру үрдісінде келеңсіздіктерге, ірі тасымалдаушыларды дағдарысқа ұшыратты.
Табиғи монополия экономиканың тұтастығы мен тиімділігін қамтамасыз ететін құрылымдық элемент болып табылады, сондықтан жұмыс сапасы мен оны басқаруды жетілдіру - мемлекет және бизнесті шын мәнінде біріктіріп қана қоймай, қоғамда табиғи монополияның және халықтың мүдделерін ескере отырып, табиғи монополияны мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіруге біртұтас және бірізділікпен қарастырған жөн. Мемлекет экономикалық жағынан олардың саяси және әкімшілік ресурстарға, табиғи монополияның қаржы ағымын бақылайтын кәсіпорын-тұтынушы монополиясына айналуына жол бермеу керек.
Белсенді реформа жүргізу кезінде көлік саласын дамыту мәселелерін жан-жақты зерттей отыра, нарық тетіктерін қалыптастыруға бағытталған тұжырымдама жасап, басқарудың жаңа технологиясын енгізу, әсіресе мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп, саланы құрылымдық жағынан жаңғырту мәселелеріне терең ғылыми талдау жасау -экономикамыздың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Табиғи монополияны басқарудағы ұйымдастырушылық, құрылымдық, заңнама негіздерінің жеткіліксіздігі тауар және қызмет көрсету нарығындағы тепе-теңдікті сақтауда қиындықтар туғызуда. Осыған байланысты, атап көрсетілген мәселелер мен оларды жоюдың амал-тәсілдеріне қатысты ғылыми болжам анықталды: біріншіден, табиғи монополияны институционалдық басқару және құрылымдық ұйымдастыру республикадағы әлеуметтік-экономикалық шарттарға сәйкес келмейді; екіншіден, табиғи монополистердің экономиканың дамуына ықпалы мардымсыз; үшіншіден, табиғи монополияны басқаруды реформалау нәтижесінде реттеудің нарықтық тетіктеріне бағытталған бірыңғай саясат қалыптасуы тиіс.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты - табиғи монополияның орасан зор әлуетін, еліміздің экономикалык әлуетін арттыруға пайдалану, оның нақты дамыту жолдарын қарастыру және елімізді дағдарыстан шығару олардың мүддесі мен жалпы ұлттық экономика мүддесі арасында шешім табу жолдарын қарастыру.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы - Алматы, 19 ақпан, 2005ж., 156.
2 Әзербаев Е.Р. Перспективы и пути газовой отрасли в Казахстане,
Уральск, ИПК "Дастан", 1998, 2406., 936.
3 Алигужинов С. К. Мы работаем на благо людей // Транскурьер, №1,
1995,26.
4 Баяхметов Т. Б. Омаров Б.А. и др. Стратегия развития железнодорожного
транспорта: методы и модели // Сб.докладов Второй международной научно-
практической конференции «Транзит Евразии: взгляд в XXI век», Алматы:
ҚазАТК, 2002, 271-2756.
5 Баяхметов Б.Б., Омарова Б.А. и др. Инвестиционные проекты
железнодорожной отрасли Республики Казахстан // Сб.докладов Второй
международной научно-практической конференции «Транзит Евразии: взгляд
в XXI век», Алматы: ҚазАТК, 2002, 278-284 б.
6 Сатыбалдин Ә. Ә. Казахстан: нарық в АПК, Алматы, 1994, 3056.
7 Исенгарин Н. К. Кому владеть и управлять транспортом Казахстана //
Казахстан: экономика и жизнь, №7, 1993, 5-9 6.
8 Исенгарин Н. К. Транспорт - магистраль экономической интеграции в
СНГ, Алматы, "Атамұра", 1998, 256 б., 2266.
9 Есентүгелов А, Е. Перспективы формирования логистических систем в
общественном пассажирском транспорте Казахстана // Саясат, №4 2004, 39 6.
10 Баймүқанов Б. А. Эффективонсть управления естественной монополией
(на примере железнодорожного транспорта Республики Казахстан),
диссертация на соискание ученой степени к.э.н. по специальности 08.00.05 -
Экономика и управление народным хозяйством (по отраслям и сферам
деятельности), Алматы, ИЭ МОН РК, 2001, 1376.
11 Бекмағамбетов М.М. Методологические основы разработки
транспортного законодательства Республики Казахстан в условиях
становления рыночных отношений // Становление и развитие рынка
автотраснпортных услуг. Сб. Научных трудов. Алматы, АО НИИТ, 1997, 111
б.
12 Авдашев С. Б., Розанова Н.М. Теория организации отраслевых рынков:
Учебник, Москва, ИПЧ "Издательство Магистр", 1998, 3206., 286
13 Белоусов Н.И., Васильев Е.М., Лившиц В.Н. Реформирование
естетсвенных монополий в России: теоретический аспект // ЭКО, №4, 1999,
85-100 6.
14 Могилевкин И. Мировой транспорт: время перемен // Мировая
экономика и международные экономические отношения, №8, 1999, 59 б.
15 Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов, Москва,
Наука, 1992,5116.
16 Протас В.Ф. Микроэкономика: структурно-логические схемы. Москва,
Банки и биржи, 1996, 1266.
17 Чемберлен Э. Теория монополистической конкуренции. Москва, 1996,
176.
18 Ойкен В. Основные принципы экономической политики. Москва, 1995,
2556.
19 Макконел К., Кэмпбел Р. Брю Стенли Л. Экономика, Т. 1, Москва, 1992,
2286.
20 Шерер Ф., Росс Д. Структура отраслевых рынков: Пер. с английского.
Москва, Инфра-М, 1997, 36 б., 698 б.
21 Домнина И. Проблемы взаимодействия естественных монополий с
регионами. // Экономист, 1999, № 11, 306.
22 Гуськова М. Ф., Стерликов П. Ф., Стерликов Ф. Ф. Экономика: 100
вопросов - 100 ответов. Москва, Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999, 109-
1106.
23 Фишер С, Дорнбуш P., Шмалензи Р. Экономика. Москва, 1993,1636.
24 Еременко В. И. Законодательство о пресечении недобросовестной
конкуренции за рубежом // Советское государство и право, №12, 1991, 1176.
25 Гражданское и торговое право капиталистических стран /Под. ред. В. П.
Мозолина и М. И. Кулагина. Москва, 1980, 966.
26 Жидков О. А. Антитрестовское законодательство США. Москва, 1963,
34-356.
27 Рыночная экономика: Словарь / Под общ. ред. Г. Я. Кипермана. - 2-е
изд., доп. Москва, Республика, 1995, 306.
28 Frost G. E. Antitrust and Patents. - The United States Experience. -
«Canadian Patent Reporten>, 1972, May, Part 2, p. 180
29 Grendell T. I. The Antitrust Legislation of the United States, the European
Economic Community. Germany and Japan. - «International and Comparative Law
Quarterly», 1980. v. 29, №1, p. 69
30 American Economic Review», June 1970, pp. 265-283
31 A. E. Kahn. The Economics of Regulation. New York: «Journal of Law and
Economics». October 1964, pp. 61-70
32 Whist R. Competition Law. Butterworths, London, 1985, p. 89
33 Андрощук Г. Каким должен быть закон Украины «О недобросовестной
конкуренции» // Евразийское сообщество, 1998, №2, 62 б.
34 Merkin R., Williams K. Competition Law: Antitrust Policy in the United
Kingdom and the EEC. Sweet and Maxwell, London, 1984, p. 318-319
35 Гальперин В.М. и др. Микроэкономика, Москва, 1997, 129 6.
36 Ускенбаев К. Демонополизация производства - основа экономического
роста // Финансы Казахстана, 1999, №4, 68-716.
37 Скрыпник В.И. Энергетика России: естественная монополия на свободе.
// Общество и экономика, 1995, №9, 946.
38 Студенцов В. Государство и естественные монополии. // Мировая
экономика и международные отношения, 1995, №9
39 Никитин С, Глазова Е., Степанова М. Государство и проблема
монополии. // Мировая экономика и международные отношения, 1994, №7
40 Улыбышева Е. Антимонопольное регулирование в EC. // Мировая
экономика и международные отношения, 1994, №2
41 Антимонопольная политика в Казахстане. / Под ред. Своика П.В. -
Алматы, "КЛИШЕ", 1994, 1286.
42 Радостовец К.В. Ценовое и антимонопольное регулирование. /
Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение. / Под ред.
Кенжегузина М.Б. Алматы, 1997, 1.4 тарау, 52-686.
43 Нұрманбетов Н. Естественные монополии: (Опыт и проблемы
регулирования и дерегулирования) // Мысль, 1999, №6, 406.
44 Лукашенко О. Государственный сектор в странах с развитой рыночной
экономикой (анализ опыта управления) // Вопросы экономики, № 10, 1993,
38-476.
45 Леонтьева Е. Государственный сектор в рыночной экономике //
Проблемы теории и практики управления, № 5, 1995, 246.
46 Нүрманбетов Н. Естественные монополийность казахстанских коров: (О
проекте Закона РК "О естественных монополиях", находящегося на
рассмотрении в Парламенте Республики Казахстан) // Столичное обозрение.
1997, 7 қараша, 4-56.
47 Барышев А.В. Монополизм и антимонопольная политика, Москва,
Наука, 1994,2376.
48 Михайлов А. ФПГ: принципы антимонопольного контроля //
Российский экономический журнал, 1997, №11-12, 256.
49 Yarrow G. Does Ownership Matter? // "Privatization and Competition. A
Market Prospectus". London, 1989, p. 55
50 Domberger S. Economic Regulation Through Franchise Contracts
//"Privatization and Regulation: The UK Experience". Oxford, 1986
51 Averch H., Johnson L. Behavior of the Firm Under Regulatory Constraint
("American Economic Review", December, 1962, vol. 52
52 Лейбенстайн. X. Аллокативная эффективность в сравнении с "X-
эффективностью", Теория фирмы, 1995, 477-5066.
53 Закон Республики Казахстан «О естественных монополиях» от 09 июля
1998 г
54 Қазақстан Республикасының 11.06.1991 жылы қабылданған "Бәсекені
дамыту және монополиялық қызметті шектеу туралы" Заңы
55 А.Н. Никифоров. Ценовое регулирование естественных монополий //
Вопросы экономики, 1998, №4,12-146.
56 Дрозд Н. Полурыночный - полуадминистративный метод загрузки
отечественных НПЗ сырьем вряд ли сработает при сохранении высоких цен на
нефть // Панорама, 2001, №10, 9 наурыз
57 Приказ Агентства по регулированию естетсвенных монополий
Республики Казахстан № 233-ОД от 14 ноября 2001 г. «О взаимодействии
территориальных департаментов Агентства с местными представительными
органами»
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы - Алматы, 19 ақпан, 2005ж., 156.
2 Әзербаев Е.Р. Перспективы и пути газовой отрасли в Казахстане,
Уральск, ИПК "Дастан", 1998, 2406., 936.
3 Алигужинов С. К. Мы работаем на благо людей // Транскурьер, №1,
1995,26.
4 Баяхметов Т. Б. Омаров Б.А. и др. Стратегия развития железнодорожного
транспорта: методы и модели // Сб.докладов Второй международной научно-
практической конференции «Транзит Евразии: взгляд в XXI век», Алматы:
ҚазАТК, 2002, 271-2756.
5 Баяхметов Б.Б., Омарова Б.А. и др. Инвестиционные проекты
железнодорожной отрасли Республики Казахстан // Сб.докладов Второй
международной научно-практической конференции «Транзит Евразии: взгляд
в XXI век», Алматы: ҚазАТК, 2002, 278-284 б.
6 Сатыбалдин Ә. Ә. Казахстан: нарық в АПК, Алматы, 1994, 3056.
7 Исенгарин Н. К. Кому владеть и управлять транспортом Казахстана //
Казахстан: экономика и жизнь, №7, 1993, 5-9 6.
8 Исенгарин Н. К. Транспорт - магистраль экономической интеграции в
СНГ, Алматы, "Атамұра", 1998, 256 б., 2266.
9 Есентүгелов А, Е. Перспективы формирования логистических систем в
общественном пассажирском транспорте Казахстана // Саясат, №4 2004, 39 6.
10 Баймүқанов Б. А. Эффективонсть управления естественной монополией
(на примере железнодорожного транспорта Республики Казахстан),
диссертация на соискание ученой степени к.э.н. по специальности 08.00.05 -
Экономика и управление народным хозяйством (по отраслям и сферам
деятельности), Алматы, ИЭ МОН РК, 2001, 1376.
11 Бекмағамбетов М.М. Методологические основы разработки
транспортного законодательства Республики Казахстан в условиях
становления рыночных отношений // Становление и развитие рынка
автотраснпортных услуг. Сб. Научных трудов. Алматы, АО НИИТ, 1997, 111
б.
12 Авдашев С. Б., Розанова Н.М. Теория организации отраслевых рынков:
Учебник, Москва, ИПЧ "Издательство Магистр", 1998, 3206., 286
13 Белоусов Н.И., Васильев Е.М., Лившиц В.Н. Реформирование
естетсвенных монополий в России: теоретический аспект // ЭКО, №4, 1999,
85-100 6.
14 Могилевкин И. Мировой транспорт: время перемен // Мировая
экономика и международные экономические отношения, №8, 1999, 59 б.
15 Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов, Москва,
Наука, 1992,5116.
16 Протас В.Ф. Микроэкономика: структурно-логические схемы. Москва,
Банки и биржи, 1996, 1266.
17 Чемберлен Э. Теория монополистической конкуренции. Москва, 1996,
176.
18 Ойкен В. Основные принципы экономической политики. Москва, 1995,
2556.
19 Макконел К., Кэмпбел Р. Брю Стенли Л. Экономика, Т. 1, Москва, 1992,
2286.
20 Шерер Ф., Росс Д. Структура отраслевых рынков: Пер. с английского.
Москва, Инфра-М, 1997, 36 б., 698 б.
21 Домнина И. Проблемы взаимодействия естественных монополий с
регионами. // Экономист, 1999, № 11, 306.
22 Гуськова М. Ф., Стерликов П. Ф., Стерликов Ф. Ф. Экономика: 100
вопросов - 100 ответов. Москва, Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999, 109-
1106.
23 Фишер С, Дорнбуш P., Шмалензи Р. Экономика. Москва, 1993,1636.
24 Еременко В. И. Законодательство о пресечении недобросовестной
конкуренции за рубежом // Советское государство и право, №12, 1991, 1176.
25 Гражданское и торговое право капиталистических стран /Под. ред. В. П.
Мозолина и М. И. Кулагина. Москва, 1980, 966.
26 Жидков О. А. Антитрестовское законодательство США. Москва, 1963,
34-356.
27 Рыночная экономика: Словарь / Под общ. ред. Г. Я. Кипермана. - 2-е
изд., доп. Москва, Республика, 1995, 306.
28 Frost G. E. Antitrust and Patents. - The United States Experience. -
«Canadian Patent Reporten>, 1972, May, Part 2, p. 180
29 Grendell T. I. The Antitrust Legislation of the United States, the European
Economic Community. Germany and Japan. - «International and Comparative Law
Quarterly», 1980. v. 29, №1, p. 69
30 American Economic Review», June 1970, pp. 265-283
31 A. E. Kahn. The Economics of Regulation. New York: «Journal of Law and
Economics». October 1964, pp. 61-70
32 Whist R. Competition Law. Butterworths, London, 1985, p. 89
33 Андрощук Г. Каким должен быть закон Украины «О недобросовестной
конкуренции» // Евразийское сообщество, 1998, №2, 62 б.
34 Merkin R., Williams K. Competition Law: Antitrust Policy in the United
Kingdom and the EEC. Sweet and Maxwell, London, 1984, p. 318-319
35 Гальперин В.М. и др. Микроэкономика, Москва, 1997, 129 6.
36 Ускенбаев К. Демонополизация производства - основа экономического
роста // Финансы Казахстана, 1999, №4, 68-716.
37 Скрыпник В.И. Энергетика России: естественная монополия на свободе.
// Общество и экономика, 1995, №9, 946.
38 Студенцов В. Государство и естественные монополии. // Мировая
экономика и международные отношения, 1995, №9
39 Никитин С, Глазова Е., Степанова М. Государство и проблема
монополии. // Мировая экономика и международные отношения, 1994, №7
40 Улыбышева Е. Антимонопольное регулирование в EC. // Мировая
экономика и международные отношения, 1994, №2
41 Антимонопольная политика в Казахстане. / Под ред. Своика П.В. -
Алматы, "КЛИШЕ", 1994, 1286.
42 Радостовец К.В. Ценовое и антимонопольное регулирование. /
Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение. / Под ред.
Кенжегузина М.Б. Алматы, 1997, 1.4 тарау, 52-686.
43 Нұрманбетов Н. Естественные монополии: (Опыт и проблемы
регулирования и дерегулирования) // Мысль, 1999, №6, 406.
44 Лукашенко О. Государственный сектор в странах с развитой рыночной
экономикой (анализ опыта управления) // Вопросы экономики, № 10, 1993,
38-476.
45 Леонтьева Е. Государственный сектор в рыночной экономике //
Проблемы теории и практики управления, № 5, 1995, 246.
46 Нүрманбетов Н. Естественные монополийность казахстанских коров: (О
проекте Закона РК "О естественных монополиях", находящегося на
рассмотрении в Парламенте Республики Казахстан) // Столичное обозрение.
1997, 7 қараша, 4-56.
47 Барышев А.В. Монополизм и антимонопольная политика, Москва,
Наука, 1994,2376.
48 Михайлов А. ФПГ: принципы антимонопольного контроля //
Российский экономический журнал, 1997, №11-12, 256.
49 Yarrow G. Does Ownership Matter? // "Privatization and Competition. A
Market Prospectus". London, 1989, p. 55
50 Domberger S. Economic Regulation Through Franchise Contracts
//"Privatization and Regulation: The UK Experience". Oxford, 1986
51 Averch H., Johnson L. Behavior of the Firm Under Regulatory Constraint
("American Economic Review", December, 1962, vol. 52
52 Лейбенстайн. X. Аллокативная эффективность в сравнении с "X-
эффективностью", Теория фирмы, 1995, 477-5066.
53 Закон Республики Казахстан «О естественных монополиях» от 09 июля
1998 г
54 Қазақстан Республикасының 11.06.1991 жылы қабылданған "Бәсекені
дамыту және монополиялық қызметті шектеу туралы" Заңы
55 А.Н. Никифоров. Ценовое регулирование естественных монополий //
Вопросы экономики, 1998, №4,12-146.
56 Дрозд Н. Полурыночный - полуадминистративный метод загрузки
отечественных НПЗ сырьем вряд ли сработает при сохранении высоких цен на
нефть // Панорама, 2001, №10, 9 наурыз
57 Приказ Агентства по регулированию естетсвенных монополий
Республики Казахстан № 233-ОД от 14 ноября 2001 г. «О взаимодействии
территориальных департаментов Агентства с местными представительными
органами»
Нормативтік сілтемелер
Қазақстан Республикасының Конституциясы (1998 жылдың 7
қазанындағы Қазақстан Республикасы Заңымен енгізілген өзгертпелер мен
қосымшалармен бірге) - Алматы, TOO Баспа, 2001
2001 жылдың 2 мамырындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №
591 қаулысы
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
(Салық кодексі) - Алматы, ЮРИСТ, 2002
1998 жылдың 9 маусымындағы Әділетсіз бәсекелестік туралы
Қазақстан Республикасы Заңы
2005 жылдың 19 қаңтарындағы № 144-П Бәсекелестік және
монополистік әрекеті шектеу туралы Қазақстан Республикасы Заңы
1998 жылдың шілдесіндегі Табиғи монополиялар туралы Қазақстан
Республикасы Заңы
1998 жылдың 15 қарашасындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
№ 1713 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы табиғи
монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау Агенттігі туралы қарары
1992 жылдың 26 маусымындағы Тұтынушылар құқығын қорғау
туралы Қазақстан Республикасы Заңы
1999 жылдың 6 тамызынағы Қазақстан Республикасы табиғи монополияларды
реттеу және бәсекелестікті қорғау Агенггтігінің № 59-ОД бұйрығымен
бекітілген Табиғи монополия субъектілерінің тауарлары, жұмыстары,
қызметтеріне баға (тариф) бекіту және енгізу тәртібі туралы нұсқауы
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - Жалпы ұлттық өнім
ЕО - Еуропалық одақ
ЕКҚБ - Еуропалық көмір-құрыш бірлестігі
ЕЭҚ - Еуропалық экономикалық қауымдастық
ЖБИ - Жеке баға индексі
МҚК - Монополия және олардың қосылуы жөніндегі комиссиясы
ӘСК - Әділ сауда комиссиясы
ҚҚС - Қосымша құн салығы
ҒЗжТКЖ - Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстар
ҒТП - Ғылыми техникалық прогресс
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары
АКК - Автокөлік кәсіпорны
ЖҚҚ - Жалпы қосымша құн
ЖҚӨ - Жалпы қоғамдық өнім
ГБК - Газ бөлістіру компаниясы
ГКК - Газкөлік компаниясы
МТҮК - Мұнай тасымалдау ұлттық компаниясы
ЖАКК - Жолаушылар автокөлік кәсіпорны
ТШИ - Тікелей шетелдік инвестиция
ММӨӨБ - Магистралды мұнай өткізу өндірістік бірлестігі
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақстан Республикасының көлік
саласында табиғи монополия құрылымдарын мемлекеттік реттеу
Орындаған :
Мамандығы :
Жетекшісі :
Зерттеу объектісі: Ұлттық экономиканың аса маңызды секторларының бірі
ретіндегі Қазақстан Республикасының көлік саласы алынды
Зерттеу пәні: Көлік саласындағы табиғи монополиялық құрылымдарды
мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыратын ұйымдастыру-экономикалық
қатынастар жиынтығы ғылыми зерттеудің пәні болып табылады. Зерттеу нысанына
ұлттық экономиканың аса маңызды секторларьшың бірі ретіндегі Қазақстан
Республикасының көлік саласы алынды.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасы көлік саласындағы табиғи
монополия құрылымдарын мемлекеттік реттеу жүйесін ғылыми-тәжірибелік және
теориялық - әдіснамалық тұрғыда танып білу диссертациялық зерттеудің
негізгі мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Нарық жағдайындағы табиғи монополиялық құрылымдар қызметін реттеудің
теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Монополия мәні және оның құрылымдарын мемлекеттік реттеудің негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Табиғи монополия құрылымдарын реттеу әдістері мен формалары ... ..
1.3 Көліктегі табиғи монополиялардың құрылымдарын реттеу
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазіргі жағдайда Қазақстан көлік саласындағы табиғи - монополия
құрылымдарының мемлекеттік реттеу жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...
2.1 Қазақстан Республикасының көлік саласындағы ұйымдастыру-
құрылымдық реформалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы көлік саласының даму көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Көлік саласындағы табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің
негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақстан көлік саласындағы табиғи монополиялық құрылымдарды
мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Көлік кешенін мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіруді дамыту ... ... ... .
Көліктегі табиғи - монополиялық құрылымды реттеудің
экономикалық тетіктерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Бизнес
жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Қосымша
КІРІСПЕ
Көлік саласы - Қазақстан Республикасының жалпы транспорт жүйесінің
маңызды саласы бола отырып, олардың даму деңгейі мен техникалық жағдайы
жалпы мемлекеттің, сондай - ақ жеке аймақтардың да экономикалық және
әлеуметтік дамуына ерекше ықпал етеді.
Қазақстан Республикасында саяси - экономикалық және әлеуметтік
қатынастардың тұрақтану жағдайында көлік саласын дамыту қазіргі күні
экономикалық саясаттың маңызды басымдықтарының бірінен саналады. Көлік
саласын тиімді дамыту, Қазақстанның әлемдік экономикамен ықпалдасуы,
Отанымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақтануы, бүкіл экономика
жүйесінің ауқымды қызметімен тығыз байланысты. Нарықтық қатынастардың дамуы
және Қазақстан экономикасы жүйесіндегі құрылымдық өзгеріс соңғы он жылдықта
көлік саласының қызметіне, кәсіпорынының жұмыс ұстанымдарына және қоғамдық
өмірдегі көлік саласының мәніне түбегейлі өзгерістер әкелді.
Қазіргі уақытта өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, өңдеуші орындарының
тұрақты дамуы, транзиттік қатынастардың өрістеуі, коммуникациялар мен
ақпараттың ғаламдық жүйелері, халықаралық экономикалық және қаржылық
ұйымдар мен корпорациялардың іс-қимылдары, жүк және жолаушы тасымалдар
көлемінің өсуі, сондай-ақ барлық елді – мекендер, аудандар мен облыстар
арасында тұрақты көлік саласын дамытуды қамтамасыз етудің қажеттілігі
республикада автомобиль жолдары желісін дамытудың маңыздылығын айқындата
түседі.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің көп
салалы секторлары, соның ішінде орта және кіші бизнес, мұнай және газ
өнеркәсібі, құрылыс кешендері экономиканың тұрақтануына елеулі әсер етіп
отыр. Осы салалардың ішінде жалпы пайдаланудағы көлік саласының
маңыздылығы, олардың техникалық жай – күйі мен көрсететін қызметтерінің
сапасы халықаралық стандарттардың талаптарына жауап берген жағдайда ерекше
орын алады.
Шаруашылықтың жаңа тәсілдеріне көшу көлік саласын дамытудың жаңа үлгісін
қалыптастырумен бірге, көлік қызметіне үлкен өзгерістер енгізді.
Республикада көлік саласы кешенін реформалаудың өз уақытында дұрыс іске
асырылмауы, оны дамытудың жүйелі тұжырымдамасының болмауы көлікпен
тасымалдаудың барлық түрлерінің бірнеше рет құлдырап, құрал жабдықтардың
және қозғалтқыш құрылымдардың көнеруіне, көлік кәсіпорындарын жекешелендіру
үрдісінде келеңсіздіктерге, ірі тасымалдаушыларды дағдарысқа ұшыратты.
Табиғи монополия экономиканың тұтастығы мен тиімділігін қамтамасыз ететін
құрылымдық элемент болып табылады, сондықтан жұмыс сапасы мен оны басқаруды
жетілдіру - мемлекет және бизнесті шын мәнінде біріктіріп қана қоймай,
қоғамда табиғи монополияның және халықтың мүдделерін ескере отырып, табиғи
монополияны мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіруге біртұтас және
бірізділікпен қарастырған жөн. Мемлекет экономикалық жағынан олардың саяси
және әкімшілік ресурстарға, табиғи монополияның қаржы ағымын бақылайтын
кәсіпорын-тұтынушы монополиясына айналуына жол бермеу керек.
Белсенді реформа жүргізу кезінде көлік саласын дамыту мәселелерін жан-
жақты зерттей отыра, нарық тетіктерін қалыптастыруға бағытталған
тұжырымдама жасап, басқарудың жаңа технологиясын енгізу, әсіресе мемлекет
тарапынан қолдау көрсетіп, саланы құрылымдық жағынан жаңғырту мәселелеріне
терең ғылыми талдау жасау -экономикамыздың өзекті мәселелерінің бірі болып
табылады. Табиғи монополияны басқарудағы ұйымдастырушылық, құрылымдық,
заңнама негіздерінің жеткіліксіздігі тауар және қызмет көрсету нарығындағы
тепе-теңдікті сақтауда қиындықтар туғызуда. Осыған байланысты, атап
көрсетілген мәселелер мен оларды жоюдың амал-тәсілдеріне қатысты ғылыми
болжам анықталды: біріншіден, табиғи монополияны институционалдық басқару
және құрылымдық ұйымдастыру республикадағы әлеуметтік-экономикалық
шарттарға сәйкес келмейді; екіншіден, табиғи монополистердің экономиканың
дамуына ықпалы мардымсыз; үшіншіден, табиғи монополияны басқаруды
реформалау нәтижесінде реттеудің нарықтық тетіктеріне бағытталған бірыңғай
саясат қалыптасуы тиіс.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты - табиғи монополияның орасан зор
әлуетін, еліміздің экономикалык әлуетін арттыруға пайдалану, оның нақты
дамыту жолдарын қарастыру және елімізді дағдарыстан шығару олардың мүддесі
мен жалпы ұлттық экономика мүддесі арасында шешім табу жолдарын қарастыру.
1. Нарық жағдайындағы табиғи монополиялық құрылымдар қызметін реттеудің
теориялық негіздері
1. 1. Монополия мәні және оның құрылымдарын мемлекеттік реттеу негіздері
Табиғи монополиялар майда фирмаларға қарағанда ірі фирманың өндіріс
тиімділігі жоғары, орташа шығыны төмен өнімді кез келген көлемде өсіре
алатындай сипатқа ие. Экономикасы өнімді қажетті деңгейден жоғары шығару
масштабымен сүйемелдену ахуалында табиғи монополия пайда болады. Өнімді
жалғыз фирма ғана шығарған осындай жағдайда, көлемі қаншалықты болса да
шығын аз болады. Басқаша айтсақ, кез келген көлемде шығарушы өндіріс -
фирмаларының санын ұлғайту әр қайсысының шығару көлемін азайтуға және
орташа шығын қосындысының зораюына алып келеді. Елді мекендерді сумен
қамсыздандыру - табиғи монополияның көрнекті мысалы болып табылады. Қала
тұрғындарын сумен қамсыздандыру үшін фирма бүкіл ғимаратты қамтитын су
құбырлары жүйесін салуы керек. Егер осы қызметті атқаруда екі не одан да
көп фирмалар бәсекеге түссе, олардың әрқайсысы өз су құбырын салуға үнемі
шығынданатын еді. Егер бүкіл нарықта бір ғана фирма қызмет көрсетсе, онда
сумен қамтамасыз етуге кеткен шығынның орташа қосындысы аз болады. Егер
фирма табиғи монополист болса, онда нарыққа жаңадан қосылғандар оның
бәсекелестігін бұзуы азаяды. Басты өндіріс ресурстарына иелік етуші және
үкімет шешімдеріне толық тәуелді монополиялар өздерін сенімді сезіне
алмайды. Табысы мол монополистер нарыққа жаңа қалаушыларды тартады, ал одан
кейін нарықтағы бәсекелестік нығаяды. Керісінше, табиғи монополияның
нарыққа енуі болашақсыз, өйткені бәсекелестер монополистер секілді аз
шығынға қол жеткізе алмайтынын мойындады, себебі жаңа фирманың кіруі, әр
субъектінің нарықтағы үлесін кемітеді. Кейбір жағдайда, табиғи монополияның
пайда болу факторларының бірі нарық өлшемі болып қалады. Мысалы, тұрғындар
саны аз болса, көпір табиғи монополия болып қалады, өйткені ол төмен
шығынмен өзеннен өтуді толығымен қанағаттандырады. Дегенмен, тұрғындар саны
көбейген сайын, көпірден өту жүктемесі өсе түсуі себепті бір не болмаса
бірнеше көпір салу қажет болады, табиғи монополия нарығының кеңеюінен
бәсекелестік деңгейі өсуі мүмкін. Сонымен, жетілмеген бәсекелестіктен келіп
шыққан табиғи монополия, ерекше экономикалық тиімді, сирек және еркін өнім
ресурстарын пайдаланатын өзгеше құқыққа ие болып шыға келеді. Табиғи
монополияның болуына бір жақтан, экономикалық тиімділігінен болса, тағы бір
жақтан, әлеуметтік қажеттіліктер шарт түзеді. Осыдан барып, табиғи
монополия экономикалық және экономикалық емес реттеу факторларының
қиылыстар әсеріне ұшырайды. Табиғи монополияның экономикалык тиімділігі
үшін кірісті максималды арттырып, шығын шегінде салыстырмалы түрде бағаның
өсуінің алдын-алу шарт.
Демек, табиғи монополияны тиімді дамыту сыртқы және ішкі факторлардың
оңтайлы астарласуына байланысты. Бұл үрдісте табиғи - монополияның
нарықтағы тиімді мөлшерін және оның әлеуметтік мәнін айқындауға мүмкіндік
беретін мемлекеттік реттеу тетіктері басты орын алады.
Табиғи монополияның тиімділігі, экономиканы қоса алғанда, ықпал етудің
барлық тұтқалары, салааралық, басқару жүйесінің институттық блоктары
тоғысқанда ғана дамиды (Сурет 1).
Сурет 1. Табиғи монополиялар жүйелерін реттеу механизмдері
Табиғи монополияның тиімділігі салалық саясаттың тік және көлбеу
деңгейлерінің оңтайлы ықпалдастығы арқылы жүзеге асады. Дәл осы үлгі
бойынша реттеу тетіктері дамып, қызмет атқарады. Құқықтық нормалармен
айқындалған, экономикалық саясат белгілеген өлшемдер, іргелі жағдайлар,
қоғамның дәстүрлі даму негізінде қалыптасқан табиғи монополия жүйесінің
қызмет стратегиясы мен тактикасын белгілейді. Жүйенің болуының келесі
сатысы, маңызды экономикалык көрсеткіштерге ықпалы мығым болса, көлбеу
байланыстар бастамасы қаланса, белгілі талаптар негізінде қалыптасады.
Блоктың келесі жүйесі жоғарыда берілген өлшемдердің барлығына белсенді
араласады және қатысады, жүйенің тиімділігі күшті және әлсіз тұстарын
айқынырақ көрсете түседі. Монополиялау және бәсекелестікті реттеу үрдісінің
негізгі тұтқаларының бірі монополияға қарсы реттеу болып табылады.
Бәсекелестіктің еркін дамуы монополияның пайда болуына алып келеді, бұл өз
кезегінде прогрессивті жаңа өндірістің туындауына қуатты ынталандыру болады
және қандай-да бір шектеулер не болмаса "жазалауды" қолдануды талап
етпейді. Тек бәсекелестік үрдісіне және тұтынушылар мүддесіне қайшы
жағдайларда ғана монополияға қарсы реттеу күшіне енеді. Үкімет тарапынан
жүргізіліп жатқан экономикалық саясатта, бір жақтан, үш өлшемнің жәрдемі
мен орталықтандыруды (өндірісті де, капиталды да) мемлекет ішінара
қаржыландыру ретінде қуаттайды (жаңа салалар жасалатын база ретінде);
орталықтануға мәжбүрлеу (тек біріккен компанияларға ғана мемлекет қаржы
бөлінген жағдайда); ірі мемлекеттік компанияларды түзу (жаңа не мешеу
салада, бірақ маңызды) және басқалар. Тағы бір жақтан орта және шағын
бизнесті қолдау бойынша кешенді шаралар жүргізеді (монополиялық қатпарлар
монополияланбаған дәстүрлі базистің болуына экономикалық саясатты керек
етеді), бұл үшін шағын бизнесті қуаттайтын арнайы заң шығаруды қолданумен
бірге (бұл мемлекеттік экономикалық саясаттың жеке бөлімі), монополияға
қарсы реттеуді пайдаланады. Сөйтіп Қазақстанда экономиканың көлік секторы
кең капиталды болып табылады, инвестициялық еселеулерді талап етеді,
сонымен қатар ұлттык экономиканың негізгі сараланымдарының бірі болып
табылады және әлеуметтік аспектіде айрықша рөл атқарады. Сондықтан да
салаға жоғарғы деңгейде шоғырлану тән. Сонымен қатар 90-шы жылдардың
басынан бастап шағын және орта бизнесті, оның ішінде экономиканың автокөлік
секторы да бар, белсенді дамыту үшін жеткілікті түрде тиімді шаралар
қабылданды, мысалы, шағын және орта бизнесті дамытудың Мемлекеттік
Бағдарламасы қабылданды, сол сияқты несие саясатының кейбір шаралары
қолданылады және т. б.
Монополияға қарсы заң шығару мемлекет аппаратының қолында бәсекелестер
арасындағы тепе-теңдікті басқаруды қолдау, нарықта "ойын ережесін" ресми
орнату, сондай-ақ протекционизмнің қосымша құралына айналды. Ол жалпы
шаралар жүйесімен тығыз байланыста болып, сол арқылы мемлекет нарыктық
қатынасқа және іскерлерді біріктірген фирмаларға ықпал етуге ұмтылады,
монополиялық іс-әрекеттің дөрекі және көз көрінеу тәсілдерін шектейді,
бәсекелестік күресіне белгілі дәрежеде ықпал етеді, бірақ ірі
корпорациялардың маңызды мүдделеріне ешқашан тиіспейді. Монополияға қарсы
әрекеттің нақты бағдарламасы билік жүргізіп отырған үкімет тарапынан
жасалады және жүзеге асырылады. Демек, бұл бағдарлама үкіметтің жалпы
экономикалық бағдарламасының құрамына кіріп, бұл жекелеген іскерлер тобының
мүддесін, кейбір әлеуметтік топтардың немесе жалпы ұлттық мүддемен ішкі
және сыртқы экономикалық, әлеуметтік, саяси ауқымның мүддесін білдіруі
мүмкін. Бұл, монополияға қарсы заң шығарушылықты тиімді қолданудың және
монополияға қарсы саясатгың әсері отанымыздың саяси басқарушыларының
ауысуына байланысты өзгеріп отыратынын білдіреді [1].
Әр түрлі мемлекеттердің монополияға қарсы заң шығаруының маңызды
айырмашылығына қарамастан, көп жағдайда олар ұқсас. Бәсекелестікті қорғау
және кеңейту; нарықта үстем болып отырған фирмаларды бақылаумен шұғылдану;
шоғырландыру үрдісін бақылау; бағаларды бақылау; тұтынушылардың мүддесін
қорғау; майда және орта бизнестің мүддесін қорғау және операцияларына
көмектесу секілді жалпы мақсаттарын анықтауға болады. Мұндай мақсаттарға
қол жеткізу біздің пікірімізше, отанымызда экономикалық тепе-теңдік
орнатуға, яғни өндіріс ресурстарын тұрақты қолдануға, капиталдың салааралық
құйылуындағы тосқауылдарды алып тастауға, табысты тең бөлістіруге,
нарықтағы келеңсіздіктерді тыюға т.б. алып келуі керек [2]. Шикізат өндіру
саласына капитал ауыстыру, нәтижесінде кірістің аймақтар бойынша бірдей
бөлінбеуі дәл осы Қазақстан экономикасына тән екендігін есепке алу керек.
Мемлекеттің өзі де мұндай келеңсіздіктердің құрамында болғаны аз
еместігі, оның монополияға қарсы реттеу сферасына белсенді араласуының бір
себебі болуда. Көбінесе бұл мемлекеттік сатып алу ауқымына тиесілі. Кәдімгі
коммерциялық бәсекелестік шектелген, мемлекеттік қазынаға жұмыс істей
отырып, фирмалар бағаны көтеруге не болмаса сатудың жеңілдік жағдайларын
талап ету мүмкіндігіне ие. Мемлекет аппаратына ықпал етудің әр түрлі торабы
өз кезегінде, шағын шеңбердегі сатушыларды тауар мен қызмет көрсетудің
бүкіл бір мемлекеттік саласында үстем жағдаймен қамтамасыз етіледі. Бұндай
келеңсіздіктерді жою үшін әр түрлі әдістер, негізінен бұлар - сәйкес
келісімдерге тыйым салу, заңға сидыру мақсатында келісімге өзгертулер
ендіру, бұзушылардың іс-қимылына үнемі не болмаса кей-кейде бақылау орнату,
сонымен қатар осы әдістердің түрліше қосындылары қолданылады. Азаматтық
және қылмыстык заңдар да қолданылады. Монополияға қарсы заңның әр түрлі
бөлімдерін түсіндірмелеу және қолдану кеңістігі, уақытқа, нақты жағдайға,
больш жатқан экономикалык үрдістердің ерекшелігіне байланысты. Қазіргі
жағдайдағы монополияға қарсы реттеудің бар шарттарынан, оның келіп шығу
тегіне қарай ой жүргізсек, осы уақытқа дейін қолданып келе жатқан белгілі
бір элементтерді табу қиын емес. Монополияға қарсы заң шығару
бәсекелестікті реттеудің даму тарихында бір ғана бұл емес екендігін айта
кету керек. Бәсекелестік қатынастарды ретгеу ең алғаш, XIX ғ. ортасында
бәсекелестіктегі әділетсіздікті тыю, бәсекелестікті жүргізудің әдістері мен
құралдарын құқықтық реттеу, тауар - ақша қатынасын ұйымсыздықтан сақтау
үшін пайда болған. Бәсекелестіктегі әділетсіздіктен қорғау нарықтағы нақты
бәсекелестің, әділетсіз іскерлердің қимылына қарсы, монополияға қарсы заң
бәсекелестіктегі шектеулерге бағытталып, бұл жеңіл өндіріс немесе сауда
саласындағы барлық іскерлерге тиесілі болады [4]. Монополияға қарсы заң
шығару тегіне қайрылатын болсақ, мұндай заңның екі түрінің тарихи
қалыптасқанын белгілеуге болады. Олардың біріншісі, монополияға бейресми
тиым салынған, ал екіншісі, монополиялық бірлестіктерді бақылау
ұстанымдарына құрылған және олардың бұзушылығын шектеген [5]. Сөз АҚШ тағы
треске қарсы заң және еуропадағы монополиялық бірлестіктер нарықтағы
өздерінің билеуші жағдайын бұзушылыққа қолданбауын бақылау мақсатында
жасалған монополияға қарсы заң жүйесі туралы болып отыр. Монополияға қарсы
заң шығарушы мемлекеттердің еуропалық жүйесінде монополияны жасақтау немесе
бәсекелестікке тиым салу бойынша белгілі келісімдерді тіркеу қарастырылған.
Бұл келісімдер көпшілік мүддесіне қайшы келген жағдайда олар жарамсыз
(осындай келісімдерді тіркейтін мемлекеттік органдар, жоғары мемлекеттік
органдар немесе сот тарапынан) деп танылады. Бұнда Қазақстанның
антимонополиялық заңнамалары еуропалық үлгілерге ұқсайды, өйткені тарихи
жағынан Қазақстанда монополиялық құрылымдарды мемлекеттің өзі құрады
(мәселен, көлік саласындағы). Жүйелер арасындағы айырмашылықтар ұстанымдық
сипатта емес екенін айта кету керек. Олар монополиялық келісімдерді
бақылаудың құқықтық және техникалық сферасында көбірек байқалады сонымен
бірге монополияға қарсы заңдар қағидаларын әкімшілік пен сот органдары
қолдану үрдісінде айырмашылықтары жойылады. Мәселен, монополияға қарсы
америкалық заң шығару жүйесі аргентина және басқа да мемлекетгер тарапынан
қабылданған. Ал еуропалық жүйе Батыс Еуропада сонымен қатар Австралия, Жаңа
Зеландия, ОАР мемлекеттерінде қызмет етеді. Жапония мен ГФР де осы екі заң
жүйесінің аралығындағы қағидалар қолданыста. Бұл таңқаларлық жағдайды
мынадай айғақтармен түсіндіруге болады: бұл мемлекеттердің монополияға
қарсы шығарылған заңдары монополияға тиым салатын жалпы нормалармен қатар
бұл қағидалардың кейбірлерін жоққа шығару қарастырылған.
Треске қарсы заң ең алғаш 1883 жылы Алабама штатында қабылданған. Бұдан
соң треске қарсы жалпы сипаттағы заң Канзас штатында қабылданады. 1889-1890
жж. мұндай заңдар Мэн, Солтүстік Каролина, Тенесси, Мичиган, Оңтүстік
Дакота, Кентукки, Миссисипида қабылданған болатын [6]. Көптеген штаттарда
треске қарсы заңдарды кабылдау осыған сәйкес заңды федералды деңгейде
қабылдауға алып келді. 1890 - жыпы Шерман Заңы деп аталатын заң қабылданып,
бұл АҚШ тағы треске қарсы заң шығарудың бастамасы болды. Осы заңның басты
ерекшелігі монополияға бейресми тыйым салу болып табылады, бұл басқа
мемлекеттердің шығарған заңдарына қарағанда біршама қаталдығымен
айырмаланды. Оның ерекшелігі, соның өзінде айтылғандай, алғашқыда заң және
оның қызметі сауда мен коммерциялық іс-әрекетке қатысты болды. Бұның
себебін әуел баста монополиялық бірлестіктер өнімді алмастыру және бөлу
(сату) сферасында бірігіп пайда бөлуімен түсіндіруге болады, одан кейін
ғана олар жеңіл өндірісте, қаржы сферасы т.б. пайда бола бастады. Бұлардан
басқа, бірінші дүние соғысына дейін монополияға қарсы заңдар аз қабылданды,
өйткені еркін іскерлік қағидаларына қайшы келетін еді. Экономиканы
мемлекеттік реттеуге көшумен байланысты треске қарсы заңдар, жалпы шаралар
жүйесінің бөлігі ретінде жанама реттеуге белсенді қолданыла бастады. Бұл
монополияға қарсы заң шығаруды жаңа экономикалық үрдістерге сәйкестендіру
талабын қоюда. 1914 жылы қабылданған Клейтон Заңы және федералды сауда
комиссиясы туралы заңдар Шерман заңын айқындай түсті және бағаны
дискриминациялау, мәжбүрлі ассортиментгі товарларды сату, акциялар сатып
алу арқылы фирмалардың қүйылысуы, бәсекелестік күресін төмендетуге алып
келетін, диктатурамен сабақтасқан және басқа себептермен құқық тура
келмегендіктен тыйым салынды [7]. Сөйтіп, бұл үш акт нормалары бұдан
кейінгі өзгертулер мен толықтырулар арқылы АҚШ тың треске қарсы заңының
негізін қалады. Монополияға қарсы реттеудің ары қарай дамуы осы іс-
шаралармен үнемі жаңа іс-әрекет сфераларын банк істері, байланыс, көлік
тағы басқалар қамту және бұл іс-әрекетті заңдарға кіргізу жолымен жүрді.
Бұлардан басқа, АҚШ та кейбір іс-әрекет сфераларын бақылайтын арнайы
агенттіктер құрыла бастады. Қазіргі кезде көптеген дамыған капиталистік
мемлекеттердің монополияға қарсы заңдары өндіріс, бөлістіру, сату
сферасында, ал қызмет көрсету сферасында аз дәрежеде қолданылады. Дегенмен
кейінгІ кездерде көптеген мемлекеттердің заң шығаруда экономиканың байланыс
және көлік секторына үкіметтің араласуының кеми түскен тенденциясы
байқалады. Әсіресе, егер соғыстан кейін (40-50 лок.) монополияға қарсы
зандар, негізінен нарықтық қатынастарды реттеуге бағытталып және олардың
қызмет ету шарттарын қолдаған болса, ал қазіргі кезде дамыған
мемлекеттердің заң шығарулары бәсекелестікті қуаттауға, тұтынушыларды
қорғау және бірігулерді бақылау мен жеңіл өндіріс құрылымдарын есепке ала
отырып шоғырландыру, олардың даму қарқыны мен пропорциясын тағы басқа
қолдау мақсатын көздейді. Сөйтіп, монополияға қарсы заң шығару белгілі бір
мөлшерде экономикалық өмірдің барлық жақтарын дерліктей белгілеп тұрады.
Мысалы, канадалық заң шығарулар бәсекелестікке шек қоюға алып келетін
белгілі бір іс-әрекет сферасында монополияның қалыптасуына және
бірігулеріне тыйым салса, 1947 ж. Жапонияда қабылданған Жеке
монополиялармен еркін сауданы қамтамасыз етуге тыйым салу туралы Заңы
кәсіпорындардың бәсекелестік мүмкіндіктерін жоққа шығаруға әкеліп
соқтыратын басқа кәсіпорындардың кез келген іс- әрекетіне тосқауыл болатын
келісімдер мен іс-әрекетіне тыйым салады [14]. Егер монополияға қарсы
заңдардың қолдану сфераларын территориалдық кесіндіде қарастыратын болсақ,
онда көпшілік ахуалда заң шығарушылық тек қана территориалдық сипатта
екенін айтуға болады, басқаша айтқанда фирмалардың операцияларын ұлттық
аймақ шегінде ғана реттей алады. Тек АҚШ, Канада және ЕЭҚ заң шығарулары
жекелеген бөлімдерде ғана экстерриториалды екендігі байқалады. Дегенмен,
кез келген заң шығарулар секілді, монополияға қарсы заңның да өзіндік
жетімсіздіктері бар. Мәселен, монополияға қарсы зандарды басқа арнайы заң
шығарушылар реттейтін сфералар мен салаларда қолдануға болмайды не болмаса
қолданулар шектеулі. Көптеген елдерде бұлар ауылшаруашылығы, орман
шаруашылығы, балықшылық, пошта, радиобайланыстар, қоғамдық көлік, электрмен
қамсыздандыру, газбен қамсыздандыру, сақтандыру, биржа және кейбір басқа
құрылымдар.
Қазақстанда электроэнергетика, байланыс, көлік, пошта, порттық қызметтер
антимонополиялық реттеу салалары болып табылады. Бірқатар мемлекеттерде
монополияға қарсы заң шығару мемлекеттік монополия иелік ететін жекелеген
кәсіпорындар мен саудаға қолданылмайды. Монополияға қарсы заң шығару әдетте
фирмаішілік операцияларға, кәсіподақ ұйымдарының келісімдеріне, іскерлер
тарапынан еңбекақыға байланысты және еңбек шарттарына қатысты
қолданылмайды, сонымен қатар интеллектуалды меншік сферасындағы
операцияларға қолдану да шектеулі. Бұлардан басқа, барлық дамыған
мемлекеттердің монополияға қарсы зандары экспорт ауқымындағы келісімдер мен
бірлескен іс-әрекеттерді, өндірістің тиімділігін арттыру және ҒТП ны
дамытуды, сондай-ақ ұлттық экономиканы дамытудағы аса маңызды секторларды
қамтымайды. Мәселен, Ұлыбритания мен АҚШ заң шығарулары бағаның өсуі мен
төмендеуіне қатысты шектеулерді, келісімдерді реттемейді; ЕЭҚ заңшығарулары
тұтынушылардьщ пайдасына қызмет ететін болса келісімдер мен біріккен іс-
әрекеттерге тыйым салмайды; жапондық заңдар тыйым салынғандардың ішінен
"табиғи монополия" деген секілді кейбірлеріне - қоғамдық құрылыстарға,
тоғандар, теміржол т.б. жол береді. Сөйтіп, монополияға қарсы заңдардьщ
толығымен не болмаса кейде оның бөліктері іскерлердің жартысынан көбіне
қолданылмаған ахуалдар аз емес.
Қазіргі күні монополизмді және оның қайшылықтарын бағалау басымдырақ
экономиканың тиімділігінен келіп шығатын бәсекелестік. Басқаша айтсақ,
монополизмнің келеңсіз салдары бәсекелестікті реттеуге байланысты кейбір
нарықтарды монополиялаудың экономикалық тиімділігін жабуы мүмкін. Бұған,
патенттік заң шығарудың еуропалық жүйесін ұстанатын Ұлыбритания ұрымтал
мысал бола алады. Тұтасымен алғанда бұл америкалық треске қарсы заң
шығаруларға қарағанда босаңдау, өйткені олар британияның дәстүрлі еркін
сауда (келісім) саясаты ізімен жүреді және іскерлердің шаруашылық іс-
әрекетіне мемлекеттің тікелей араласуын кеміте түсті [15]. Монополиялық
тәжірибені халықаралық масштабта реттеу аймақтық Еуропалық одақ деңгейінде
көбірек көрініс тапты. Монополияларға қарсы нормалардың негізін салу ЕКҚБ
(Еуропалық көмір мен құрыш бірлестігі) және ЕЭҚ мекемесі туралы
келісімдерде орын тепті. Бұл қағидалардан басқа өндірістік сипаттағы
маңызды да көлемді көздер баршылық, атап көрсетсек: Кеңестер қолданатын,
комиссиялар мен ЕО Соттары пайдаланатын әкімшілік және соттық актілерді
айтуға болады. Теориялық жоспарда бәсекелестікті реттеу проблемасын зерттеу
осы сөздің кең мағынасында біз бұны бәсекелестік құқығының бірыңғай
ұғымдарының ішінде қарастырамыз, бірақ олар екі тармаққа бөлінеді:
бәсекелестіктегі арсыздықтардан қорғау құқығы және монополияға қарсы құқық.
Жеңіл өндірісі дамыған мемлекеттердің заң шығару тәжрибесі бәсекелестіктегі
әділетсіздіктерге тыйым салуды құқықтық реттеу туралы әр түрлі көздер және
монополиялық іс-әрекетті куәландырады: монополияға қарсы жеке қабылданған
заңдар және бәсекелестіктегі арсыздықты тыию туралы зандар (Австрия,
Испания, Канада, ГФР, Швейцария, Жапония); бәсекелестіктегі әділетсіздікті
тыю аумағындағы монополияға қарсы заңдар және азаматтық құқықтың жалпы
нормалары (АҚШ, Үлыбритания).
Бәсекедегі әділетсіздікті және монополистік іс-әрекетті тоқтату
нормаларын қамтитын кешенді заң шығару актілері, социализмнен кейінгі
өтпелі экономикадағы (Болгария, Венгрия, Молдавия, Қазақстан, Ресей,
Өзбекстан, Украина) кішігірім елдерге ғана тән [16]. Бірқатар шетелдердің
антимонополиялық заң шығаруларын талдау мынадай құқықтарға қарсы істерді
бөліп қарастыруға мүмкіндік береді: бәсекені көлбеу шектеу, бәсекені тік
шектеу, саудада үстемдік ахуалын теріс пайдалану, басқа да бәсекені
шектеулер. Бәсекені көлбеу шектеулер өндірістің бір ғана деңгейінде жұмыс
істейтін не болмаса тауарлар (қызмет көрсетуді) бөлістіруде тараптар
арасындағы келісімдер ретінде анықталады. Олар екеуара қарапайым
келісімдерден көп тараптар қатысқан келісімдерге дейін түрленуі мүмкін.
Көлбеу шектеулерге жататындарына сауданың бір ғана шартын орнықтыратын,
атап айтсақ бағаны шектейтін, сауда нарығын бөлетін, сонымен бірге оған
қатысушылар тарапынан келісімді бүзғандарға тәртіп санкцияларын қоса
алғанда, картелді келісімдерді жатқызуға болады. Бәсекені көлбеу
шектеулерге монополияға қарсы заңдарды жіті бұзушыларды да жатқызады. Тік
шектеулерде, көбінесе, бір тараптан шектеулер қоятын шарттар қабылданады,
өйткені саудада билік жүргізіп отырған кәсіпкер әлсіз бәсекелесіне өз
шарттарын атау мүмкіндігіне ие. Бәсекені тік шектеулер санатына негізінен
ерекше сауда операциялары (белгілі бір алушыға ғана сату немесе белгілі бір
ұсынушыдан ғана тауар алу туралы сөз болып отыр) туралы келісімдер жатады,
байланыстырушы келісімдер (мәжбүрлеу ассортиментін сату, басқаша айтқанда
сатушы негізгі тауарын сатуды екінші қатардағы тауарлар алумен
сәйкестендіргенде, негізгімен байланысты), екінші қайтара сату бағаларын
орнату немесе қолдау, келісімдердегі құқықты өндіріс меншігіне (беру
келісімдері және лицензиялық келісімдер) беру туралы шектеулі шарттар.
Осылармен бірге бәсекені көлбеу шектеулерден тік шектеулерді оп-оңай
ажыратып алуға болады, мысалы, жеңіл өнеркәсіп меншігіне қатысты құқықтарды
қиылысқан лицензиялауда немесе бәсекелес кәсіпкерлер бірін-бірі өз
тауарларының ғана дистрибьютерлері ретінде тағайындайды. Қандай да бір
кәсіпорынның саудадағы озық ахуалын квалификациялауда бірқатар факторлар
ескеріледі, атап айтсақ: кәсіпорынның саудадағы үлесі, оның қаржылық қуаты,
тұтыну өнімдерінің саудаға түсуі мен сатылуы, басқа кәсіпорындармен
қатынасы, құқықтык және басқалай да кәсіпорындардың саудаға түсуіне
қойылған тосқауылдар, сондай-ақ бәсекелестің басқа да кәсіпорындарға
қайрылу мүмкіндігі. Жоғарыда көрсетілген бөлулердің ішінде Ұлыбритания мен
ГФР-дің заң шығарулары ашық, айқын. Ұлыбританияда жеңіл өндіріс меншігі
аумағында құқық қарсы әрекеттердің кейбір түрлеріне бәсеке шектелуімен
бірге көлбеу және тік болып бөлінеді. Реттеу субъектілері болып мемлекеттік
басқару ретінде федералды және жергілікті органдар қызмет істейді. Бұлармен
бірге билікті заң шығарушылар, орындаушылар және соттаушылар ұстанымдары
негізінде бөліп қолданады [34]. Сонымен, біздің пікірімізше, монополияға
қарсы саясат - бұл бір жолғы шара емес, керісінше үнемі іске қосылып
отыратын шаралар жүйесІ (экономикалық ахуалдарға қарай бейімделіп алмасып
тұрса да), экономикалық және заңгерлік тәжрибесінде қолданатын істер мен
санкциялар. Монополияны реттеуде қолданатын шараларды, әр түрлі өлшемдерде
жіктеуге болады. Бұл күнделікті тәжірибеде аяқастынан қолданатын шаралар,
тиым салатын шаралар, шек қоятьш, ынталандыратын т.б. болуы мүмкін.
Белгіленген бір салаға реттеулер ендіруді қарастыратын кез келген заңда,
мынадай сүрақтар көрсетіледі: реттеу мақсаты; реттеулер қамтитын экономика
секторларының шекаралары; реттеуді жүзеге асыратын үкімет ұйымдарының
статусы мен құзыреті. Соңғылардың компитенциясына мемлекеттік ықпал етудің
нақты әдістері мен аспаптарын таңдап іріктеп алу кіреді. АҚШ - тағы штаттар
аралық сауда жөніндегі темір жолды, автомобиль жолын және басқа да көлік
түрлерін бақылайтын Комиссиясының жұмыс қағидалары мысалдарын қарастырып
көрелік (бұл бізге мұнайгаз кешеніндегі негізгі тұжырымдық әдістерді
экстрополяциялауға мүмкіндік береді). Реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік
институттар статустары негізгі роль ойнайды, атап айтсақ, штаттар аралық
сауда бойынша Комиссиясы яғни тәуелсіз агенттік. Олар атқарушы биліктің
органы ретінде өз іс-әрекетінде қолданылып жүрген заңшығаруларды басшылыққа
алады, және ешқандай жоғары биліктерге бағынбайды. Олардың іс-әрекетін тек
елдің президенті ғана жөнге салады. Осы статус күшімен штаттар аралық сауда
бойынша Комиссия өзінің құзыретін билік басында отырған екі саяси партияның
ешқайсысына бағынбастан жүзеге асыру мүмкіндігіне ие, ол жоғарыдан қысым
көрсету қауіпінен сақтандырылған. Комиссияның іс-әрекетін өзгерту тек қана
конгресс шешімімен жүзеге асады. Комиссияның алдына қойылған мақсаттарына
оның ішкі ұйымдасуы толық жауап береді. Комиссияның іс-әрекеті жер
үстіндегі көлік түрлерінің арасындағы тең салмақты реттеуде бәсекені
алмастырады, баға нормативтерін орнықтыруда салааралық және көліктер
арасындағы бәсекені болдырмауды көздейді. Сонымен монополияға қарсы және
бұлардан басқа да экономика саласындағы оларда жүріп жатқан шаруашылық
үрдістерді реттеуге болатын мәселелерді шешуде мемлекеттік ықпал етудің
белгілі бір аспаптар жүйесін қолдануды қарастырады. Бұл жүйені сапалық
жақтан құрайтын негізгілері ретінде, біздің ойымызша, мынадай базалық
блоктарды бөлуге болады:
мемлекеттік құқықтық тетіктер;
реттелуші салаларға жеке капиталды жеткізу шарттарын белгілеу;
- баға жасау тетіктері.
Өнеркәсіптері бұрынғы КСРО-ның командалық-әкімшілік жүйесінен мұра болып
қалған біздің елімізде қызметтің әр түрімен айналысатын мекеме
монополистердің тұтастай кешені бар, олардың қызметтерін реттеу мәселесі
және нарыққа енген мекеме-монополистердің рөлін арттыруға жол бермеу ерекше
маңызды болып табылады. Сөйтіп, шетелдік тәжірибені Қазақстанда қолданудың
айтарлықтай маңызы бар. Еуропа мемлекеттері мен Қазақстандағы биліктік
бақылау органдарының антимонополиялық саясатты жүзеге асыру бойынша
жүргізілетін жұмыстар жүйесі бір-біріне ұқсас. Алайда монополиялық жоғарғы
баға анықтамасына және мекеме-монополистердің өнімдеріне бағалық
реттеулерді белгілеуге деген көзқарастың айтарлықтай айырмашылығы бар.
Осыған байланысты бақылаушы органдардың қоғамға пайда келтіру тұрғысынан
олардың нәтижелі жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған шараларын
әзірлеуі антимонополиялық басқарудың маңызды мәселелерінің бірі болып
табылады. Ол мемлекеттік тарапынан арнаулы басқару шараларын енгізу
есебінен жүзеге асырыла алады. Бұл шараларды, біздің ойымызша, сүлбамен екі
топқа бөлуге болады.
Бірінші топ - монополиялық құрылымды қолдау үшін: бағаны (қызмет тарифін)
қоғамға пайдалы деңгейде белгілеу; жаңа технологияға мақсатты түрде қаржы
бөлу және т. б. экономикалық барьерлер құру арқылы табиғи монополияның
қызметіне мемлекеттің тікелей араласу шаралары.
Екінші топ - табиғи монополиямен үйлесетін және оны қоғамға пайдалы
деңгейде тиімді тәртіппен жұмыс істеуге мәжбүр ететін бәсекелес ортаны құру
және қолдау үшін мемлекеттің жанамалай (заңнама және басқа да
институционалдық актілер тобы арқылы) араласу шаралары. Қазақстандағы
қоғамдық әл-ауқаттың ең көп шығындары табиғи монополиялық секторлар
субьектісінің ішкі нарықтағы басымдылық күшінде мекеменің- табиғи
монополистердің тауарлары мен қызметтерін қолдану кезінде пайда болатынын
атап өткен жөн.
Осыған орай, біздің зерттеуіміздің барысында осы мекемелердің тауарлары
мен кызметтеріне әділ тариф белгілеу мәселесін қарастыру кезінде қоғамдық
институттардың тиімді басқаруға және қатысу формаларына байланысты
туындаған мәселелерді қарастыру қажеттілігі туындады.
2. . Табиғи монополиялық құрылымдарды реттеудің әдістері мен формалары
Қазақстан экономикасындағы монополияның ерекше жағдайына байланысты оның
жалғыз күші, оған қарсы тұруға қабілетті тек қана мемлекет [36]. Сондықтан
мемлекет саясаты, оларға шек қоятын және нарықтық ортадағы әрекет,
жорықтарының ережелерін белгілейтін реттеудегі мемлекеттің ролін күшейтуге
бағытталып, жекелеп алғанда тариф саясаты төңірегінде, бақыланбайтын жеке
монополияны, мемлекеттік монополияны шектеу, рентті табыстардың бағытын
мемлекет пайдасына қарай бұру болуы тиіс. Мемлекет алдында күрделі мәселе
тұр - ол табиғи монополияның зор әлуетін еліміздің экономикалық әлуетін
арттыруға пайдалану, оны нақты дамуларға итермелеу және елімізді
дағдарыстан шығару, олардың мүддесімен жалпы ұлттық экономика мүддесі
арасында шешім табу. Монополия іс-әрекетін басқарудың мынадай тұтқалары
бар: мемлекеттік меншік, компаниялардың іс-әрекетін мемлекеттік реттеу.
Бақылаудың мұндай құралдарын қолдану іс-қимыл ережесін және монополиялық
субъектілердің іс-әрекетінің шегін анықтаумен қатар бағаны реттейді,
олардың қызмет сапасының минималды стандартын белгілейді. Экономист
ғалымдардың зерттеулерінде табиғи монополия оларды реттеу не болмаса іс -
әрекетін шектеу түрғысынан ғана қарастырылады. Әйтсе де табиғи монополия іс
- әрекеті сферасын реттеу мемлекеттік басқарудың бөлімшесі болып табылады.
Сондықтан табиғи монополия проблемасын мемлекеттік басқару аясында тұтас
қарастыру бұдан кейінгі зерттеулердің негізі бола алады.
Табиғи монополиялар өзінің даму барысында және экономиканың басқа
субъектілерімен өзара қатынас аспектісінде, сонымен бірге мемлекетпен де
бірыңғай ұстанымдарға негізделеді. Осыдан барып, табиғи монополияның бүкіл
жүйесін басқаруды жетілдіру мен ұйымдастырудың негізгі заңдылықтарын жасау
кешенді және жүйелік сипатқа ие болады. Көп жағдайларда басқару нәтижелерін
талдап табиғи монополия аясын жүйе ретінде қарастыру, жалпы іргелі
бағыттарды көрсетеді. Осы бағыттар негізінде монополияға қарсы заң шығару,
тарифтік және салықтық реттеу саясаты, монополия субъектілерінің
ұйымдастырушы құрылымдары қалыптасады. Қазіргі таңда Қазақстанда табиғи
монополия сферасындағы мемлекет меншігін басқару проблемасы жеткілікті
зерттелмеген, ал осының өзі шындап келгенде, табиғи монополияның
туындауының бастапқы сәттері болып табылады. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, реттеу жүйесі мемлекеттік басқару формасында дамиды және
қызмет етеді, бұл өзінше бөлім ретінде қарастырылады. Табиғи
монополистердің кәсіпорындарын басқарудың шетелдік тәжірибелерінің маңызы,
ең алдымен, мемлекет атқаратын ролімен, сондай-ақ нарықтық жағдайда
экономиканың мемлекеттік секторының өзінің ролінің маңызымен анықталады.
Батыс Еуропалық бірқатар мемлекеттердің Австрия, Ұлыбритания, Италия,
Францияда, сондай-ақ АҚШ, Жапония секілді басқа да елдердің дәстүрлі
ұсыныстарына қарамастан, мемлекеттік сектордың үлесі айта қаларлықтай
жоғары.
Бұлардан бөлек тағы да бір ерекшелігін атап өту керек, айталық,
мемлекеттік мүліктің көлемі қашанда мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктеріне
қарағанда көп. Бұл, мемлекетке кіріс әкелетін пайда табу негізгі мақсаты
болып саналатын коммерциялық құрылымдардан басқа, коммерциялық емес
ұйымдардың да болуымен байланысты, олар мемлекет бюджетінен
қаржыландырылады. Сонымен, мемлекеттік секторды ұйымдастырудың ерекшелігі
және шетелдерде қалыптасып қалған мемлекеттік реттеу жүйесі олардың тарихи
және экономикалық даму ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Әдебиеттерде
мемлекет меншігін реттеуді макродеңгейде талдауда әдетте үш моделді бөліп
қарастырады -америкалық, батыс еуропалық және жапониялық [46, 47]. Осы
моделдерді Қазақстанда қолдануда, ескерілмей келе жатқан бір қатар
жағдайлардың бар екені белгілі болды. Мәселен, АҚШ та мемлекеттік меншік,
ұлттық байлықтың 20% құрайды, бұл Франциядан төмен, ал ГФР және
Ұлыбританиядан жоғары. Мұнда мемлекет қомақты капитал талап ететін
объектілерді салу қаржыларын өз мойнына алады, меншікті капитал үшін
коммерциялық қызығу тудырмайтын шаруашылық салаларына инвестициялар салады.
Мемлекет қаржысы есебінен өндірістің жаңа әрі жоғары техниканы қажетсінетін
салалары, электрондық, лазерлік және ғарыш өндірісіне жұмсалады. Мемлекет
өз қаржысының 90% ын авиация өндірісіне және қайта құруға, 70% ға жуығын
электрондық және электротехникаға бағыттап жұмсау арқылы жабады.
Әдебиеттерге жасалған шолудан, АҚШ та мемлекет тарапынан реттеу
кәсіпорындары ерекшеліктеріне, Конгресс шешімімен түзілген сәйкес
министрліктер немесе арнайы үнемі істеп тұратын комиссиялар жататынын атап
айтуға болатыны белгілі болды. Мәселен, энергетикалық сектордағы
кәсіпорындар - "Ауылдық жерлерде электрлендіруді ұйымдастыру", "Тенесси
аңғарын басқару", "Табиғи ресурстарды игеру бюросы" секілді т.б.
кәсіпорындар тарапынан басқарылады. Мемлекеттік атом өндіру кәсіпорыны атом
энергиясы жөніндегі Федералдық комиссияға бағынады, қазбалар табу өндірісі
кәсіпорындары -АҚШ шахта бюросы және т.б. Мемлекеттік секторды басқарудағы
америкалық моделдің ерекшелігі болып мемлекеттік кәсіпорындарды оперативті
басқару және пайдалану жеке меншік корпорациясына өткізіп беру больш
табылады. Мемлекет өзінің басқарушыларына негізгілерден бөлек айналым
капиталын да бере алады. Кәсіпорындарды меншіктеуші ретінде мемлекет
бұлармен қатар олардың өнімдерін сату міндетін де өз мойнына алады, және
сәйкес тапсырушыларды да тауып береді. Десек те америкалық моделді
Қазақстан жағдайына қолдану біздің елімізде экономиканың мемлекеттік
секторын қысқартуды тежейді. Экономиканы құрылымдық жаңғырту барысында,
бұрынғы тік- иерархиялық басқару жүйесінде істеп тұрған салалық сипаттағы
құрылымдардың қысқаруы байқалды, ал оларды алмастыратын жаңалары жасалмады.
Бұлармен бірге АҚШ та салалық құрылымдар, кәсіпорындардың іс-әрекетін
реттеу және үйлестіру мақсатында, бүкіл мемлекет мүддесіне сай,
корпорациялар түрінде түзіледі. Олар кәсіпорындардың бағыныштылығына әр
түрлі таяулар мен дәрежелер негізінде құрылады, бұл өз кезегінде нарық
жағдайларында соңғысының табысты қызмет етуіне кедергі болады. Мұндай
жағдайда, бәрінен бұрын, кәсіпорынның өзі оны шетелдік фирмалардың
басқаруына өткізіп беру бойынша келісім-шарттарды түзу процесіне араласу
дәрежесін кеңейту қажет. Бұл көрсетілген фирманың бірлескен іскерлік
жұмысын барлық үш тарапқа бірдей өзара пайдалы етеді - кәсіпорын, мемлекет
және басқарушы компанияны. Біздің шарттарымызда еуропалық моделді
пайдалану, бір жақтан Батыс Еуропа елдеріне тән реттеу ерекшеліктерін
ескеруді талап етеді. Тағы бір жақтан, Шығыс Еуропаның бізге жақын
тәжірибелерін дұрыс пайдалану керек. Кәсіпорындарды реттеу жүйесінің
дәстүрлі батыс еуропалық моделін осы аймақтың әр түрлі мемлекеттері
қалыптастырады, олар көптеген өлшемдер бойынша ұқсастықтарға ие. Бұл
ағылшындық, белгиялық, италиялық, немістік, француздық және басқа көптеген
қазақстандық сауда-саттықта жұмыс істейтін компанияларды реттеу жүйесінде
көрініп түрады. Бұлардан бөлек, көрсетілген елдердің әр қайсысында өзіне
тән мемлекеттік сектордағы басқару жүйесінің ерекшеліктері қаланды.
Мәселен, айталық, Францияда, АҚШ тағы секілді мемлекеттік меншікті басқару,
кәсіпорын іс-әрекетіне араласушы құқықтық ұйымдастыру фирмаларымен және
меншіктеушілердің үлес қатынасымен байланысады. Бұлардың ішінде - ұзақ
мерзімді парламенттік не болмаса үкіметтік қаулылары негізінде істеп тұрған
акционерлік емес кәсіпорындар және министрліктер мен ведомстволардың
тікелей бақылауындағы акционерлік емес кәсіпорындар (30-35% мемлекеттік
кәсіпорындар); мемлекет тарапынан сәйкес органдар мен мекемелер, холдингтер
арқылы жанама түрде бақыланатын, мемлекеттік және аралас меншікті капиталы
бар акционерлік қоғам; "автономды" кәсіпорын (65-70% мемлекеттік
кәсіпорын). Италияда мемлекеттік сектордың үлес салмағы 42% дейінгіні
құрайды, соның ішінде жеңіл өндіріс 30%, бұл Батыстағы басқа елдерге
қарағанда экономикасының салыстырмалы әлсіздігіне байланысты. Мұнда меншік
компанияларды құлдыраудан сақтау бойынша мемлекеттік операциялардың ауқымы
кеңдігімен, жаңа мемлекеттік кәсіпорындарды құрумен, екінші дүние жүзілік
соғысынан кейін мемлекеттік сектордың тұрақты дамуымен сипатталады. Осы
уақытқа дейін мемлекеттік сектор бұл елде халық шаруашылығының
ажыратылмайтын құрамдас бөлігі болып келеді. Бірақ ол нарықтық қағидаларға
сүйеніп даму барысында, негізгі өнім мен қызмет түрлерінің өндірушісі және
ұсынушысы, нарықтық қатынастардың белсенді реттеушісі. Мемлекет өз
меншігін, баға саясатын жүргізуде, еңбек ақыны төлеу, қаржылық қатынастарды
реттеуде, монополияға қарсы іс-шараларда аспап ретінде пайдаланады.
Мемлекеттік меншікті басқару құрылымының ерекшеліктері ретінде үш ірі
мемлекеттік компанияның мүліктерінің мемлекеттік мүліктер Министрлігіне
бағынуын жатқызуға болады - жоғарыда ескертілген ИРИ, ЭНИ және акционерлік
араласу мен өңдеуші өндірісті қаржыландыру (ЭФИМ). Оларды, капиталы
мемлекеттік бюджет қаржысынан түратын, облигация эмиссияларынан, банктік
кредиттерден, олардың бақылауындағы оперативті мемлекеттік компаниялардың
түсімдерінен алынған, қуатты мемлекеттік қаржылық холдинг басқарады.
Осындай мемлекеттік холдингтер Еуропаның басқа да елдерінде түзілген,
мысалы, Ұлыбританиядағы кәсіпорындарды Ұлттық басқару, ГФР де федералды
пошталар. Бұл органдардың мақсаты мен міндеттері жарғыларында көрсетіліп,
онда олардың ниеттерін орындауды қамтамасыз ететін мемлекеттік
кәсіпорындардың экономикалық іс-әрекетінің әдістері айқындалған. Барлық
елдерде мемлекеттік холдингтердің, сонымен бірге кәсіпорындардың да жоғары
басшылары, тікелей мемлекет бақылауында болып үкімет тарапынан белгіленеді.
Ал мемлекеттік кәсіпорындардың үстінен сәйкес министрліктер қарайды және
олардың іс-әрекетін басқарады және бақылайды, жалпы жетекшілікті,
министрліктердің жергілікті өкілдері ретінде үкімет қызметкерлері іске
асырады. Бухгалтерлік бөлімшелер жетік ұйымдарға есеп береді, мысалы,
Францияда есепшілер палатасына. Мемлекеттік кәсіпорын құлдырауға жатпайды,
олардың мүліктері қарыздары үшін сатылмайды. Жеке компаниялардан
айырмашылығы, оларға, басқаруда жіберген қателіктері үшін мемлекет
келісімісіз кәсіпорынды жою түріндегі санкциялар қолданылмайды. Бірақ бұл
мемлекеттік кәсіпорындар салық төлеуге, бухгалтерлік есеп жүргізуге және
заңды орнатылған нормалар мен ережелерге сөйкес басқа да қаржылық
құжаттарды тәртіп бойынша белгіленген формада жүргізуге міндетті. Жалпы
алғанда, корпоративті басқару жүйесі Батыс Еуропа елдеріне де тән екенін
белгілеуге болады. Бұлармен бірге мұнда әлеуметтік-экономикалық үрдістерге
және экономикалық субъектілерге мемлекет тарапынан ықпал етудің негізгі
әдістері болып, осы күні кейбір өзгертуге үшырап отырған бағдарламалау қала
бермек. Жекелеп алсақ, жеке сфералар, салаларды, аймақтарды және т.б.
дамытудың мемлекеттік бағдарламасының сипаты және бағдары өзгереді;
бағдарламаларды түзуде олардың жүзеге асыруға бөлінген мемлекеттік
субсидиялары минималды болуын көздеу де тәжрибеде орын алуда, ал шығындар
жекелеген фирмалар мен кәсіпорындардың табысты іс-әрекеті есебінен
жабылады.
Табиғи монополияны кіріс нормаларын шектеу арқылы реттеу, шығындарға
қосымшалар қосу негізінде жүзеге асырылатын, АҚШ та кең таралып қолданылуда
деуге болады. Компанияларға белгілі бір көлемде салықтан кейінгі түсімнен
таза кіріс алуға рұқсат берілген. Бұндай жүйеде компанияның барлық іс-
әрекет аспектілері - тарифтер, инвестициялар, табыстылық - мемлекеттік
органдар тарапынан (АҚШ та сәйкес Федералды комиссия, ұйымдарда, штаттарда,
графстволарда және муниципалитеттерде), жіктеп отырып құқықтық реттеулер
жүргізіледі. Бұлардан басқа, мұнда барлық жерлерде штаттар деңгейінде және
одан төмен де коммуналдық кәсіпорындар бойынша кеңестерді көпшілік алдында
тыңдаулар өткізіліп тұрады. Тарифтердің құрылымдары кейбір келеңсіздіктер
мен әділетсіз алалаудан сақтау үшін бөлшектенеді. Тарифтер әрбір сатылушы
не болмаса қызмет сипаты үшін орнықтырылуы керек, бұл әдетте оларға белгілі
бір ұстанымдар негізінде жалпы шығындар бойынша бөлшектеуді, мысалы,
өндіріс көлемі, сату мөлшері, тікелей шығындар көлемі, алынған табыстар
және т.с.с. Қуатталған тарифтер әдетте, компания оларды қайта қарау
талабымен қайрылғанша жұмыс істей береді, ал бұл көп жағдайда кіріс нормасы
жеткілікті болмай қалған жағдайда ғана жасалатын шара. Бұнымен қатар
кәсіпорын, тарифтерді көтеруге ғана рұқсат алып қоймай, сонымен бірге
олардың құрылымын өзгертуге де тіпті кейде оларды төмендетуге де рұқсат
алады.
Тарифтерді анықтау ережесі мынадай үш кезеңнен тұрады: 1) ағымдағы
шығындарды анықтау; 2) инвестиция; 3) инвестицияға табыс нормаларын
білдіру. Ағымдағы шығындарды анықтау тек қана таза техникалық
операциялардан ғана түрмайды. Штаттардың көпшілік комиссиялары, барлық
компанияларға тең бірыңғай есепшілер жүйесін жасап шықты. Комиссиялар
жоғары баға мен сатып алудан, не болмаса жоғары еңбек ақы төлеуден,
басқаларға қарағанда бағасы арзан тауарлардан бас тартудан, және қызмет
көрсету салдарынан артық шығындарға ұшырап қалмауын қадағалайды.
Инвестицияны бағалау - осы модельдегі қоғамдық пайдаланудағы кәсіпорындарды
реттеудегі ең бір күрделі аспектілерінен болып саналды. Капиталдық
салымдарды түрліше бағалауға болады: сатып алу бағасында (амортизацияны
шегеруден соң); жабдықтарды қалпына келтіру бағасында; және ең соңында,
қызмет көрсетуді қалпына келтіру бағасында, осы қызмет көрсетуге
пайдаланған жабдықтау емес. Іс жүзінде реттеуші органдарға капиталды
сатып алу бағасымен бағалауға жол беріледі, себебі оны қайта қалпына
келтіру құнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (1998 жылдың 7
қазанындағы Қазақстан Республикасы Заңымен енгізілген өзгертпелер мен
қосымшалармен бірге) - Алматы, TOO Баспа, 2001
2001 жылдың 2 мамырындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №
591 қаулысы
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
(Салық кодексі) - Алматы, ЮРИСТ, 2002
1998 жылдың 9 маусымындағы Әділетсіз бәсекелестік туралы
Қазақстан Республикасы Заңы
2005 жылдың 19 қаңтарындағы № 144-П Бәсекелестік және
монополистік әрекеті шектеу туралы Қазақстан Республикасы Заңы
1998 жылдың шілдесіндегі Табиғи монополиялар туралы Қазақстан
Республикасы Заңы
1998 жылдың 15 қарашасындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
№ 1713 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы табиғи
монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау Агенттігі туралы қарары
1992 жылдың 26 маусымындағы Тұтынушылар құқығын қорғау
туралы Қазақстан Республикасы Заңы
1999 жылдың 6 тамызынағы Қазақстан Республикасы табиғи монополияларды
реттеу және бәсекелестікті қорғау Агенггтігінің № 59-ОД бұйрығымен
бекітілген Табиғи монополия субъектілерінің тауарлары, жұмыстары,
қызметтеріне баға (тариф) бекіту және енгізу тәртібі туралы нұсқауы
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - Жалпы ұлттық өнім
ЕО - Еуропалық одақ
ЕКҚБ - Еуропалық көмір-құрыш бірлестігі
ЕЭҚ - Еуропалық экономикалық қауымдастық
ЖБИ - Жеке баға индексі
МҚК - Монополия және олардың қосылуы жөніндегі комиссиясы
ӘСК - Әділ сауда комиссиясы
ҚҚС - Қосымша құн салығы
ҒЗжТКЖ - Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстар
ҒТП - Ғылыми техникалық прогресс
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары
АКК - Автокөлік кәсіпорны
ЖҚҚ - Жалпы қосымша құн
ЖҚӨ - Жалпы қоғамдық өнім
ГБК - Газ бөлістіру компаниясы
ГКК - Газкөлік компаниясы
МТҮК - Мұнай тасымалдау ұлттық компаниясы
ЖАКК - Жолаушылар автокөлік кәсіпорны
ТШИ - Тікелей шетелдік инвестиция
ММӨӨБ - Магистралды мұнай өткізу өндірістік бірлестігі
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақстан Республикасының көлік
саласында табиғи монополия құрылымдарын мемлекеттік реттеу
Орындаған :
Мамандығы :
Жетекшісі :
Зерттеу объектісі: Ұлттық экономиканың аса маңызды секторларының бірі
ретіндегі Қазақстан Республикасының көлік саласы алынды
Зерттеу пәні: Көлік саласындағы табиғи монополиялық құрылымдарды
мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыратын ұйымдастыру-экономикалық
қатынастар жиынтығы ғылыми зерттеудің пәні болып табылады. Зерттеу нысанына
ұлттық экономиканың аса маңызды секторларьшың бірі ретіндегі Қазақстан
Республикасының көлік саласы алынды.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасы көлік саласындағы табиғи
монополия құрылымдарын мемлекеттік реттеу жүйесін ғылыми-тәжірибелік және
теориялық - әдіснамалық тұрғыда танып білу диссертациялық зерттеудің
негізгі мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Нарық жағдайындағы табиғи монополиялық құрылымдар қызметін реттеудің
теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Монополия мәні және оның құрылымдарын мемлекеттік реттеудің негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Табиғи монополия құрылымдарын реттеу әдістері мен формалары ... ..
1.3 Көліктегі табиғи монополиялардың құрылымдарын реттеу
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазіргі жағдайда Қазақстан көлік саласындағы табиғи - монополия
құрылымдарының мемлекеттік реттеу жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...
2.1 Қазақстан Республикасының көлік саласындағы ұйымдастыру-
құрылымдық реформалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы көлік саласының даму көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Көлік саласындағы табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің
негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақстан көлік саласындағы табиғи монополиялық құрылымдарды
мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Көлік кешенін мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіруді дамыту ... ... ... .
Көліктегі табиғи - монополиялық құрылымды реттеудің
экономикалық тетіктерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Бизнес
жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Қосымша
КІРІСПЕ
Көлік саласы - Қазақстан Республикасының жалпы транспорт жүйесінің
маңызды саласы бола отырып, олардың даму деңгейі мен техникалық жағдайы
жалпы мемлекеттің, сондай - ақ жеке аймақтардың да экономикалық және
әлеуметтік дамуына ерекше ықпал етеді.
Қазақстан Республикасында саяси - экономикалық және әлеуметтік
қатынастардың тұрақтану жағдайында көлік саласын дамыту қазіргі күні
экономикалық саясаттың маңызды басымдықтарының бірінен саналады. Көлік
саласын тиімді дамыту, Қазақстанның әлемдік экономикамен ықпалдасуы,
Отанымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақтануы, бүкіл экономика
жүйесінің ауқымды қызметімен тығыз байланысты. Нарықтық қатынастардың дамуы
және Қазақстан экономикасы жүйесіндегі құрылымдық өзгеріс соңғы он жылдықта
көлік саласының қызметіне, кәсіпорынының жұмыс ұстанымдарына және қоғамдық
өмірдегі көлік саласының мәніне түбегейлі өзгерістер әкелді.
Қазіргі уақытта өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, өңдеуші орындарының
тұрақты дамуы, транзиттік қатынастардың өрістеуі, коммуникациялар мен
ақпараттың ғаламдық жүйелері, халықаралық экономикалық және қаржылық
ұйымдар мен корпорациялардың іс-қимылдары, жүк және жолаушы тасымалдар
көлемінің өсуі, сондай-ақ барлық елді – мекендер, аудандар мен облыстар
арасында тұрақты көлік саласын дамытуды қамтамасыз етудің қажеттілігі
республикада автомобиль жолдары желісін дамытудың маңыздылығын айқындата
түседі.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің көп
салалы секторлары, соның ішінде орта және кіші бизнес, мұнай және газ
өнеркәсібі, құрылыс кешендері экономиканың тұрақтануына елеулі әсер етіп
отыр. Осы салалардың ішінде жалпы пайдаланудағы көлік саласының
маңыздылығы, олардың техникалық жай – күйі мен көрсететін қызметтерінің
сапасы халықаралық стандарттардың талаптарына жауап берген жағдайда ерекше
орын алады.
Шаруашылықтың жаңа тәсілдеріне көшу көлік саласын дамытудың жаңа үлгісін
қалыптастырумен бірге, көлік қызметіне үлкен өзгерістер енгізді.
Республикада көлік саласы кешенін реформалаудың өз уақытында дұрыс іске
асырылмауы, оны дамытудың жүйелі тұжырымдамасының болмауы көлікпен
тасымалдаудың барлық түрлерінің бірнеше рет құлдырап, құрал жабдықтардың
және қозғалтқыш құрылымдардың көнеруіне, көлік кәсіпорындарын жекешелендіру
үрдісінде келеңсіздіктерге, ірі тасымалдаушыларды дағдарысқа ұшыратты.
Табиғи монополия экономиканың тұтастығы мен тиімділігін қамтамасыз ететін
құрылымдық элемент болып табылады, сондықтан жұмыс сапасы мен оны басқаруды
жетілдіру - мемлекет және бизнесті шын мәнінде біріктіріп қана қоймай,
қоғамда табиғи монополияның және халықтың мүдделерін ескере отырып, табиғи
монополияны мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіруге біртұтас және
бірізділікпен қарастырған жөн. Мемлекет экономикалық жағынан олардың саяси
және әкімшілік ресурстарға, табиғи монополияның қаржы ағымын бақылайтын
кәсіпорын-тұтынушы монополиясына айналуына жол бермеу керек.
Белсенді реформа жүргізу кезінде көлік саласын дамыту мәселелерін жан-
жақты зерттей отыра, нарық тетіктерін қалыптастыруға бағытталған
тұжырымдама жасап, басқарудың жаңа технологиясын енгізу, әсіресе мемлекет
тарапынан қолдау көрсетіп, саланы құрылымдық жағынан жаңғырту мәселелеріне
терең ғылыми талдау жасау -экономикамыздың өзекті мәселелерінің бірі болып
табылады. Табиғи монополияны басқарудағы ұйымдастырушылық, құрылымдық,
заңнама негіздерінің жеткіліксіздігі тауар және қызмет көрсету нарығындағы
тепе-теңдікті сақтауда қиындықтар туғызуда. Осыған байланысты, атап
көрсетілген мәселелер мен оларды жоюдың амал-тәсілдеріне қатысты ғылыми
болжам анықталды: біріншіден, табиғи монополияны институционалдық басқару
және құрылымдық ұйымдастыру республикадағы әлеуметтік-экономикалық
шарттарға сәйкес келмейді; екіншіден, табиғи монополистердің экономиканың
дамуына ықпалы мардымсыз; үшіншіден, табиғи монополияны басқаруды
реформалау нәтижесінде реттеудің нарықтық тетіктеріне бағытталған бірыңғай
саясат қалыптасуы тиіс.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты - табиғи монополияның орасан зор
әлуетін, еліміздің экономикалык әлуетін арттыруға пайдалану, оның нақты
дамыту жолдарын қарастыру және елімізді дағдарыстан шығару олардың мүддесі
мен жалпы ұлттық экономика мүддесі арасында шешім табу жолдарын қарастыру.
1. Нарық жағдайындағы табиғи монополиялық құрылымдар қызметін реттеудің
теориялық негіздері
1. 1. Монополия мәні және оның құрылымдарын мемлекеттік реттеу негіздері
Табиғи монополиялар майда фирмаларға қарағанда ірі фирманың өндіріс
тиімділігі жоғары, орташа шығыны төмен өнімді кез келген көлемде өсіре
алатындай сипатқа ие. Экономикасы өнімді қажетті деңгейден жоғары шығару
масштабымен сүйемелдену ахуалында табиғи монополия пайда болады. Өнімді
жалғыз фирма ғана шығарған осындай жағдайда, көлемі қаншалықты болса да
шығын аз болады. Басқаша айтсақ, кез келген көлемде шығарушы өндіріс -
фирмаларының санын ұлғайту әр қайсысының шығару көлемін азайтуға және
орташа шығын қосындысының зораюына алып келеді. Елді мекендерді сумен
қамсыздандыру - табиғи монополияның көрнекті мысалы болып табылады. Қала
тұрғындарын сумен қамсыздандыру үшін фирма бүкіл ғимаратты қамтитын су
құбырлары жүйесін салуы керек. Егер осы қызметті атқаруда екі не одан да
көп фирмалар бәсекеге түссе, олардың әрқайсысы өз су құбырын салуға үнемі
шығынданатын еді. Егер бүкіл нарықта бір ғана фирма қызмет көрсетсе, онда
сумен қамтамасыз етуге кеткен шығынның орташа қосындысы аз болады. Егер
фирма табиғи монополист болса, онда нарыққа жаңадан қосылғандар оның
бәсекелестігін бұзуы азаяды. Басты өндіріс ресурстарына иелік етуші және
үкімет шешімдеріне толық тәуелді монополиялар өздерін сенімді сезіне
алмайды. Табысы мол монополистер нарыққа жаңа қалаушыларды тартады, ал одан
кейін нарықтағы бәсекелестік нығаяды. Керісінше, табиғи монополияның
нарыққа енуі болашақсыз, өйткені бәсекелестер монополистер секілді аз
шығынға қол жеткізе алмайтынын мойындады, себебі жаңа фирманың кіруі, әр
субъектінің нарықтағы үлесін кемітеді. Кейбір жағдайда, табиғи монополияның
пайда болу факторларының бірі нарық өлшемі болып қалады. Мысалы, тұрғындар
саны аз болса, көпір табиғи монополия болып қалады, өйткені ол төмен
шығынмен өзеннен өтуді толығымен қанағаттандырады. Дегенмен, тұрғындар саны
көбейген сайын, көпірден өту жүктемесі өсе түсуі себепті бір не болмаса
бірнеше көпір салу қажет болады, табиғи монополия нарығының кеңеюінен
бәсекелестік деңгейі өсуі мүмкін. Сонымен, жетілмеген бәсекелестіктен келіп
шыққан табиғи монополия, ерекше экономикалық тиімді, сирек және еркін өнім
ресурстарын пайдаланатын өзгеше құқыққа ие болып шыға келеді. Табиғи
монополияның болуына бір жақтан, экономикалық тиімділігінен болса, тағы бір
жақтан, әлеуметтік қажеттіліктер шарт түзеді. Осыдан барып, табиғи
монополия экономикалық және экономикалық емес реттеу факторларының
қиылыстар әсеріне ұшырайды. Табиғи монополияның экономикалык тиімділігі
үшін кірісті максималды арттырып, шығын шегінде салыстырмалы түрде бағаның
өсуінің алдын-алу шарт.
Демек, табиғи монополияны тиімді дамыту сыртқы және ішкі факторлардың
оңтайлы астарласуына байланысты. Бұл үрдісте табиғи - монополияның
нарықтағы тиімді мөлшерін және оның әлеуметтік мәнін айқындауға мүмкіндік
беретін мемлекеттік реттеу тетіктері басты орын алады.
Табиғи монополияның тиімділігі, экономиканы қоса алғанда, ықпал етудің
барлық тұтқалары, салааралық, басқару жүйесінің институттық блоктары
тоғысқанда ғана дамиды (Сурет 1).
Сурет 1. Табиғи монополиялар жүйелерін реттеу механизмдері
Табиғи монополияның тиімділігі салалық саясаттың тік және көлбеу
деңгейлерінің оңтайлы ықпалдастығы арқылы жүзеге асады. Дәл осы үлгі
бойынша реттеу тетіктері дамып, қызмет атқарады. Құқықтық нормалармен
айқындалған, экономикалық саясат белгілеген өлшемдер, іргелі жағдайлар,
қоғамның дәстүрлі даму негізінде қалыптасқан табиғи монополия жүйесінің
қызмет стратегиясы мен тактикасын белгілейді. Жүйенің болуының келесі
сатысы, маңызды экономикалык көрсеткіштерге ықпалы мығым болса, көлбеу
байланыстар бастамасы қаланса, белгілі талаптар негізінде қалыптасады.
Блоктың келесі жүйесі жоғарыда берілген өлшемдердің барлығына белсенді
араласады және қатысады, жүйенің тиімділігі күшті және әлсіз тұстарын
айқынырақ көрсете түседі. Монополиялау және бәсекелестікті реттеу үрдісінің
негізгі тұтқаларының бірі монополияға қарсы реттеу болып табылады.
Бәсекелестіктің еркін дамуы монополияның пайда болуына алып келеді, бұл өз
кезегінде прогрессивті жаңа өндірістің туындауына қуатты ынталандыру болады
және қандай-да бір шектеулер не болмаса "жазалауды" қолдануды талап
етпейді. Тек бәсекелестік үрдісіне және тұтынушылар мүддесіне қайшы
жағдайларда ғана монополияға қарсы реттеу күшіне енеді. Үкімет тарапынан
жүргізіліп жатқан экономикалық саясатта, бір жақтан, үш өлшемнің жәрдемі
мен орталықтандыруды (өндірісті де, капиталды да) мемлекет ішінара
қаржыландыру ретінде қуаттайды (жаңа салалар жасалатын база ретінде);
орталықтануға мәжбүрлеу (тек біріккен компанияларға ғана мемлекет қаржы
бөлінген жағдайда); ірі мемлекеттік компанияларды түзу (жаңа не мешеу
салада, бірақ маңызды) және басқалар. Тағы бір жақтан орта және шағын
бизнесті қолдау бойынша кешенді шаралар жүргізеді (монополиялық қатпарлар
монополияланбаған дәстүрлі базистің болуына экономикалық саясатты керек
етеді), бұл үшін шағын бизнесті қуаттайтын арнайы заң шығаруды қолданумен
бірге (бұл мемлекеттік экономикалық саясаттың жеке бөлімі), монополияға
қарсы реттеуді пайдаланады. Сөйтіп Қазақстанда экономиканың көлік секторы
кең капиталды болып табылады, инвестициялық еселеулерді талап етеді,
сонымен қатар ұлттык экономиканың негізгі сараланымдарының бірі болып
табылады және әлеуметтік аспектіде айрықша рөл атқарады. Сондықтан да
салаға жоғарғы деңгейде шоғырлану тән. Сонымен қатар 90-шы жылдардың
басынан бастап шағын және орта бизнесті, оның ішінде экономиканың автокөлік
секторы да бар, белсенді дамыту үшін жеткілікті түрде тиімді шаралар
қабылданды, мысалы, шағын және орта бизнесті дамытудың Мемлекеттік
Бағдарламасы қабылданды, сол сияқты несие саясатының кейбір шаралары
қолданылады және т. б.
Монополияға қарсы заң шығару мемлекет аппаратының қолында бәсекелестер
арасындағы тепе-теңдікті басқаруды қолдау, нарықта "ойын ережесін" ресми
орнату, сондай-ақ протекционизмнің қосымша құралына айналды. Ол жалпы
шаралар жүйесімен тығыз байланыста болып, сол арқылы мемлекет нарыктық
қатынасқа және іскерлерді біріктірген фирмаларға ықпал етуге ұмтылады,
монополиялық іс-әрекеттің дөрекі және көз көрінеу тәсілдерін шектейді,
бәсекелестік күресіне белгілі дәрежеде ықпал етеді, бірақ ірі
корпорациялардың маңызды мүдделеріне ешқашан тиіспейді. Монополияға қарсы
әрекеттің нақты бағдарламасы билік жүргізіп отырған үкімет тарапынан
жасалады және жүзеге асырылады. Демек, бұл бағдарлама үкіметтің жалпы
экономикалық бағдарламасының құрамына кіріп, бұл жекелеген іскерлер тобының
мүддесін, кейбір әлеуметтік топтардың немесе жалпы ұлттық мүддемен ішкі
және сыртқы экономикалық, әлеуметтік, саяси ауқымның мүддесін білдіруі
мүмкін. Бұл, монополияға қарсы заң шығарушылықты тиімді қолданудың және
монополияға қарсы саясатгың әсері отанымыздың саяси басқарушыларының
ауысуына байланысты өзгеріп отыратынын білдіреді [1].
Әр түрлі мемлекеттердің монополияға қарсы заң шығаруының маңызды
айырмашылығына қарамастан, көп жағдайда олар ұқсас. Бәсекелестікті қорғау
және кеңейту; нарықта үстем болып отырған фирмаларды бақылаумен шұғылдану;
шоғырландыру үрдісін бақылау; бағаларды бақылау; тұтынушылардың мүддесін
қорғау; майда және орта бизнестің мүддесін қорғау және операцияларына
көмектесу секілді жалпы мақсаттарын анықтауға болады. Мұндай мақсаттарға
қол жеткізу біздің пікірімізше, отанымызда экономикалық тепе-теңдік
орнатуға, яғни өндіріс ресурстарын тұрақты қолдануға, капиталдың салааралық
құйылуындағы тосқауылдарды алып тастауға, табысты тең бөлістіруге,
нарықтағы келеңсіздіктерді тыюға т.б. алып келуі керек [2]. Шикізат өндіру
саласына капитал ауыстыру, нәтижесінде кірістің аймақтар бойынша бірдей
бөлінбеуі дәл осы Қазақстан экономикасына тән екендігін есепке алу керек.
Мемлекеттің өзі де мұндай келеңсіздіктердің құрамында болғаны аз
еместігі, оның монополияға қарсы реттеу сферасына белсенді араласуының бір
себебі болуда. Көбінесе бұл мемлекеттік сатып алу ауқымына тиесілі. Кәдімгі
коммерциялық бәсекелестік шектелген, мемлекеттік қазынаға жұмыс істей
отырып, фирмалар бағаны көтеруге не болмаса сатудың жеңілдік жағдайларын
талап ету мүмкіндігіне ие. Мемлекет аппаратына ықпал етудің әр түрлі торабы
өз кезегінде, шағын шеңбердегі сатушыларды тауар мен қызмет көрсетудің
бүкіл бір мемлекеттік саласында үстем жағдаймен қамтамасыз етіледі. Бұндай
келеңсіздіктерді жою үшін әр түрлі әдістер, негізінен бұлар - сәйкес
келісімдерге тыйым салу, заңға сидыру мақсатында келісімге өзгертулер
ендіру, бұзушылардың іс-қимылына үнемі не болмаса кей-кейде бақылау орнату,
сонымен қатар осы әдістердің түрліше қосындылары қолданылады. Азаматтық
және қылмыстык заңдар да қолданылады. Монополияға қарсы заңның әр түрлі
бөлімдерін түсіндірмелеу және қолдану кеңістігі, уақытқа, нақты жағдайға,
больш жатқан экономикалык үрдістердің ерекшелігіне байланысты. Қазіргі
жағдайдағы монополияға қарсы реттеудің бар шарттарынан, оның келіп шығу
тегіне қарай ой жүргізсек, осы уақытқа дейін қолданып келе жатқан белгілі
бір элементтерді табу қиын емес. Монополияға қарсы заң шығару
бәсекелестікті реттеудің даму тарихында бір ғана бұл емес екендігін айта
кету керек. Бәсекелестік қатынастарды ретгеу ең алғаш, XIX ғ. ортасында
бәсекелестіктегі әділетсіздікті тыю, бәсекелестікті жүргізудің әдістері мен
құралдарын құқықтық реттеу, тауар - ақша қатынасын ұйымсыздықтан сақтау
үшін пайда болған. Бәсекелестіктегі әділетсіздіктен қорғау нарықтағы нақты
бәсекелестің, әділетсіз іскерлердің қимылына қарсы, монополияға қарсы заң
бәсекелестіктегі шектеулерге бағытталып, бұл жеңіл өндіріс немесе сауда
саласындағы барлық іскерлерге тиесілі болады [4]. Монополияға қарсы заң
шығару тегіне қайрылатын болсақ, мұндай заңның екі түрінің тарихи
қалыптасқанын белгілеуге болады. Олардың біріншісі, монополияға бейресми
тиым салынған, ал екіншісі, монополиялық бірлестіктерді бақылау
ұстанымдарына құрылған және олардың бұзушылығын шектеген [5]. Сөз АҚШ тағы
треске қарсы заң және еуропадағы монополиялық бірлестіктер нарықтағы
өздерінің билеуші жағдайын бұзушылыққа қолданбауын бақылау мақсатында
жасалған монополияға қарсы заң жүйесі туралы болып отыр. Монополияға қарсы
заң шығарушы мемлекеттердің еуропалық жүйесінде монополияны жасақтау немесе
бәсекелестікке тиым салу бойынша белгілі келісімдерді тіркеу қарастырылған.
Бұл келісімдер көпшілік мүддесіне қайшы келген жағдайда олар жарамсыз
(осындай келісімдерді тіркейтін мемлекеттік органдар, жоғары мемлекеттік
органдар немесе сот тарапынан) деп танылады. Бұнда Қазақстанның
антимонополиялық заңнамалары еуропалық үлгілерге ұқсайды, өйткені тарихи
жағынан Қазақстанда монополиялық құрылымдарды мемлекеттің өзі құрады
(мәселен, көлік саласындағы). Жүйелер арасындағы айырмашылықтар ұстанымдық
сипатта емес екенін айта кету керек. Олар монополиялық келісімдерді
бақылаудың құқықтық және техникалық сферасында көбірек байқалады сонымен
бірге монополияға қарсы заңдар қағидаларын әкімшілік пен сот органдары
қолдану үрдісінде айырмашылықтары жойылады. Мәселен, монополияға қарсы
америкалық заң шығару жүйесі аргентина және басқа да мемлекетгер тарапынан
қабылданған. Ал еуропалық жүйе Батыс Еуропада сонымен қатар Австралия, Жаңа
Зеландия, ОАР мемлекеттерінде қызмет етеді. Жапония мен ГФР де осы екі заң
жүйесінің аралығындағы қағидалар қолданыста. Бұл таңқаларлық жағдайды
мынадай айғақтармен түсіндіруге болады: бұл мемлекеттердің монополияға
қарсы шығарылған заңдары монополияға тиым салатын жалпы нормалармен қатар
бұл қағидалардың кейбірлерін жоққа шығару қарастырылған.
Треске қарсы заң ең алғаш 1883 жылы Алабама штатында қабылданған. Бұдан
соң треске қарсы жалпы сипаттағы заң Канзас штатында қабылданады. 1889-1890
жж. мұндай заңдар Мэн, Солтүстік Каролина, Тенесси, Мичиган, Оңтүстік
Дакота, Кентукки, Миссисипида қабылданған болатын [6]. Көптеген штаттарда
треске қарсы заңдарды кабылдау осыған сәйкес заңды федералды деңгейде
қабылдауға алып келді. 1890 - жыпы Шерман Заңы деп аталатын заң қабылданып,
бұл АҚШ тағы треске қарсы заң шығарудың бастамасы болды. Осы заңның басты
ерекшелігі монополияға бейресми тыйым салу болып табылады, бұл басқа
мемлекеттердің шығарған заңдарына қарағанда біршама қаталдығымен
айырмаланды. Оның ерекшелігі, соның өзінде айтылғандай, алғашқыда заң және
оның қызметі сауда мен коммерциялық іс-әрекетке қатысты болды. Бұның
себебін әуел баста монополиялық бірлестіктер өнімді алмастыру және бөлу
(сату) сферасында бірігіп пайда бөлуімен түсіндіруге болады, одан кейін
ғана олар жеңіл өндірісте, қаржы сферасы т.б. пайда бола бастады. Бұлардан
басқа, бірінші дүние соғысына дейін монополияға қарсы заңдар аз қабылданды,
өйткені еркін іскерлік қағидаларына қайшы келетін еді. Экономиканы
мемлекеттік реттеуге көшумен байланысты треске қарсы заңдар, жалпы шаралар
жүйесінің бөлігі ретінде жанама реттеуге белсенді қолданыла бастады. Бұл
монополияға қарсы заң шығаруды жаңа экономикалық үрдістерге сәйкестендіру
талабын қоюда. 1914 жылы қабылданған Клейтон Заңы және федералды сауда
комиссиясы туралы заңдар Шерман заңын айқындай түсті және бағаны
дискриминациялау, мәжбүрлі ассортиментгі товарларды сату, акциялар сатып
алу арқылы фирмалардың қүйылысуы, бәсекелестік күресін төмендетуге алып
келетін, диктатурамен сабақтасқан және басқа себептермен құқық тура
келмегендіктен тыйым салынды [7]. Сөйтіп, бұл үш акт нормалары бұдан
кейінгі өзгертулер мен толықтырулар арқылы АҚШ тың треске қарсы заңының
негізін қалады. Монополияға қарсы реттеудің ары қарай дамуы осы іс-
шаралармен үнемі жаңа іс-әрекет сфераларын банк істері, байланыс, көлік
тағы басқалар қамту және бұл іс-әрекетті заңдарға кіргізу жолымен жүрді.
Бұлардан басқа, АҚШ та кейбір іс-әрекет сфераларын бақылайтын арнайы
агенттіктер құрыла бастады. Қазіргі кезде көптеген дамыған капиталистік
мемлекеттердің монополияға қарсы заңдары өндіріс, бөлістіру, сату
сферасында, ал қызмет көрсету сферасында аз дәрежеде қолданылады. Дегенмен
кейінгІ кездерде көптеген мемлекеттердің заң шығаруда экономиканың байланыс
және көлік секторына үкіметтің араласуының кеми түскен тенденциясы
байқалады. Әсіресе, егер соғыстан кейін (40-50 лок.) монополияға қарсы
зандар, негізінен нарықтық қатынастарды реттеуге бағытталып және олардың
қызмет ету шарттарын қолдаған болса, ал қазіргі кезде дамыған
мемлекеттердің заң шығарулары бәсекелестікті қуаттауға, тұтынушыларды
қорғау және бірігулерді бақылау мен жеңіл өндіріс құрылымдарын есепке ала
отырып шоғырландыру, олардың даму қарқыны мен пропорциясын тағы басқа
қолдау мақсатын көздейді. Сөйтіп, монополияға қарсы заң шығару белгілі бір
мөлшерде экономикалық өмірдің барлық жақтарын дерліктей белгілеп тұрады.
Мысалы, канадалық заң шығарулар бәсекелестікке шек қоюға алып келетін
белгілі бір іс-әрекет сферасында монополияның қалыптасуына және
бірігулеріне тыйым салса, 1947 ж. Жапонияда қабылданған Жеке
монополиялармен еркін сауданы қамтамасыз етуге тыйым салу туралы Заңы
кәсіпорындардың бәсекелестік мүмкіндіктерін жоққа шығаруға әкеліп
соқтыратын басқа кәсіпорындардың кез келген іс- әрекетіне тосқауыл болатын
келісімдер мен іс-әрекетіне тыйым салады [14]. Егер монополияға қарсы
заңдардың қолдану сфераларын территориалдық кесіндіде қарастыратын болсақ,
онда көпшілік ахуалда заң шығарушылық тек қана территориалдық сипатта
екенін айтуға болады, басқаша айтқанда фирмалардың операцияларын ұлттық
аймақ шегінде ғана реттей алады. Тек АҚШ, Канада және ЕЭҚ заң шығарулары
жекелеген бөлімдерде ғана экстерриториалды екендігі байқалады. Дегенмен,
кез келген заң шығарулар секілді, монополияға қарсы заңның да өзіндік
жетімсіздіктері бар. Мәселен, монополияға қарсы зандарды басқа арнайы заң
шығарушылар реттейтін сфералар мен салаларда қолдануға болмайды не болмаса
қолданулар шектеулі. Көптеген елдерде бұлар ауылшаруашылығы, орман
шаруашылығы, балықшылық, пошта, радиобайланыстар, қоғамдық көлік, электрмен
қамсыздандыру, газбен қамсыздандыру, сақтандыру, биржа және кейбір басқа
құрылымдар.
Қазақстанда электроэнергетика, байланыс, көлік, пошта, порттық қызметтер
антимонополиялық реттеу салалары болып табылады. Бірқатар мемлекеттерде
монополияға қарсы заң шығару мемлекеттік монополия иелік ететін жекелеген
кәсіпорындар мен саудаға қолданылмайды. Монополияға қарсы заң шығару әдетте
фирмаішілік операцияларға, кәсіподақ ұйымдарының келісімдеріне, іскерлер
тарапынан еңбекақыға байланысты және еңбек шарттарына қатысты
қолданылмайды, сонымен қатар интеллектуалды меншік сферасындағы
операцияларға қолдану да шектеулі. Бұлардан басқа, барлық дамыған
мемлекеттердің монополияға қарсы зандары экспорт ауқымындағы келісімдер мен
бірлескен іс-әрекеттерді, өндірістің тиімділігін арттыру және ҒТП ны
дамытуды, сондай-ақ ұлттық экономиканы дамытудағы аса маңызды секторларды
қамтымайды. Мәселен, Ұлыбритания мен АҚШ заң шығарулары бағаның өсуі мен
төмендеуіне қатысты шектеулерді, келісімдерді реттемейді; ЕЭҚ заңшығарулары
тұтынушылардьщ пайдасына қызмет ететін болса келісімдер мен біріккен іс-
әрекеттерге тыйым салмайды; жапондық заңдар тыйым салынғандардың ішінен
"табиғи монополия" деген секілді кейбірлеріне - қоғамдық құрылыстарға,
тоғандар, теміржол т.б. жол береді. Сөйтіп, монополияға қарсы заңдардьщ
толығымен не болмаса кейде оның бөліктері іскерлердің жартысынан көбіне
қолданылмаған ахуалдар аз емес.
Қазіргі күні монополизмді және оның қайшылықтарын бағалау басымдырақ
экономиканың тиімділігінен келіп шығатын бәсекелестік. Басқаша айтсақ,
монополизмнің келеңсіз салдары бәсекелестікті реттеуге байланысты кейбір
нарықтарды монополиялаудың экономикалық тиімділігін жабуы мүмкін. Бұған,
патенттік заң шығарудың еуропалық жүйесін ұстанатын Ұлыбритания ұрымтал
мысал бола алады. Тұтасымен алғанда бұл америкалық треске қарсы заң
шығаруларға қарағанда босаңдау, өйткені олар британияның дәстүрлі еркін
сауда (келісім) саясаты ізімен жүреді және іскерлердің шаруашылық іс-
әрекетіне мемлекеттің тікелей араласуын кеміте түсті [15]. Монополиялық
тәжірибені халықаралық масштабта реттеу аймақтық Еуропалық одақ деңгейінде
көбірек көрініс тапты. Монополияларға қарсы нормалардың негізін салу ЕКҚБ
(Еуропалық көмір мен құрыш бірлестігі) және ЕЭҚ мекемесі туралы
келісімдерде орын тепті. Бұл қағидалардан басқа өндірістік сипаттағы
маңызды да көлемді көздер баршылық, атап көрсетсек: Кеңестер қолданатын,
комиссиялар мен ЕО Соттары пайдаланатын әкімшілік және соттық актілерді
айтуға болады. Теориялық жоспарда бәсекелестікті реттеу проблемасын зерттеу
осы сөздің кең мағынасында біз бұны бәсекелестік құқығының бірыңғай
ұғымдарының ішінде қарастырамыз, бірақ олар екі тармаққа бөлінеді:
бәсекелестіктегі арсыздықтардан қорғау құқығы және монополияға қарсы құқық.
Жеңіл өндірісі дамыған мемлекеттердің заң шығару тәжрибесі бәсекелестіктегі
әділетсіздіктерге тыйым салуды құқықтық реттеу туралы әр түрлі көздер және
монополиялық іс-әрекетті куәландырады: монополияға қарсы жеке қабылданған
заңдар және бәсекелестіктегі арсыздықты тыию туралы зандар (Австрия,
Испания, Канада, ГФР, Швейцария, Жапония); бәсекелестіктегі әділетсіздікті
тыю аумағындағы монополияға қарсы заңдар және азаматтық құқықтың жалпы
нормалары (АҚШ, Үлыбритания).
Бәсекедегі әділетсіздікті және монополистік іс-әрекетті тоқтату
нормаларын қамтитын кешенді заң шығару актілері, социализмнен кейінгі
өтпелі экономикадағы (Болгария, Венгрия, Молдавия, Қазақстан, Ресей,
Өзбекстан, Украина) кішігірім елдерге ғана тән [16]. Бірқатар шетелдердің
антимонополиялық заң шығаруларын талдау мынадай құқықтарға қарсы істерді
бөліп қарастыруға мүмкіндік береді: бәсекені көлбеу шектеу, бәсекені тік
шектеу, саудада үстемдік ахуалын теріс пайдалану, басқа да бәсекені
шектеулер. Бәсекені көлбеу шектеулер өндірістің бір ғана деңгейінде жұмыс
істейтін не болмаса тауарлар (қызмет көрсетуді) бөлістіруде тараптар
арасындағы келісімдер ретінде анықталады. Олар екеуара қарапайым
келісімдерден көп тараптар қатысқан келісімдерге дейін түрленуі мүмкін.
Көлбеу шектеулерге жататындарына сауданың бір ғана шартын орнықтыратын,
атап айтсақ бағаны шектейтін, сауда нарығын бөлетін, сонымен бірге оған
қатысушылар тарапынан келісімді бүзғандарға тәртіп санкцияларын қоса
алғанда, картелді келісімдерді жатқызуға болады. Бәсекені көлбеу
шектеулерге монополияға қарсы заңдарды жіті бұзушыларды да жатқызады. Тік
шектеулерде, көбінесе, бір тараптан шектеулер қоятын шарттар қабылданады,
өйткені саудада билік жүргізіп отырған кәсіпкер әлсіз бәсекелесіне өз
шарттарын атау мүмкіндігіне ие. Бәсекені тік шектеулер санатына негізінен
ерекше сауда операциялары (белгілі бір алушыға ғана сату немесе белгілі бір
ұсынушыдан ғана тауар алу туралы сөз болып отыр) туралы келісімдер жатады,
байланыстырушы келісімдер (мәжбүрлеу ассортиментін сату, басқаша айтқанда
сатушы негізгі тауарын сатуды екінші қатардағы тауарлар алумен
сәйкестендіргенде, негізгімен байланысты), екінші қайтара сату бағаларын
орнату немесе қолдау, келісімдердегі құқықты өндіріс меншігіне (беру
келісімдері және лицензиялық келісімдер) беру туралы шектеулі шарттар.
Осылармен бірге бәсекені көлбеу шектеулерден тік шектеулерді оп-оңай
ажыратып алуға болады, мысалы, жеңіл өнеркәсіп меншігіне қатысты құқықтарды
қиылысқан лицензиялауда немесе бәсекелес кәсіпкерлер бірін-бірі өз
тауарларының ғана дистрибьютерлері ретінде тағайындайды. Қандай да бір
кәсіпорынның саудадағы озық ахуалын квалификациялауда бірқатар факторлар
ескеріледі, атап айтсақ: кәсіпорынның саудадағы үлесі, оның қаржылық қуаты,
тұтыну өнімдерінің саудаға түсуі мен сатылуы, басқа кәсіпорындармен
қатынасы, құқықтык және басқалай да кәсіпорындардың саудаға түсуіне
қойылған тосқауылдар, сондай-ақ бәсекелестің басқа да кәсіпорындарға
қайрылу мүмкіндігі. Жоғарыда көрсетілген бөлулердің ішінде Ұлыбритания мен
ГФР-дің заң шығарулары ашық, айқын. Ұлыбританияда жеңіл өндіріс меншігі
аумағында құқық қарсы әрекеттердің кейбір түрлеріне бәсеке шектелуімен
бірге көлбеу және тік болып бөлінеді. Реттеу субъектілері болып мемлекеттік
басқару ретінде федералды және жергілікті органдар қызмет істейді. Бұлармен
бірге билікті заң шығарушылар, орындаушылар және соттаушылар ұстанымдары
негізінде бөліп қолданады [34]. Сонымен, біздің пікірімізше, монополияға
қарсы саясат - бұл бір жолғы шара емес, керісінше үнемі іске қосылып
отыратын шаралар жүйесІ (экономикалық ахуалдарға қарай бейімделіп алмасып
тұрса да), экономикалық және заңгерлік тәжрибесінде қолданатын істер мен
санкциялар. Монополияны реттеуде қолданатын шараларды, әр түрлі өлшемдерде
жіктеуге болады. Бұл күнделікті тәжірибеде аяқастынан қолданатын шаралар,
тиым салатын шаралар, шек қоятьш, ынталандыратын т.б. болуы мүмкін.
Белгіленген бір салаға реттеулер ендіруді қарастыратын кез келген заңда,
мынадай сүрақтар көрсетіледі: реттеу мақсаты; реттеулер қамтитын экономика
секторларының шекаралары; реттеуді жүзеге асыратын үкімет ұйымдарының
статусы мен құзыреті. Соңғылардың компитенциясына мемлекеттік ықпал етудің
нақты әдістері мен аспаптарын таңдап іріктеп алу кіреді. АҚШ - тағы штаттар
аралық сауда жөніндегі темір жолды, автомобиль жолын және басқа да көлік
түрлерін бақылайтын Комиссиясының жұмыс қағидалары мысалдарын қарастырып
көрелік (бұл бізге мұнайгаз кешеніндегі негізгі тұжырымдық әдістерді
экстрополяциялауға мүмкіндік береді). Реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік
институттар статустары негізгі роль ойнайды, атап айтсақ, штаттар аралық
сауда бойынша Комиссиясы яғни тәуелсіз агенттік. Олар атқарушы биліктің
органы ретінде өз іс-әрекетінде қолданылып жүрген заңшығаруларды басшылыққа
алады, және ешқандай жоғары биліктерге бағынбайды. Олардың іс-әрекетін тек
елдің президенті ғана жөнге салады. Осы статус күшімен штаттар аралық сауда
бойынша Комиссия өзінің құзыретін билік басында отырған екі саяси партияның
ешқайсысына бағынбастан жүзеге асыру мүмкіндігіне ие, ол жоғарыдан қысым
көрсету қауіпінен сақтандырылған. Комиссияның іс-әрекетін өзгерту тек қана
конгресс шешімімен жүзеге асады. Комиссияның алдына қойылған мақсаттарына
оның ішкі ұйымдасуы толық жауап береді. Комиссияның іс-әрекеті жер
үстіндегі көлік түрлерінің арасындағы тең салмақты реттеуде бәсекені
алмастырады, баға нормативтерін орнықтыруда салааралық және көліктер
арасындағы бәсекені болдырмауды көздейді. Сонымен монополияға қарсы және
бұлардан басқа да экономика саласындағы оларда жүріп жатқан шаруашылық
үрдістерді реттеуге болатын мәселелерді шешуде мемлекеттік ықпал етудің
белгілі бір аспаптар жүйесін қолдануды қарастырады. Бұл жүйені сапалық
жақтан құрайтын негізгілері ретінде, біздің ойымызша, мынадай базалық
блоктарды бөлуге болады:
мемлекеттік құқықтық тетіктер;
реттелуші салаларға жеке капиталды жеткізу шарттарын белгілеу;
- баға жасау тетіктері.
Өнеркәсіптері бұрынғы КСРО-ның командалық-әкімшілік жүйесінен мұра болып
қалған біздің елімізде қызметтің әр түрімен айналысатын мекеме
монополистердің тұтастай кешені бар, олардың қызметтерін реттеу мәселесі
және нарыққа енген мекеме-монополистердің рөлін арттыруға жол бермеу ерекше
маңызды болып табылады. Сөйтіп, шетелдік тәжірибені Қазақстанда қолданудың
айтарлықтай маңызы бар. Еуропа мемлекеттері мен Қазақстандағы биліктік
бақылау органдарының антимонополиялық саясатты жүзеге асыру бойынша
жүргізілетін жұмыстар жүйесі бір-біріне ұқсас. Алайда монополиялық жоғарғы
баға анықтамасына және мекеме-монополистердің өнімдеріне бағалық
реттеулерді белгілеуге деген көзқарастың айтарлықтай айырмашылығы бар.
Осыған байланысты бақылаушы органдардың қоғамға пайда келтіру тұрғысынан
олардың нәтижелі жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған шараларын
әзірлеуі антимонополиялық басқарудың маңызды мәселелерінің бірі болып
табылады. Ол мемлекеттік тарапынан арнаулы басқару шараларын енгізу
есебінен жүзеге асырыла алады. Бұл шараларды, біздің ойымызша, сүлбамен екі
топқа бөлуге болады.
Бірінші топ - монополиялық құрылымды қолдау үшін: бағаны (қызмет тарифін)
қоғамға пайдалы деңгейде белгілеу; жаңа технологияға мақсатты түрде қаржы
бөлу және т. б. экономикалық барьерлер құру арқылы табиғи монополияның
қызметіне мемлекеттің тікелей араласу шаралары.
Екінші топ - табиғи монополиямен үйлесетін және оны қоғамға пайдалы
деңгейде тиімді тәртіппен жұмыс істеуге мәжбүр ететін бәсекелес ортаны құру
және қолдау үшін мемлекеттің жанамалай (заңнама және басқа да
институционалдық актілер тобы арқылы) араласу шаралары. Қазақстандағы
қоғамдық әл-ауқаттың ең көп шығындары табиғи монополиялық секторлар
субьектісінің ішкі нарықтағы басымдылық күшінде мекеменің- табиғи
монополистердің тауарлары мен қызметтерін қолдану кезінде пайда болатынын
атап өткен жөн.
Осыған орай, біздің зерттеуіміздің барысында осы мекемелердің тауарлары
мен кызметтеріне әділ тариф белгілеу мәселесін қарастыру кезінде қоғамдық
институттардың тиімді басқаруға және қатысу формаларына байланысты
туындаған мәселелерді қарастыру қажеттілігі туындады.
2. . Табиғи монополиялық құрылымдарды реттеудің әдістері мен формалары
Қазақстан экономикасындағы монополияның ерекше жағдайына байланысты оның
жалғыз күші, оған қарсы тұруға қабілетті тек қана мемлекет [36]. Сондықтан
мемлекет саясаты, оларға шек қоятын және нарықтық ортадағы әрекет,
жорықтарының ережелерін белгілейтін реттеудегі мемлекеттің ролін күшейтуге
бағытталып, жекелеп алғанда тариф саясаты төңірегінде, бақыланбайтын жеке
монополияны, мемлекеттік монополияны шектеу, рентті табыстардың бағытын
мемлекет пайдасына қарай бұру болуы тиіс. Мемлекет алдында күрделі мәселе
тұр - ол табиғи монополияның зор әлуетін еліміздің экономикалық әлуетін
арттыруға пайдалану, оны нақты дамуларға итермелеу және елімізді
дағдарыстан шығару, олардың мүддесімен жалпы ұлттық экономика мүддесі
арасында шешім табу. Монополия іс-әрекетін басқарудың мынадай тұтқалары
бар: мемлекеттік меншік, компаниялардың іс-әрекетін мемлекеттік реттеу.
Бақылаудың мұндай құралдарын қолдану іс-қимыл ережесін және монополиялық
субъектілердің іс-әрекетінің шегін анықтаумен қатар бағаны реттейді,
олардың қызмет сапасының минималды стандартын белгілейді. Экономист
ғалымдардың зерттеулерінде табиғи монополия оларды реттеу не болмаса іс -
әрекетін шектеу түрғысынан ғана қарастырылады. Әйтсе де табиғи монополия іс
- әрекеті сферасын реттеу мемлекеттік басқарудың бөлімшесі болып табылады.
Сондықтан табиғи монополия проблемасын мемлекеттік басқару аясында тұтас
қарастыру бұдан кейінгі зерттеулердің негізі бола алады.
Табиғи монополиялар өзінің даму барысында және экономиканың басқа
субъектілерімен өзара қатынас аспектісінде, сонымен бірге мемлекетпен де
бірыңғай ұстанымдарға негізделеді. Осыдан барып, табиғи монополияның бүкіл
жүйесін басқаруды жетілдіру мен ұйымдастырудың негізгі заңдылықтарын жасау
кешенді және жүйелік сипатқа ие болады. Көп жағдайларда басқару нәтижелерін
талдап табиғи монополия аясын жүйе ретінде қарастыру, жалпы іргелі
бағыттарды көрсетеді. Осы бағыттар негізінде монополияға қарсы заң шығару,
тарифтік және салықтық реттеу саясаты, монополия субъектілерінің
ұйымдастырушы құрылымдары қалыптасады. Қазіргі таңда Қазақстанда табиғи
монополия сферасындағы мемлекет меншігін басқару проблемасы жеткілікті
зерттелмеген, ал осының өзі шындап келгенде, табиғи монополияның
туындауының бастапқы сәттері болып табылады. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, реттеу жүйесі мемлекеттік басқару формасында дамиды және
қызмет етеді, бұл өзінше бөлім ретінде қарастырылады. Табиғи
монополистердің кәсіпорындарын басқарудың шетелдік тәжірибелерінің маңызы,
ең алдымен, мемлекет атқаратын ролімен, сондай-ақ нарықтық жағдайда
экономиканың мемлекеттік секторының өзінің ролінің маңызымен анықталады.
Батыс Еуропалық бірқатар мемлекеттердің Австрия, Ұлыбритания, Италия,
Францияда, сондай-ақ АҚШ, Жапония секілді басқа да елдердің дәстүрлі
ұсыныстарына қарамастан, мемлекеттік сектордың үлесі айта қаларлықтай
жоғары.
Бұлардан бөлек тағы да бір ерекшелігін атап өту керек, айталық,
мемлекеттік мүліктің көлемі қашанда мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктеріне
қарағанда көп. Бұл, мемлекетке кіріс әкелетін пайда табу негізгі мақсаты
болып саналатын коммерциялық құрылымдардан басқа, коммерциялық емес
ұйымдардың да болуымен байланысты, олар мемлекет бюджетінен
қаржыландырылады. Сонымен, мемлекеттік секторды ұйымдастырудың ерекшелігі
және шетелдерде қалыптасып қалған мемлекеттік реттеу жүйесі олардың тарихи
және экономикалық даму ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Әдебиеттерде
мемлекет меншігін реттеуді макродеңгейде талдауда әдетте үш моделді бөліп
қарастырады -америкалық, батыс еуропалық және жапониялық [46, 47]. Осы
моделдерді Қазақстанда қолдануда, ескерілмей келе жатқан бір қатар
жағдайлардың бар екені белгілі болды. Мәселен, АҚШ та мемлекеттік меншік,
ұлттық байлықтың 20% құрайды, бұл Франциядан төмен, ал ГФР және
Ұлыбританиядан жоғары. Мұнда мемлекет қомақты капитал талап ететін
объектілерді салу қаржыларын өз мойнына алады, меншікті капитал үшін
коммерциялық қызығу тудырмайтын шаруашылық салаларына инвестициялар салады.
Мемлекет қаржысы есебінен өндірістің жаңа әрі жоғары техниканы қажетсінетін
салалары, электрондық, лазерлік және ғарыш өндірісіне жұмсалады. Мемлекет
өз қаржысының 90% ын авиация өндірісіне және қайта құруға, 70% ға жуығын
электрондық және электротехникаға бағыттап жұмсау арқылы жабады.
Әдебиеттерге жасалған шолудан, АҚШ та мемлекет тарапынан реттеу
кәсіпорындары ерекшеліктеріне, Конгресс шешімімен түзілген сәйкес
министрліктер немесе арнайы үнемі істеп тұратын комиссиялар жататынын атап
айтуға болатыны белгілі болды. Мәселен, энергетикалық сектордағы
кәсіпорындар - "Ауылдық жерлерде электрлендіруді ұйымдастыру", "Тенесси
аңғарын басқару", "Табиғи ресурстарды игеру бюросы" секілді т.б.
кәсіпорындар тарапынан басқарылады. Мемлекеттік атом өндіру кәсіпорыны атом
энергиясы жөніндегі Федералдық комиссияға бағынады, қазбалар табу өндірісі
кәсіпорындары -АҚШ шахта бюросы және т.б. Мемлекеттік секторды басқарудағы
америкалық моделдің ерекшелігі болып мемлекеттік кәсіпорындарды оперативті
басқару және пайдалану жеке меншік корпорациясына өткізіп беру больш
табылады. Мемлекет өзінің басқарушыларына негізгілерден бөлек айналым
капиталын да бере алады. Кәсіпорындарды меншіктеуші ретінде мемлекет
бұлармен қатар олардың өнімдерін сату міндетін де өз мойнына алады, және
сәйкес тапсырушыларды да тауып береді. Десек те америкалық моделді
Қазақстан жағдайына қолдану біздің елімізде экономиканың мемлекеттік
секторын қысқартуды тежейді. Экономиканы құрылымдық жаңғырту барысында,
бұрынғы тік- иерархиялық басқару жүйесінде істеп тұрған салалық сипаттағы
құрылымдардың қысқаруы байқалды, ал оларды алмастыратын жаңалары жасалмады.
Бұлармен бірге АҚШ та салалық құрылымдар, кәсіпорындардың іс-әрекетін
реттеу және үйлестіру мақсатында, бүкіл мемлекет мүддесіне сай,
корпорациялар түрінде түзіледі. Олар кәсіпорындардың бағыныштылығына әр
түрлі таяулар мен дәрежелер негізінде құрылады, бұл өз кезегінде нарық
жағдайларында соңғысының табысты қызмет етуіне кедергі болады. Мұндай
жағдайда, бәрінен бұрын, кәсіпорынның өзі оны шетелдік фирмалардың
басқаруына өткізіп беру бойынша келісім-шарттарды түзу процесіне араласу
дәрежесін кеңейту қажет. Бұл көрсетілген фирманың бірлескен іскерлік
жұмысын барлық үш тарапқа бірдей өзара пайдалы етеді - кәсіпорын, мемлекет
және басқарушы компанияны. Біздің шарттарымызда еуропалық моделді
пайдалану, бір жақтан Батыс Еуропа елдеріне тән реттеу ерекшеліктерін
ескеруді талап етеді. Тағы бір жақтан, Шығыс Еуропаның бізге жақын
тәжірибелерін дұрыс пайдалану керек. Кәсіпорындарды реттеу жүйесінің
дәстүрлі батыс еуропалық моделін осы аймақтың әр түрлі мемлекеттері
қалыптастырады, олар көптеген өлшемдер бойынша ұқсастықтарға ие. Бұл
ағылшындық, белгиялық, италиялық, немістік, француздық және басқа көптеген
қазақстандық сауда-саттықта жұмыс істейтін компанияларды реттеу жүйесінде
көрініп түрады. Бұлардан бөлек, көрсетілген елдердің әр қайсысында өзіне
тән мемлекеттік сектордағы басқару жүйесінің ерекшеліктері қаланды.
Мәселен, айталық, Францияда, АҚШ тағы секілді мемлекеттік меншікті басқару,
кәсіпорын іс-әрекетіне араласушы құқықтық ұйымдастыру фирмаларымен және
меншіктеушілердің үлес қатынасымен байланысады. Бұлардың ішінде - ұзақ
мерзімді парламенттік не болмаса үкіметтік қаулылары негізінде істеп тұрған
акционерлік емес кәсіпорындар және министрліктер мен ведомстволардың
тікелей бақылауындағы акционерлік емес кәсіпорындар (30-35% мемлекеттік
кәсіпорындар); мемлекет тарапынан сәйкес органдар мен мекемелер, холдингтер
арқылы жанама түрде бақыланатын, мемлекеттік және аралас меншікті капиталы
бар акционерлік қоғам; "автономды" кәсіпорын (65-70% мемлекеттік
кәсіпорын). Италияда мемлекеттік сектордың үлес салмағы 42% дейінгіні
құрайды, соның ішінде жеңіл өндіріс 30%, бұл Батыстағы басқа елдерге
қарағанда экономикасының салыстырмалы әлсіздігіне байланысты. Мұнда меншік
компанияларды құлдыраудан сақтау бойынша мемлекеттік операциялардың ауқымы
кеңдігімен, жаңа мемлекеттік кәсіпорындарды құрумен, екінші дүние жүзілік
соғысынан кейін мемлекеттік сектордың тұрақты дамуымен сипатталады. Осы
уақытқа дейін мемлекеттік сектор бұл елде халық шаруашылығының
ажыратылмайтын құрамдас бөлігі болып келеді. Бірақ ол нарықтық қағидаларға
сүйеніп даму барысында, негізгі өнім мен қызмет түрлерінің өндірушісі және
ұсынушысы, нарықтық қатынастардың белсенді реттеушісі. Мемлекет өз
меншігін, баға саясатын жүргізуде, еңбек ақыны төлеу, қаржылық қатынастарды
реттеуде, монополияға қарсы іс-шараларда аспап ретінде пайдаланады.
Мемлекеттік меншікті басқару құрылымының ерекшеліктері ретінде үш ірі
мемлекеттік компанияның мүліктерінің мемлекеттік мүліктер Министрлігіне
бағынуын жатқызуға болады - жоғарыда ескертілген ИРИ, ЭНИ және акционерлік
араласу мен өңдеуші өндірісті қаржыландыру (ЭФИМ). Оларды, капиталы
мемлекеттік бюджет қаржысынан түратын, облигация эмиссияларынан, банктік
кредиттерден, олардың бақылауындағы оперативті мемлекеттік компаниялардың
түсімдерінен алынған, қуатты мемлекеттік қаржылық холдинг басқарады.
Осындай мемлекеттік холдингтер Еуропаның басқа да елдерінде түзілген,
мысалы, Ұлыбританиядағы кәсіпорындарды Ұлттық басқару, ГФР де федералды
пошталар. Бұл органдардың мақсаты мен міндеттері жарғыларында көрсетіліп,
онда олардың ниеттерін орындауды қамтамасыз ететін мемлекеттік
кәсіпорындардың экономикалық іс-әрекетінің әдістері айқындалған. Барлық
елдерде мемлекеттік холдингтердің, сонымен бірге кәсіпорындардың да жоғары
басшылары, тікелей мемлекет бақылауында болып үкімет тарапынан белгіленеді.
Ал мемлекеттік кәсіпорындардың үстінен сәйкес министрліктер қарайды және
олардың іс-әрекетін басқарады және бақылайды, жалпы жетекшілікті,
министрліктердің жергілікті өкілдері ретінде үкімет қызметкерлері іске
асырады. Бухгалтерлік бөлімшелер жетік ұйымдарға есеп береді, мысалы,
Францияда есепшілер палатасына. Мемлекеттік кәсіпорын құлдырауға жатпайды,
олардың мүліктері қарыздары үшін сатылмайды. Жеке компаниялардан
айырмашылығы, оларға, басқаруда жіберген қателіктері үшін мемлекет
келісімісіз кәсіпорынды жою түріндегі санкциялар қолданылмайды. Бірақ бұл
мемлекеттік кәсіпорындар салық төлеуге, бухгалтерлік есеп жүргізуге және
заңды орнатылған нормалар мен ережелерге сөйкес басқа да қаржылық
құжаттарды тәртіп бойынша белгіленген формада жүргізуге міндетті. Жалпы
алғанда, корпоративті басқару жүйесі Батыс Еуропа елдеріне де тән екенін
белгілеуге болады. Бұлармен бірге мұнда әлеуметтік-экономикалық үрдістерге
және экономикалық субъектілерге мемлекет тарапынан ықпал етудің негізгі
әдістері болып, осы күні кейбір өзгертуге үшырап отырған бағдарламалау қала
бермек. Жекелеп алсақ, жеке сфералар, салаларды, аймақтарды және т.б.
дамытудың мемлекеттік бағдарламасының сипаты және бағдары өзгереді;
бағдарламаларды түзуде олардың жүзеге асыруға бөлінген мемлекеттік
субсидиялары минималды болуын көздеу де тәжрибеде орын алуда, ал шығындар
жекелеген фирмалар мен кәсіпорындардың табысты іс-әрекеті есебінен
жабылады.
Табиғи монополияны кіріс нормаларын шектеу арқылы реттеу, шығындарға
қосымшалар қосу негізінде жүзеге асырылатын, АҚШ та кең таралып қолданылуда
деуге болады. Компанияларға белгілі бір көлемде салықтан кейінгі түсімнен
таза кіріс алуға рұқсат берілген. Бұндай жүйеде компанияның барлық іс-
әрекет аспектілері - тарифтер, инвестициялар, табыстылық - мемлекеттік
органдар тарапынан (АҚШ та сәйкес Федералды комиссия, ұйымдарда, штаттарда,
графстволарда және муниципалитеттерде), жіктеп отырып құқықтық реттеулер
жүргізіледі. Бұлардан басқа, мұнда барлық жерлерде штаттар деңгейінде және
одан төмен де коммуналдық кәсіпорындар бойынша кеңестерді көпшілік алдында
тыңдаулар өткізіліп тұрады. Тарифтердің құрылымдары кейбір келеңсіздіктер
мен әділетсіз алалаудан сақтау үшін бөлшектенеді. Тарифтер әрбір сатылушы
не болмаса қызмет сипаты үшін орнықтырылуы керек, бұл әдетте оларға белгілі
бір ұстанымдар негізінде жалпы шығындар бойынша бөлшектеуді, мысалы,
өндіріс көлемі, сату мөлшері, тікелей шығындар көлемі, алынған табыстар
және т.с.с. Қуатталған тарифтер әдетте, компания оларды қайта қарау
талабымен қайрылғанша жұмыс істей береді, ал бұл көп жағдайда кіріс нормасы
жеткілікті болмай қалған жағдайда ғана жасалатын шара. Бұнымен қатар
кәсіпорын, тарифтерді көтеруге ғана рұқсат алып қоймай, сонымен бірге
олардың құрылымын өзгертуге де тіпті кейде оларды төмендетуге де рұқсат
алады.
Тарифтерді анықтау ережесі мынадай үш кезеңнен тұрады: 1) ағымдағы
шығындарды анықтау; 2) инвестиция; 3) инвестицияға табыс нормаларын
білдіру. Ағымдағы шығындарды анықтау тек қана таза техникалық
операциялардан ғана түрмайды. Штаттардың көпшілік комиссиялары, барлық
компанияларға тең бірыңғай есепшілер жүйесін жасап шықты. Комиссиялар
жоғары баға мен сатып алудан, не болмаса жоғары еңбек ақы төлеуден,
басқаларға қарағанда бағасы арзан тауарлардан бас тартудан, және қызмет
көрсету салдарынан артық шығындарға ұшырап қалмауын қадағалайды.
Инвестицияны бағалау - осы модельдегі қоғамдық пайдаланудағы кәсіпорындарды
реттеудегі ең бір күрделі аспектілерінен болып саналды. Капиталдық
салымдарды түрліше бағалауға болады: сатып алу бағасында (амортизацияны
шегеруден соң); жабдықтарды қалпына келтіру бағасында; және ең соңында,
қызмет көрсетуді қалпына келтіру бағасында, осы қызмет көрсетуге
пайдаланған жабдықтау емес. Іс жүзінде реттеуші органдарға капиталды
сатып алу бағасымен бағалауға жол беріледі, себебі оны қайта қалпына
келтіру құнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz