ҚР коммерциялық банктерінің несиелік процесін жетілдіру жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Коммерциялық банктер: түсінігі, түрлері мен операциялары
1.2 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру
1.3 Активтік операцияларға сипаттама және олардың ерекшелігі
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және дамуына сипаттама
2.2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер жұмысының әдістері мен қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.3 Коммерциялық банктің несиелік жағдайын талдау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Парабанктік мекемелердің қызмет ету жағдайын бағалау
3.2 ҚР коммерциялық банктердің несиелік үдерістерінің даму басымдылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
1 БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Коммерциялық банктер: түсінігі, түрлері мен операциялары
1.2 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру
1.3 Активтік операцияларға сипаттама және олардың ерекшелігі
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және дамуына сипаттама
2.2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер жұмысының әдістері мен қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.3 Коммерциялық банктің несиелік жағдайын талдау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Парабанктік мекемелердің қызмет ету жағдайын бағалау
3.2 ҚР коммерциялық банктердің несиелік үдерістерінің даму басымдылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық т.с.с. көрсетеді.
Мемлекеттің несие жүйесінің қызмет ету механизіміндегі үлкен рөл коммерциялық банктерге тиесілі. Коммерциялық банктер-нарық экономикасындағы кәсіпкерлік тәжірибеде белгілі қаржылық оперциялар мен қызметтердің басым көпшілігін орындайтын ең көне және несие мекемелерінің айрықша көпшілік тобы. Олар несие капиталы рыногының түрлі секторларында әрекет ететін көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Банктер несие қорының негізгі бөлігін жинақтап, өзінің клиенттеріне қаржылық қызметтердің толық кешенін ұсынады, соның ішінде несие беру, депозит қабылдау, қызмет көрсетуге есеп айыру, құнды қағаздарды, шет ел валютасын сатып алу-сату әрі сақтау және тағы басқа қызметтер.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының қазiргi несиелiк операциялар мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие. Банктiк несиелеу жүйесi нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда, өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға, мемлекет экономикасын нығайтуға, айналыстағы негiзсiз ақша массасының өсуiн шектеуге, инфляциялық процестердiң алдын алуға және Ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған./1-32/ Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қазақстан Республикасындағы банктердің несие жүйесінің қалыптасуы барысында банктің сапасын мамандырылуында құрылмайды. Қазақстан Республикасындағы банктердің несие жүйесінің сапасының өсуі – несие жүйесінің қалыптасыру операцияларын басқаруды жүгізу негізінде жүзеге асырылады. Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: несие жүйесі қалыптасу саясаты мен процедураларының жақсы дамуы және несие механизімін жақсы басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктердің несие жүйесінің қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Мемлекеттің несие жүйесінің қызмет ету механизіміндегі үлкен рөл коммерциялық банктерге тиесілі. Коммерциялық банктер-нарық экономикасындағы кәсіпкерлік тәжірибеде белгілі қаржылық оперциялар мен қызметтердің басым көпшілігін орындайтын ең көне және несие мекемелерінің айрықша көпшілік тобы. Олар несие капиталы рыногының түрлі секторларында әрекет ететін көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Банктер несие қорының негізгі бөлігін жинақтап, өзінің клиенттеріне қаржылық қызметтердің толық кешенін ұсынады, соның ішінде несие беру, депозит қабылдау, қызмет көрсетуге есеп айыру, құнды қағаздарды, шет ел валютасын сатып алу-сату әрі сақтау және тағы басқа қызметтер.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының қазiргi несиелiк операциялар мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие. Банктiк несиелеу жүйесi нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда, өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға, мемлекет экономикасын нығайтуға, айналыстағы негiзсiз ақша массасының өсуiн шектеуге, инфляциялық процестердiң алдын алуға және Ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған./1-32/ Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қазақстан Республикасындағы банктердің несие жүйесінің қалыптасуы барысында банктің сапасын мамандырылуында құрылмайды. Қазақстан Республикасындағы банктердің несие жүйесінің сапасының өсуі – несие жүйесінің қалыптасыру операцияларын басқаруды жүгізу негізінде жүзеге асырылады. Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: несие жүйесі қалыптасу саясаты мен процедураларының жақсы дамуы және несие механизімін жақсы басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктердің несие жүйесінің қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк мекемелерi» Негiзгi заң актiлерi.- Алматы, 2003
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы N2444 Заңы
3. “Екiншi деңгейлi банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы ереженi бекiту жөнiнде” Қазақстан Республикасының ұлттық Банкi Басқармасының 2002 жылғы 3 маусымдағы N 213 қаулысы.
4. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ред. басқ. Ғ.С.Сейiтқасымов.- Алматы: Экономика, 2001.- 466 б.
5. Банковское дело: Учеб. пособие/ Под ред. О.И.Лаврушина.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 666 с.
6. .Банковское дело: Учеб. для вузов / Под ред. В.И. Колесникова, Л.П.Кроливецкой.- 4-е изд.,перераб. И доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 459 с.
7. Бәйгiсиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы,1998.
8. Борисов Е.Ф. Экономика: Справочник.- М.:Финансы и статистика.1997- 400с.
9. Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердiң несие ресурстарын құрудағы проблемалары және оның болашағы: Автореферат.- Аламаты, 2004.-30 б.
10. Кемел М. Нарық қатынасы жағдайында Қазақстанның аграрлық саласында ауыл шаруашылығы кооперациясының дамуы: Автореферат.- Алматы, 2004.- 50 б.
11. Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы,2000.
12. Мейiрбеков Б.Қ. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау жолдары мен дамыту әдiстерi: Автореферат.- Алматы, 2004.-26б.
13. Кушербаев Б. Банктер және несие алушылар қарым-қатынастарын реттеу. Қарағанды,2002.
14. Мақыш С. Ақша айналысы және несие. Алматы,2000.
15. Мақыш С. Қазiргi несиелiк механизм және оны жетiлдiру жолдары. Автореферат. Алматы,1999.
16. Финансы, денежное обращение и кредит: Учеб. для вузов/ Под ред. В.К.Сенчасова, А.И.Архипова.- М.:Проспект, 2000.- 496 с.
17. Сәлімова Ж.Д. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №3(37). 2003г.
18. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
19. Шаяхметова К.О. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №1(41).2004г.21. Лаврушин О.Н. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
20. Сейтқасымов Г.С. Банк ісі. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998г.
21. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». - Алматы: Экономика, 1999г.
22. Ілиясов К.К. . Қазақстан экономикасының қаржы-несиелік даму
a. мәселелері /Редакциялауымен.– Алматы: Бiлiм, 1995 – 240 с.
23. Кучукова Н.К. Қазақстан республикасы қаржы-несие жүйесін реформалаудың нарық экономикасына көшу жағдайындағы макроэкономикалық аспектілері. – Алматы:Ғылым, 1994. – 439 с.
24. Райзберг Б.А.. Экономика курсы: Оқулық /Редакциялауымен.– ИНФРА
25. М, 1997. – 720 с.
26. Сейтқасымов Г.С.. Ақша, Несие, Банктер: Оқулық /Проф. редакциялауымен.-Алматы: Экономика, 1996. – 364 с.
27. Инструкции и положения по кредитованию населения ОАО «Народный банк Казахстана».
28. Кредитная политика АО «Народный Банк Казахстана».
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы N2444 Заңы
3. “Екiншi деңгейлi банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы ереженi бекiту жөнiнде” Қазақстан Республикасының ұлттық Банкi Басқармасының 2002 жылғы 3 маусымдағы N 213 қаулысы.
4. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ред. басқ. Ғ.С.Сейiтқасымов.- Алматы: Экономика, 2001.- 466 б.
5. Банковское дело: Учеб. пособие/ Под ред. О.И.Лаврушина.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 666 с.
6. .Банковское дело: Учеб. для вузов / Под ред. В.И. Колесникова, Л.П.Кроливецкой.- 4-е изд.,перераб. И доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 459 с.
7. Бәйгiсиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы,1998.
8. Борисов Е.Ф. Экономика: Справочник.- М.:Финансы и статистика.1997- 400с.
9. Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердiң несие ресурстарын құрудағы проблемалары және оның болашағы: Автореферат.- Аламаты, 2004.-30 б.
10. Кемел М. Нарық қатынасы жағдайында Қазақстанның аграрлық саласында ауыл шаруашылығы кооперациясының дамуы: Автореферат.- Алматы, 2004.- 50 б.
11. Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы,2000.
12. Мейiрбеков Б.Қ. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау жолдары мен дамыту әдiстерi: Автореферат.- Алматы, 2004.-26б.
13. Кушербаев Б. Банктер және несие алушылар қарым-қатынастарын реттеу. Қарағанды,2002.
14. Мақыш С. Ақша айналысы және несие. Алматы,2000.
15. Мақыш С. Қазiргi несиелiк механизм және оны жетiлдiру жолдары. Автореферат. Алматы,1999.
16. Финансы, денежное обращение и кредит: Учеб. для вузов/ Под ред. В.К.Сенчасова, А.И.Архипова.- М.:Проспект, 2000.- 496 с.
17. Сәлімова Ж.Д. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №3(37). 2003г.
18. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
19. Шаяхметова К.О. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №1(41).2004г.21. Лаврушин О.Н. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
20. Сейтқасымов Г.С. Банк ісі. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998г.
21. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». - Алматы: Экономика, 1999г.
22. Ілиясов К.К. . Қазақстан экономикасының қаржы-несиелік даму
a. мәселелері /Редакциялауымен.– Алматы: Бiлiм, 1995 – 240 с.
23. Кучукова Н.К. Қазақстан республикасы қаржы-несие жүйесін реформалаудың нарық экономикасына көшу жағдайындағы макроэкономикалық аспектілері. – Алматы:Ғылым, 1994. – 439 с.
24. Райзберг Б.А.. Экономика курсы: Оқулық /Редакциялауымен.– ИНФРА
25. М, 1997. – 720 с.
26. Сейтқасымов Г.С.. Ақша, Несие, Банктер: Оқулық /Проф. редакциялауымен.-Алматы: Экономика, 1996. – 364 с.
27. Инструкции и положения по кредитованию населения ОАО «Народный банк Казахстана».
28. Кредитная политика АО «Народный Банк Казахстана».
ҚР коммерциялық банктерінің несиелік процесін жетілдіру жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Коммерциялық банктер: түсінігі, түрлері мен операциялары
1.2 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру
1.3 Активтік операцияларға сипаттама және олардың ерекшелігі
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және
дамуына сипаттама
2.2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер жұмысының
әдістері мен қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.3 Коммерциялық банктің несиелік жағдайын талдау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Парабанктік мекемелердің қызмет ету жағдайын бағалау
3.2 ҚР коммерциялық банктердің несиелік үдерістерінің даму
басымдылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие
— банктік жүйе ерскше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың,
ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор
көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос
ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсенді қызмет ететін капиталға
айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе көптеген қызметтері несиелік
сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық т.с.с. көрсетеді.
Мемлекеттің несие жүйесінің қызмет ету механизіміндегі үлкен рөл
коммерциялық банктерге тиесілі. Коммерциялық банктер-нарық экономикасындағы
кәсіпкерлік тәжірибеде белгілі қаржылық оперциялар мен қызметтердің басым
көпшілігін орындайтын ең көне және несие мекемелерінің айрықша көпшілік
тобы. Олар несие капиталы рыногының түрлі секторларында әрекет ететін
көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Банктер несие қорының негізгі
бөлігін жинақтап, өзінің клиенттеріне қаржылық қызметтердің толық кешенін
ұсынады, соның ішінде несие беру, депозит қабылдау, қызмет көрсетуге есеп
айыру, құнды қағаздарды, шет ел валютасын сатып алу-сату әрі сақтау және
тағы басқа қызметтер.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазiргi несиелiк операциялар мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы
уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие. Банктiк
несиелеу жүйесi нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда, өндiрiстiң
тиiмдiлiгiн арттыруға, мемлекет экономикасын нығайтуға, айналыстағы
негiзсiз ақша массасының өсуiн шектеуге, инфляциялық процестердiң алдын
алуға және Ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.1-32 Бұл жағдайда
отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың өзiндiк мәнi зор.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске асыру үшiн нарық
экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк
iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп айырысуларының жалпы
көлемімен сипатталады. Қазақстан Республикасындағы банктердің несие
жүйесінің қалыптасуы барысында банктің сапасын мамандырылуында құрылмайды.
Қазақстан Республикасындағы банктердің несие жүйесінің сапасының өсуі –
несие жүйесінің қалыптасыру операцияларын басқаруды жүгізу негізінде жүзеге
асырылады. Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: несие жүйесі қалыптасу
саясаты мен процедураларының жақсы дамуы және несие механизімін жақсы
басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктердің несие жүйесінің
қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
• несие жүйесінің қалыптасуын зерттеу;
• банктің басқару жүйесіндегі несиенің қозғалысын зерттеу;
• несие жүйесінің қалыптастыру мен басқарудағы проблемаларды
зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – “КазкоммерцБанк” АҚ-ның
несие жүйесінің қалыптасуы мен дамуын жетiлдiру жолдары. Несие жүйесінің
қалыптастыру мен дамытуда, банк саясатында үлкен рөл бар екенін дәлелдеу.
Зерттеу пәні – несие жүйесінің қалыптастыру мен даму барысындағы
тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен несие қатынастардағы
қабілеттілігі, несие жүйесін қалыптастыру мерзімділігі, төлемділігі және
экономиканың негізгі құралдар болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері:
Коммерциялық банктер және олардың несие жүйесінің қалыптастыру мен даму
қызметі туралы ҚР Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы, белгiлi экономист
ғалымдарымыз: Көшенова Б.А., Сейiтқасымов Ғ.С., Кемел Н., Мақыш С.,
Көшербаевтардың банктердегі несие жүйесінің қалыптастыру мен дамыту
қызметтерiнен жазған еңбектерiн терең талқылай отырып, өз тың ғылыми-
сараптамалық тұжырымдамамды ұсынамын. Халықаралық банктер арасындағы заңды
тұлғаларға несиелiк қызмет көрсету бағдарламаларын салыстыратын
экономикалық көрсеткiштерi бар кестелер келтiрiлдi.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспені, үш тарауды, қорытындыны,
қолданылған әдебиеттердің тізімі және қосымшаларды қамтиды.
1. БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ПРИНЦИПТЕРІ
1. Коммерциялық банктер: түсінігі, түрлері мен операциялары
Несие жүйесінің төменгі буыны тікелей халық шаруашылығына қызмет
көрсететін және коммерциялық бастама тұрғысында қаржылық қызметтің кең
өрісін ұсына алатын дербес мекемелер жүйесінен құрылады. Олар банк
заңнамасында біріктіріліп коммерциялық банктер деп жалпы аталатын
коммерциялық, кооперативтік және жеке меншік банктері.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әртүрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар
кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды
орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде
әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.
Коммерциялық банктердің түрлері
әмбебап
Маманданған
салалық
Сурет 1- Коммерциялық банктердің түрлері мен мамандану саласы
Ескерту: сурет Банки Казахстана журналының мәліметтеріне сүйене
орындалған
Тауарлық: Салалық: Функционалдық: Нарықтық:
-инновациялық; -ауылшаруашылық; -биржа; -аймақтық;
-инвестициялық; -өндірістік; -сақтандыру; -аймақаралық;
-ипотекалық; -құрылыстық. -трасталық; -трансұлттық.
-депозиттік; -кооперативтік;
-клирингтік. -комуналдық.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың
салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала
береді. Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар
арқылы өздерінің әртүрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер қаржы нарығында ең маңызды делдалдық қызметті
атқарады. Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей
қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық
қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда
коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі кезде
коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін көрсетуте
болады: маманданған, салалық және әмбебап (1- сурет) [1, 32].
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар кез
келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі - кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету. Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр
алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді
операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып,
қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді. Бір
операциялардан болған зиян, екінші бір опеациялардан түсетін пайда
есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны
болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша – несие нарығының
жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Соңғы кездері екінші деңгейлі банктер мен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшейе түсуде. Бәсекелестік банктердің жаңа операциялар
түрлерін іздестіруге, клиенттерге ұсынылатын қызмет түрлерін өсіруге және
қызмет көрсету нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес
операцияларды меңгеріп, елдің жалпы экономикадағы ролін арттыруда.
Қазіргі коммерциялық банктер активті және пассивті операцияларын
орындайды. Бұл екі түрлі операция бір бірліктің екі қарама-қарсы жақтары
секілді көрінеді, себебі, пассивтік операциясыз активті операцияның болуы
мүмкін емес, ал активті операциясыз пассивтік операцияның мәні де жоқ.
Алайда, жүзеге асырылатын банктік операцияларының барлығы, күмәнсіз, бір
мақсатты көздейді – табыстың өсуі және шығынның кемуі.
Қазақстан Республикасының 31.08.1995ж. №2444 Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңының 30 бабы
бойынша қызмет көрсету – бұл банктік операцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
бап бойынша көрсетілген басқа да банктік операциялар. Бұл заңда, сонымен
қатар, банктік операцияларды жекелеген түрлерін ұйымдастырудың
ерекшеліктері көрініс тапқан.
Аталған заңға сәйкес коммерциялық банктер келесі операцияларды
орындауға құқылы:
• заңды және жеке тұлғалардың ақылы негізде депозиттерін қабылдау,
банктік шоттарын ашу және жүргізу;
• банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
• заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
• кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау және сақтау;
• банкнота мен монеталарды және бағалы қағаздарды инкассациялау және
жөнелту;
• аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударымен
байланысты тапсырмаларын орындау;
• есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
• қарыздық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай формада несиелер беру;
• заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операциялары операцияларын жүргізу;
• клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
• ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
• коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
• заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды
және өзге де міндеттемелерді);
• төлем карточкаларын шығару;
• төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
• ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзге де міндетемелерді беру;
• инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе оларды иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру [2, 45].
Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет
түрлерін жүзеге асыра алады. Олар: брокерлік, дилерлік, кастодиандық.
Бұл банктік операциялар бойынша қызметтерді көрсету,клиенттердің
тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету. Осыған орай,
банктік заңдарына сәйкес, банк – уақытша бос ақша қаражатарын
жинақтауға, клиенттердің тапсырысы бойынша есеп айырысу операцияларын
жүргізуге құқылы несие ұйымы.
Екінші деңгейлі банктер заңнаманың барлық құқықтық жағынан қамтылған кең
көлемде операциялар түрлерін ұсынады. Коммерциялық банктің операцияларын 3
топқа бөліп қарастырамыз:
Коммерциялық банктің кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету
мақстымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті
операцияларының мазмұнын анықтайды. Яғни, банктік активті операциялар -
табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында иелігінде бар
ресурстардың орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі
мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған
қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды [3, 16]. Шынында да,
банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар салымдарға
төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс табады. Осы уақытқа дейін Қазақстанда
несиелер үкіметтің қажеттілігіне (Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп,
кейіннен олар банктерге және олардың акционерлеріне пайда әкелмек түгіл,
уақытында қайтарылмай қалды. Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған
жоқ.
қызмет көрсету арқылы клиенттердің уақытша бос
ақша қаражаттарын тарту;
қызмет көрсетулерсіз клиенттердің ақша
қаражаттарын тарту;
басқа көздерден ақша қаражаттарын тарту.
Пассивті
операциялар
(тартылған
қаражаттар)
Активті
операциялар
(қаражаттарды
орналастыру)
банктердің өз шотына және пайдасына жүргізілетін
операциялар;
клиенттердің шоттарына және олардың
қажеттіліктері бойынша жүргізілетін операциялар.
Активті-пасси
вті
операциялар
(комиссиялық
делдал)
клиенттердің қажеттіліктері бойынша және
комиссиялық бастама негізінде (таза банктік
қызмет көрсетулер) жүргізілетін операциялар.
Сурет 2. Коммерциялық банк операцияларының негізгі құрылымы [4, 33].
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің сақтауға қолайлы әр түрлі
депозиттерді ұсыныды, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе,
екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда,
мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Қазіргі комммерциялық
банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты
олардың үнемі дамып отырғандығын айтй кету керек. Яғни операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп, тек қолма – қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылығындағы осы сияқты іс – тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан,
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында шамамен 34 банк және олардың 783
бөлімшелері мен филиалдары орналасқан. Бүкіл ақша айналымының несие
жүйесінде жинақталуы – несиелік ресурстарды шоғырландыруға және оларды
елдің халық шауашылығына ұғымды бағыттауға мүмкіндік береді [5, 73].
Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз береді. Қазақстан
Республикасының "Валюталық реттеу туралы" заңында былай делінген:
"Қазақстан Республикасының Президенті мен Министрлер кабинеті өз құзіреті
шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы келмейтін
нормативті актілерді қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – Қазақстан Республикасының
валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады". "Валюталық реттеу"
түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару, ақпарат жинау, валюталық
заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған тұлғаларға санкциялар қолдану
керек. Ұлттық банк валюталық реттеу функцияларын жүзеге асырады. Бұл
принцип – ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы резервтерді
жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының ықпалынан
сенімді қорғау жолы.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет
игілігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады.
Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке
есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ – та заң жүзінде
бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз
саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша
айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті
емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек
Бундесбанк туралы заңға ғана бағынады.
АҚШ-тың несие жүйесінің жоғары органы болып табылатын – Федералды
резервті жүйесінің (ФРЖ) мүшелерін – сенаттың мақұлдауымен президент
тағайындайды және олардың қызметі келіспеушілік бойынша қызметіне босатылуы
мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің автономдылығының елеулі
дәрежесі – экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша –
несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып келеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуелсіздігінің негізгі
жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік
қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Ұлттық банк
қаражаттарын пайдалануына шек қоюдың принципиалдық мәні бар [6, 85].
Президенттің " Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы" заң күші бар
жарлығында былай деп жазылған: "Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие
саясатының және оны заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының
кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді
несиелер береді;
б) осы шарттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық
ұйымдарда мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты
өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қосымша несиелер береді". Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің басқа да
клиенттері тәрізді әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының
мерзімділігі және төлемдік шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде
қарыз алады [7, 64].
Үкімет әрбір несие бойынша нарықтық пайыздық мөлшерлемелері бар
тапсырылатын бағалы қағаздар шығарады. Оларды Ұлттық банктен өтеп алу
мерзімі алты айдан аспауы тиіс, бірақ бұл мерзімді Қазақстан Республикасы
Парламенті жыл аяғына дейін ұзартуы мүмкін.
АҚШ, Жапония, Англия, Канада және басқа елдерде іс жүзінде үкіметті
тікелей несиелендіру жоқ; Германия, Голландия, Францияда заңмен шектелген,
Австрияда үкіметтік несиеден заң алтын және конвертацияланатын валютамен
100% қамтамасыз етілуі талап етіледі.
Бөлімді қорытындылай келе, қазіргі тұрақтандырылған экономиканың
жетілдіруі үшін коммерциялық банктер халыққа көптеген операцияларды жүзеге
асырады. Еліміздің екінші деңгейлі банктері ақша айналымы мен несие
қатынастарын ұйымдастыруымен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар, халық
шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып
алу-сату, қаржылық операциялардың барлық түрлері, ал кейбір жағдайларда
делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді.
2. Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру
Мамандандырылған несие мекемелері нарық экономикасындағы несие
жүйесіне қажетті маңызды буыны болып табылатындықтан, бұл мекемелерсіз
экономиканың әртүрлі салаларында және тұрғындарға көрсетілетін несие
жүйесінің қызметтері толық болмас еді. Сондықтан да маманданған несиелік
мекемелердің түрлеріне тоқталып, олардың қызметтеріннің ұйымдастырылуы
қарастырылды.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан,
олар несиелік және есеп айырысу қызметтерін жүзеге асырумен
байланысты болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын
басшылыққа алады. Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы,
сақтандыру, инвестициялық немесе басқа да операцияларға мамандана
отырып, тиісті ведомстволардың реттеу әрекеттеріне ұшырайды.
Тарихи маманданған несие-қаржы институттарының алғашқы мекемелері қарыз
капиталы нарығындағы кейбір сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында пайда
болды. Мысалы, бұрынғы КСРО-да 20-жылдарда коммерциялық банктер тұтыну
несиесін берумен шұғылданбағандықтан, сол кездерде тұтыну несиесін беретін
көптеген мекемелер пайда болды. Олар қазіргі нарықтық экономикада кез
келген мемлекеттің несие жүйесінде нық орын алуда.
Маманданған несие-қаржы инстиуттары (немесе оларды парабанктік мекемелер
деп те атайды) не белгілі бір клиенттерге қызмет көрсетеді немесе бір-екі
қызмет түрін меңгереді. Ол мекемелер бір жағынан клиенттердің несие-есеп
операцияларын жүргізіп Орталық банктің талаптарын орындаса, екінші жағынан
қаржы, сақтандыру, инвестициялық және т.с. операциялар орындауымен сол
салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Олар әртүрлі маманданған қаржы
институттарының жиынтығы: несие-жинақтау мекемелері, инвестициялық қорлар
немесе компаниялар, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары,
мекемелердегі өзара көмек кассалары, ломбардтар және т.б. Өркендеген
мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер коммерциялық
банктермен қаржы нарығында бәсекеге түсіп, халыққа, фирмалар мен
компанияларға сан алуан қызмет көрсетуде. Қазақстан экономикасының нарықтық
қатынастарға өту шағында бұл мәселелер бойынша әлемдік тәжірибеге
қызығушылық болуда.
Маманданған несие-қаржы институттары кейбір шаруашылық аясында кең түрде
қызмет керсетуде:
• халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
• ипотекалық несие беруде;
• тұтыну несиесін беруде;
• ауыл шаруашылық несиесін беруде;
• сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
• өнеркәсіп компанияларының бағалы қағаздарын орналастыру мен
капитал инвестициялауда. Айта кететін жайт, революцияға дейінгі
Ресейде, одан соң КСРО-да (оның құрамындағы Қазақстанда) және жаңа
экономикалық саясат (НЭП) пен кейін ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
(коллективтендіру) жылдарында несие институттарының кейбіреулері,
мысалы, несиелік серіктестіктер, өзара несиелеу қоғамдары, несиелік
одақтар және т.б. олардың түрлері болды. Қазірде банктік емес
мекемелерге кәсіпорындардағы өзара көмек кассаларын, ломбардтарды,
шаруа қожалықтары ассоциацияларында (одақ) құрылған есеп айырысу
қаржылық орталықтарын кіргізуге болады [8, 43].
Кейбір экономикалық әдебиеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік
мекемелерге ломбардтарды, несиелік серіктестіктерді , Қазпошта АҚ Пошта-
жинақтау жүйесін, жинақтаушы зейнетақы қорларын, сақтандыру компанияларын,
инвестициялық қорлар, Қазақстан инвестициялық қоры АҚ және одақтарды
жатқызады.
Ломбардтар – бұл жылжымайтын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа
мерзімге ссудалар беретін несиелік мекеме. ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29
тамыздағы № 314 "Ломбард туралы" ережесіне сәйкес, ломбард - банк болып
табылмайтын, Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде операциялар мен
қызметтерді жүзеге асыратын заңды тұлға.
Ондай операцияларға мыналар жатады:
• ломбардтық операциялар: тез іске асырылатын бағалы қағаздар мен
жылжымалы мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несие беруді
сипаттайды;
• бағалы металдардан (алтыннан, күмістен, платинадан, платина тобындағы
металдардан) жасалған монеталарды, сондай-ақ бағалы металдар және асыл
тастардан тұратын зергерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау,
есепке алу, сақтау және сату;
• сейфтік қызметтер: клиенттердің бағалы қағаздарын, құжаттарын,
құндылықтарын сақтауға байланысты, сол сияқты сейфтік жәшіктерді,
шкафтарды, бөлмелерді жалға беру қызметтерін көрсетеді;
• келісімшарт мерзімі ішінде жалған берілген мүлікке жалға берушінің
меншік құқығын сақтай отырып, ол мүлікті жалға беру;
• заң талаптарына сәйкес кепілге алынған мүлікті сату.
Ломбардтардың құрылтайшылары мен қатысушыларына жеке және заңды
тұлғалар жатады. Мемлекет өзінің өкілетті органдары арқылы оған құрылтайшы
болуы мүмкін. Ломбард кез келген ұйымдық құқықтық формада (ашық акционерлік
қоғамнан басқа) құрылып, өз қызметін жүзеге асырады.
Тарихта ломбардтар өсімқорлық несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде
пайда болған. Ломбардтардың мамандану саласы жылжитын мүлік, оның ішінде
бағалы металдар мен асыл тастарды (бағалы қағаздардан басқа)
кепілге алып, тұтыну несиесін беру болып табылады. Олардың ссудалары
негізінен қысқа мерзімге (30 күнге дейінгі мерзімге) кепілге салатын мүлік
құнының 50 – 80 % мөлшерінде беріледі. Кепілге алып ссуда берумен қатар,
олар клиенттердің құндылықтарын сақтау, сондай-ақ комиссиондық негізде
кепілге салынған мүліктерді сатумен айналысады.
Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі – мұнда несиелік
шарт пен кепіл міндеттемелері болмайды. Ссуданы кепілге беру барысында
клиент кепілге зат қойғандығын куәландыратын және ссуда алғандығын
растайтын құжат немесе кепіл билетін алады. Онда қарыз алушының
реквизиттері және мәміленің басты шарты көрсетіледі.
Несиелік серіктестік – өз мүшелеріне несие-есеп айырысу қызметін
көрсету мақсатында құрылған несиелік мекеме. " Несиелік серіктестік туралы
" Несиелік серіктестік туралы " ҚР Заңына сәйкес несиелік серіктестік
бұл – оның қатысушыларының бос ақшалай қаражаттарын жұмылдыру жолымен
қаржылық көмек көрсету барысындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында заңды және жеке тұлғалардың ерікті түрде бірігуінің нәтижесінде
құрылған, банк болып табылмайтын және ҚР Ұлттық банкінің лицензиясы
негізінде жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын заңды тұлға.
Несиелік серіктестіктердің мынадай түрлері болады:
1. Несиелік – депозиттік серіктестігі – заңды тұлғалардың депозиттерін
қабылдау мүмкіндігі бар мекеме.
2. Ауыл несиелік серіктестігі – өзара несие беру үшін, оның
қатысушыларының ақшаларын жинақтау жолымен ерікті түрде жеке және
заңды тұлғалардың өзара бірігуінің нәтижесінде құрылған, банктің
жекелеген операцияларының түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға.
3. Несиелік серіктестік – коммерциялық ұйым.
Несиелік серіктестік және ауыл несиелік серіктестігі ҚР
заңдылықтарындағы ерекшеліктеріне сәйкес мынадай ұйымдық-құқықтық формада
құрыла алады:
• командиттік серіктестік;
• толық серіктестік;
• жауапершілігі шектеулі серіктестік;
• акционерлік қоғам.
Несиелік серіктестіктердің жарғылық капиталы пай қосу және міндетті
кіру жарнасын төлеу жолымен қалыптасады. Мұндағы қосқан үлестер меншіктен
шығып қалған жағдайда қайтарылмайды. Несиелік серіктестіктің мүшелеріне
кооперативтер, жалгерлік кәсіпорындар, банктер, шағын және орта бизнес,
жеке тұлғалар кіреді. Несиелік серіктестіктің басты пассив операцияларына –
салымдарды тарту және займдарды орналастыру; актив операцияларына –
ссудалық, комиссиондық, сауда-делдалдық операциялары жатады.
Несиелік серіктестіктің бір түріне ауыл шаруашылығы несиелік қоғамдары
жатады. Оның құрылтайшысы: Орталық банк, коммерциялық және мамандандырылған
банктер, үкімет құрылымдары, жеке және заңды тұлғалар бола алады. Олардың
басты қызметі – ауыл шаруашылығына несие – есеп айырысу қызметін көрсету;
шаруашылық заттарын, мал, тұқым, тыңайтқыш сатып алу шығындарын және өзге
де жұмыстарды несиелеу. Ауыл шаруашылығы несиелік серіктестіктерінің
клиенттеріне шаруа қожалықтары, фермерлер, сондай-ақ ауыл шаруашылық
кәсіпорындары жатады. Негізгі операциялары: қысқа және орта мерзімге
ссудалар беру және салымдар қабылдау, делдалдық қызмет. Ауыл шаруашылық
несиелік серіктестіктерді ұйымдастырудың басты ерекшелігі – олардың
қызметінің бірқатар салық жеңілдіктеріне ие болуы, атап айтсақ, табыс
салығынан босауы, сондай-ақ оған үлес қосушыларға да салықтық жеңілділіктер
болады.
Несиелік одақтар – бұл белгілі бір жеке тұлғалардан немесе ұсақ
несиелік мекемелерден ұйымдастырылатын несиелік кооперативтер.
Олар негізгі екі типте болуы мүмкін: 1) қысқа мерзімді тұтыну несиесін
беру мақсатында кәсіби немесе аумақтық белгілеріне қарай жеке тұлғалар
тобымен ұйымдастырылған; 2) еркімен қосылған дербес несиелі серіктестік
түрінде, мысалы, ссуда жинақ серіктестіктері, өзара несие қоғамдары,
кооперативтер және т. б. [9, 63].
Несиелік одақтардың капиталдары олардың мүшелерінің қосатын үлесінен және
пайларды төлеу, сондай-ақ займдарды шығару жолымен қалыптасады. Негізгі
операцияларына мыналар жатады: салымдарды тарту және займдарды шығару;
өзінің мүшелеріне қамтамасыз етілген ссудалар беру, вексельдерді есепке
алу; сауда-делдалдық және комиссиондық операциялар; кеңес беру және өз
мүшелеріне аудиторлық қызмет көрсету. Несиелік одақтар - кооперативтер
түріндегі жинақ мекемесі, оны кәсіподақтар, ірі кәсіпорындар, шіркеулер
ұйымдастырады. Одақтың капиталы мүшелік жарнаны ерекше акциялар сатып алу
формасында төлеуден құрылады, ал құрылған қаражат одақ мүшелеріне қысқа
мерзімді несие беру үшін (транспорт сатып алуға, үйді жөндеуге және с.с.)
колданылады. Несиелік одақтар АҚШ-та, Ұлыбританияда, Канадада кең тараған.
Қазпошта АҚ – Қазақстанның географиялық және демографиялық
ерекшеліктері, елді мекендердің бір-бірінен алшақ қоныстануы, сокьда қатар
ауыл тұрғындарының төлем қабілеттілігінің төмендігі құрылымдарының ауыл
адамдарына қызмет көрсетуіне кері әсерін тигізеді. Банкілердің есеп айырысу-
кассалық бөлімшелері негізінен шоғырланған аудан орталықтарында, ал онда
ауыл тұрғындарының 5%-ы ғана тұрады. Міне осының нәтижесінде еліміз бойынша
елді мекендерде тұратын ауыл тұрғындарының 40%-дан астамы қаржылық қызметті
белгілі толық дәрежеде пайдалана алмай отыр.
Пошта адамзат қоғамына барынша қажетті институттардың бірі болып
саналады. Тұрмыс тіршілігінен тәуелсіз, пошта байланысы адамдар арасындағы
өзара қатынастың қол жететін, өте жеңіл тәсілдердің бірі болып саналады.
Сонымен қатар ол бүгін банк жүйесі қызметін атқарып отырған мекеме болып
отыр.
Қазіргі кезде Қазпошта АҚ 3439 пошта офисі бар, онда жұмыс
істейтіндердің саны 17,8 мың адам, тұрақты пошта бөлімшелеріндегі халықты
қамту саны 11,5 млн. адамды құрайды. 192 млн шамасында (бірлік) пошталық
қызмет көрсетілсе, қаржылық қызмет көрсетудің көлемі 16,9 млрд теңгеге
жетті.
ҚазпоштаАҚпошта жүйелерін ақпараттандыру мен компьютерлендірудің
инвестициялық бағдарламасын іске асырып отыр. Атап айтқанда, дәстүрлі пошта
құралдарын жаңартып, осы заманғы пошта мен банктік технологияларды өндіруде
және инкассация қызметі мен пошта қауіпсіздігін дамыту үстінде.
Мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатындағы негізгі міндеттердің
бірі – 2004-2010 жж. аралығында ауыл тұрғындары үшін пошта-жинақтау
жүйесінің базалық қызмет көрсетуінің қол жеткізімдігін қамтамасыз ету болып
табылады. 2004-2010 жж. пошта салысын дамыту бағдарламасын іске асыру
нәтижесінде жинақ-ақша пошта жүйесін қалыптастыру жөнінен жағдайлар
жасалады. Әсіресе, шалғай жерлердегі ауыл тұрғындарын кол жететін, маңызды
пошта байланысы мен сапалы жоғары деңгейде қамтамасыз етіледі.
Келешекте ақпараттық технологияның жаңа есігі ашылып, поштаның қызмет
саласы ұлғая түседі. Қазпошта 2008ж. аудан орталықтарында ұжымдық қол
жетерлік жүйенің 200 Интернет желісін ашады. Бұл көрсеткіш 2007 ж. - 500-
ге, 2008 ж. - 1000-ға дейін жетпекші. Қызмет көрсетудің бұл түрі қалаға
қарағанда арзан болады жэне ауыл тұрғындарының Интернетті игеруі бойынша
қалалық деңгейге жетуге мұмкіндік жасайды.
Қаржылық институт ретінде пошта ісі белсенді түрде дамитын болады.
Сонымен қатар, пошта бөлімшесінің базасында шағын кәсіпкерлікті дамыту
қорымен бірлесе отырып, шағын кредиттер бойынша жоба іске асырылып отыр.
Пошта байланысының бөлімшелері банкоматгар жүйесін және бірыңғай ұлттық
Каг Сагd төлем карточкаларын пайдалану постерминалын ашуға мүмкіндік
жасайды.
АҚ Тұрғын үй құрылысы жинақ банкісімен тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасын
қабылдау бойынша жэне комиссиялық банкке алымдардың тұрғын үй қарыздары
қорланған ақшаларын беру, тұрғын үй қарызын өтеу шотына өтемдерді қабылдау
мен құжаттарды жөнелтіп отыруға шарт жасасты.
Қазпоштаның Германияда, Қытайда, Өзбекстан мен Қырғызстанда өкілдіктері
ашылып халықаралық байланыстары даму үстінде. Жинақтаушы зейнетақы қоры –
бұл ашық және жабық типтегі акционерлік қоғам түрінде ұйымдастырылған заңды
тұлға.
Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету Заңына сәйкес
халықтық жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы жүйесінің орталық үзбесі болып
табылады. Олар салымшылармен жұмысты ұйымдастырады, зейнетақы
келісімшарттарын жасасады, инвестициялық кірістердің аударымдарын және
зейнетақы жарналарының жеке есебін, сонымен қатар, салымшылар алдындағы қор
міндеттемесін жүргізеді. Қор өз қызметі үшін комиссиялық сыйақылар алады,
мемлекеттік органдар мен салымшылар алдында есеп береді, халық арасында
түсіндірме жұмыстар жүргізеді, шағымдар мен өтініштерді қарастырады,
салымшының өлімене және шет елге кетуіне байланысты сұрақтарды шешеді.
Қазақстанда зейнетақы жүйесі ағымдық этапта мемлекеттік және жеке
бөлімдерден тұратындықтан, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорынан
басқа нарықта МЖЗҚ жұмыс атқарады. Ол салымшылардың міндетті зейнетақы
аударымдарын алуды және алушылардың зейнетақы төлемдерін төлеуді Қазақстан
Республикасы Үкіметі белгілеген ережеге сай іске асырады. Қазіргі уақытта
МЖЗҚ-ын жекешелендірудің мүмкін нұсқалары дайындалып жатыр.
Қазақстан Республикасының зейнетақы қорының қызметін реттеу комитеті
МЖЗҚ-ын жекешелендірудің мүмкін нұсқаларын өндірді. Комитетке әртүрлі
компаниялардың өкімдері келіп тұрады, оның ішінде әсіресе өзінің
жекешелендіру туралы ұсынысымен шетелдіктер көп, себебі МЖЗҚ әлеуетті
инвесторлар үшін едәуір тартымды ұйым. Мемлекет МЖЗҚ-ын жекешелендіру жайлы
нақты ойлары жоқ.
Сақтандыру компаниялары – белгілі бір сақтандыру жағдайлары болған
кездерде ақшалай қордың есебінен сақтандырудың орнын толтырып, соның
жәрдемімен (сақтандырылған) жеке жэне заңды тулғалардьщ мүліктік қатынасы
бойынша сақтандыру мүдделерін қорғау болып табылады. Бұл ақша қорлары
сақтандыру өлемдерінен және заңда тыйым салынбаған өзге де кездерден түскен
қаржы арқылы қальштасады.
Сақтандыру мынандай болып бөлінеді:
• міндетті дәрежелері бойынша: а) ерікті; ә) міндетті;
• сақтандыру объектісі бойынша: а) жеке; ә) мүліктік.
Міндетті сақтандыру – заң талабының күшімен жүзеге асырылатын сактандыру.
(Өз денсаулығын сақтандыру міндеті азаматқа жүктелмеуі керек).
Ерікті түрдегі сақтандыру – екі жақтан да өз еркімен жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Азаматтың жеке басына байланысты өз өмірін, денсаулығын, жұмысқа
кабілеттілігі және басқа да мүдделерін сақтандыруы жеке басын сақтандыруға
жатады.
Мүлікті сақтандыру мен сол мүдделерге байланысты, азаматтық-құқықтық
жауапкершілік және кәсіпкерлік тәуекелдікті қосқанда – мүліктік
сақтаңдыруға жатады.
Азаматтығы жоқ, шетел азаматтары, өз қызметтерін ҚР аумағында жүзеге
асырып жатқан шетелдік заңды тұлғалар, ҚР заңды тұлғалары және
азаматтарымен бірдей сақтандыру құқығын пайдаланады.
Сақтандыру компанияларының пассивті және активті операциялары айрықша
сипатта болады да, банктердің осыған ұқсас операцияларынан өзгешелеу болып
көрінеді.
Сақтандыру компанияларының пассивтері заңды және жеке тұлғалардың
сақтандыру сыйақылары төлемдерінің есебі негізінде қалыптасады. Өзге
пассивті бап үлесі шамалы, оған пайда есебінен қалыптасқан акционерлік
капитал жатады.
Сақтандыру компанияларының активтік операциялары ірі компаниялар
жергілікті органдардың орталық банктің және Қаржы министрінің мемлекеттік
құнды қағаздарындағы инвестицияларынан, сонымен қатар полистік қарыздарынан
тұрады.
Активті және пассивті операцияларының нэтижесінде сақтандыру компаниясы
пайда алады. Сақтандыру сыйақысы мен сақтандыру төлемдерінің орнын толтыру
арасындағы айырмасының нәтижесіне операциялық шығындарды қосса
инвестициялық қызметке бағытталуы мүмкін сақтандыру қорын береді.
Сақтандыру компаниясының жарғылық капиталы сақтандыру төлемдерін өтеу мен
өзінің қызметін қаржыландыру үшін арналған.
Сақтандыру резервтері сақтандыру төлемдерінің есебінен құрылады және
сақтандыру келісімшарты бойынша тек қана өздерінің міндеттемелерін атқаруды
қамтамасыз ету үшін арналады.
Компания меншікті капиталы, басқа да міндеттемелер мен сақтандыру
резервтерінен оның барлық активтерінің сомасын шегерудегі құлы ретінде
анықталады.
Компания міндеттемесінің ең жоғары көлемі қайтадан сақтандырырылуда
немесе қайта сақтандырушының сақтандырудың жекелеген келісімшарты бойынша
сақтандыру резервтерімен меншікті капитал сомасының 10%-ынан аспайтындай
болу керек. ҚР Қаржы ұйымдары жэне қаржы нарығын қадағалау мен реттеу
бойынша агентігі мемлекеттік уәкілетгік органы болып табылады. Сақтандыру
ұйымдарының қызметі ҚР Сақтандыру туралы заңымен реттеледі.
01.01.2008 ж. Қазақстанда 33 сақтандыру компаниялары жұмыс істеді.
Олардағы меншік капиталының тұтастай жиынтығы – 29,6 млрд теңге, жарғылық
капиталы – 17,7 млрд теңге, сақтандаФУ төлемінің шығыстары - 6,7 млрд
және сақтандыру сыйақысы – 40,0 млрд теңге шамасында, олардың ішінде
міндетті сақтандыру – 4,4 млрд, ерікті жеке басын сақтандыру – 4,5 млрд,
ерікті мүлікті сақтандыру – 31,0 млрд теңгені құрады. Сақтандыру
сыйақысынын халықтың жан басына шаққандағы қатынасы небәрі АҚШ-тың - 20,0
долларын құрайды. Бельгияда - 3283, Австралияда – 203 , Чехияда – 364,
Сербияда – 41 доллардан келеді [10, 75].
Инвестициялық қорлар – 7 шілде 2004 ж. ҚР Инвестициялық қорлар туралы
№576-11 заңына сэйкес инвестициялық үлестік жарна немесе акционерлік қоры
(ИҚ) құрылған болатың.
Қазақстан Республикасында инвестициялық қордың екі түрі бар:
1) акционерлік инвестициялық қор (АИҚ);
2) үлестік жарна инвестициялық қоры (ҮЖИҚ); олар келесі формада болуы
мүмкін: ашық, аралық немесе жабық.
Ашық ҰЖИҚ ҚР Инвестициялық қорлар туралы заңында белгіленген тәртіп пен
шарт негізінде компания басқарушысынан оның үлестік жарна иесіне үлестік
жарнасын сатып алуды талап ететін құқықты ұсынады. Осы инвестициялық қордың
(ИҚ) ережесіне сай екі аптада бір рет, ал ҰЖИҚ аралығында -ұзартпай жылына
бір рет сатып алу ұсынылады. Жабық ҰЖИҚ оның үлес жарнасының иеленушісіне
осы қордың үлес жарнасын иеленушісінен жалпы жиналысына қатысу құқығын
табыс етеді. Сонымен қатар қордың қарастырылған ережесімен үлес жарнасы
бойынша және шарт тәртібінде дивиденттерді алуды ұсынады.
Қорыта айтқанда, маманданған несие-қаржы институттары кез келген
мемлекеттің несие жүйесінің құрамдас бөлігі. Бұл институттардың
коммерциялық банктерден негізгі өзгешелігі – халықтың жинағын тарту
арқылы ресурс жинақтау, ал коммерциялық банктер өз пассивтерін негізінен
заңды тұлғалардың уақытша бос қаражатын тарту аркылы кұрастырады. Біздің
мемлекетте "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы"
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы бойынша банктік
емес мекемелерге депозиттер қабылдауға қатаң тыйым салынған, сондықтан
Қазақстанда тікелей халықтан депозит жинақтайтын, банктік емес
институттардың кең тарауы мүмкін емес.
3. Банктің активтік операциялары және олардың ерекшелігі
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі-экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банктің актив операцияларына жатады. Соның арқасында
банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар-бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншісінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік, және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялары активті және пассивті болады. Активтік
несиелік операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал
пассивтер керісінше, банк қарыз алушы ролінде, ал клиеттер-несие беруші
ролінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі
нысаны болады: қарыздық және депозиттер.
Банктің активтік қарыздық операцияларын қарастырайық.
Кәсіпорын, фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын
толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық сатып алу үшін және тағы басқа, ауыл
шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар-өздерінің тұқым, жанар жағар май және
тыңайтқыш сатып алу шығындарын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар
(халықтар)-автомобиль, үй, ұзақ пайдалынатын тауарлар және тағы басқа сатып
алу үшін; үкімет-ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз
алушылардың барлығы қарызды, негізінен табыс алу мақсатында шоғырландырған
ақша қаражаттарын (депозиттік немесе депозиттік емес) орналастыратын
коммерциялық банктерден алады. Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер
салымшылардан ақша қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға
ұсынуда қаржылық делдалдар ролін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік
қатынастардың барлық қатысушыларына (салымшылар, қарыз алушылар және банк)
тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің қажеттілігін
қанағаттандырады.
Несиенің екі нысаны белгілі: ақшалай жіне тауарлай. Сәйкесінше
несиелендірудің екі түрі бар: бастапқыда шаруашылық субьектілерінің
несиелік қатынастары банкпен қатынастар секілді пайда болатын тікелей
банктік несиелендіру және несиелік қатынастар алғашқыда шаруашылық
субьектілерінің арасында пайда болып, соңынан банкпен қатынастарға
трасформацияланатын жанама несиелендіру.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілермен тікелей қарыз
алушыларға ұсыналады. Несие беруші банк, ал қарыз алушы-шаруашылық
субьектісі болып табылады. Банкаралық несиеде несие беруші де және қарыз
алушы да банктер болып табылады, яғни бір банк басқа банкіге несие береді.
Коммерциялық несиелендіруде несие беруші де және қарыз алушы да
шаруашылық субьектілері болады, яғни бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға тауар
нысанында несие береді, бұл мәміле вексельмен рәсімделеді, яғни қарыз алушы
несие бершіге тауар нысанында несие алуын растайтын құжат-вексельді береді.
Одан әрі несие беруші осы вексельдің кепілдігіне қарыз (ссуда) ақша бер деп
банкіге барады. Осылайша комерциялық несие банкілік несиеге түрлендіріледі.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әр түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады. мерзімдері бойынша-қысқа (1 мерзімді жылға дейін), орта
мерзімді (1-ден 5 жылға) дейін және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша-қамтамасыз етілмеген (қарыз алушыға сенімге
негізделген және қамтамасыз етілуі жоқ банкілер) және қамтамасыз етілген;
банктің роліне байланысты (несие беруші және қарыз алушы)-активтік және
пассивтік операциялар (активтік)-бұл клиентті және басқа банктерді
несиелеу; пассивтік-Орталық банктен және басқа коммерциялық банктерден
банкаралық несие алу; несиелендіру мақсатына байланысты-негізгі капиталды
арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға
арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеле алады: қарыз
алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша және
басқалар. Мысалы, қарыз алушылардың түрлері бойынша қарыздар былай
жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік кепілдігіне, жеке
тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы органдарына және тағы
басқа.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық қолма-
қол және қолма-қолсыз (тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыруға) деп
бөлуге болады. Несиенің мұндай жіктелуінің негізінде формалды белгілер
жатқанын атап көрсету қажет. Шет елдердің экономикалық әдебиетінде несиелік
операцияларының біріңғай жіктелуі жоқ.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттеліп жасалған несиелңк
келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісімшарттың
шарттары коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың ір бір нақты
сәтіне байланысты. Ол несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар
несиенің қайтарымдылығын және несиелеудің басқа қағидаларын сақтауды, ал
банктер-несиелердің мөлшерін реттеу тәртібі, олардың төлеу мен өтеу
шарттарын қамтамасыз етуі тиіс. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып
пайыздық саясат табылады. Банк клиентпен бірге жалпы банктік ережелер
негізінде іріленген обьект құрамын және несиелердің жекеленген
обьектілерін, несиенің берілу және өтелу тәртібін, кәсіпорынның меншік және
қарыз қаражаттарын тиімді пайдалану бойынша шараларды, пайда алуға жетуге
әрекет ететін басқа шаралар және де несиелік келісім шартты сақтандыру
жақтары бойынша міндеттері мен құқықтарын өз бетінше анықтауға құқылы.
Келісімшарттың қаншалықты сауатты және негізді құрылуы көбіне банктің
клиенке әсеріне байланысты.
Несиелік келісімшартта қарастырылған шарттар мен коммерциялық банктер
несиенің пайдалануын бақылауға, инжинерлік және басқа тексерулерді
жүргізуге, несиелік келісімшартты бұзушы қарыз алушыларға экономикалық әсер
етуші шараларды қолдануға міндетті. Несиенің белгіленген мерзімдегі
қайтарымдылығы мен төлемділігі шешуші мәнге ие екендігі сөзсіз. Бұл
принцптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын жоғалтады. Таяу уақытқа дейін
банктердің қарыздарды қорытындысында мемлекеттің кәсіпорын мен ұйымдарға
беретін қайтарымсыз және тегін дотациясына айналып келген болатын. Кейбір
жағдайларда және күні бүгінде осы жайт қайталануда. Бірақ, республикада
жүзеге асырылып жатқан банк реформасы ең іуелі экономикалық катигория
ретіндегі несие берудің негізгі қағидалары мен позициясын қалпына келтіруге
бағытталған. Қазір қарыздардың қамтамасыз етілуі жаңаша көрініс табуда.
Сондай-ақ, әрбір берілген қарыз нақты материалдық қамтамасыз етілуі тиіс
деп болжамдалады.
Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты
мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі кезде клиенттің өтінішінше, оның өзінің
міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді.
Бұл сараптау жұмыстарына қатысты экономикалық аппараттың жаңа қатынасын
оның формалды жұмыс әдістерінен бастап қызмет көрсететін шаруашылық
ұйымдардың ісін жақсы білу негізінде несиенің қағидаларын жүзеге асыруға
бетбұрыс жасауын талап етеді.
Қарыздарды (ссудаларды) қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен
табыс табудың кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі
түрлеріне төмендегілер жатады:
-кепілге алу-тапсырма бір жақты міндеттемелі келісімшарт. Бұл жағдайда
тапсырма беруші қарыз алушының қарызын қажет уақытында өтеп беруі туралы
банк алдындағы міндеттемесі;
-кепілдік-кепілдеме уақыты жеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін
орындамай жатқан жағдлайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы кепілдік
міндеттемесі;
-бағалы қағаздар, тауарлар және басқа да мүліктерді кепілдікке салу.
Кепіл құқығы-қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған жағдайда, оның
кепілдікке салған мүліктерін сату барысында түскен түсімнің белгілі бір
бөлігін алу немесе сол мүліктерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Коммерциялық банктер: түсінігі, түрлері мен операциялары
1.2 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру
1.3 Активтік операцияларға сипаттама және олардың ерекшелігі
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және
дамуына сипаттама
2.2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер жұмысының
әдістері мен қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.3 Коммерциялық банктің несиелік жағдайын талдау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Парабанктік мекемелердің қызмет ету жағдайын бағалау
3.2 ҚР коммерциялық банктердің несиелік үдерістерінің даму
басымдылықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие
— банктік жүйе ерскше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың,
ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор
көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос
ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсенді қызмет ететін капиталға
айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе көптеген қызметтері несиелік
сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық т.с.с. көрсетеді.
Мемлекеттің несие жүйесінің қызмет ету механизіміндегі үлкен рөл
коммерциялық банктерге тиесілі. Коммерциялық банктер-нарық экономикасындағы
кәсіпкерлік тәжірибеде белгілі қаржылық оперциялар мен қызметтердің басым
көпшілігін орындайтын ең көне және несие мекемелерінің айрықша көпшілік
тобы. Олар несие капиталы рыногының түрлі секторларында әрекет ететін
көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Банктер несие қорының негізгі
бөлігін жинақтап, өзінің клиенттеріне қаржылық қызметтердің толық кешенін
ұсынады, соның ішінде несие беру, депозит қабылдау, қызмет көрсетуге есеп
айыру, құнды қағаздарды, шет ел валютасын сатып алу-сату әрі сақтау және
тағы басқа қызметтер.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазiргi несиелiк операциялар мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы
уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие. Банктiк
несиелеу жүйесi нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда, өндiрiстiң
тиiмдiлiгiн арттыруға, мемлекет экономикасын нығайтуға, айналыстағы
негiзсiз ақша массасының өсуiн шектеуге, инфляциялық процестердiң алдын
алуға және Ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.1-32 Бұл жағдайда
отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың өзiндiк мәнi зор.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске асыру үшiн нарық
экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк
iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп айырысуларының жалпы
көлемімен сипатталады. Қазақстан Республикасындағы банктердің несие
жүйесінің қалыптасуы барысында банктің сапасын мамандырылуында құрылмайды.
Қазақстан Республикасындағы банктердің несие жүйесінің сапасының өсуі –
несие жүйесінің қалыптасыру операцияларын басқаруды жүгізу негізінде жүзеге
асырылады. Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: несие жүйесі қалыптасу
саясаты мен процедураларының жақсы дамуы және несие механизімін жақсы
басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктердің несие жүйесінің
қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
• несие жүйесінің қалыптасуын зерттеу;
• банктің басқару жүйесіндегі несиенің қозғалысын зерттеу;
• несие жүйесінің қалыптастыру мен басқарудағы проблемаларды
зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – “КазкоммерцБанк” АҚ-ның
несие жүйесінің қалыптасуы мен дамуын жетiлдiру жолдары. Несие жүйесінің
қалыптастыру мен дамытуда, банк саясатында үлкен рөл бар екенін дәлелдеу.
Зерттеу пәні – несие жүйесінің қалыптастыру мен даму барысындағы
тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен несие қатынастардағы
қабілеттілігі, несие жүйесін қалыптастыру мерзімділігі, төлемділігі және
экономиканың негізгі құралдар болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері:
Коммерциялық банктер және олардың несие жүйесінің қалыптастыру мен даму
қызметі туралы ҚР Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы, белгiлi экономист
ғалымдарымыз: Көшенова Б.А., Сейiтқасымов Ғ.С., Кемел Н., Мақыш С.,
Көшербаевтардың банктердегі несие жүйесінің қалыптастыру мен дамыту
қызметтерiнен жазған еңбектерiн терең талқылай отырып, өз тың ғылыми-
сараптамалық тұжырымдамамды ұсынамын. Халықаралық банктер арасындағы заңды
тұлғаларға несиелiк қызмет көрсету бағдарламаларын салыстыратын
экономикалық көрсеткiштерi бар кестелер келтiрiлдi.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспені, үш тарауды, қорытындыны,
қолданылған әдебиеттердің тізімі және қосымшаларды қамтиды.
1. БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ПРИНЦИПТЕРІ
1. Коммерциялық банктер: түсінігі, түрлері мен операциялары
Несие жүйесінің төменгі буыны тікелей халық шаруашылығына қызмет
көрсететін және коммерциялық бастама тұрғысында қаржылық қызметтің кең
өрісін ұсына алатын дербес мекемелер жүйесінен құрылады. Олар банк
заңнамасында біріктіріліп коммерциялық банктер деп жалпы аталатын
коммерциялық, кооперативтік және жеке меншік банктері.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әртүрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар
кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды
орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде
әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.
Коммерциялық банктердің түрлері
әмбебап
Маманданған
салалық
Сурет 1- Коммерциялық банктердің түрлері мен мамандану саласы
Ескерту: сурет Банки Казахстана журналының мәліметтеріне сүйене
орындалған
Тауарлық: Салалық: Функционалдық: Нарықтық:
-инновациялық; -ауылшаруашылық; -биржа; -аймақтық;
-инвестициялық; -өндірістік; -сақтандыру; -аймақаралық;
-ипотекалық; -құрылыстық. -трасталық; -трансұлттық.
-депозиттік; -кооперативтік;
-клирингтік. -комуналдық.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың
салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала
береді. Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар
арқылы өздерінің әртүрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер қаржы нарығында ең маңызды делдалдық қызметті
атқарады. Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей
қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық
қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда
коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі кезде
коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін көрсетуте
болады: маманданған, салалық және әмбебап (1- сурет) [1, 32].
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар кез
келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі - кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету. Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр
алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді
операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып,
қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді. Бір
операциялардан болған зиян, екінші бір опеациялардан түсетін пайда
есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны
болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша – несие нарығының
жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Соңғы кездері екінші деңгейлі банктер мен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшейе түсуде. Бәсекелестік банктердің жаңа операциялар
түрлерін іздестіруге, клиенттерге ұсынылатын қызмет түрлерін өсіруге және
қызмет көрсету нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес
операцияларды меңгеріп, елдің жалпы экономикадағы ролін арттыруда.
Қазіргі коммерциялық банктер активті және пассивті операцияларын
орындайды. Бұл екі түрлі операция бір бірліктің екі қарама-қарсы жақтары
секілді көрінеді, себебі, пассивтік операциясыз активті операцияның болуы
мүмкін емес, ал активті операциясыз пассивтік операцияның мәні де жоқ.
Алайда, жүзеге асырылатын банктік операцияларының барлығы, күмәнсіз, бір
мақсатты көздейді – табыстың өсуі және шығынның кемуі.
Қазақстан Республикасының 31.08.1995ж. №2444 Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңының 30 бабы
бойынша қызмет көрсету – бұл банктік операцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
бап бойынша көрсетілген басқа да банктік операциялар. Бұл заңда, сонымен
қатар, банктік операцияларды жекелеген түрлерін ұйымдастырудың
ерекшеліктері көрініс тапқан.
Аталған заңға сәйкес коммерциялық банктер келесі операцияларды
орындауға құқылы:
• заңды және жеке тұлғалардың ақылы негізде депозиттерін қабылдау,
банктік шоттарын ашу және жүргізу;
• банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
• заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
• кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау және сақтау;
• банкнота мен монеталарды және бағалы қағаздарды инкассациялау және
жөнелту;
• аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударымен
байланысты тапсырмаларын орындау;
• есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
• қарыздық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай формада несиелер беру;
• заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операциялары операцияларын жүргізу;
• клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
• ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
• коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
• заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды
және өзге де міндеттемелерді);
• төлем карточкаларын шығару;
• төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
• ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзге де міндетемелерді беру;
• инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе оларды иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру [2, 45].
Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет
түрлерін жүзеге асыра алады. Олар: брокерлік, дилерлік, кастодиандық.
Бұл банктік операциялар бойынша қызметтерді көрсету,клиенттердің
тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету. Осыған орай,
банктік заңдарына сәйкес, банк – уақытша бос ақша қаражатарын
жинақтауға, клиенттердің тапсырысы бойынша есеп айырысу операцияларын
жүргізуге құқылы несие ұйымы.
Екінші деңгейлі банктер заңнаманың барлық құқықтық жағынан қамтылған кең
көлемде операциялар түрлерін ұсынады. Коммерциялық банктің операцияларын 3
топқа бөліп қарастырамыз:
Коммерциялық банктің кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету
мақстымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті
операцияларының мазмұнын анықтайды. Яғни, банктік активті операциялар -
табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында иелігінде бар
ресурстардың орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі
мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған
қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды [3, 16]. Шынында да,
банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар салымдарға
төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс табады. Осы уақытқа дейін Қазақстанда
несиелер үкіметтің қажеттілігіне (Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп,
кейіннен олар банктерге және олардың акционерлеріне пайда әкелмек түгіл,
уақытында қайтарылмай қалды. Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған
жоқ.
қызмет көрсету арқылы клиенттердің уақытша бос
ақша қаражаттарын тарту;
қызмет көрсетулерсіз клиенттердің ақша
қаражаттарын тарту;
басқа көздерден ақша қаражаттарын тарту.
Пассивті
операциялар
(тартылған
қаражаттар)
Активті
операциялар
(қаражаттарды
орналастыру)
банктердің өз шотына және пайдасына жүргізілетін
операциялар;
клиенттердің шоттарына және олардың
қажеттіліктері бойынша жүргізілетін операциялар.
Активті-пасси
вті
операциялар
(комиссиялық
делдал)
клиенттердің қажеттіліктері бойынша және
комиссиялық бастама негізінде (таза банктік
қызмет көрсетулер) жүргізілетін операциялар.
Сурет 2. Коммерциялық банк операцияларының негізгі құрылымы [4, 33].
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің сақтауға қолайлы әр түрлі
депозиттерді ұсыныды, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе,
екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда,
мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Қазіргі комммерциялық
банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты
олардың үнемі дамып отырғандығын айтй кету керек. Яғни операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп, тек қолма – қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылығындағы осы сияқты іс – тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан,
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында шамамен 34 банк және олардың 783
бөлімшелері мен филиалдары орналасқан. Бүкіл ақша айналымының несие
жүйесінде жинақталуы – несиелік ресурстарды шоғырландыруға және оларды
елдің халық шауашылығына ұғымды бағыттауға мүмкіндік береді [5, 73].
Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз береді. Қазақстан
Республикасының "Валюталық реттеу туралы" заңында былай делінген:
"Қазақстан Республикасының Президенті мен Министрлер кабинеті өз құзіреті
шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы келмейтін
нормативті актілерді қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – Қазақстан Республикасының
валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады". "Валюталық реттеу"
түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару, ақпарат жинау, валюталық
заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған тұлғаларға санкциялар қолдану
керек. Ұлттық банк валюталық реттеу функцияларын жүзеге асырады. Бұл
принцип – ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы резервтерді
жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының ықпалынан
сенімді қорғау жолы.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет
игілігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады.
Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке
есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ – та заң жүзінде
бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз
саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша
айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті
емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек
Бундесбанк туралы заңға ғана бағынады.
АҚШ-тың несие жүйесінің жоғары органы болып табылатын – Федералды
резервті жүйесінің (ФРЖ) мүшелерін – сенаттың мақұлдауымен президент
тағайындайды және олардың қызметі келіспеушілік бойынша қызметіне босатылуы
мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің автономдылығының елеулі
дәрежесі – экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша –
несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып келеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуелсіздігінің негізгі
жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік
қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Ұлттық банк
қаражаттарын пайдалануына шек қоюдың принципиалдық мәні бар [6, 85].
Президенттің " Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы" заң күші бар
жарлығында былай деп жазылған: "Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие
саясатының және оны заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының
кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді
несиелер береді;
б) осы шарттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық
ұйымдарда мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты
өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қосымша несиелер береді". Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің басқа да
клиенттері тәрізді әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының
мерзімділігі және төлемдік шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде
қарыз алады [7, 64].
Үкімет әрбір несие бойынша нарықтық пайыздық мөлшерлемелері бар
тапсырылатын бағалы қағаздар шығарады. Оларды Ұлттық банктен өтеп алу
мерзімі алты айдан аспауы тиіс, бірақ бұл мерзімді Қазақстан Республикасы
Парламенті жыл аяғына дейін ұзартуы мүмкін.
АҚШ, Жапония, Англия, Канада және басқа елдерде іс жүзінде үкіметті
тікелей несиелендіру жоқ; Германия, Голландия, Францияда заңмен шектелген,
Австрияда үкіметтік несиеден заң алтын және конвертацияланатын валютамен
100% қамтамасыз етілуі талап етіледі.
Бөлімді қорытындылай келе, қазіргі тұрақтандырылған экономиканың
жетілдіруі үшін коммерциялық банктер халыққа көптеген операцияларды жүзеге
асырады. Еліміздің екінші деңгейлі банктері ақша айналымы мен несие
қатынастарын ұйымдастыруымен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар, халық
шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып
алу-сату, қаржылық операциялардың барлық түрлері, ал кейбір жағдайларда
делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді.
2. Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру
Мамандандырылған несие мекемелері нарық экономикасындағы несие
жүйесіне қажетті маңызды буыны болып табылатындықтан, бұл мекемелерсіз
экономиканың әртүрлі салаларында және тұрғындарға көрсетілетін несие
жүйесінің қызметтері толық болмас еді. Сондықтан да маманданған несиелік
мекемелердің түрлеріне тоқталып, олардың қызметтеріннің ұйымдастырылуы
қарастырылды.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан,
олар несиелік және есеп айырысу қызметтерін жүзеге асырумен
байланысты болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын
басшылыққа алады. Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы,
сақтандыру, инвестициялық немесе басқа да операцияларға мамандана
отырып, тиісті ведомстволардың реттеу әрекеттеріне ұшырайды.
Тарихи маманданған несие-қаржы институттарының алғашқы мекемелері қарыз
капиталы нарығындағы кейбір сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында пайда
болды. Мысалы, бұрынғы КСРО-да 20-жылдарда коммерциялық банктер тұтыну
несиесін берумен шұғылданбағандықтан, сол кездерде тұтыну несиесін беретін
көптеген мекемелер пайда болды. Олар қазіргі нарықтық экономикада кез
келген мемлекеттің несие жүйесінде нық орын алуда.
Маманданған несие-қаржы инстиуттары (немесе оларды парабанктік мекемелер
деп те атайды) не белгілі бір клиенттерге қызмет көрсетеді немесе бір-екі
қызмет түрін меңгереді. Ол мекемелер бір жағынан клиенттердің несие-есеп
операцияларын жүргізіп Орталық банктің талаптарын орындаса, екінші жағынан
қаржы, сақтандыру, инвестициялық және т.с. операциялар орындауымен сол
салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Олар әртүрлі маманданған қаржы
институттарының жиынтығы: несие-жинақтау мекемелері, инвестициялық қорлар
немесе компаниялар, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары,
мекемелердегі өзара көмек кассалары, ломбардтар және т.б. Өркендеген
мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер коммерциялық
банктермен қаржы нарығында бәсекеге түсіп, халыққа, фирмалар мен
компанияларға сан алуан қызмет көрсетуде. Қазақстан экономикасының нарықтық
қатынастарға өту шағында бұл мәселелер бойынша әлемдік тәжірибеге
қызығушылық болуда.
Маманданған несие-қаржы институттары кейбір шаруашылық аясында кең түрде
қызмет керсетуде:
• халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
• ипотекалық несие беруде;
• тұтыну несиесін беруде;
• ауыл шаруашылық несиесін беруде;
• сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
• өнеркәсіп компанияларының бағалы қағаздарын орналастыру мен
капитал инвестициялауда. Айта кететін жайт, революцияға дейінгі
Ресейде, одан соң КСРО-да (оның құрамындағы Қазақстанда) және жаңа
экономикалық саясат (НЭП) пен кейін ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
(коллективтендіру) жылдарында несие институттарының кейбіреулері,
мысалы, несиелік серіктестіктер, өзара несиелеу қоғамдары, несиелік
одақтар және т.б. олардың түрлері болды. Қазірде банктік емес
мекемелерге кәсіпорындардағы өзара көмек кассаларын, ломбардтарды,
шаруа қожалықтары ассоциацияларында (одақ) құрылған есеп айырысу
қаржылық орталықтарын кіргізуге болады [8, 43].
Кейбір экономикалық әдебиеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік
мекемелерге ломбардтарды, несиелік серіктестіктерді , Қазпошта АҚ Пошта-
жинақтау жүйесін, жинақтаушы зейнетақы қорларын, сақтандыру компанияларын,
инвестициялық қорлар, Қазақстан инвестициялық қоры АҚ және одақтарды
жатқызады.
Ломбардтар – бұл жылжымайтын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа
мерзімге ссудалар беретін несиелік мекеме. ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29
тамыздағы № 314 "Ломбард туралы" ережесіне сәйкес, ломбард - банк болып
табылмайтын, Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде операциялар мен
қызметтерді жүзеге асыратын заңды тұлға.
Ондай операцияларға мыналар жатады:
• ломбардтық операциялар: тез іске асырылатын бағалы қағаздар мен
жылжымалы мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несие беруді
сипаттайды;
• бағалы металдардан (алтыннан, күмістен, платинадан, платина тобындағы
металдардан) жасалған монеталарды, сондай-ақ бағалы металдар және асыл
тастардан тұратын зергерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау,
есепке алу, сақтау және сату;
• сейфтік қызметтер: клиенттердің бағалы қағаздарын, құжаттарын,
құндылықтарын сақтауға байланысты, сол сияқты сейфтік жәшіктерді,
шкафтарды, бөлмелерді жалға беру қызметтерін көрсетеді;
• келісімшарт мерзімі ішінде жалған берілген мүлікке жалға берушінің
меншік құқығын сақтай отырып, ол мүлікті жалға беру;
• заң талаптарына сәйкес кепілге алынған мүлікті сату.
Ломбардтардың құрылтайшылары мен қатысушыларына жеке және заңды
тұлғалар жатады. Мемлекет өзінің өкілетті органдары арқылы оған құрылтайшы
болуы мүмкін. Ломбард кез келген ұйымдық құқықтық формада (ашық акционерлік
қоғамнан басқа) құрылып, өз қызметін жүзеге асырады.
Тарихта ломбардтар өсімқорлық несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде
пайда болған. Ломбардтардың мамандану саласы жылжитын мүлік, оның ішінде
бағалы металдар мен асыл тастарды (бағалы қағаздардан басқа)
кепілге алып, тұтыну несиесін беру болып табылады. Олардың ссудалары
негізінен қысқа мерзімге (30 күнге дейінгі мерзімге) кепілге салатын мүлік
құнының 50 – 80 % мөлшерінде беріледі. Кепілге алып ссуда берумен қатар,
олар клиенттердің құндылықтарын сақтау, сондай-ақ комиссиондық негізде
кепілге салынған мүліктерді сатумен айналысады.
Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі – мұнда несиелік
шарт пен кепіл міндеттемелері болмайды. Ссуданы кепілге беру барысында
клиент кепілге зат қойғандығын куәландыратын және ссуда алғандығын
растайтын құжат немесе кепіл билетін алады. Онда қарыз алушының
реквизиттері және мәміленің басты шарты көрсетіледі.
Несиелік серіктестік – өз мүшелеріне несие-есеп айырысу қызметін
көрсету мақсатында құрылған несиелік мекеме. " Несиелік серіктестік туралы
" Несиелік серіктестік туралы " ҚР Заңына сәйкес несиелік серіктестік
бұл – оның қатысушыларының бос ақшалай қаражаттарын жұмылдыру жолымен
қаржылық көмек көрсету барысындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында заңды және жеке тұлғалардың ерікті түрде бірігуінің нәтижесінде
құрылған, банк болып табылмайтын және ҚР Ұлттық банкінің лицензиясы
негізінде жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын заңды тұлға.
Несиелік серіктестіктердің мынадай түрлері болады:
1. Несиелік – депозиттік серіктестігі – заңды тұлғалардың депозиттерін
қабылдау мүмкіндігі бар мекеме.
2. Ауыл несиелік серіктестігі – өзара несие беру үшін, оның
қатысушыларының ақшаларын жинақтау жолымен ерікті түрде жеке және
заңды тұлғалардың өзара бірігуінің нәтижесінде құрылған, банктің
жекелеген операцияларының түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға.
3. Несиелік серіктестік – коммерциялық ұйым.
Несиелік серіктестік және ауыл несиелік серіктестігі ҚР
заңдылықтарындағы ерекшеліктеріне сәйкес мынадай ұйымдық-құқықтық формада
құрыла алады:
• командиттік серіктестік;
• толық серіктестік;
• жауапершілігі шектеулі серіктестік;
• акционерлік қоғам.
Несиелік серіктестіктердің жарғылық капиталы пай қосу және міндетті
кіру жарнасын төлеу жолымен қалыптасады. Мұндағы қосқан үлестер меншіктен
шығып қалған жағдайда қайтарылмайды. Несиелік серіктестіктің мүшелеріне
кооперативтер, жалгерлік кәсіпорындар, банктер, шағын және орта бизнес,
жеке тұлғалар кіреді. Несиелік серіктестіктің басты пассив операцияларына –
салымдарды тарту және займдарды орналастыру; актив операцияларына –
ссудалық, комиссиондық, сауда-делдалдық операциялары жатады.
Несиелік серіктестіктің бір түріне ауыл шаруашылығы несиелік қоғамдары
жатады. Оның құрылтайшысы: Орталық банк, коммерциялық және мамандандырылған
банктер, үкімет құрылымдары, жеке және заңды тұлғалар бола алады. Олардың
басты қызметі – ауыл шаруашылығына несие – есеп айырысу қызметін көрсету;
шаруашылық заттарын, мал, тұқым, тыңайтқыш сатып алу шығындарын және өзге
де жұмыстарды несиелеу. Ауыл шаруашылығы несиелік серіктестіктерінің
клиенттеріне шаруа қожалықтары, фермерлер, сондай-ақ ауыл шаруашылық
кәсіпорындары жатады. Негізгі операциялары: қысқа және орта мерзімге
ссудалар беру және салымдар қабылдау, делдалдық қызмет. Ауыл шаруашылық
несиелік серіктестіктерді ұйымдастырудың басты ерекшелігі – олардың
қызметінің бірқатар салық жеңілдіктеріне ие болуы, атап айтсақ, табыс
салығынан босауы, сондай-ақ оған үлес қосушыларға да салықтық жеңілділіктер
болады.
Несиелік одақтар – бұл белгілі бір жеке тұлғалардан немесе ұсақ
несиелік мекемелерден ұйымдастырылатын несиелік кооперативтер.
Олар негізгі екі типте болуы мүмкін: 1) қысқа мерзімді тұтыну несиесін
беру мақсатында кәсіби немесе аумақтық белгілеріне қарай жеке тұлғалар
тобымен ұйымдастырылған; 2) еркімен қосылған дербес несиелі серіктестік
түрінде, мысалы, ссуда жинақ серіктестіктері, өзара несие қоғамдары,
кооперативтер және т. б. [9, 63].
Несиелік одақтардың капиталдары олардың мүшелерінің қосатын үлесінен және
пайларды төлеу, сондай-ақ займдарды шығару жолымен қалыптасады. Негізгі
операцияларына мыналар жатады: салымдарды тарту және займдарды шығару;
өзінің мүшелеріне қамтамасыз етілген ссудалар беру, вексельдерді есепке
алу; сауда-делдалдық және комиссиондық операциялар; кеңес беру және өз
мүшелеріне аудиторлық қызмет көрсету. Несиелік одақтар - кооперативтер
түріндегі жинақ мекемесі, оны кәсіподақтар, ірі кәсіпорындар, шіркеулер
ұйымдастырады. Одақтың капиталы мүшелік жарнаны ерекше акциялар сатып алу
формасында төлеуден құрылады, ал құрылған қаражат одақ мүшелеріне қысқа
мерзімді несие беру үшін (транспорт сатып алуға, үйді жөндеуге және с.с.)
колданылады. Несиелік одақтар АҚШ-та, Ұлыбританияда, Канадада кең тараған.
Қазпошта АҚ – Қазақстанның географиялық және демографиялық
ерекшеліктері, елді мекендердің бір-бірінен алшақ қоныстануы, сокьда қатар
ауыл тұрғындарының төлем қабілеттілігінің төмендігі құрылымдарының ауыл
адамдарына қызмет көрсетуіне кері әсерін тигізеді. Банкілердің есеп айырысу-
кассалық бөлімшелері негізінен шоғырланған аудан орталықтарында, ал онда
ауыл тұрғындарының 5%-ы ғана тұрады. Міне осының нәтижесінде еліміз бойынша
елді мекендерде тұратын ауыл тұрғындарының 40%-дан астамы қаржылық қызметті
белгілі толық дәрежеде пайдалана алмай отыр.
Пошта адамзат қоғамына барынша қажетті институттардың бірі болып
саналады. Тұрмыс тіршілігінен тәуелсіз, пошта байланысы адамдар арасындағы
өзара қатынастың қол жететін, өте жеңіл тәсілдердің бірі болып саналады.
Сонымен қатар ол бүгін банк жүйесі қызметін атқарып отырған мекеме болып
отыр.
Қазіргі кезде Қазпошта АҚ 3439 пошта офисі бар, онда жұмыс
істейтіндердің саны 17,8 мың адам, тұрақты пошта бөлімшелеріндегі халықты
қамту саны 11,5 млн. адамды құрайды. 192 млн шамасында (бірлік) пошталық
қызмет көрсетілсе, қаржылық қызмет көрсетудің көлемі 16,9 млрд теңгеге
жетті.
ҚазпоштаАҚпошта жүйелерін ақпараттандыру мен компьютерлендірудің
инвестициялық бағдарламасын іске асырып отыр. Атап айтқанда, дәстүрлі пошта
құралдарын жаңартып, осы заманғы пошта мен банктік технологияларды өндіруде
және инкассация қызметі мен пошта қауіпсіздігін дамыту үстінде.
Мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатындағы негізгі міндеттердің
бірі – 2004-2010 жж. аралығында ауыл тұрғындары үшін пошта-жинақтау
жүйесінің базалық қызмет көрсетуінің қол жеткізімдігін қамтамасыз ету болып
табылады. 2004-2010 жж. пошта салысын дамыту бағдарламасын іске асыру
нәтижесінде жинақ-ақша пошта жүйесін қалыптастыру жөнінен жағдайлар
жасалады. Әсіресе, шалғай жерлердегі ауыл тұрғындарын кол жететін, маңызды
пошта байланысы мен сапалы жоғары деңгейде қамтамасыз етіледі.
Келешекте ақпараттық технологияның жаңа есігі ашылып, поштаның қызмет
саласы ұлғая түседі. Қазпошта 2008ж. аудан орталықтарында ұжымдық қол
жетерлік жүйенің 200 Интернет желісін ашады. Бұл көрсеткіш 2007 ж. - 500-
ге, 2008 ж. - 1000-ға дейін жетпекші. Қызмет көрсетудің бұл түрі қалаға
қарағанда арзан болады жэне ауыл тұрғындарының Интернетті игеруі бойынша
қалалық деңгейге жетуге мұмкіндік жасайды.
Қаржылық институт ретінде пошта ісі белсенді түрде дамитын болады.
Сонымен қатар, пошта бөлімшесінің базасында шағын кәсіпкерлікті дамыту
қорымен бірлесе отырып, шағын кредиттер бойынша жоба іске асырылып отыр.
Пошта байланысының бөлімшелері банкоматгар жүйесін және бірыңғай ұлттық
Каг Сагd төлем карточкаларын пайдалану постерминалын ашуға мүмкіндік
жасайды.
АҚ Тұрғын үй құрылысы жинақ банкісімен тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасын
қабылдау бойынша жэне комиссиялық банкке алымдардың тұрғын үй қарыздары
қорланған ақшаларын беру, тұрғын үй қарызын өтеу шотына өтемдерді қабылдау
мен құжаттарды жөнелтіп отыруға шарт жасасты.
Қазпоштаның Германияда, Қытайда, Өзбекстан мен Қырғызстанда өкілдіктері
ашылып халықаралық байланыстары даму үстінде. Жинақтаушы зейнетақы қоры –
бұл ашық және жабық типтегі акционерлік қоғам түрінде ұйымдастырылған заңды
тұлға.
Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету Заңына сәйкес
халықтық жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы жүйесінің орталық үзбесі болып
табылады. Олар салымшылармен жұмысты ұйымдастырады, зейнетақы
келісімшарттарын жасасады, инвестициялық кірістердің аударымдарын және
зейнетақы жарналарының жеке есебін, сонымен қатар, салымшылар алдындағы қор
міндеттемесін жүргізеді. Қор өз қызметі үшін комиссиялық сыйақылар алады,
мемлекеттік органдар мен салымшылар алдында есеп береді, халық арасында
түсіндірме жұмыстар жүргізеді, шағымдар мен өтініштерді қарастырады,
салымшының өлімене және шет елге кетуіне байланысты сұрақтарды шешеді.
Қазақстанда зейнетақы жүйесі ағымдық этапта мемлекеттік және жеке
бөлімдерден тұратындықтан, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорынан
басқа нарықта МЖЗҚ жұмыс атқарады. Ол салымшылардың міндетті зейнетақы
аударымдарын алуды және алушылардың зейнетақы төлемдерін төлеуді Қазақстан
Республикасы Үкіметі белгілеген ережеге сай іске асырады. Қазіргі уақытта
МЖЗҚ-ын жекешелендірудің мүмкін нұсқалары дайындалып жатыр.
Қазақстан Республикасының зейнетақы қорының қызметін реттеу комитеті
МЖЗҚ-ын жекешелендірудің мүмкін нұсқаларын өндірді. Комитетке әртүрлі
компаниялардың өкімдері келіп тұрады, оның ішінде әсіресе өзінің
жекешелендіру туралы ұсынысымен шетелдіктер көп, себебі МЖЗҚ әлеуетті
инвесторлар үшін едәуір тартымды ұйым. Мемлекет МЖЗҚ-ын жекешелендіру жайлы
нақты ойлары жоқ.
Сақтандыру компаниялары – белгілі бір сақтандыру жағдайлары болған
кездерде ақшалай қордың есебінен сақтандырудың орнын толтырып, соның
жәрдемімен (сақтандырылған) жеке жэне заңды тулғалардьщ мүліктік қатынасы
бойынша сақтандыру мүдделерін қорғау болып табылады. Бұл ақша қорлары
сақтандыру өлемдерінен және заңда тыйым салынбаған өзге де кездерден түскен
қаржы арқылы қальштасады.
Сақтандыру мынандай болып бөлінеді:
• міндетті дәрежелері бойынша: а) ерікті; ә) міндетті;
• сақтандыру объектісі бойынша: а) жеке; ә) мүліктік.
Міндетті сақтандыру – заң талабының күшімен жүзеге асырылатын сактандыру.
(Өз денсаулығын сақтандыру міндеті азаматқа жүктелмеуі керек).
Ерікті түрдегі сақтандыру – екі жақтан да өз еркімен жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Азаматтың жеке басына байланысты өз өмірін, денсаулығын, жұмысқа
кабілеттілігі және басқа да мүдделерін сақтандыруы жеке басын сақтандыруға
жатады.
Мүлікті сақтандыру мен сол мүдделерге байланысты, азаматтық-құқықтық
жауапкершілік және кәсіпкерлік тәуекелдікті қосқанда – мүліктік
сақтаңдыруға жатады.
Азаматтығы жоқ, шетел азаматтары, өз қызметтерін ҚР аумағында жүзеге
асырып жатқан шетелдік заңды тұлғалар, ҚР заңды тұлғалары және
азаматтарымен бірдей сақтандыру құқығын пайдаланады.
Сақтандыру компанияларының пассивті және активті операциялары айрықша
сипатта болады да, банктердің осыған ұқсас операцияларынан өзгешелеу болып
көрінеді.
Сақтандыру компанияларының пассивтері заңды және жеке тұлғалардың
сақтандыру сыйақылары төлемдерінің есебі негізінде қалыптасады. Өзге
пассивті бап үлесі шамалы, оған пайда есебінен қалыптасқан акционерлік
капитал жатады.
Сақтандыру компанияларының активтік операциялары ірі компаниялар
жергілікті органдардың орталық банктің және Қаржы министрінің мемлекеттік
құнды қағаздарындағы инвестицияларынан, сонымен қатар полистік қарыздарынан
тұрады.
Активті және пассивті операцияларының нэтижесінде сақтандыру компаниясы
пайда алады. Сақтандыру сыйақысы мен сақтандыру төлемдерінің орнын толтыру
арасындағы айырмасының нәтижесіне операциялық шығындарды қосса
инвестициялық қызметке бағытталуы мүмкін сақтандыру қорын береді.
Сақтандыру компаниясының жарғылық капиталы сақтандыру төлемдерін өтеу мен
өзінің қызметін қаржыландыру үшін арналған.
Сақтандыру резервтері сақтандыру төлемдерінің есебінен құрылады және
сақтандыру келісімшарты бойынша тек қана өздерінің міндеттемелерін атқаруды
қамтамасыз ету үшін арналады.
Компания меншікті капиталы, басқа да міндеттемелер мен сақтандыру
резервтерінен оның барлық активтерінің сомасын шегерудегі құлы ретінде
анықталады.
Компания міндеттемесінің ең жоғары көлемі қайтадан сақтандырырылуда
немесе қайта сақтандырушының сақтандырудың жекелеген келісімшарты бойынша
сақтандыру резервтерімен меншікті капитал сомасының 10%-ынан аспайтындай
болу керек. ҚР Қаржы ұйымдары жэне қаржы нарығын қадағалау мен реттеу
бойынша агентігі мемлекеттік уәкілетгік органы болып табылады. Сақтандыру
ұйымдарының қызметі ҚР Сақтандыру туралы заңымен реттеледі.
01.01.2008 ж. Қазақстанда 33 сақтандыру компаниялары жұмыс істеді.
Олардағы меншік капиталының тұтастай жиынтығы – 29,6 млрд теңге, жарғылық
капиталы – 17,7 млрд теңге, сақтандаФУ төлемінің шығыстары - 6,7 млрд
және сақтандыру сыйақысы – 40,0 млрд теңге шамасында, олардың ішінде
міндетті сақтандыру – 4,4 млрд, ерікті жеке басын сақтандыру – 4,5 млрд,
ерікті мүлікті сақтандыру – 31,0 млрд теңгені құрады. Сақтандыру
сыйақысынын халықтың жан басына шаққандағы қатынасы небәрі АҚШ-тың - 20,0
долларын құрайды. Бельгияда - 3283, Австралияда – 203 , Чехияда – 364,
Сербияда – 41 доллардан келеді [10, 75].
Инвестициялық қорлар – 7 шілде 2004 ж. ҚР Инвестициялық қорлар туралы
№576-11 заңына сэйкес инвестициялық үлестік жарна немесе акционерлік қоры
(ИҚ) құрылған болатың.
Қазақстан Республикасында инвестициялық қордың екі түрі бар:
1) акционерлік инвестициялық қор (АИҚ);
2) үлестік жарна инвестициялық қоры (ҮЖИҚ); олар келесі формада болуы
мүмкін: ашық, аралық немесе жабық.
Ашық ҰЖИҚ ҚР Инвестициялық қорлар туралы заңында белгіленген тәртіп пен
шарт негізінде компания басқарушысынан оның үлестік жарна иесіне үлестік
жарнасын сатып алуды талап ететін құқықты ұсынады. Осы инвестициялық қордың
(ИҚ) ережесіне сай екі аптада бір рет, ал ҰЖИҚ аралығында -ұзартпай жылына
бір рет сатып алу ұсынылады. Жабық ҰЖИҚ оның үлес жарнасының иеленушісіне
осы қордың үлес жарнасын иеленушісінен жалпы жиналысына қатысу құқығын
табыс етеді. Сонымен қатар қордың қарастырылған ережесімен үлес жарнасы
бойынша және шарт тәртібінде дивиденттерді алуды ұсынады.
Қорыта айтқанда, маманданған несие-қаржы институттары кез келген
мемлекеттің несие жүйесінің құрамдас бөлігі. Бұл институттардың
коммерциялық банктерден негізгі өзгешелігі – халықтың жинағын тарту
арқылы ресурс жинақтау, ал коммерциялық банктер өз пассивтерін негізінен
заңды тұлғалардың уақытша бос қаражатын тарту аркылы кұрастырады. Біздің
мемлекетте "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы"
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы бойынша банктік
емес мекемелерге депозиттер қабылдауға қатаң тыйым салынған, сондықтан
Қазақстанда тікелей халықтан депозит жинақтайтын, банктік емес
институттардың кең тарауы мүмкін емес.
3. Банктің активтік операциялары және олардың ерекшелігі
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі-экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банктің актив операцияларына жатады. Соның арқасында
банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар-бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншісінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік, және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялары активті және пассивті болады. Активтік
несиелік операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал
пассивтер керісінше, банк қарыз алушы ролінде, ал клиеттер-несие беруші
ролінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі
нысаны болады: қарыздық және депозиттер.
Банктің активтік қарыздық операцияларын қарастырайық.
Кәсіпорын, фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын
толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық сатып алу үшін және тағы басқа, ауыл
шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар-өздерінің тұқым, жанар жағар май және
тыңайтқыш сатып алу шығындарын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар
(халықтар)-автомобиль, үй, ұзақ пайдалынатын тауарлар және тағы басқа сатып
алу үшін; үкімет-ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз
алушылардың барлығы қарызды, негізінен табыс алу мақсатында шоғырландырған
ақша қаражаттарын (депозиттік немесе депозиттік емес) орналастыратын
коммерциялық банктерден алады. Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер
салымшылардан ақша қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға
ұсынуда қаржылық делдалдар ролін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік
қатынастардың барлық қатысушыларына (салымшылар, қарыз алушылар және банк)
тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің қажеттілігін
қанағаттандырады.
Несиенің екі нысаны белгілі: ақшалай жіне тауарлай. Сәйкесінше
несиелендірудің екі түрі бар: бастапқыда шаруашылық субьектілерінің
несиелік қатынастары банкпен қатынастар секілді пайда болатын тікелей
банктік несиелендіру және несиелік қатынастар алғашқыда шаруашылық
субьектілерінің арасында пайда болып, соңынан банкпен қатынастарға
трасформацияланатын жанама несиелендіру.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілермен тікелей қарыз
алушыларға ұсыналады. Несие беруші банк, ал қарыз алушы-шаруашылық
субьектісі болып табылады. Банкаралық несиеде несие беруші де және қарыз
алушы да банктер болып табылады, яғни бір банк басқа банкіге несие береді.
Коммерциялық несиелендіруде несие беруші де және қарыз алушы да
шаруашылық субьектілері болады, яғни бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға тауар
нысанында несие береді, бұл мәміле вексельмен рәсімделеді, яғни қарыз алушы
несие бершіге тауар нысанында несие алуын растайтын құжат-вексельді береді.
Одан әрі несие беруші осы вексельдің кепілдігіне қарыз (ссуда) ақша бер деп
банкіге барады. Осылайша комерциялық несие банкілік несиеге түрлендіріледі.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әр түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады. мерзімдері бойынша-қысқа (1 мерзімді жылға дейін), орта
мерзімді (1-ден 5 жылға) дейін және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша-қамтамасыз етілмеген (қарыз алушыға сенімге
негізделген және қамтамасыз етілуі жоқ банкілер) және қамтамасыз етілген;
банктің роліне байланысты (несие беруші және қарыз алушы)-активтік және
пассивтік операциялар (активтік)-бұл клиентті және басқа банктерді
несиелеу; пассивтік-Орталық банктен және басқа коммерциялық банктерден
банкаралық несие алу; несиелендіру мақсатына байланысты-негізгі капиталды
арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға
арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеле алады: қарыз
алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша және
басқалар. Мысалы, қарыз алушылардың түрлері бойынша қарыздар былай
жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік кепілдігіне, жеке
тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы органдарына және тағы
басқа.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық қолма-
қол және қолма-қолсыз (тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыруға) деп
бөлуге болады. Несиенің мұндай жіктелуінің негізінде формалды белгілер
жатқанын атап көрсету қажет. Шет елдердің экономикалық әдебиетінде несиелік
операцияларының біріңғай жіктелуі жоқ.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттеліп жасалған несиелңк
келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісімшарттың
шарттары коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың ір бір нақты
сәтіне байланысты. Ол несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар
несиенің қайтарымдылығын және несиелеудің басқа қағидаларын сақтауды, ал
банктер-несиелердің мөлшерін реттеу тәртібі, олардың төлеу мен өтеу
шарттарын қамтамасыз етуі тиіс. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып
пайыздық саясат табылады. Банк клиентпен бірге жалпы банктік ережелер
негізінде іріленген обьект құрамын және несиелердің жекеленген
обьектілерін, несиенің берілу және өтелу тәртібін, кәсіпорынның меншік және
қарыз қаражаттарын тиімді пайдалану бойынша шараларды, пайда алуға жетуге
әрекет ететін басқа шаралар және де несиелік келісім шартты сақтандыру
жақтары бойынша міндеттері мен құқықтарын өз бетінше анықтауға құқылы.
Келісімшарттың қаншалықты сауатты және негізді құрылуы көбіне банктің
клиенке әсеріне байланысты.
Несиелік келісімшартта қарастырылған шарттар мен коммерциялық банктер
несиенің пайдалануын бақылауға, инжинерлік және басқа тексерулерді
жүргізуге, несиелік келісімшартты бұзушы қарыз алушыларға экономикалық әсер
етуші шараларды қолдануға міндетті. Несиенің белгіленген мерзімдегі
қайтарымдылығы мен төлемділігі шешуші мәнге ие екендігі сөзсіз. Бұл
принцптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын жоғалтады. Таяу уақытқа дейін
банктердің қарыздарды қорытындысында мемлекеттің кәсіпорын мен ұйымдарға
беретін қайтарымсыз және тегін дотациясына айналып келген болатын. Кейбір
жағдайларда және күні бүгінде осы жайт қайталануда. Бірақ, республикада
жүзеге асырылып жатқан банк реформасы ең іуелі экономикалық катигория
ретіндегі несие берудің негізгі қағидалары мен позициясын қалпына келтіруге
бағытталған. Қазір қарыздардың қамтамасыз етілуі жаңаша көрініс табуда.
Сондай-ақ, әрбір берілген қарыз нақты материалдық қамтамасыз етілуі тиіс
деп болжамдалады.
Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты
мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі кезде клиенттің өтінішінше, оның өзінің
міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді.
Бұл сараптау жұмыстарына қатысты экономикалық аппараттың жаңа қатынасын
оның формалды жұмыс әдістерінен бастап қызмет көрсететін шаруашылық
ұйымдардың ісін жақсы білу негізінде несиенің қағидаларын жүзеге асыруға
бетбұрыс жасауын талап етеді.
Қарыздарды (ссудаларды) қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен
табыс табудың кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі
түрлеріне төмендегілер жатады:
-кепілге алу-тапсырма бір жақты міндеттемелі келісімшарт. Бұл жағдайда
тапсырма беруші қарыз алушының қарызын қажет уақытында өтеп беруі туралы
банк алдындағы міндеттемесі;
-кепілдік-кепілдеме уақыты жеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін
орындамай жатқан жағдлайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы кепілдік
міндеттемесі;
-бағалы қағаздар, тауарлар және басқа да мүліктерді кепілдікке салу.
Кепіл құқығы-қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған жағдайда, оның
кепілдікке салған мүліктерін сату барысында түскен түсімнің белгілі бір
бөлігін алу немесе сол мүліктерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz